Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру
Мазмұны
Ι Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...3
Ι Ι Негізгі бөлім
Тарау 1.Оқытудың шығармашылық қызметін дамытудың өзекті мәселесі.
1.1.Шығармашылық қызметті дамытудағы өзіндік жұмыстың тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастудың принциптері ... .8
Тарау 2 Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын
ұйымдастыру.
2.1 Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының түрлері ... ... ... ..11
2.2 Кредиттік оқыту жағдайындағы студенттердің өзідігінен орындайтын
жұмыстарын ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
5.
Тарау 3 Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
3.1 Оқушылардың оқу танымдық іс-әрекетін
белсендіру ... ... ... ... ... ...26
3.2 Оқу танымдық іс-әрекет
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 31
3.3 Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
... ... ... ... ... ... .. 36
3.4 Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге бағытталған
тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .39
Ι Ι Ι Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...43
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 4
Кіріспе
Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне қосылуы халықаралық
талаптарға сай жоғары және жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім алудың
құрылысын енгізуге, оқытудың кредиттік жүйесіне негізделген мамандарды
дайындаудың бакалавриат, магистратура, докторантура үш сатылы үлгісіне
ауысуға ықпал жасады. Кредиттік жүйемен оқытудың басты артықшылығы (
студенттердің өздігінен жұмыс жасау дағдысын қалыптастыру. Бұл
студенттердің білім алуында шығармашылық белсенділігін ғана арттырып
қоймай, білім берудің сапасын жақсартуға да септігін тигізері анық.
Осыған орай, Қазақстан
Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында: Қазір педагогикалық
қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан
өткізудің ауқымды міндеттері тұр. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты
білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың
негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке-ақпаратты өзі іздеп
табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде
лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады, - деп көрсетілген
Кәсіби жоғары деңгеймен қоса, жоғары оқу орнын бітірген маман өз бетінше
шешім қабылдауда дербестік көрсете білетін, жауапкершілік сезімі жоғары,
сыни ойлай алатын, кез келген жағдайға бейім, бәсекеге қабілетті олуы тиіс.
Өйткені кез келген маманның кәсіби дайындығының сапасы оның игерген
білімімен ғана емес, оның өз бетімен мәселе қойып, оны шеше алатын
іскерлігімен айқындалады.
Демек, жоғары оқу орнын бітіретін студент өзінің қалаған мамандығы бойынша
білімін толықтыра алудың жолын, әдіс-тәсілін игерген, кәсіби әрекетінде
тосын жағдаяттарды шешуге дайын, мемлекеттік тілді жетік меңгерген тұлға
болуы қажет. Сондықтан маманның іргелі теориялық білімі мен кәсіби
біліктілігі, шығармашылық ойлауы, рухани дамуы, интеллектуалдық өсуін
қалыптастыратын білім беру жүйесіне оқытудың жаңа технологиялары енгізілуі
тиіс Бұндай талап қазіргі білім беру жүйесіне енген кредиттік оқыту
технологиясының басты мақсатына сәйкес келеді.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жоғары оқу орнындағы оқыту үрдісі
студенттің ынталы, белсенді танымдық әрекетіне негізделетіні белгілі. Ал
белсенді танымдық әрекет кредиттік оқыту жүйесінде қазіргі заман талабына
сай сапалы маман дайындаудың негізі болып отыр. Сонымен қатар бұл жүйеде
жан-жақты жетілген, көп тілді меңгерген жеке тұлғаны қалыптастыру және
дамытуға, оның қоғамның экономикалық, саяси және мәдени өміріне қатыса
білуін тәрбиелеуге ерекше назар аударылады. Оқу-танымдық іс-әрекетті
белсендірудің негізгі бағыты – жеке тұлғаны қоғамның ең маңызды құндылығы
ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық белсенділігінің
қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары деңгейге жетуіне,
жан-жақты дамуына жағдай жасау.
Студенттердің өз бетінше білімін толықтыруда өздік жұмыстың маңызының
ерекше екендігін С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев, В.А.Сластенин,
Ж.Е.Сәрсекеева, С.Г.Тәжібаева, Х.Сүлейменов т.б. ғалымдар атап
көрсеткендігі белгілі. Аталған ғалымдар өздік жұмысты оқу үрдісін
ұйымдастырудың негізгі бір формасы ретінде тани отырып, оны жеке
әдістемелік міндеттерді шешудің, яғни оқу пәнін тереңдете игертудің,
студенттің ойлау әрекетін дамытудың құралы, жолы ретінде зерттейді.
Жұмыстың өзектілігі. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес,
білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау оқыту жүйесін соған
лайықтаудың қажеттігі артуда. Жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап,
ауыл мектептерінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде
дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық
технологияларын толықтыра отырып оқу үрдісін жетілдіру міндетіміз
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Менің жұмысымның басты
мақсаты:жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру
процесін теориялық негіздеп, оның педагогикалық технологиясын жасау,
тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
1философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау
негізінде “танымдық іс-әрекет” “танымдық белсенділік” “ауыл мектептеріндегі
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру” ұғымдарының мәнін,
мазмұнын ашу;
2. жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің
теориялық негіздерін анықтау;
3 жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің
құрылымдық-мазмұндық нобайы жасап, өлшемдері мен көрсеткіштерін және
деңгейлерін анықтау.
Зерттеу әдістемесі. Дипломдық жұмысты орындау барысында қажетті
материалдарды саралау,салыстыру,статистикалық материалдарды
қолдану,интерактивті әдіс алынды. Автор жұмыс барысында Жоғарғы оқу
орындары және мектеп бағдарламаларын, электронды оқулықтарды, интернет
материалдарын пайдаланды. философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдебиеттерді теориялық талдау; озат педагогикалық тәжірибені жинақтау және
талдау; мектеп құжаттары, бағдарламалар мен оқыту үдерісіне талдау жасау;
сауалнамалар, топтық және жеке әңгімелесулер; жеке тұлғаны зерттеу; жеке
тұлғаның таным процестерін, диагностикалау әдістері; танымдық іс-әрекетті
белсендіруге бағытталған педагогикалық тәжірибені сараптау, тиімділігін
тексеру.
Дипломдық жұмыстың қолданбалық маңызы. Оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін белсендірудің теориялық негіздері анықталды және
танымдық іс-әрекет, танымдық белсенділік, ауыл мектептеріндегі
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру ұғымдарының мәні және
мазмұны анықталды;
- ауыл мектептерінде жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендірудің құрылымдық-мазмұндық моделі құрастырылды;
- қазіргі ауыл мектептерінде жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендірудің мүмкіндіктері анықталып, педагогикалық технологиясы
жасалды және эксперимент арқылы тексерілді.
Өздік жұмысты ұйымдастырудың әдістемелік аспектісі мен жолдары
К.Л.Гончарова, С.К.Исаев, Г.К.Нұрмұхамбетова, К.А.Тлеубергенованың
еңбектерінде де зерделенеді. Бұл зерттеулерде студенттің өздік жұмысын
ұйымдастыру үрдісіне үлкен мән берілгенімен, олардың келешек кәсіби
әрекетіне қажетті өзін-өзі дамыту үрдісімен байланыстырылмайды. Сол
себептен қазіргі заман талабына сай жоғары оқу орындарының оқыту үрдісіне
кеңінен еніп отырған кредиттік оқыту жүйесінде өздік жұмысты нақты қалай
және қандай формада ұйымдастыру керек, оның бұл технологиядағы басты
ерекшелігі қандай, студентті өз бетімен білім алуға, дербестікке,
белсенділікке қалай қалыптастыруға болады.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру ” атты тарауда оқушылардың
оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру мәселесінің психологиялық-педагогикалық
әдебиеттердегі талдануы негізінде танымдық іс-әрекет, танымдық
белсенділік, оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру ұғымдарының мәні мен
мазмұнына педагогикалық талдау жасалды. Жоғары сынып оқушыларының
психологиялық ерекшеліктерін айқындау, олардың психологиялық табиғатын
саралау арқылы ауыл мектебі оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін
белсендірудің өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері сипатталды.
“ Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге бағытталған
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар” деп аталатын тарауда қазіргі ауыл
мектебінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің мүмкіндіктері
сипатталып, оқу-танымдық іс-әрекетті белсендірудің жаңа педагогикалық
технологиялары көрсетілді. Сонымен қатар, зерттеу мәселесіне байланысты
педагогикалық эксперимент нәтижелері көрсетіліп, оның тиімділігі
дәлелденді.
1.1 ОҚЫТУДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕСІ
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің әлеуметтік, қоғамдық, саяси-экономикалық
өзгерістерге байланысты мақсаты мен міндеттері, мазмұн өзгерді. Бүгінгі
күнгі жоғары оқу орындарының басты міндеті – білікті мамандарды дайындау
екендігі даусыз. Заман талабы өзгерген сайын жоғары оќу орындарына қоғам
тарапынан қойылатын талап та өзгереді. Ќазаќстан Респуликасыныњ Президенті
Н.Ә.Назарбаевтыњ мемлекеттің болашақ дамуына арналған Қазақстан - 2030
бағдарламасында жоғары білімнің сапалылыѓы, адамсүйгіштігі жєне жаћандануы
арқылы мєдениет жасаушылық интеграциялық роліне ерекше мән берген болатын.
Бұл өзгерістер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне
жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын
түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің
қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың
нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу
және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында
пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендіру проблемасы қазіргі уақытта ауыл мектептері үшін өзекті
мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі ауыл мектептері жағдайында
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру маңызды міндет, ғылыми
проблема.Түлектердің ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық ауыл мектептеріндегі оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде.
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық
моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп
қарастырады.Көрсетілген міндеттердің толық жүзеге асуы оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Сондықтан, жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау,
ең алдымен, әрбір оқушының жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен
ізденімпаздығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Оқу-танымдық іс-әрекетті белсендірудің негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне, жан-жақты дамуына жағдай жасау.Тарихи тұлғалар,
ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие мәселелері жайлы
ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің философиялық негізін
салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл танымның даму
процесінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани қазынасының жиынтығы деп
қарастырады.Елімізде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру
мәселесіне байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселелері (С.Смаилов, А.Е.Әбілқасымова, Т.Сабыров,
Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева т.б,); оқытуда халықтық педагогика
элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев,
Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім берудегі жаңа
педагогикалық технологиялармен оқыту (А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұхамбетова,
О.С.Сәлімбаев т.б.); оқыту үрдісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков Е.Омар, М.Н.Сарыбеков т.б.);
жеке тұлғаны қалыптастыруда оқыту мен тәрбиені сабақтастыру мәселесі
(Л.К.Керимов, Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тойлыбаев, А.Ғ.Қазмағамбетов).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушылар мен студенттерді оқыту мен
тәрбиелеуде маңызды болып табылады.
Өзіндік жұмыс – студенттердің шығармашылық қабілеті мен біліктіліктерін
дамытуда, олардың барысында тиімді, әрі өнімді еңбек етуіне мол
мүмкіндіктер жасайды. Оны оңтайлы ұйымдастыру елеулі практикалық міндет
және маңызды ғылыми проблема.
Жоғары мектептің орта мектептен айырмашылығы – оқытуда маман
даярлауында ғана емес, ең бастысы ізденімпаздыққа, оқу жұмыстарын тиімді
ұйымдастыру мен дербестігі, нәтижелі саналы еңбекке ұмтылуына байланысты.
Жоғары оқу орнының оқытушысы тек белгілі бір түрде студенттердің танымдық
іс-әрекетін ұйымдастырадыда, ол танымдық еңбекті студент өзі жүзеге
асырады.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесіне көптеген зерттеулер арналған,
бірақ оның қызметін, ерекшеліктерін, ұйымдастыру мазмұнын анықтауда
қалыптасқан бір көзқарас жоқ.
Р.Г.Лемберг пікірінше, өзіндік жұмыста оның мақсатын айқын түсіну, оның
нәтижесіне жетуге ұмтылу және қызығу маңызды деп түсіндіреді.
П.И.Пидкасистый өзіндік жұмысты танымдық іс-әрекетті дамыту құралы
ретінде қарастырылады.
Б.П.Есипов: оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуымен
емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тапсырмасы бойынша
орындалатын жұмыс, бұл кезде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-
әрекеттерін қорытындылай отырып алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады.
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастудың принциптері
А.Н. Леонтьев жоғары оқу орындарында терең теориялық білім беруге,
кәсібіне қатысты зерделеу сияқты қасиеттерге дұрыс ұйымдастырылған оқыту
жұмысы мен аудиториядан тыс жүргізілетін өзіндік жұмыс негізінде қол
жеткізуге болады деген пікір айтуға болады. Оның пікірінше, адамның жеке
қасиеттерінің шын мәнінде қалыптасуы тек жеке бас ерекшеліктері мен табиғи
дарындылықтарына ғана емес, осы бағыттағы нақты жүргізілетін жүйелі
жұмыстарға да байланысты.
Н.Д. Никондров пікірінше, өзіндік жұмыс оқытушының бағыттауы және
ұйымдастыруымен, тапсырманы студенттің өз бетімен орындауы.
Өзіндік жұмысты болашақ маманның шығармашылық ойлауын, танымдық
қызығушылығын және арнайы білім алуын қамтамасыз ететін жоғары оқу
орындарындағы оқыту әдісі деп түсіндіріледі.
Мұндай түрлі пікірлер құбылыстың күрделілігін, дидактикалық сипатын
көрсетеді.
Өзіндік жұмыс мәселесі төңірегінде жазылған еңбектерді талдай отырып,
оның негізгі мағынасы әр түрлі бағытта талқыланатынын байқауға болады.
Сонымен, өзіндік жұмыс – студенттердің ойлау қабілетін дамытып олардың
белсенділігін және танымдық бағдарын, өз бетімен жұмыс істеуін
қалыптастыратын және танымдық біліктерін қажет ететін шығармашылық
сипаттағы оқу жұмысы.
Өз бетінше атқарылатын жұмыс, ең алдымен, оқу жұмыстарының мақсат-
міндеттерін қамти отырып, танымдық қызмет атқарады. Өз бетінше атқарылатын
жұмыс практикалық маңыздылығы мен қатар, белгілі бір дағды мен біліктерінің
жиынтығы ретінде ғана емес, қазіргі заманғы жоғары білімді маманның
тұлғалық құрылымында белгілі роль атқаратынбіліктілік белгісі ретінде
маңызы бар. Сондықтан жоғары оқу орындарында әрбір курста оқытушының
басшылығымен студенттердің өзіндік жұмыстары тыңғылықты іріктеліп жүйелі
жүргізілуі керек.
