Концепт туралы түсінік
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
СУ ЛЕКСЕМАСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5B0011700 "Қазақ тілі мен әдебиеті" мамандығы
Алматы 2020
Алматы 2020
Реферат
Жұмыстың көлемі: 59 бет.
Жұмыстың мақсаты: Қазіргі қазақ тілі материалы негізінде су ұғымының концептуалдануын талдау, саралау, іріктелген ұғым-түсініктердің концептуалдық мазмұнын, қызметін когнитивтік аспектіде анықтау.
Жұмыстың міндеті: Осы мақсатты анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Концепт, су ұғымдарына беріліп жүрген ғылыми түсініктемелерге тоқталу;
- Қазақ тіліндегі су концептісінің когнитивті мәнін айқындау;
- Қазақ тіліндегі су концептісіне қатысты ақпараттық тіл бірліктерінің (мақал-мәтел, тұрақты тіркес, ырым-тиым, аңыздар, прозалық және поэзиялық шығармалар) көрінісін айқындау, талдау;
- Қазақ тіліндегі су базалық концептісінің мағыналық-ақпараттық өрісін ажыратып, оларды тілдік тұрғыда сараптай келе, аталған концептінің ерекшелігін анықтау;
- Қазақ тіліндегі су концептісіне байланысты пайда болған топонимикалық атауларды талдау;
Тірек сөздер: концепт, когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, су, троп, гидроним, топоним, тіл бірліктері және т.б
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында біз төмендегі әдістерді қолдандық - жүйелеу, талдау, саралау;
Реферат
Объем работы: 59 страниц
Цель работы: Анализ, анализ концептуализации понятия вода на основе материала современного казахского языка, когнитивное определение концептуального содержания, функции выбранных понятий.
Задача работы: Для определения этой цели были поставлены следующие задачи:
- сосредоточиться на научных концепциях концепции воды;
- определить познавательный смысл понятия вода в казахском языке;
- выявить и проанализировать проявления информационных языковых единиц (пословиц, регулярных выражений, ритуалов, легенд, прозы и поэзии), связанных с понятием вода в казахском языке;
- определить специфику основного понятия вода в казахском языке, выделить семантико-информационное поле и проанализировать их лингвистически;
- анализ топонимических названий, появившихся в связи с понятием вода в казахском языке;
Ключевые слова: концепт, когнитивная лингвистика, лингвокултурология
Методы и способы исследования: Во время исследования мы использовали следующие методы - сортировка, систематизация, метод анализа.
Abstract
Volume of work: 59 pages.
Work purpose: Analysis, analysis of the conceptualization of the concept of "water" based on the material of the modern Kazakh language, the cognitive definition of conceptual content, the functions of the selected concepts.
Task of work: To