Өзіндік жұмыс – болашақ қызметінде маңызды білімі мен біліктігін
қамтитын, стандартты емес шығармашылық тәжірибелерді жинақьайтын, танымдық
ой-өрісті кеңейтуге маңызды, студенттердің оқу және одан тыс уақыттарда
орындайтын әр түрлі тапсырмалар жүйесі ретінде қарастыруға болады.
Өзіндік жұмыс істеу шеберлігі өзінен-өзі пайда болмайды, ол оқу
мақсатына сәйкес, түрлі танымдық тапсырмаларды орындау, ізденімпаздықпен
жұмыс істеу нәтижесінде жүзеге асады.
Кәсіби бағдарланған және педагогикалық тұрғыда дұрыс ұйымдастырылған
өзіндік жұмыстар студенттердің кәсіптік даярлығын шыңдауға қолайлы
жағдайлар жасайды.
Зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, студенттердің өзіндік жұмыс
барысында танымдық біліктілігінің қалыптасу шарттарына: студенттің өзіндік
іс-әрекетінің қарапайым дағдыларын төменгі курстан бастап меңгеріу; оқу
жұмыстары, тапсырмалары студенттердің танымдық қызығушылығымен қажетсінуін
қамтамасыз ететіндей деңгейде болуы; танымдық тапсырмалардың біртіндеп
күрделенуі мен деңгейлерге жіктелінуі, танымдық іс-әрекет нәтижелерінің
тексеріліп, дұрыс бағаланып отыруын қамтамасыз ету қажеттілігі айқындалады.
Өзіндік жұмыс барысында танымдық біліктіліктерін қалыптастыру: танымдық
іс-әрекет мән-мағынасын, мақсатын түсінуді; оған деген ызығушылықпен
қажеттілікті қамтитын мотивтерді; танымдық іс-әрекетті жүзеге асыру үшін
қажетті білім мен біліктілікті, дағдыларды және студенттің жеке басына тән
интеллектуалдық қасиеттерін қамтитын, іс-әрекетті алдын ала жоспарлай
білуді, оны ұйымдастыра алуды; іс-әркеттің нәтижесіне деген жауапкершілікті
сезінуді қамтитын; өз іс-әркетіне есеп беріп, реттеп отыруды; нәтижені
бағалай білу және саралай білуді қамтитын реттеуші – бақылау түрінде
анықталады.
Демек, болашақ мамандардың теориялық білімінің жоғары деңгейіне,
танымдық ізденімпаздығына, шығармашылық ұмтылысына, мәдениеттілігіне,
біліктерінің қалыптасуына дұрыс ұйымдастырылған оқу ісі мен аудиториядан
тыс өзіндік жұмыс арқылы қол жеткізе алады.
Студенттердің өзіндік жұмыстарын оңтайлы ұйымдастыру түрлі әдістері,
тәсілдері мен принциптерге байланысты.
Студенттердің өзіндік жұмыстарын тиімді ұйымдастыру мынадай
принциптерге негізделеді:
1. Жоспарлау принципі – студенттердің оқу танымдық жұмыстарын
ұйымдастыруды аудиториялық және одан тыс уақыттағы жұмыстарын тиімді
ұштастыруға олардың өз уақыттарын ұтымды пайдалана білуге
негізделеді. Қажетті шарты мыналар болып табылады:
- сабақ кестесінің тиімді болуы;
- өзіндік жұмыс көлемінің анықталуы және олардың негізділігі;
- өзіндік жұмыс формаларының оқу жоспары мен сабақтастығы;
- өзіндік жұмыстардың көкейтесті мәселені қамтуын, студенттердің қажетті
біліктілігін дамытуға т.б. бағыттылығын ескеру;
- өзіндік жұмыстар көлемін, берілетін уақытты, нәтижесін бағалау т.б.
жоспарлау.
2. Студенттің танымдық белсенділігі - өзіндік жұмыста студенттердің
білімі мен біліктілігін ұтымды, әрі белсенді пайдалана алуы
нәтижесінде шығармашылық сипатта еңбек етуіне негізделеді. Мынадай
шарттар ескерілуі қажет:
- уақытты тиімді пайдалану;
- танымдық қызығушылығының болуы;
- танымдық біліктерінің жеткілікті деңгейі;
- танымдық ізденімпаздығының жоғарғы деңгейі.
3. Өзектілік принципі – мәселені, тапсырманы шешуде және өзіндік
танымдық іс-әрекеттерде өзекті проблемаларды таңдау, проблемалық
ситуацияларды дәстүрлі емес әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы
нәтижеге жетуге негізделеді.
Шарттары:
- ғылымның көкейтесті мәселелерін шешуге ұмтылу;
- танымдық ізденімпаздығы мен шығармашылық ой өрісін жетілдіруге ұмтылысы;
- дәстүрлі емес тәсілдерді пайдалана білу;
- жаңашылдыққа құмарлық;
- нәтижеге жетуге ынтызарлық, мақсаткерлік.
4. Өзіндік жұмыстардың болашақ маңыздылығы мен сабақтастық принциптері
– студенттердің болашақтағы кәсіби қызметі мен байланысы және кәсіби
маңызды біліктерінің жетілдіруге бағытталуына негізделеді:
- өзіндік жұмыстар мазмұны кәсіби қызметінен тығыз байланыста болуы;
- кәсіби біліктерін дамытуға бағытталуы;
- теориялық білімі мен біліктерін нақты жағдайда пайдалана алуы т.б.
5. Өзіндік жұмыстардың бір ізділігі, жүйелік принципі – студенттердің
танымдық іс-әркеттерінің жүйелі жүргізілуі және біртіндеп
күрделендіре отырып, ғылыми нәтижеге жетуге бағыттауға негізделеді.
6. Бақылау, бағалау принципі – оқытушының, студенттердің бір-бірін,
өзіндік бағалауы, жұмысқа дұрыс баға беруге бағытталады.
Өзіндік жұмыстар қызметтерінің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- өзіндік тапсырмаларды орындау кезінде студенттің кәсіптік-ақпараттық
ой-өрісін, сенімін және кәсіптік маңызды біліктерінің қалыптасуын
жүзеге асыру;
- студенттердің өз бетімен тапсырмалар жүйесін орындау барысында
өздерінің танымдық іс-әрекеттеріне сай тиімді әдіс-тәсілдерді
пайдалана отырып білімдерін бекіту;
- өз бетімен кәсіби маңызды және жеке тұлғасын қалыптастыруға
бағытталған танымдық іс-әрекетін дамыту;
- студенттердің кәсіптік бағдарлауын, қабілеті мен мүмкінділігін,
кәсіби ынтасын ескере отырып өзіндік жұмыстарды, танымдық
тапсырмаларды орындау барысында ізденімпаздығы мен шығармашылық
бағытын қалыптастыру;
- озат тәжірибе мен алдыңғы қатарлы ғылыми идеяларды практикада
шығармашылықпен пайдалануға баулу:
2.1 Студенттердің өзіндік орындайтын жұмыс түрлері
Р.С. Омарова өз зерттеулерінде жоғары оқу орындарындағы оқу-танымдық
өзіндік жұмыстарды дидактикалық шарттары мен ерекшеліктеріне қарай 5 топқа
жіктейді:
1. жаңа теориялық білімді игеруге арналған өзіндік жұмыстар;
2. жаңа эмпирикалық және практикалық білім алуға арналған өзіндік
жұмыстар;
3. білік және дағдыны қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстар;
4. шығармашылық бағыттағы өзіндік жұмыстар;
5. алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өзіндік жұмыстар.
1. Жаңа теориялық білімді игеруге арналған өзіндік жұмыстар.
Өзіндік жұмыстардың бұл тобының дидактикалық шарттары мен ерекшеліктері
теориялық білім, оның кәсіби әрекетіне байланыстылық дәрежесіне қарай
анықталады. Мұндай жұмыстарға: өз бетімен әдебиеттерді оқу, жоспар құру,
тезис, конспект жасау, логикалық тапсырмалар орындау, өз бетінше формула
құрастыру, теорема дәлелдеу, ғылыми түсініктер қалыптастыратын түрлі
жұмыстар жасау.
Көрсетілген жұмыстардың дидактикалық шарты мен негізгі ерекшелігі – оны
басқарудағы педагог әрекетіне байланыстылығы. Оқытушы жаңа түсініксіз
болған терминдердің мағынасын студенттерге түсіндіріп, қажеттілік болған
жағдайда бұрын айтылғанды естеріне түсіру бағыт беруі керек.
2. Жаңа эмпирикалық және практикалық білім алуға арналған өзіндік
жұмыстар – аталуына сәйкес, эмпирикалық, практикалық білім алуға
негізделген. Бұл жұмыстардың бір топқа біріктілігінің қажеттілігі
мынадай дидактикалық шарттарға байланысты: біріншіден, практикалық
білім, сондай-ақ эмпирикалық сәйкес өзіндік жұмыс үрдісінде
орындалуы қажет; екіншіден, мұндай өзіндік жұмыс түрі арнайы
дидактикалық материалдарды (практикалық тапсырмалар, жағдайлар т.б.)
талдауды қажет етеді; үшіншіден, оны өткізу әдістемесі оқулықта, оқу
бағдарламаларында көрсетіледі, төртіншіден, оқу әрекетінің
құрылымдық компоненттерінің жалпы ерекшеліктеріне ұқсас.
Өзіндік жұмыстардың бұл түрі танымдық ізденімпаздықты қалыптастыруды
және ақыл-ой мен эмпирикалық парктикалық білім игеруде жетекші роль
атқарады. Бұл жұмыстар оқытудың өзіндік формаларын ұсынады: іскерлік ойыны,
конференция, мәжіліс, пікірталас т.б.
3. Білік және дағдыны қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстарға –
жалпы оқу және кәсіби білік, дағды қалыптастыратын жұмыстар жатады.
Тапсырмаларды бірте-бірте күрделендіре отырып, жұмысты өздігінен
орындау дәрежесіне жеткізіледі.
4. Шығармашылық бағыттағы өзіндік жұмыстардың мақсаты – оқу материалы
негізінде шығармашылыққа ұмтылу, соның нәтижесінде жаңалық ашу,
жаңаны игеру.
Жұмыстың бұл түрі мәселенің ұзақ зерттелуін талап етеді. Сондықтан
сабақтан тыс уақыттарда зерттеуді өткізу әдістемесі, материал жинау
әдістері, осы материалдарды іріктеу, қорытынды шығару, талдау т.б. қажет
болады. әсіресе, бұл жұмыстарды курстық, дипломдық жұмыстармен дидактикалық
байланысын қамтамасыз ету маңызды болып табылады. Жұмыстың қорытындысына
байланысты сабақта, конференция т.б. хабарламалар, баяндамалар жасалынады.
5. Алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өзіндік жұмыстар –
жоғары да көрсетілген өзіндік жұмыстар түрлерін орындау үрдісінде
жүзеге асады. Мысалы, жаңа эмпирикалық және практикалық білім алу
үрдісінде теориялық білім бекітіліп, жүйеленіп отырады. Сондай-ақ
білік пен дағды қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстар да осы
міндеттердің орындалуына септігін тигізеді. Бірақ бұл жұмыстар
сапалы білім алуда үлкен маңызы болғанымен, білімді жүйелеу мен
бекітудің барлық міндеттерін шеше алмайды.
Кәсіптік түрде бағытталған және педагогикалық тұрғыда дұрыс ұйымдастырылған
өзіндік жұмыстар, студенттердің кәсіби дайындығын дамытуға тиімді жағдайлар
жасайды. Бұл мәселелерді шешу жұмыс істеуге жағдай жасау, уақыттағы тиімді
пайдалану, орындайтын тапсырмаларды жоспарлай және ұйымдастыра білу
тәсілдерін игеру арқылы мүмкіндік береді.
Демек, жастарды еңбектің қай саласында болмасын, әсіресе, білім алуда да
тек мәлімет жиынтығын меңгертумен шектелмей, іс-әрекетін өздігінен тиімді
ұйымдастыра отырып, шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын
таныта алатын құзырлы маман болуға даярлау қажеттігін негізге алып отыр.
Ғылымның барлық саласында білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп
отырған қазіргі әлемдік жаһандану кезіндегі осы мақсат, өздігінен оқу іс-
әрекетін тиімді ұйымдастыруға да тікелей байланысты. Осыдан келіп,
студенттердің өздігінен оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың оңтайлы әдістері мен
тәсілдерін, оқыту түрлерін, нысандарын іздестіру өзекті сипатқа ие болады.
Сондықтан, студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының педагогикалық
жүйесін оқу іс-әрекетінде арнайы ұйымдастыру – оқу процесін жетілдірудің
негізгі шарты болып табылады. Қазіргі тәжірибе көрсетіп отырғандай, жоғары
оқу орнын бітірген жас маман заман талабына сай теориялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік даярлығымен қатар, өзіндік іс-әрекетін жаңа
жағдайға байланысты оңтайлы ұйымдастыра білуі тиіс.
Сапалы білім, саналы тәрбие алған жастарымыз егеменді еліміздің
ертеңіне баянды етіп, қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық, рухани-
адамгершілік тұрғыда дамуына үлес қоса алады. Сондықтан, кредиттік оқыту
жағдайында жоғары оқу орындарында болашақ мамандарға берілетін білім мен
іс-әрекет тәсілдерін, бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық
тәрбие тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді,
мақсатты іс-әрекетімен сабақтастыру үшін өздігінен күнделікті оқу
процесінде бағыт-бағдар алып отырғанда ғана оң нәтижеге қол жеткізе алады.
Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстары бойынша зерттеу
барысында біз аталған проблемаға қатысты философиялық, педагогикалық,
психологиялық зерттеулерде, ғылыми әдебиеттер мен басылымдарда біраз
тәжірибе жинақталғанын байқадық.
Мәселен, ХХ ғасырдың ортасына таман өзіндік оқу іс-әрекетінің
психологиялық, педагогикалық теориясы қалыптасты. Оны негіздеушілер – Д.В.
Эльконин, В.В. Давыдов, Н.А.Менчинская, С.Л.Рубенштейн, П.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызина, П.М. Якобсон және т.б. оқу теориясында жаңа проблема көтерді.
Мысалы, кейбір авторлар өзіндік жұмысты тапсырма берушінің нұсқауы арқылы
жүзеге асатын әрекет ретінде қарастырса (М.И.Низамов т.б.), үшіншілері -
өзіндік жұмыстың мақсаты арқылы сипаттайды. Осыған байланысты өзіндік жұмыс
оқытудың әдіс-тәсілі ретінде немесе оқытуды ұйымдастырудың формасы ретінде
немесе студенттердің өздігінен білім алуға дайындығының негізі ретінде
сипатталады. Мұндай түрлі пікірлер құбылыстың күрделілігін, диалектикалық
сипатын көрсетеді. Авторлар студенттердің өзіндік жұмысы ерекшелігін ашуға,
оның ішкі және сыртқы қырларын анықтауға тырысқан.
В.П. Беспалько өзіндік жұмыс ұғымын адамның өз бетімен, ешкімнің
көмегінсіз орындауын айтады.
Г.П. Семеновтың пікірінше, өзіндік жұмыс оқытуды ұйымдастыру формасы
да, әдіс-тәсілі де емес, өзіндік жұмыс – алдын-ала берілген бағдарлама
немесе нұсқау арқылы оқытушының қатысуымен орындалатын танымдық әрекет.
П.И. Пидкасистый өзіндік жұмысты студенттің танымды ізденімпаздығын
арттыратын құрал ретінде қарастырады.
В.Б. Бондаревский пікірінше, өзіндік жұмыс – болашақ маманның
шығармашылық өзіндік ойлауын, ғылыми қызығушылығын және арнайы білім білім
алуын қамтамасыз ететін жоғары оқу орындарындағы оқыту әдісі деп
түсіндіреді.
Н.Д.Никандров өзіндік жұмысты оқытушының бағыттауы және
ұйымдастыруымен, бірақ студенттің өз бетімен тапсырманы орындауын айтады.
Екі түрлі ұғымды көрсетеді: өзіндік жұмыс және өздігінен білім алу.
Өздігінен білім алу – ешкімнің қатынасынсыз студенттің өзіндік жұмыс істеуі
деп есептейді.
М.К. Гарунов студенттің өзіндік жұмысының сипаттамасын береді: іс-
әрекет мақсатының көрсетілуі, іс-әрекет нысанының анықталуы, іс-әрекет
түрінің таңдап алынуы.
Р.А. Низамовтың пікірінше, өзіндік жұмыс – студенттердің дәрісханалық
сабақта және одан тыс уақыттарда жеке, топ болып істейтін танымдық әрекет
түрі.
Өзіндік жұмыс тақырыбында жазылған еңбектерге шолу жасай отырып, оның
негізгі мағынасының теориялық тұғыда әртүрлі бағытта талқыланатынын
байқадық. Бір зерттеушілер өзіндік жұмысты студенттердің өзіндік
жұмыстарын ұйымдастыру және басқаруының белгілі бір педагогикалық
тәсілі ретінде қарастырады . Кейбір зерттеушілер өзіндік жұмысты
студенттердің интеллектуалдық, жігерлілік және кәсіптік сапаларын
дамытатын, оқу бағдарламасында қарастырылған, оқылатын материалдардың
мазмұны және керекті көлемін игерудегі оқытудың жеке-жеке түрлері ретінде
қарастырады.
Б.П.Есипов: Оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуымен
емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тапсырмасы бойынша
орындалатын жұмыс, бұл кезде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-
әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады
дейді. Мұндай теориялық- әдіснамалық маңызы бар анықтаманы көптеген
зерттеушілер жоғары оқу орындарындағы өздігінен орындайтын жұмыстарды
ұйымдастыру негізіне алған.Алайда, бүгінгі таңда еліміздің жоғары оқу
жүйесінің әлемдік білім кеңістігіне енуіне бағытталған талпыныстары
кредиттік оқыту жағдайында білім беру мазмұнын жаңарту, оқу процессін
жетілдіру, әсіресе жаңа жүйенің талаптарына сай оқу үрдісін ұйымдастыруда
студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарын орындауда дербестігі мен
ізденімпаздығын, шығармашылығы мен оқу белсенділігін дамытатын оқыту
шараларын іздестіруге аса мән беруді талап етіп отыр.
зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау; кредиттік оқыту жағдайында жоғары
оқу орындарында оқыту процесін бақылау; сауалнамалар жүргізу; озат
тәжірибелерді меңгеру, сараптау; пікірталас, әңгіме жүргізу; әдістемелік
жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін
эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік жұмыстардың
мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
2.2 Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын
ұйымдастыру
Қазақстанның қазіргі уақыттағы білім беру жүйесі дүниежүзілік білім
кеңістігіне енудің күрделі мәселесін шеше отырып, қайта құрылып өзгеру
үрдісі үстінде. Осыған орай білім берудің қолдаушы немесе ағартушы
парадигмасының орнына өмір бойы білім алу немесе үздіксіз білім беру
идеясы маңызды орын алатын білім берудің жаңа парадигмасы келді.
Үздіксіз білім беру идеяларын жүзеге асыру бүгінгі таңдағы білім беру
жүйесінің негізгі қарама-қайшылығына – дәл қазіргі уақыттағы дүниежүзілік
білімнің қарқынды өсуі мен білімдену кезеңіндегі оларды меңгерудегі
шектеулі мүмкіншіліктер арасындағы негізгі қарама-қайшылықты жоюға
бағытталған. Мұндай қарама-қайшылық білім беру мекемелеріне өзіндік білім
алу, өздігінен ақпараттарды қарастырып, одан қажеттісін табу біліктілігін
қалыптастыруды жүктейді.
Осы жағдайларға байланысты жоғары оқу орыны түлектерінің әрбіреуінен
ақыл-ой еңбегінің тиімді әдістерін білу талап етіледі. Атап айтқанда: қысқа
мерзім ішінде ақпаратты тауып, оны меңгеруді үйрену; теорияларды,
тұжырымдамаларды, айғақтарды жүйелеуді және жіктеуді үйрену; талқыға
түсетін күрделі мәселелерді талдауды үйрену; өз көзқарасына нақты анықтама
беріп, оған негіз болатын айғақтарды көрсету; ғылыми келіспеушіліктегі
ақиқатты іздестіру; өндірістегі жағдайды талдай біліп, өздігінен меңгерген
білімдерге сүйене отырып, пайда болған мәселелерді шығармашылық тұрғыдан
шешу.
Студенттердің танымдық белсенділігін дамытудың және жоғары оқу
орнында білім алу барысында оларда дербестікті қалыптастырудың неғұрлым
тиімді амалдарына, өзіндік қалыптасуы мен даму тарихы бар, болашақ
мамандарды оқыту мен даярлаудың сапасын көтерудегі негізгі резервтердің
бірі - өзіндік жұмыс болып табылады.
Мәселен, зерттеулердің мақсаттары мен міндеттеріне тәуелділігі
ескерілген авторлардың ұсынған өзіндігінен орындалатын жұмыс жайлы тиянақты
талданған әртүрлі анықтамалар: М.Г.Гаруновтың, О.А.Нильсонның және
П.И.Пидкасистыйдың еңбектерінен орын алған. Сонымен қатар кредиттік оқыту
жағдайында студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының кейбір
мәселелері Қазақстандық ғалымдардыңда назарынан тыс қалмаған: Ж.А. Қараев,
С. К. Касенов, Н.А.Асанов, Г.Х. Мямешева, Г.К. Ахметова.
Біздің пікіріміз бойынша, П.И.Пидкасистый ұсынған анықтамасында
өзіндігінен орындайтын жұмыстың мәніне деген көзқарастың көпаспектілігі
айқындалған. Себебі, автор өзіндігінен орындайтын жұмысты оқытудың негізгі
амалдары ретінде қарастырады. Олар: әрбір нақтылы білімнің меңгерілу
кезіндегі белгілі бір дидактикалық мақсат пен мәселеге сәйкес болуы;
студенттердің білместіктен білімге дейінгі қозғалысының әрбір кезеңінде
белгілі бір танымдық мәселелерді шешу үшін және ойлау әрекетінің төменгі
деңгейден жоғарғы деңгейге қарай қозғалуы үшін қажетті білімнің көлемі мен
деңгейінің қалыптасуы; өз білімін өздігінен жүйелі түрде толықтырып
отыруға деген психологиялық мақсаты және оқу, ғылым, өндіріс мәселелерін
шешу барысындағы ғылыми және саяси ақпараттар ағынында дұрыс бағыт таңдай
білу іскерлігінің қалыптасуы; студенттердің кәсіби іс-әрекетінің, таным мен
мінез-құлық әдістерін меңгерудегі өзін-өзі көрсетуінің және өзіндік
тәртібінің маңызды шарты болып табылуы; педагогикалық басқару және
студенттің кәсіби тұрғыдан анықталуы мен оқу үрдісі барысындағы ғылыми-
өндірістік және танымдық өзіндік іс-әрекетіне басшылық етудің негізгі
құралы болып табылуы.
Сонымен қатар, өзіндік жұмыс ұғымының мағынасын төмендегілердей етіп
ашып көрсету әрекеттері кездеседі:
- оқыту әдісі ретінде (Ю.К.Бабанский;
- оқу іс-әрекетінің түрі ретінде (Т.А.Ильина);
- оқыту түрі ретінде (М.К.Гарунов);
- дербес танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен басқарудың құралы
ретінде (Н.В. Кузьмина).
Қазіргі уақытта көзқарастың соңғысы кең таралаған. Оқытудың кез-келген
түрінің танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың құралы болуы оның мағынасын
ашып көрсетеді. Сонымен, педагогикалық әдебиеттердегі өзіндік жұмыс ұғымы
анықтамаларының әр түрлі нұсқаларын ескере келіп біз педагогикалық іс-
әрекеттің өзіндік тәжірбиесіне сүйене отырып төмендегідей анықтаманы
ұстанамыз: өзіндігінен орындайтын жұмыс – оқытушы тікелей қатыспайтын,
бірақ оның әдістемелік басшылығымен және тапсырмасы бойынша орындалатын
студенттің жобадағы жұмысы.
Демек, жоғары оқу орындарында өзіндігінен орындайтын жұмыстардың
бірқатар түрлері орын алған – лекцияларға, семинарларға, зертханалық
сынақтарға, емтихандарға дайындық, рефераттарды, курстық жұмыс пен жоба
тапсырмаларын орындау, сонымен қатар бизнес жоспарларын жасау, ал соңғы
қорытындылау кезеңінде – дипломдық жобаны орындау негізінде жүзеге
асырылады. Егер өзіндік жұмыс екі немесе үш адамға арналса ол неғұрлым
нәтижелі болады. Топтасып жұмыс істеу мотивациясы мен өзара
интеллектуалдық белсенділіктің факторын күшейтіп, студенттердің бірін-бірі
қадағалауы арқылы танымдық іс-әрекеттің нәтижелілігі көтеріледі.
Серіктестің болуы студент психологиясын біршама өзгертеді. Студенттің оқу
немесе ғылыми танымын ұйымдастырудың құралы ретіндегі өзіндік жұмысы өзінің
біркелкі немесе екіжақтылық қалпында көрінеді. Бір жағынан, ол оқу
тапсырмасын білдіреді, яғни оқытушы ұсынған немесе бағдарламадағы оқулықта
көрсетілген студент іс-әрекетінің объектісі, екінші жағынан – сәйкес оқу
тапсырмасының орындалуына қатысты жасалатын белгілі бір іс-әрекет амалының
орындалу түрі.
Сондықтан өзіндік жұмыс мазмұнын құрастыру үрдісі кезінде, әсіресе,
олардың түрлері мен типтерін қалыптастыру барысында, мәселе оқу материалын
логикалық және психологиялық тұрғыдан ұйымдастырудың құралы болады.
Ғылыми әдебиеттерде берілген анықтамаларды саралай келе, және өз
тәжірибемізге сүйене отырып СӨОЖ-ның мазмұнына, орындау әдіс-тәсілдеріне,
ұйымдастыру ерекшеліктеріне, оқу процесінде пайдаланылуына, студенттердің
қажетті біліктерін дамытуға, оқытушы мен студенттің бірлескен шығармашылық
сипатта жұмыс істеулеріне әсер етуіне, оқу-танымдық жұмыстарын тиімді
ұйымдастыруға байланысты СӨОЖ-ның түрлерін былайша топтастыруды жөн деп
есептейміз.
1. Пәндер бойынша теориялық-әдіснамалық білімді ғылыми деңгейде
меңгертуге арналған СӨОЖ-ры. СӨОЖ-ның аталған тобының дидактикалық шарттары
мен ерекшеліктері теориялық-әдіснамалық білім, оның кәсіби іс-әрекетке
байланыстылық дәрежесіне қарай анықталады.
2. Жаңа эмпирикалық және практикалық білім алуға арналған СӨОЖ-ры –
аталуына сәйкес, эмпирикалық, практикалық білім алуға негізделген. Бұл
жұмыстардың бір топқа біріктірілуінің қажеттілігі мынадай дидактикалық
шарттарға байланысты: біріншіден, практикалық білім, сондай-ақ эмпирикалық
сәйкес өзіндік жұмыс процесінде орындалуы қажет; екіншіден, мұндай өзіндік
жұмыс түрі арнайы дидактикалық материалдарды (практикалық тапсырмалар,
жағдайлар, т.б.) талдауды қажет етеді; үшіншіден, оны өткізу әдістемесі
оқулықта, оқу бағдарламаларында көрсетіледі; төртіншіден, оқу іс-әрекетінің
құрылымдық компоненттерінің жалпы ерекшеліктері ұқсас.
3. Білік және дағдыны қалыптастыруға арналған өздігінен орындайтын
жұмыстарға жалпы оқу және кәсіби білік, дағды қалыптастыратын жұмыстар
жатады. Тапсырмаларды бірте-бірте күрделендіре отырып, жұмысты өздігінен
орындау дәрежесіне жеткізіледі.
4. Шығармашылық бағыттағы өздігінен орындайтын жұмыстардың мақсаты –
оқу материалы негізінде шығармашылыққа ұмтылу, соның нәтижесінде жаңалық
ашу, жаңаны игеру.
5. Алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өздігінен
орындайтын жұмыстар – жоғарыда көрсетілген өздігінен орындайтын жұмыстар
түрлерін орындау барысында жүзеге асады.
Соңғы 10-15 жылдың ішінде жаһандану үрдісі жоғары білім берудің
ұлттық жүйесін дамытуға үлкен әсерін тигізді. Әлемдік білім беру
кеңістігінің ашық интеграцияға түсуі еліміздегі жоғары білім берудің
сипатын түбегейлі өзгертті. Кеңестік жүйеден қалған білім берудің ескірген
әдістері қолданыстан шығып, қазақстандық білім беру саласы еуропалық
моделге көшті. Бұл дегеніміз – жоғары білімді маман даярлау бакалавриат –
магистратура – докторантура деп аталатын үш сатылы жүйеге көшкендігін
білдіреді.
Қазақстанда реформалаудың ең алғашқы қадамы бакалавриат пен
магистратура институттарының ашылуы болды. Осы мақсатпен Қазақстан
республикасының Білім жөніндегі заңына сәйкес мемлекеттік жоғары білім
беру жөніндегі стандарт дайындалып жасалды. Ол мемлекеттік саясаттың жоғары
білім беру саласындағы негізгі принциптерін анықтайды. Жаңа мемлекеттік
стандарт Болония декларациясындағы мәнді өзгешеліктерді іске асыруды, яғни
ұлттық жоғары білім беру жүйесінің европалық, халықаралық білім беру
кеңістігіне сай болуын көздейді. Осы стандартқа сай оқу процессінің
ұйымдастырылуына кредиттік оқыту жүйесі еніп отыр.
Кредиттік оқыту жүйесіне көшудің басты мақсаты – білім жүйесін әлемдік
білім кеңістігімен кіріктіру және өндіріс пен нарықтық жағдайдың өзгеріп
тұратын заманында кәсіби мамандардың әлемдік сұранысқа, бәсекеге қабілетті
болуына мүмкіндік жасау болып табылады.
Сонымен қатар,кредиттік оқыту жүйесі – студенттердің жоғары оқу орны
қабырғасында білім алуын жеке жоспарлауына беріліп отырған мүмкіндік. Ол
білім бердің демократиялығымен сипатталады, әр студенттің жеке бас
ерекшелігі мен қабілеттерін дамытуға жағдай жасайды. Жаңа жүйенің басты
ерекшелігі – студенттердің білім кеңістігін қалыптастыру еркіндігі, яғни,
жалпыға міндетті мемлекеттік білім стандарттарының мамандар
дайындаудың сапасына қоятын талаптарына сәйкес, білім алудағы өзінің
ерекшелігі мен қалауына сай қалыптастыра алады.
Кредиттік оқыту жүйесі – оқу үрдісін ұйымдастыруда жаңа ізденістерге
мүмкіндік ашып, жалпыға ортақ білім парадигмасынан әркімге арналған
білім парадигмасына қадам жасатады. Оқу үрдісі барысында студент пен
оқытушы арасында өзара жаңаша байланыс қалыптасып, студентке өзінің әр оқу
пәні бойынша жеке дайындығына көп уақыт бөліп, оқу үрдісіне белсенді түрде
қатысуы және алға қойған мақсатқа жетуге деген тұрақты қызығушылығының
болуын талап етеді.
Кредиттік оқыту жүйесі – оқу үрдісін ұйымдастыруда жаңа ізденістерге
мүмкіндік ашып, жалпыға ортақ білім парадигмасынан әркімге арналған
білім парадигмасына қадам жасатады. Оқу үрдісі барысында студент пен
оқытушы арасында өзара жаңаша байланыс қалыптасып, студентке өзінің әр оқу
пәні бойынша жеке дайындығына көп уақыт бөліп, оқу үрдісіне белсенді түрде
қатысуы және алға қойған мақсатқа жетуге деген тұрақты қызығушылығының
болуын талап етеді.
Сурет 1 – Кредиттік оқыту жағдайындағы студенттердің өзідігінен
орындайтын жұмыстарының педагогикалық жүйесі
Біріншіден жаңа оқу жүйесінің демократизациялану мен гуманизациялануға
бағытталғандығын көрсетеді. Екіншіден кредиттік оқу жағдайындағы оқу
үрдісінің бұрынғы дәстүрлі жүйеден педагогикалық-психологиялық турғыдан
қарағанда ұйымдастырылуы, оқу-әдістемелік, бақылау және
қадағалау
жүйесінің мүлдем басқаша екендігін байқатады. Үшіншіден оқу үрдісінде бұрын
сонды аса мән берілмеген оқытушы мен студенттің, студентпен студент
арасында сенім мен ынтымақтастық, диалогтық және мәдени қарым-қатынастын
қажеттілігін анғартады. Төртіншіден оқу үрдісінде студенттерге қойылатын
талаптардын жан-жақты екендігін байқауға болады, атап айтқанда студенттерді
өздігінен іздене білуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыландыратын жүйе
болып табылады. Бесіншіден оқу үрдісінің субъектілерінің атқаратын
қызметіне байланысты жаңаша атауларын көрсетеді (мысалы, оқытушы-тьютор,
эдвайзер, офис-регистратор және т.б.).
Кредиттік оқыту жағдайындағы оқу процесінде оқу нәтижелеріне жету
траекториясында білім алу іс-әрекеті ретінде танылатын СӨОЖ-ры,
студенттерді білім, білік, дағдыларды меңгеруге, олардың қабілеттігін,
белсенділігін, дербестігін дамытатын жан-жақты, көпфункционалды құбылыс. Ол
тек білім алу ғана емес, сонымен қатар тұлғалық, әлеуметтік және қоғамдық
маңызы бар, ол өзіне мотивациялық, мазмұнды-операциялық, еріктік
компоненттерді қамтиды. Осы айтылғандардың мазмұны бізге кредиттік оқыту
жағдайында студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарын атқаруға
даярлығының болжамдық моделін жасауға мүмкіндік берді (сурет 2).
Енді осы аталған компоненттерді жеке-жеке қарастырайық.
Мотивациялық компонент. Мотив – адамның объективті мұқтаждығы мен
ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талаптануы. Қазіргі кезде психологиялық-
педагогикалық зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, мотивтерді 2 топқа бөліп
қарастыруға болады:
1) Танымдық мотив:
а) студенттерді жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотиві;
ә) өздігінен білім алу, оны болашақ іс-әрекетінде тиімді қолдана білу
мотиві.
2) Әлеуметтік мотив:
а) кең мағынадағы әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік,
шығармашылық, ынталылық, табандылық, жауапкершілік және борышын сезу);
ә) тар мағынадағы әлеуметтік мотивтер (отбасы, ұжым және жолдастарының,
құрбы-құрдастарының арасындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік мотив оқу-тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Мазмұнды-операциялық компонент. Студенттердің өздігінен орындайтын
жұмыстарын атқаруға даярлығының екінші компонентінде СӨОЖ-ры білім тек
дағды қалыптастырудан тиімді жолы болғандықтан онда жетекші білімдердің
және оқу – қызмет тәсілдерінің жүйесі қамтылады, бұл тәсілдер жаңа білімдер
мен әрекет тәсілдерін өздігінен игеру біліктілігін айкындайды. Бұл
компоненттің ерекшелігін айқындау үшін жоғары оку орны студенттері
білімдерінің және олардың оқу - танымдық қызмет тәсілдері
жүйесінің ерекшеліктерін анықтау қажет.
Мазмұнды-операциялық компонент жетекші білім жүйесі мен оқыту
тәсілдерін қамтиды. Сонымен жоғарыда ғылыми-теориялық, педагогикалық,
психологиялық, әдіснамалық тұрғыдан жан-жақты сипатталған модельдің
негізінде және өз тәжірибемізге сүйене отырып кредиттік оқыту жағдайында
қалыптасқан студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының педагогикалық
жүйесіндегі өздігінен орындайтын жұмыстарды атқара алу деңгейлерін (жоғары,
жеткілікті, орта, төмен) анықтады
Педагогикалық шарттар
Кредит тік оқыту жүйесіндегі студенттердің өздігінен орындайтын
жұмыстарының әдістемесі; педагогикалық жүйе; Портфолио; Кейс
технологиясының әдістемесі.
Сурет 2 – Кредиттік оқыту жағдайында студенттердің өздігінен орындайтын
жұмыстарын атқаруға даярлығының болжамдық моделі.
Жоғары деңгей: кредиттік оқыту жүйесіне көшудегі кәсіптік бағдарланған,
педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан тиімді ұйымдастырылған өздігінен
орындайтын жұмыстар олардың кәсіптік дайындығын дамытуға тиімді жағдай
жасайтынын толық ұғынады; кәсіптік дайындауда өздігінен орындайтын
жұмыстардың кәсіптік бағытталуын, білімділік, біліктілік, дамытушылық,
қызығушылық және тәрбиелік қызметін теориялық және практикалық түрде
негіздей алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда жоғары деңгейде
дамыған оқу белсенділік, шығармашылық қабілеттерін, жауапкершілік,
орындаушылық, еңбекқорлық, бейімделгіштік, ізденімпаздық және тәртіптілік
қасиеттерін көрсете алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды ұйымдастырудың
формаларын, ақпарат көздерін, атқарудың әдіс-тәсілдерін толық меңгерген
және еркін пайдалана алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда
дамыған логикалық ойлау қабілетін, ой-пікірінің белсенділігі мен танымдық,
шығармашылық қызығушылығын жоғары деңгейде көрсете алады; өздігінен
орындайтын жұмыстарды атқаруда жеке дифференцияланған және топпен жұмыс
істеуге еркін бейімделген, онда танымдық психологиялық климат орната
біледі; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда өзгелердің көмегін,
нұсқауын қажетсінбейді, дербестілігін көрсете алады; өздігінен орындайтын
жұмыстарды атқаруда мотивтік, мазмұндық-операциялық, еріктік, рефлексивтік
компоненттердің көрсеткіштерін жоғары деңгейде игере алғандығын
білдіре алады.
Жеткілікті деңгей: кредиттік оқыту жүйесіне көшудегі кәсіптік
бағдарланған, педагогикалық әдістемелік тұрғыдан тиімді ұйымдастырылған
өздігінен орындайтын жұмыстардың олардың кәсіптік дайындығын дамытуда
тиімді жағдай жасайтынын ұстамдылықпен қабылдайды; кәсіптік дайындауда
өздігінен орындайтын жұмыстардың кәсіптік бағытталуын, білімдік,
біліктілік, дамытушылық, қызығушылық және тәрбиелік маңызын теориялық және
практикалық түрде түсінеді, оны өмірлік жағдаяттарда пайдалана алады;
өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда жеткілікті деңгейде оқу
белсенділік, шығармашылық қабілеттерін, жауапкершілік, орындаушылық,
еңбекқорлық, бейімделгіштік, ізденімпаздық және тәртіптілік қасиеттерді
өнегелі үлгі тұтады; өздігінен орындайтын жұмыстарды ұйымдастырудың
формаларын ақпарат көздерін, орындаудың әдіс-тәсілдерін біледі және
қиналмай пайдалана алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда
логикалық ойлау қабілетін, ой-пікірінің белсенділігі мен танымдық,
шығармашылық қызығушылығын жеткілікті дәрежеде таныта алады; өздігінен
орындайтын жұмыстарды атқаруда жеке дифференцияланған және топпен жұмыс
істеуге бейімділігі байқалады; онда танымдық психологиялық климатқа әсер
ете алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды өзгелердің көмегінсіз,
нұсқауынсыз атқара алады, дербестілігін сақтай алады; өздігінен орындайтын
жұмыстарды атқаруда мотивтік, мазмұндық-операциялық, еріктік, рефлексивтік
компоненттердің көрсеткіштеріне сай өздігінен іс-әрекет жасай біледі.
Орта деңгей: кредиттік оқыту жүйесіне көшудегі кәсіптік бағдарланған,
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік тұрғыдан тиімді ұйымдастырылған
өздігінен орындайтын жұмыстардың олардың кәсіптік дайындығын дамытуда
тиімді жағдай жасайтынын түсінгенмен толық қажетсінбейді; кәсіптік
дайындауда өздігінен орындайтын жұмыстардың кәсіптік бағытталуын, білімдік,
біліктілік, дамытушылық, қызығушылық, тәрбиелік маңызын теориялық және
практикалық тұрғыда өмірлік жағдаяттарда қолдануда қиналады; өздігінен
орындайтын жұмыстарды атқаруда оқу-белсенділік, шығармашылық қабілеттерін
айқын көрсете алмайды, жауапкершілік, орындаушылық, еңбекқорлық,
ізденімпаздық және тәртіптілік қасиеттерін дамытуға талпынбайды, немқұрайлы
қарайды; өздігінен орындайтын жұмыстарды ұйымдастырудың формаларын ақпарат
көздерін толық білмейді, орындаудың әдіс-тәсілдерін игеруге талпынбайды;
өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда логикалық ойлау қабілетін, ой-
пікірінің белсенділігі мен танымдық, шығармашылық қызығушылығын дамытуға
талпыныс жасамайды; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда топпен жұмыс
істеуге бейімделген, ондағы танымдық психологиялық климатқа ықпал ете
алмайды, көпшіліктің ырқына бағынады; өздігінен орындайтын жұмыстарды
атқаруда өзгелердің көмегін, нұсқауын қажетсінеді, дербестігін сақтай
алмайды; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда мотивтік, мазмұндық-
операциялық, еріктік, рефлексивтік компоненттердің
көрсеткіштеріне сай өзіндік іс-әрекеті толық байқалмайды.
Төмен деңгей: кредиттік оқыту жүйесіне көшудегі кәсіптік бағдарланған,
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік тұрғыдан тиімді ұйымдастырылған
өздігінен орындайтын жұмыстардың олардың кәсіптік дайындығын дамытуда
тиімді жағдай жасайтынын ұққысы келмейді, жаңа жүйедегі СӨОЖ-ның мақсат,
міндеттері туралы түсінігі жоқ; кәсіптік дайындауда өздігінен орындайтан
жұмыстардың кәсіптік бағытталуын, білімдік, біліктілік, дамытушылық,
қызығушылық, тәрбиелік маңызының өмірлік жағдаяттарда қажеттілігін
түсінбейді; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда оқу, белсенділік,
шығармашылық қабілеттері, жауапкершілік, орындаушылық, бейімделгіштік,
ізденімпаздық және тәртіптілік қасиеттері қалыптаспаған; өздігінен
орындайтын жұмыстардың ұйымдастыру формалары туралы түсінігі шамалы,
ақпарат көздерімен жұмыс істеуге қызығушылық танытпайды, орындаудың әдіс-
тәсілдерінен хабары жоқ; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруға қажетті
ішкі логикалық ойлау қабілетінің, ой-пікірінің белсенділігі мен танымдық
шығармашылық қызығушылығы дамытуға талпынбайды; өздігінен орындайтын
жұмыстарды атқаруда топпен жұмыс істеуге бейімделмеген, онда танымдық
психологиялық климатқа әсер етуі шамалы, оқшаулылығы басым келеді;
өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда өзгелерді көмегіне, ақыл
нұсқауларына жүгінеді, дербестілігі байқалмайды; өздігінен орындайтын
жұмыстарды атқаруда мотивтік, мазмұндық-операциялық, еріктік, рефлексивтік
компоненттердің көрсеткіштеріне сай өзіндік іс-әрекет жасауға талпынбайды,
жалпы оқу іс-әрекетіне немқұрайлы қарайды. Сонымен жоғарыда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ι Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...3
Ι Ι Негізгі бөлім
Тарау 1.Оқытудың шығармашылық қызметін дамытудың өзекті мәселесі.
1.1.Шығармашылық қызметті дамытудағы өзіндік жұмыстың тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастудың принциптері ... .8
Тарау 2 Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын
ұйымдастыру.
2.1 Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының түрлері ... ... ... ..11
2.2 Кредиттік оқыту жағдайындағы студенттердің өзідігінен орындайтын
жұмыстарын ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
5.
Тарау 3 Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
3.1 Оқушылардың оқу танымдық іс-әрекетін
белсендіру ... ... ... ... ... ...26
3.2 Оқу танымдық іс-әрекет
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 31
3.3 Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
... ... ... ... ... ... .. 36
3.4 Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге бағытталған
тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .39
Ι Ι Ι Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...43
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 4
Кіріспе
Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне қосылуы халықаралық
талаптарға сай жоғары және жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім алудың
құрылысын енгізуге, оқытудың кредиттік жүйесіне негізделген мамандарды
дайындаудың бакалавриат, магистратура, докторантура үш сатылы үлгісіне
ауысуға ықпал жасады. Кредиттік жүйемен оқытудың басты артықшылығы (
студенттердің өздігінен жұмыс жасау дағдысын қалыптастыру. Бұл
студенттердің білім алуында шығармашылық белсенділігін ғана арттырып
қоймай, білім берудің сапасын жақсартуға да септігін тигізері анық.
Осыған орай, Қазақстан
Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында: Қазір педагогикалық
қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан
өткізудің ауқымды міндеттері тұр. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты
білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың
негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке-ақпаратты өзі іздеп
табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде
лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады, - деп көрсетілген
Кәсіби жоғары деңгеймен қоса, жоғары оқу орнын бітірген маман өз бетінше
шешім қабылдауда дербестік көрсете білетін, жауапкершілік сезімі жоғары,
сыни ойлай алатын, кез келген жағдайға бейім, бәсекеге қабілетті олуы тиіс.
Өйткені кез келген маманның кәсіби дайындығының сапасы оның игерген
білімімен ғана емес, оның өз бетімен мәселе қойып, оны шеше алатын
іскерлігімен айқындалады.
Демек, жоғары оқу орнын бітіретін студент өзінің қалаған мамандығы бойынша
білімін толықтыра алудың жолын, әдіс-тәсілін игерген, кәсіби әрекетінде
тосын жағдаяттарды шешуге дайын, мемлекеттік тілді жетік меңгерген тұлға
болуы қажет. Сондықтан маманның іргелі теориялық білімі мен кәсіби
біліктілігі, шығармашылық ойлауы, рухани дамуы, интеллектуалдық өсуін
қалыптастыратын білім беру жүйесіне оқытудың жаңа технологиялары енгізілуі
тиіс Бұндай талап қазіргі білім беру жүйесіне енген кредиттік оқыту
технологиясының басты мақсатына сәйкес келеді.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жоғары оқу орнындағы оқыту үрдісі
студенттің ынталы, белсенді танымдық әрекетіне негізделетіні белгілі. Ал
белсенді танымдық әрекет кредиттік оқыту жүйесінде қазіргі заман талабына
сай сапалы маман дайындаудың негізі болып отыр. Сонымен қатар бұл жүйеде
жан-жақты жетілген, көп тілді меңгерген жеке тұлғаны қалыптастыру және
дамытуға, оның қоғамның экономикалық, саяси және мәдени өміріне қатыса
білуін тәрбиелеуге ерекше назар аударылады. Оқу-танымдық іс-әрекетті
белсендірудің негізгі бағыты – жеке тұлғаны қоғамның ең маңызды құндылығы
ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық белсенділігінің
қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары деңгейге жетуіне,
жан-жақты дамуына жағдай жасау.
Студенттердің өз бетінше білімін толықтыруда өздік жұмыстың маңызының
ерекше екендігін С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев, В.А.Сластенин,
Ж.Е.Сәрсекеева, С.Г.Тәжібаева, Х.Сүлейменов т.б. ғалымдар атап
көрсеткендігі белгілі. Аталған ғалымдар өздік жұмысты оқу үрдісін
ұйымдастырудың негізгі бір формасы ретінде тани отырып, оны жеке
әдістемелік міндеттерді шешудің, яғни оқу пәнін тереңдете игертудің,
студенттің ойлау әрекетін дамытудың құралы, жолы ретінде зерттейді.
Жұмыстың өзектілігі. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес,
білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау оқыту жүйесін соған
лайықтаудың қажеттігі артуда. Жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап,
ауыл мектептерінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде
дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық
технологияларын толықтыра отырып оқу үрдісін жетілдіру міндетіміз
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Менің жұмысымның басты
мақсаты:жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру
процесін теориялық негіздеп, оның педагогикалық технологиясын жасау,
тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
1философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау
негізінде “танымдық іс-әрекет” “танымдық белсенділік” “ауыл мектептеріндегі
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру” ұғымдарының мәнін,
мазмұнын ашу;
2. жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің
теориялық негіздерін анықтау;
3 жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің
құрылымдық-мазмұндық нобайы жасап, өлшемдері мен көрсеткіштерін және
деңгейлерін анықтау.
Зерттеу әдістемесі. Дипломдық жұмысты орындау барысында қажетті
материалдарды саралау,салыстыру,статистикалық материалдарды
қолдану,интерактивті әдіс алынды. Автор жұмыс барысында Жоғарғы оқу
орындары және мектеп бағдарламаларын, электронды оқулықтарды, интернет
материалдарын пайдаланды. философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдебиеттерді теориялық талдау; озат педагогикалық тәжірибені жинақтау және
талдау; мектеп құжаттары, бағдарламалар мен оқыту үдерісіне талдау жасау;
сауалнамалар, топтық және жеке әңгімелесулер; жеке тұлғаны зерттеу; жеке
тұлғаның таным процестерін, диагностикалау әдістері; танымдық іс-әрекетті
белсендіруге бағытталған педагогикалық тәжірибені сараптау, тиімділігін
тексеру.
Дипломдық жұмыстың қолданбалық маңызы. Оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін белсендірудің теориялық негіздері анықталды және
танымдық іс-әрекет, танымдық белсенділік, ауыл мектептеріндегі
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру ұғымдарының мәні және
мазмұны анықталды;
- ауыл мектептерінде жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендірудің құрылымдық-мазмұндық моделі құрастырылды;
- қазіргі ауыл мектептерінде жоғары сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендірудің мүмкіндіктері анықталып, педагогикалық технологиясы
жасалды және эксперимент арқылы тексерілді.
Өздік жұмысты ұйымдастырудың әдістемелік аспектісі мен жолдары
К.Л.Гончарова, С.К.Исаев, Г.К.Нұрмұхамбетова, К.А.Тлеубергенованың
еңбектерінде де зерделенеді. Бұл зерттеулерде студенттің өздік жұмысын
ұйымдастыру үрдісіне үлкен мән берілгенімен, олардың келешек кәсіби
әрекетіне қажетті өзін-өзі дамыту үрдісімен байланыстырылмайды. Сол
себептен қазіргі заман талабына сай жоғары оқу орындарының оқыту үрдісіне
кеңінен еніп отырған кредиттік оқыту жүйесінде өздік жұмысты нақты қалай
және қандай формада ұйымдастыру керек, оның бұл технологиядағы басты
ерекшелігі қандай, студентті өз бетімен білім алуға, дербестікке,
белсенділікке қалай қалыптастыруға болады.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру ” атты тарауда оқушылардың
оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру мәселесінің психологиялық-педагогикалық
әдебиеттердегі талдануы негізінде танымдық іс-әрекет, танымдық
белсенділік, оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру ұғымдарының мәні мен
мазмұнына педагогикалық талдау жасалды. Жоғары сынып оқушыларының
психологиялық ерекшеліктерін айқындау, олардың психологиялық табиғатын
саралау арқылы ауыл мектебі оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін
белсендірудің өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері сипатталды.
“ Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге бағытталған
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар” деп аталатын тарауда қазіргі ауыл
мектебінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің мүмкіндіктері
сипатталып, оқу-танымдық іс-әрекетті белсендірудің жаңа педагогикалық
технологиялары көрсетілді. Сонымен қатар, зерттеу мәселесіне байланысты
педагогикалық эксперимент нәтижелері көрсетіліп, оның тиімділігі
дәлелденді.
1.1 ОҚЫТУДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕСІ
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің әлеуметтік, қоғамдық, саяси-экономикалық
өзгерістерге байланысты мақсаты мен міндеттері, мазмұн өзгерді. Бүгінгі
күнгі жоғары оқу орындарының басты міндеті – білікті мамандарды дайындау
екендігі даусыз. Заман талабы өзгерген сайын жоғары оќу орындарына қоғам
тарапынан қойылатын талап та өзгереді. Ќазаќстан Респуликасыныњ Президенті
Н.Ә.Назарбаевтыњ мемлекеттің болашақ дамуына арналған Қазақстан - 2030
бағдарламасында жоғары білімнің сапалылыѓы, адамсүйгіштігі жєне жаћандануы
арқылы мєдениет жасаушылық интеграциялық роліне ерекше мән берген болатын.
Бұл өзгерістер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне
жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын
түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің
қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың
нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу
және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында
пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендіру проблемасы қазіргі уақытта ауыл мектептері үшін өзекті
мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі ауыл мектептері жағдайында
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру маңызды міндет, ғылыми
проблема.Түлектердің ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық ауыл мектептеріндегі оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде.
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық
моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп
қарастырады.Көрсетілген міндеттердің толық жүзеге асуы оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін белсендіруге тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Сондықтан, жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау,
ең алдымен, әрбір оқушының жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен
ізденімпаздығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Оқу-танымдық іс-әрекетті белсендірудің негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне, жан-жақты дамуына жағдай жасау.Тарихи тұлғалар,
ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие мәселелері жайлы
ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің философиялық негізін
салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл танымның даму
процесінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани қазынасының жиынтығы деп
қарастырады.Елімізде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру
мәселесіне байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселелері (С.Смаилов, А.Е.Әбілқасымова, Т.Сабыров,
Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева т.б,); оқытуда халықтық педагогика
элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев,
Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім берудегі жаңа
педагогикалық технологиялармен оқыту (А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұхамбетова,
О.С.Сәлімбаев т.б.); оқыту үрдісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков Е.Омар, М.Н.Сарыбеков т.б.);
жеке тұлғаны қалыптастыруда оқыту мен тәрбиені сабақтастыру мәселесі
(Л.К.Керимов, Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тойлыбаев, А.Ғ.Қазмағамбетов).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушылар мен студенттерді оқыту мен
тәрбиелеуде маңызды болып табылады.
Өзіндік жұмыс – студенттердің шығармашылық қабілеті мен біліктіліктерін
дамытуда, олардың барысында тиімді, әрі өнімді еңбек етуіне мол
мүмкіндіктер жасайды. Оны оңтайлы ұйымдастыру елеулі практикалық міндет
және маңызды ғылыми проблема.
Жоғары мектептің орта мектептен айырмашылығы – оқытуда маман
даярлауында ғана емес, ең бастысы ізденімпаздыққа, оқу жұмыстарын тиімді
ұйымдастыру мен дербестігі, нәтижелі саналы еңбекке ұмтылуына байланысты.
Жоғары оқу орнының оқытушысы тек белгілі бір түрде студенттердің танымдық
іс-әрекетін ұйымдастырадыда, ол танымдық еңбекті студент өзі жүзеге
асырады.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесіне көптеген зерттеулер арналған,
бірақ оның қызметін, ерекшеліктерін, ұйымдастыру мазмұнын анықтауда
қалыптасқан бір көзқарас жоқ.
Р.Г.Лемберг пікірінше, өзіндік жұмыста оның мақсатын айқын түсіну, оның
нәтижесіне жетуге ұмтылу және қызығу маңызды деп түсіндіреді.
П.И.Пидкасистый өзіндік жұмысты танымдық іс-әрекетті дамыту құралы
ретінде қарастырылады.
Б.П.Есипов: оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуымен
емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тапсырмасы бойынша
орындалатын жұмыс, бұл кезде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-
әрекеттерін қорытындылай отырып алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады.
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастудың принциптері
А.Н. Леонтьев жоғары оқу орындарында терең теориялық білім беруге,
кәсібіне қатысты зерделеу сияқты қасиеттерге дұрыс ұйымдастырылған оқыту
жұмысы мен аудиториядан тыс жүргізілетін өзіндік жұмыс негізінде қол
жеткізуге болады деген пікір айтуға болады. Оның пікірінше, адамның жеке
қасиеттерінің шын мәнінде қалыптасуы тек жеке бас ерекшеліктері мен табиғи
дарындылықтарына ғана емес, осы бағыттағы нақты жүргізілетін жүйелі
жұмыстарға да байланысты.
Н.Д. Никондров пікірінше, өзіндік жұмыс оқытушының бағыттауы және
ұйымдастыруымен, тапсырманы студенттің өз бетімен орындауы.
Өзіндік жұмысты болашақ маманның шығармашылық ойлауын, танымдық
қызығушылығын және арнайы білім алуын қамтамасыз ететін жоғары оқу
орындарындағы оқыту әдісі деп түсіндіріледі.
Мұндай түрлі пікірлер құбылыстың күрделілігін, дидактикалық сипатын
көрсетеді.
Өзіндік жұмыс мәселесі төңірегінде жазылған еңбектерді талдай отырып,
оның негізгі мағынасы әр түрлі бағытта талқыланатынын байқауға болады.
Сонымен, өзіндік жұмыс – студенттердің ойлау қабілетін дамытып олардың
белсенділігін және танымдық бағдарын, өз бетімен жұмыс істеуін
қалыптастыратын және танымдық біліктерін қажет ететін шығармашылық
сипаттағы оқу жұмысы.
Өз бетінше атқарылатын жұмыс, ең алдымен, оқу жұмыстарының мақсат-
міндеттерін қамти отырып, танымдық қызмет атқарады. Өз бетінше атқарылатын
жұмыс практикалық маңыздылығы мен қатар, белгілі бір дағды мен біліктерінің
жиынтығы ретінде ғана емес, қазіргі заманғы жоғары білімді маманның
тұлғалық құрылымында белгілі роль атқаратынбіліктілік белгісі ретінде
маңызы бар. Сондықтан жоғары оқу орындарында әрбір курста оқытушының
басшылығымен студенттердің өзіндік жұмыстары тыңғылықты іріктеліп жүйелі
жүргізілуі керек.
Өзіндік жұмыс – болашақ қызметінде маңызды білімі мен біліктігін
қамтитын, стандартты емес шығармашылық тәжірибелерді жинақьайтын, танымдық
ой-өрісті кеңейтуге маңызды, студенттердің оқу және одан тыс уақыттарда
орындайтын әр түрлі тапсырмалар жүйесі ретінде қарастыруға болады.
Өзіндік жұмыс істеу шеберлігі өзінен-өзі пайда болмайды, ол оқу
мақсатына сәйкес, түрлі танымдық тапсырмаларды орындау, ізденімпаздықпен
жұмыс істеу нәтижесінде жүзеге асады.
Кәсіби бағдарланған және педагогикалық тұрғыда дұрыс ұйымдастырылған
өзіндік жұмыстар студенттердің кәсіптік даярлығын шыңдауға қолайлы
жағдайлар жасайды.
Зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, студенттердің өзіндік жұмыс
барысында танымдық біліктілігінің қалыптасу шарттарына: студенттің өзіндік
іс-әрекетінің қарапайым дағдыларын төменгі курстан бастап меңгеріу; оқу
жұмыстары, тапсырмалары студенттердің танымдық қызығушылығымен қажетсінуін
қамтамасыз ететіндей деңгейде болуы; танымдық тапсырмалардың біртіндеп
күрделенуі мен деңгейлерге жіктелінуі, танымдық іс-әрекет нәтижелерінің
тексеріліп, дұрыс бағаланып отыруын қамтамасыз ету қажеттілігі айқындалады.
Өзіндік жұмыс барысында танымдық біліктіліктерін қалыптастыру: танымдық
іс-әрекет мән-мағынасын, мақсатын түсінуді; оған деген ызығушылықпен
қажеттілікті қамтитын мотивтерді; танымдық іс-әрекетті жүзеге асыру үшін
қажетті білім мен біліктілікті, дағдыларды және студенттің жеке басына тән
интеллектуалдық қасиеттерін қамтитын, іс-әрекетті алдын ала жоспарлай
білуді, оны ұйымдастыра алуды; іс-әркеттің нәтижесіне деген жауапкершілікті
сезінуді қамтитын; өз іс-әркетіне есеп беріп, реттеп отыруды; нәтижені
бағалай білу және саралай білуді қамтитын реттеуші – бақылау түрінде
анықталады.
Демек, болашақ мамандардың теориялық білімінің жоғары деңгейіне,
танымдық ізденімпаздығына, шығармашылық ұмтылысына, мәдениеттілігіне,
біліктерінің қалыптасуына дұрыс ұйымдастырылған оқу ісі мен аудиториядан
тыс өзіндік жұмыс арқылы қол жеткізе алады.
Студенттердің өзіндік жұмыстарын оңтайлы ұйымдастыру түрлі әдістері,
тәсілдері мен принциптерге байланысты.
Студенттердің өзіндік жұмыстарын тиімді ұйымдастыру мынадай
принциптерге негізделеді:
1. Жоспарлау принципі – студенттердің оқу танымдық жұмыстарын
ұйымдастыруды аудиториялық және одан тыс уақыттағы жұмыстарын тиімді
ұштастыруға олардың өз уақыттарын ұтымды пайдалана білуге
негізделеді. Қажетті шарты мыналар болып табылады:
- сабақ кестесінің тиімді болуы;
- өзіндік жұмыс көлемінің анықталуы және олардың негізділігі;
- өзіндік жұмыс формаларының оқу жоспары мен сабақтастығы;
- өзіндік жұмыстардың көкейтесті мәселені қамтуын, студенттердің қажетті
біліктілігін дамытуға т.б. бағыттылығын ескеру;
- өзіндік жұмыстар көлемін, берілетін уақытты, нәтижесін бағалау т.б.
жоспарлау.
2. Студенттің танымдық белсенділігі - өзіндік жұмыста студенттердің
білімі мен біліктілігін ұтымды, әрі белсенді пайдалана алуы
нәтижесінде шығармашылық сипатта еңбек етуіне негізделеді. Мынадай
шарттар ескерілуі қажет:
- уақытты тиімді пайдалану;
- танымдық қызығушылығының болуы;
- танымдық біліктерінің жеткілікті деңгейі;
- танымдық ізденімпаздығының жоғарғы деңгейі.
3. Өзектілік принципі – мәселені, тапсырманы шешуде және өзіндік
танымдық іс-әрекеттерде өзекті проблемаларды таңдау, проблемалық
ситуацияларды дәстүрлі емес әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы
нәтижеге жетуге негізделеді.
Шарттары:
- ғылымның көкейтесті мәселелерін шешуге ұмтылу;
- танымдық ізденімпаздығы мен шығармашылық ой өрісін жетілдіруге ұмтылысы;
- дәстүрлі емес тәсілдерді пайдалана білу;
- жаңашылдыққа құмарлық;
- нәтижеге жетуге ынтызарлық, мақсаткерлік.
4. Өзіндік жұмыстардың болашақ маңыздылығы мен сабақтастық принциптері
– студенттердің болашақтағы кәсіби қызметі мен байланысы және кәсіби
маңызды біліктерінің жетілдіруге бағытталуына негізделеді:
- өзіндік жұмыстар мазмұны кәсіби қызметінен тығыз байланыста болуы;
- кәсіби біліктерін дамытуға бағытталуы;
- теориялық білімі мен біліктерін нақты жағдайда пайдалана алуы т.б.
5. Өзіндік жұмыстардың бір ізділігі, жүйелік принципі – студенттердің
танымдық іс-әркеттерінің жүйелі жүргізілуі және біртіндеп
күрделендіре отырып, ғылыми нәтижеге жетуге бағыттауға негізделеді.
6. Бақылау, бағалау принципі – оқытушының, студенттердің бір-бірін,
өзіндік бағалауы, жұмысқа дұрыс баға беруге бағытталады.
Өзіндік жұмыстар қызметтерінің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- өзіндік тапсырмаларды орындау кезінде студенттің кәсіптік-ақпараттық
ой-өрісін, сенімін және кәсіптік маңызды біліктерінің қалыптасуын
жүзеге асыру;
- студенттердің өз бетімен тапсырмалар жүйесін орындау барысында
өздерінің танымдық іс-әрекеттеріне сай тиімді әдіс-тәсілдерді
пайдалана отырып білімдерін бекіту;
- өз бетімен кәсіби маңызды және жеке тұлғасын қалыптастыруға
бағытталған танымдық іс-әрекетін дамыту;
- студенттердің кәсіптік бағдарлауын, қабілеті мен мүмкінділігін,
кәсіби ынтасын ескере отырып өзіндік жұмыстарды, танымдық
тапсырмаларды орындау барысында ізденімпаздығы мен шығармашылық
бағытын қалыптастыру;
- озат тәжірибе мен алдыңғы қатарлы ғылыми идеяларды практикада
шығармашылықпен пайдалануға баулу:
2.1 Студенттердің өзіндік орындайтын жұмыс түрлері
Р.С. Омарова өз зерттеулерінде жоғары оқу орындарындағы оқу-танымдық
өзіндік жұмыстарды дидактикалық шарттары мен ерекшеліктеріне қарай 5 топқа
жіктейді:
1. жаңа теориялық білімді игеруге арналған өзіндік жұмыстар;
2. жаңа эмпирикалық және практикалық білім алуға арналған өзіндік
жұмыстар;
3. білік және дағдыны қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстар;
4. шығармашылық бағыттағы өзіндік жұмыстар;
5. алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өзіндік жұмыстар.
1. Жаңа теориялық білімді игеруге арналған өзіндік жұмыстар.
Өзіндік жұмыстардың бұл тобының дидактикалық шарттары мен ерекшеліктері
теориялық білім, оның кәсіби әрекетіне байланыстылық дәрежесіне қарай
анықталады. Мұндай жұмыстарға: өз бетімен әдебиеттерді оқу, жоспар құру,
тезис, конспект жасау, логикалық тапсырмалар орындау, өз бетінше формула
құрастыру, теорема дәлелдеу, ғылыми түсініктер қалыптастыратын түрлі
жұмыстар жасау.
Көрсетілген жұмыстардың дидактикалық шарты мен негізгі ерекшелігі – оны
басқарудағы педагог әрекетіне байланыстылығы. Оқытушы жаңа түсініксіз
болған терминдердің мағынасын студенттерге түсіндіріп, қажеттілік болған
жағдайда бұрын айтылғанды естеріне түсіру бағыт беруі керек.
2. Жаңа эмпирикалық және практикалық білім алуға арналған өзіндік
жұмыстар – аталуына сәйкес, эмпирикалық, практикалық білім алуға
негізделген. Бұл жұмыстардың бір топқа біріктілігінің қажеттілігі
мынадай дидактикалық шарттарға байланысты: біріншіден, практикалық
білім, сондай-ақ эмпирикалық сәйкес өзіндік жұмыс үрдісінде
орындалуы қажет; екіншіден, мұндай өзіндік жұмыс түрі арнайы
дидактикалық материалдарды (практикалық тапсырмалар, жағдайлар т.б.)
талдауды қажет етеді; үшіншіден, оны өткізу әдістемесі оқулықта, оқу
бағдарламаларында көрсетіледі, төртіншіден, оқу әрекетінің
құрылымдық компоненттерінің жалпы ерекшеліктеріне ұқсас.
Өзіндік жұмыстардың бұл түрі танымдық ізденімпаздықты қалыптастыруды
және ақыл-ой мен эмпирикалық парктикалық білім игеруде жетекші роль
атқарады. Бұл жұмыстар оқытудың өзіндік формаларын ұсынады: іскерлік ойыны,
конференция, мәжіліс, пікірталас т.б.
3. Білік және дағдыны қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстарға –
жалпы оқу және кәсіби білік, дағды қалыптастыратын жұмыстар жатады.
Тапсырмаларды бірте-бірте күрделендіре отырып, жұмысты өздігінен
орындау дәрежесіне жеткізіледі.
4. Шығармашылық бағыттағы өзіндік жұмыстардың мақсаты – оқу материалы
негізінде шығармашылыққа ұмтылу, соның нәтижесінде жаңалық ашу,
жаңаны игеру.
Жұмыстың бұл түрі мәселенің ұзақ зерттелуін талап етеді. Сондықтан
сабақтан тыс уақыттарда зерттеуді өткізу әдістемесі, материал жинау
әдістері, осы материалдарды іріктеу, қорытынды шығару, талдау т.б. қажет
болады. әсіресе, бұл жұмыстарды курстық, дипломдық жұмыстармен дидактикалық
байланысын қамтамасыз ету маңызды болып табылады. Жұмыстың қорытындысына
байланысты сабақта, конференция т.б. хабарламалар, баяндамалар жасалынады.
5. Алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өзіндік жұмыстар –
жоғары да көрсетілген өзіндік жұмыстар түрлерін орындау үрдісінде
жүзеге асады. Мысалы, жаңа эмпирикалық және практикалық білім алу
үрдісінде теориялық білім бекітіліп, жүйеленіп отырады. Сондай-ақ
білік пен дағды қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстар да осы
міндеттердің орындалуына септігін тигізеді. Бірақ бұл жұмыстар
сапалы білім алуда үлкен маңызы болғанымен, білімді жүйелеу мен
бекітудің барлық міндеттерін шеше алмайды.
Кәсіптік түрде бағытталған және педагогикалық тұрғыда дұрыс ұйымдастырылған
өзіндік жұмыстар, студенттердің кәсіби дайындығын дамытуға тиімді жағдайлар
жасайды. Бұл мәселелерді шешу жұмыс істеуге жағдай жасау, уақыттағы тиімді
пайдалану, орындайтын тапсырмаларды жоспарлай және ұйымдастыра білу
тәсілдерін игеру арқылы мүмкіндік береді.
Демек, жастарды еңбектің қай саласында болмасын, әсіресе, білім алуда да
тек мәлімет жиынтығын меңгертумен шектелмей, іс-әрекетін өздігінен тиімді
ұйымдастыра отырып, шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын
таныта алатын құзырлы маман болуға даярлау қажеттігін негізге алып отыр.
Ғылымның барлық саласында білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп
отырған қазіргі әлемдік жаһандану кезіндегі осы мақсат, өздігінен оқу іс-
әрекетін тиімді ұйымдастыруға да тікелей байланысты. Осыдан келіп,
студенттердің өздігінен оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың оңтайлы әдістері мен
тәсілдерін, оқыту түрлерін, нысандарын іздестіру өзекті сипатқа ие болады.
Сондықтан, студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының педагогикалық
жүйесін оқу іс-әрекетінде арнайы ұйымдастыру – оқу процесін жетілдірудің
негізгі шарты болып табылады. Қазіргі тәжірибе көрсетіп отырғандай, жоғары
оқу орнын бітірген жас маман заман талабына сай теориялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік даярлығымен қатар, өзіндік іс-әрекетін жаңа
жағдайға байланысты оңтайлы ұйымдастыра білуі тиіс.
Сапалы білім, саналы тәрбие алған жастарымыз егеменді еліміздің
ертеңіне баянды етіп, қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық, рухани-
адамгершілік тұрғыда дамуына үлес қоса алады. Сондықтан, кредиттік оқыту
жағдайында жоғары оқу орындарында болашақ мамандарға берілетін білім мен
іс-әрекет тәсілдерін, бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық
тәрбие тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді,
мақсатты іс-әрекетімен сабақтастыру үшін өздігінен күнделікті оқу
процесінде бағыт-бағдар алып отырғанда ғана оң нәтижеге қол жеткізе алады.
Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстары бойынша зерттеу
барысында біз аталған проблемаға қатысты философиялық, педагогикалық,
психологиялық зерттеулерде, ғылыми әдебиеттер мен басылымдарда біраз
тәжірибе жинақталғанын байқадық.
Мәселен, ХХ ғасырдың ортасына таман өзіндік оқу іс-әрекетінің
психологиялық, педагогикалық теориясы қалыптасты. Оны негіздеушілер – Д.В.
Эльконин, В.В. Давыдов, Н.А.Менчинская, С.Л.Рубенштейн, П.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызина, П.М. Якобсон және т.б. оқу теориясында жаңа проблема көтерді.
Мысалы, кейбір авторлар өзіндік жұмысты тапсырма берушінің нұсқауы арқылы
жүзеге асатын әрекет ретінде қарастырса (М.И.Низамов т.б.), үшіншілері -
өзіндік жұмыстың мақсаты арқылы сипаттайды. Осыған байланысты өзіндік жұмыс
оқытудың әдіс-тәсілі ретінде немесе оқытуды ұйымдастырудың формасы ретінде
немесе студенттердің өздігінен білім алуға дайындығының негізі ретінде
сипатталады. Мұндай түрлі пікірлер құбылыстың күрделілігін, диалектикалық
сипатын көрсетеді. Авторлар студенттердің өзіндік жұмысы ерекшелігін ашуға,
оның ішкі және сыртқы қырларын анықтауға тырысқан.
В.П. Беспалько өзіндік жұмыс ұғымын адамның өз бетімен, ешкімнің
көмегінсіз орындауын айтады.
Г.П. Семеновтың пікірінше, өзіндік жұмыс оқытуды ұйымдастыру формасы
да, әдіс-тәсілі де емес, өзіндік жұмыс – алдын-ала берілген бағдарлама
немесе нұсқау арқылы оқытушының қатысуымен орындалатын танымдық әрекет.
П.И. Пидкасистый өзіндік жұмысты студенттің танымды ізденімпаздығын
арттыратын құрал ретінде қарастырады.
В.Б. Бондаревский пікірінше, өзіндік жұмыс – болашақ маманның
шығармашылық өзіндік ойлауын, ғылыми қызығушылығын және арнайы білім білім
алуын қамтамасыз ететін жоғары оқу орындарындағы оқыту әдісі деп
түсіндіреді.
Н.Д.Никандров өзіндік жұмысты оқытушының бағыттауы және
ұйымдастыруымен, бірақ студенттің өз бетімен тапсырманы орындауын айтады.
Екі түрлі ұғымды көрсетеді: өзіндік жұмыс және өздігінен білім алу.
Өздігінен білім алу – ешкімнің қатынасынсыз студенттің өзіндік жұмыс істеуі
деп есептейді.
М.К. Гарунов студенттің өзіндік жұмысының сипаттамасын береді: іс-
әрекет мақсатының көрсетілуі, іс-әрекет нысанының анықталуы, іс-әрекет
түрінің таңдап алынуы.
Р.А. Низамовтың пікірінше, өзіндік жұмыс – студенттердің дәрісханалық
сабақта және одан тыс уақыттарда жеке, топ болып істейтін танымдық әрекет
түрі.
Өзіндік жұмыс тақырыбында жазылған еңбектерге шолу жасай отырып, оның
негізгі мағынасының теориялық тұғыда әртүрлі бағытта талқыланатынын
байқадық. Бір зерттеушілер өзіндік жұмысты студенттердің өзіндік
жұмыстарын ұйымдастыру және басқаруының белгілі бір педагогикалық
тәсілі ретінде қарастырады . Кейбір зерттеушілер өзіндік жұмысты
студенттердің интеллектуалдық, жігерлілік және кәсіптік сапаларын
дамытатын, оқу бағдарламасында қарастырылған, оқылатын материалдардың
мазмұны және керекті көлемін игерудегі оқытудың жеке-жеке түрлері ретінде
қарастырады.
Б.П.Есипов: Оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуымен
емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тапсырмасы бойынша
орындалатын жұмыс, бұл кезде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-
әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады
дейді. Мұндай теориялық- әдіснамалық маңызы бар анықтаманы көптеген
зерттеушілер жоғары оқу орындарындағы өздігінен орындайтын жұмыстарды
ұйымдастыру негізіне алған.Алайда, бүгінгі таңда еліміздің жоғары оқу
жүйесінің әлемдік білім кеңістігіне енуіне бағытталған талпыныстары
кредиттік оқыту жағдайында білім беру мазмұнын жаңарту, оқу процессін
жетілдіру, әсіресе жаңа жүйенің талаптарына сай оқу үрдісін ұйымдастыруда
студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарын орындауда дербестігі мен
ізденімпаздығын, шығармашылығы мен оқу белсенділігін дамытатын оқыту
шараларын іздестіруге аса мән беруді талап етіп отыр.
зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау; кредиттік оқыту жағдайында жоғары
оқу орындарында оқыту процесін бақылау; сауалнамалар жүргізу; озат
тәжірибелерді меңгеру, сараптау; пікірталас, әңгіме жүргізу; әдістемелік
жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін
эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік жұмыстардың
мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
2.2 Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын
ұйымдастыру
Қазақстанның қазіргі уақыттағы білім беру жүйесі дүниежүзілік білім
кеңістігіне енудің күрделі мәселесін шеше отырып, қайта құрылып өзгеру
үрдісі үстінде. Осыған орай білім берудің қолдаушы немесе ағартушы
парадигмасының орнына өмір бойы білім алу немесе үздіксіз білім беру
идеясы маңызды орын алатын білім берудің жаңа парадигмасы келді.
Үздіксіз білім беру идеяларын жүзеге асыру бүгінгі таңдағы білім беру
жүйесінің негізгі қарама-қайшылығына – дәл қазіргі уақыттағы дүниежүзілік
білімнің қарқынды өсуі мен білімдену кезеңіндегі оларды меңгерудегі
шектеулі мүмкіншіліктер арасындағы негізгі қарама-қайшылықты жоюға
бағытталған. Мұндай қарама-қайшылық білім беру мекемелеріне өзіндік білім
алу, өздігінен ақпараттарды қарастырып, одан қажеттісін табу біліктілігін
қалыптастыруды жүктейді.
Осы жағдайларға байланысты жоғары оқу орыны түлектерінің әрбіреуінен
ақыл-ой еңбегінің тиімді әдістерін білу талап етіледі. Атап айтқанда: қысқа
мерзім ішінде ақпаратты тауып, оны меңгеруді үйрену; теорияларды,
тұжырымдамаларды, айғақтарды жүйелеуді және жіктеуді үйрену; талқыға
түсетін күрделі мәселелерді талдауды үйрену; өз көзқарасына нақты анықтама
беріп, оған негіз болатын айғақтарды көрсету; ғылыми келіспеушіліктегі
ақиқатты іздестіру; өндірістегі жағдайды талдай біліп, өздігінен меңгерген
білімдерге сүйене отырып, пайда болған мәселелерді шығармашылық тұрғыдан
шешу.
Студенттердің танымдық белсенділігін дамытудың және жоғары оқу
орнында білім алу барысында оларда дербестікті қалыптастырудың неғұрлым
тиімді амалдарына, өзіндік қалыптасуы мен даму тарихы бар, болашақ
мамандарды оқыту мен даярлаудың сапасын көтерудегі негізгі резервтердің
бірі - өзіндік жұмыс болып табылады.
Мәселен, зерттеулердің мақсаттары мен міндеттеріне тәуелділігі
ескерілген авторлардың ұсынған өзіндігінен орындалатын жұмыс жайлы тиянақты
талданған әртүрлі анықтамалар: М.Г.Гаруновтың, О.А.Нильсонның және
П.И.Пидкасистыйдың еңбектерінен орын алған. Сонымен қатар кредиттік оқыту
жағдайында студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының кейбір
мәселелері Қазақстандық ғалымдардыңда назарынан тыс қалмаған: Ж.А. Қараев,
С. К. Касенов, Н.А.Асанов, Г.Х. Мямешева, Г.К. Ахметова.
Біздің пікіріміз бойынша, П.И.Пидкасистый ұсынған анықтамасында
өзіндігінен орындайтын жұмыстың мәніне деген көзқарастың көпаспектілігі
айқындалған. Себебі, автор өзіндігінен орындайтын жұмысты оқытудың негізгі
амалдары ретінде қарастырады. Олар: әрбір нақтылы білімнің меңгерілу
кезіндегі белгілі бір дидактикалық мақсат пен мәселеге сәйкес болуы;
студенттердің білместіктен білімге дейінгі қозғалысының әрбір кезеңінде
белгілі бір танымдық мәселелерді шешу үшін және ойлау әрекетінің төменгі
деңгейден жоғарғы деңгейге қарай қозғалуы үшін қажетті білімнің көлемі мен
деңгейінің қалыптасуы; өз білімін өздігінен жүйелі түрде толықтырып
отыруға деген психологиялық мақсаты және оқу, ғылым, өндіріс мәселелерін
шешу барысындағы ғылыми және саяси ақпараттар ағынында дұрыс бағыт таңдай
білу іскерлігінің қалыптасуы; студенттердің кәсіби іс-әрекетінің, таным мен
мінез-құлық әдістерін меңгерудегі өзін-өзі көрсетуінің және өзіндік
тәртібінің маңызды шарты болып табылуы; педагогикалық басқару және
студенттің кәсіби тұрғыдан анықталуы мен оқу үрдісі барысындағы ғылыми-
өндірістік және танымдық өзіндік іс-әрекетіне басшылық етудің негізгі
құралы болып табылуы.
Сонымен қатар, өзіндік жұмыс ұғымының мағынасын төмендегілердей етіп
ашып көрсету әрекеттері кездеседі:
- оқыту әдісі ретінде (Ю.К.Бабанский;
- оқу іс-әрекетінің түрі ретінде (Т.А.Ильина);
- оқыту түрі ретінде (М.К.Гарунов);
- дербес танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен басқарудың құралы
ретінде (Н.В. Кузьмина).
Қазіргі уақытта көзқарастың соңғысы кең таралаған. Оқытудың кез-келген
түрінің танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың құралы болуы оның мағынасын
ашып көрсетеді. Сонымен, педагогикалық әдебиеттердегі өзіндік жұмыс ұғымы
анықтамаларының әр түрлі нұсқаларын ескере келіп біз педагогикалық іс-
әрекеттің өзіндік тәжірбиесіне сүйене отырып төмендегідей анықтаманы
ұстанамыз: өзіндігінен орындайтын жұмыс – оқытушы тікелей қатыспайтын,
бірақ оның әдістемелік басшылығымен және тапсырмасы бойынша орындалатын
студенттің жобадағы жұмысы.
Демек, жоғары оқу орындарында өзіндігінен орындайтын жұмыстардың
бірқатар түрлері орын алған – лекцияларға, семинарларға, зертханалық
сынақтарға, емтихандарға дайындық, рефераттарды, курстық жұмыс пен жоба
тапсырмаларын орындау, сонымен қатар бизнес жоспарларын жасау, ал соңғы
қорытындылау кезеңінде – дипломдық жобаны орындау негізінде жүзеге
асырылады. Егер өзіндік жұмыс екі немесе үш адамға арналса ол неғұрлым
нәтижелі болады. Топтасып жұмыс істеу мотивациясы мен өзара
интеллектуалдық белсенділіктің факторын күшейтіп, студенттердің бірін-бірі
қадағалауы арқылы танымдық іс-әрекеттің нәтижелілігі көтеріледі.
Серіктестің болуы студент психологиясын біршама өзгертеді. Студенттің оқу
немесе ғылыми танымын ұйымдастырудың құралы ретіндегі өзіндік жұмысы өзінің
біркелкі немесе екіжақтылық қалпында көрінеді. Бір жағынан, ол оқу
тапсырмасын білдіреді, яғни оқытушы ұсынған немесе бағдарламадағы оқулықта
көрсетілген студент іс-әрекетінің объектісі, екінші жағынан – сәйкес оқу
тапсырмасының орындалуына қатысты жасалатын белгілі бір іс-әрекет амалының
орындалу түрі.
Сондықтан өзіндік жұмыс мазмұнын құрастыру үрдісі кезінде, әсіресе,
олардың түрлері мен типтерін қалыптастыру барысында, мәселе оқу материалын
логикалық және психологиялық тұрғыдан ұйымдастырудың құралы болады.
Ғылыми әдебиеттерде берілген анықтамаларды саралай келе, және өз
тәжірибемізге сүйене отырып СӨОЖ-ның мазмұнына, орындау әдіс-тәсілдеріне,
ұйымдастыру ерекшеліктеріне, оқу процесінде пайдаланылуына, студенттердің
қажетті біліктерін дамытуға, оқытушы мен студенттің бірлескен шығармашылық
сипатта жұмыс істеулеріне әсер етуіне, оқу-танымдық жұмыстарын тиімді
ұйымдастыруға байланысты СӨОЖ-ның түрлерін былайша топтастыруды жөн деп
есептейміз.
1. Пәндер бойынша теориялық-әдіснамалық білімді ғылыми деңгейде
меңгертуге арналған СӨОЖ-ры. СӨОЖ-ның аталған тобының дидактикалық шарттары
мен ерекшеліктері теориялық-әдіснамалық білім, оның кәсіби іс-әрекетке
байланыстылық дәрежесіне қарай анықталады.
2. Жаңа эмпирикалық және практикалық білім алуға арналған СӨОЖ-ры –
аталуына сәйкес, эмпирикалық, практикалық білім алуға негізделген. Бұл
жұмыстардың бір топқа біріктірілуінің қажеттілігі мынадай дидактикалық
шарттарға байланысты: біріншіден, практикалық білім, сондай-ақ эмпирикалық
сәйкес өзіндік жұмыс процесінде орындалуы қажет; екіншіден, мұндай өзіндік
жұмыс түрі арнайы дидактикалық материалдарды (практикалық тапсырмалар,
жағдайлар, т.б.) талдауды қажет етеді; үшіншіден, оны өткізу әдістемесі
оқулықта, оқу бағдарламаларында көрсетіледі; төртіншіден, оқу іс-әрекетінің
құрылымдық компоненттерінің жалпы ерекшеліктері ұқсас.
3. Білік және дағдыны қалыптастыруға арналған өздігінен орындайтын
жұмыстарға жалпы оқу және кәсіби білік, дағды қалыптастыратын жұмыстар
жатады. Тапсырмаларды бірте-бірте күрделендіре отырып, жұмысты өздігінен
орындау дәрежесіне жеткізіледі.
4. Шығармашылық бағыттағы өздігінен орындайтын жұмыстардың мақсаты –
оқу материалы негізінде шығармашылыққа ұмтылу, соның нәтижесінде жаңалық
ашу, жаңаны игеру.
5. Алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өздігінен
орындайтын жұмыстар – жоғарыда көрсетілген өздігінен орындайтын жұмыстар
түрлерін орындау барысында жүзеге асады.
Соңғы 10-15 жылдың ішінде жаһандану үрдісі жоғары білім берудің
ұлттық жүйесін дамытуға үлкен әсерін тигізді. Әлемдік білім беру
кеңістігінің ашық интеграцияға түсуі еліміздегі жоғары білім берудің
сипатын түбегейлі өзгертті. Кеңестік жүйеден қалған білім берудің ескірген
әдістері қолданыстан шығып, қазақстандық білім беру саласы еуропалық
моделге көшті. Бұл дегеніміз – жоғары білімді маман даярлау бакалавриат –
магистратура – докторантура деп аталатын үш сатылы жүйеге көшкендігін
білдіреді.
Қазақстанда реформалаудың ең алғашқы қадамы бакалавриат пен
магистратура институттарының ашылуы болды. Осы мақсатпен Қазақстан
республикасының Білім жөніндегі заңына сәйкес мемлекеттік жоғары білім
беру жөніндегі стандарт дайындалып жасалды. Ол мемлекеттік саясаттың жоғары
білім беру саласындағы негізгі принциптерін анықтайды. Жаңа мемлекеттік
стандарт Болония декларациясындағы мәнді өзгешеліктерді іске асыруды, яғни
ұлттық жоғары білім беру жүйесінің европалық, халықаралық білім беру
кеңістігіне сай болуын көздейді. Осы стандартқа сай оқу процессінің
ұйымдастырылуына кредиттік оқыту жүйесі еніп отыр.
Кредиттік оқыту жүйесіне көшудің басты мақсаты – білім жүйесін әлемдік
білім кеңістігімен кіріктіру және өндіріс пен нарықтық жағдайдың өзгеріп
тұратын заманында кәсіби мамандардың әлемдік сұранысқа, бәсекеге қабілетті
болуына мүмкіндік жасау болып табылады.
Сонымен қатар,кредиттік оқыту жүйесі – студенттердің жоғары оқу орны
қабырғасында білім алуын жеке жоспарлауына беріліп отырған мүмкіндік. Ол
білім бердің демократиялығымен сипатталады, әр студенттің жеке бас
ерекшелігі мен қабілеттерін дамытуға жағдай жасайды. Жаңа жүйенің басты
ерекшелігі – студенттердің білім кеңістігін қалыптастыру еркіндігі, яғни,
жалпыға міндетті мемлекеттік білім стандарттарының мамандар
дайындаудың сапасына қоятын талаптарына сәйкес, білім алудағы өзінің
ерекшелігі мен қалауына сай қалыптастыра алады.
Кредиттік оқыту жүйесі – оқу үрдісін ұйымдастыруда жаңа ізденістерге
мүмкіндік ашып, жалпыға ортақ білім парадигмасынан әркімге арналған
білім парадигмасына қадам жасатады. Оқу үрдісі барысында студент пен
оқытушы арасында өзара жаңаша байланыс қалыптасып, студентке өзінің әр оқу
пәні бойынша жеке дайындығына көп уақыт бөліп, оқу үрдісіне белсенді түрде
қатысуы және алға қойған мақсатқа жетуге деген тұрақты қызығушылығының
болуын талап етеді.
Кредиттік оқыту жүйесі – оқу үрдісін ұйымдастыруда жаңа ізденістерге
мүмкіндік ашып, жалпыға ортақ білім парадигмасынан әркімге арналған
білім парадигмасына қадам жасатады. Оқу үрдісі барысында студент пен
оқытушы арасында өзара жаңаша байланыс қалыптасып, студентке өзінің әр оқу
пәні бойынша жеке дайындығына көп уақыт бөліп, оқу үрдісіне белсенді түрде
қатысуы және алға қойған мақсатқа жетуге деген тұрақты қызығушылығының
болуын талап етеді.
Сурет 1 – Кредиттік оқыту жағдайындағы студенттердің өзідігінен
орындайтын жұмыстарының педагогикалық жүйесі
Біріншіден жаңа оқу жүйесінің демократизациялану мен гуманизациялануға
бағытталғандығын көрсетеді. Екіншіден кредиттік оқу жағдайындағы оқу
үрдісінің бұрынғы дәстүрлі жүйеден педагогикалық-психологиялық турғыдан
қарағанда ұйымдастырылуы, оқу-әдістемелік, бақылау және
қадағалау
жүйесінің мүлдем басқаша екендігін байқатады. Үшіншіден оқу үрдісінде бұрын
сонды аса мән берілмеген оқытушы мен студенттің, студентпен студент
арасында сенім мен ынтымақтастық, диалогтық және мәдени қарым-қатынастын
қажеттілігін анғартады. Төртіншіден оқу үрдісінде студенттерге қойылатын
талаптардын жан-жақты екендігін байқауға болады, атап айтқанда студенттерді
өздігінен іздене білуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыландыратын жүйе
болып табылады. Бесіншіден оқу үрдісінің субъектілерінің атқаратын
қызметіне байланысты жаңаша атауларын көрсетеді (мысалы, оқытушы-тьютор,
эдвайзер, офис-регистратор және т.б.).
Кредиттік оқыту жағдайындағы оқу процесінде оқу нәтижелеріне жету
траекториясында білім алу іс-әрекеті ретінде танылатын СӨОЖ-ры,
студенттерді білім, білік, дағдыларды меңгеруге, олардың қабілеттігін,
белсенділігін, дербестігін дамытатын жан-жақты, көпфункционалды құбылыс. Ол
тек білім алу ғана емес, сонымен қатар тұлғалық, әлеуметтік және қоғамдық
маңызы бар, ол өзіне мотивациялық, мазмұнды-операциялық, еріктік
компоненттерді қамтиды. Осы айтылғандардың мазмұны бізге кредиттік оқыту
жағдайында студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарын атқаруға
даярлығының болжамдық моделін жасауға мүмкіндік берді (сурет 2).
Енді осы аталған компоненттерді жеке-жеке қарастырайық.
Мотивациялық компонент. Мотив – адамның объективті мұқтаждығы мен
ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талаптануы. Қазіргі кезде психологиялық-
педагогикалық зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, мотивтерді 2 топқа бөліп
қарастыруға болады:
1) Танымдық мотив:
а) студенттерді жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотиві;
ә) өздігінен білім алу, оны болашақ іс-әрекетінде тиімді қолдана білу
мотиві.
2) Әлеуметтік мотив:
а) кең мағынадағы әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік,
шығармашылық, ынталылық, табандылық, жауапкершілік және борышын сезу);
ә) тар мағынадағы әлеуметтік мотивтер (отбасы, ұжым және жолдастарының,
құрбы-құрдастарының арасындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік мотив оқу-тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Мазмұнды-операциялық компонент. Студенттердің өздігінен орындайтын
жұмыстарын атқаруға даярлығының екінші компонентінде СӨОЖ-ры білім тек
дағды қалыптастырудан тиімді жолы болғандықтан онда жетекші білімдердің
және оқу – қызмет тәсілдерінің жүйесі қамтылады, бұл тәсілдер жаңа білімдер
мен әрекет тәсілдерін өздігінен игеру біліктілігін айкындайды. Бұл
компоненттің ерекшелігін айқындау үшін жоғары оку орны студенттері
білімдерінің және олардың оқу - танымдық қызмет тәсілдері
жүйесінің ерекшеліктерін анықтау қажет.
Мазмұнды-операциялық компонент жетекші білім жүйесі мен оқыту
тәсілдерін қамтиды. Сонымен жоғарыда ғылыми-теориялық, педагогикалық,
психологиялық, әдіснамалық тұрғыдан жан-жақты сипатталған модельдің
негізінде және өз тәжірибемізге сүйене отырып кредиттік оқыту жағдайында
қалыптасқан студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының педагогикалық
жүйесіндегі өздігінен орындайтын жұмыстарды атқара алу деңгейлерін (жоғары,
жеткілікті, орта, төмен) анықтады
Педагогикалық шарттар
Кредит тік оқыту жүйесіндегі студенттердің өздігінен орындайтын
жұмыстарының әдістемесі; педагогикалық жүйе; Портфолио; Кейс
технологиясының әдістемесі.
Сурет 2 – Кредиттік оқыту жағдайында студенттердің өздігінен орындайтын
жұмыстарын атқаруға даярлығының болжамдық моделі.
Жоғары деңгей: кредиттік оқыту жүйесіне көшудегі кәсіптік бағдарланған,
педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан тиімді ұйымдастырылған өздігінен
орындайтын жұмыстар олардың кәсіптік дайындығын дамытуға тиімді жағдай
жасайтынын толық ұғынады; кәсіптік дайындауда өздігінен орындайтын
жұмыстардың кәсіптік бағытталуын, білімділік, біліктілік, дамытушылық,
қызығушылық және тәрбиелік қызметін теориялық және практикалық түрде
негіздей алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда жоғары деңгейде
дамыған оқу белсенділік, шығармашылық қабілеттерін, жауапкершілік,
орындаушылық, еңбекқорлық, бейімделгіштік, ізденімпаздық және тәртіптілік
қасиеттерін көрсете алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды ұйымдастырудың
формаларын, ақпарат көздерін, атқарудың әдіс-тәсілдерін толық меңгерген
және еркін пайдалана алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда
дамыған логикалық ойлау қабілетін, ой-пікірінің белсенділігі мен танымдық,
шығармашылық қызығушылығын жоғары деңгейде көрсете алады; өздігінен
орындайтын жұмыстарды атқаруда жеке дифференцияланған және топпен жұмыс
істеуге еркін бейімделген, онда танымдық психологиялық климат орната
біледі; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда өзгелердің көмегін,
нұсқауын қажетсінбейді, дербестілігін көрсете алады; өздігінен орындайтын
жұмыстарды атқаруда мотивтік, мазмұндық-операциялық, еріктік, рефлексивтік
компоненттердің көрсеткіштерін жоғары деңгейде игере алғандығын
білдіре алады.
Жеткілікті деңгей: кредиттік оқыту жүйесіне көшудегі кәсіптік
бағдарланған, педагогикалық әдістемелік тұрғыдан тиімді ұйымдастырылған
өздігінен орындайтын жұмыстардың олардың кәсіптік дайындығын дамытуда
тиімді жағдай жасайтынын ұстамдылықпен қабылдайды; кәсіптік дайындауда
өздігінен орындайтын жұмыстардың кәсіптік бағытталуын, білімдік,
біліктілік, дамытушылық, қызығушылық және тәрбиелік маңызын теориялық және
практикалық түрде түсінеді, оны өмірлік жағдаяттарда пайдалана алады;
өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда жеткілікті деңгейде оқу
белсенділік, шығармашылық қабілеттерін, жауапкершілік, орындаушылық,
еңбекқорлық, бейімделгіштік, ізденімпаздық және тәртіптілік қасиеттерді
өнегелі үлгі тұтады; өздігінен орындайтын жұмыстарды ұйымдастырудың
формаларын ақпарат көздерін, орындаудың әдіс-тәсілдерін біледі және
қиналмай пайдалана алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда
логикалық ойлау қабілетін, ой-пікірінің белсенділігі мен танымдық,
шығармашылық қызығушылығын жеткілікті дәрежеде таныта алады; өздігінен
орындайтын жұмыстарды атқаруда жеке дифференцияланған және топпен жұмыс
істеуге бейімділігі байқалады; онда танымдық психологиялық климатқа әсер
ете алады; өздігінен орындайтын жұмыстарды өзгелердің көмегінсіз,
нұсқауынсыз атқара алады, дербестілігін сақтай алады; өздігінен орындайтын
жұмыстарды атқаруда мотивтік, мазмұндық-операциялық, еріктік, рефлексивтік
компоненттердің көрсеткіштеріне сай өздігінен іс-әрекет жасай біледі.
Орта деңгей: кредиттік оқыту жүйесіне көшудегі кәсіптік бағдарланған,
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік тұрғыдан тиімді ұйымдастырылған
өздігінен орындайтын жұмыстардың олардың кәсіптік дайындығын дамытуда
тиімді жағдай жасайтынын түсінгенмен толық қажетсінбейді; кәсіптік
дайындауда өздігінен орындайтын жұмыстардың кәсіптік бағытталуын, білімдік,
біліктілік, дамытушылық, қызығушылық, тәрбиелік маңызын теориялық және
практикалық тұрғыда өмірлік жағдаяттарда қолдануда қиналады; өздігінен
орындайтын жұмыстарды атқаруда оқу-белсенділік, шығармашылық қабілеттерін
айқын көрсете алмайды, жауапкершілік, орындаушылық, еңбекқорлық,
ізденімпаздық және тәртіптілік қасиеттерін дамытуға талпынбайды, немқұрайлы
қарайды; өздігінен орындайтын жұмыстарды ұйымдастырудың формаларын ақпарат
көздерін толық білмейді, орындаудың әдіс-тәсілдерін игеруге талпынбайды;
өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда логикалық ойлау қабілетін, ой-
пікірінің белсенділігі мен танымдық, шығармашылық қызығушылығын дамытуға
талпыныс жасамайды; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда топпен жұмыс
істеуге бейімделген, ондағы танымдық психологиялық климатқа ықпал ете
алмайды, көпшіліктің ырқына бағынады; өздігінен орындайтын жұмыстарды
атқаруда өзгелердің көмегін, нұсқауын қажетсінеді, дербестігін сақтай
алмайды; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда мотивтік, мазмұндық-
операциялық, еріктік, рефлексивтік компоненттердің
көрсеткіштеріне сай өзіндік іс-әрекеті толық байқалмайды.
Төмен деңгей: кредиттік оқыту жүйесіне көшудегі кәсіптік бағдарланған,
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік тұрғыдан тиімді ұйымдастырылған
өздігінен орындайтын жұмыстардың олардың кәсіптік дайындығын дамытуда
тиімді жағдай жасайтынын ұққысы келмейді, жаңа жүйедегі СӨОЖ-ның мақсат,
міндеттері туралы түсінігі жоқ; кәсіптік дайындауда өздігінен орындайтан
жұмыстардың кәсіптік бағытталуын, білімдік, біліктілік, дамытушылық,
қызығушылық, тәрбиелік маңызының өмірлік жағдаяттарда қажеттілігін
түсінбейді; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда оқу, белсенділік,
шығармашылық қабілеттері, жауапкершілік, орындаушылық, бейімделгіштік,
ізденімпаздық және тәртіптілік қасиеттері қалыптаспаған; өздігінен
орындайтын жұмыстардың ұйымдастыру формалары туралы түсінігі шамалы,
ақпарат көздерімен жұмыс істеуге қызығушылық танытпайды, орындаудың әдіс-
тәсілдерінен хабары жоқ; өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруға қажетті
ішкі логикалық ойлау қабілетінің, ой-пікірінің белсенділігі мен танымдық
шығармашылық қызығушылығы дамытуға талпынбайды; өздігінен орындайтын
жұмыстарды атқаруда топпен жұмыс істеуге бейімделмеген, онда танымдық
психологиялық климатқа әсер етуі шамалы, оқшаулылығы басым келеді;
өздігінен орындайтын жұмыстарды атқаруда өзгелерді көмегіне, ақыл
нұсқауларына жүгінеді, дербестілігі байқалмайды; өздігінен орындайтын
жұмыстарды атқаруда мотивтік, мазмұндық-операциялық, еріктік, рефлексивтік
компоненттердің көрсеткіштеріне сай өзіндік іс-әрекет жасауға талпынбайды,
жалпы оқу іс-әрекетіне немқұрайлы қарайды. Сонымен жоғарыда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz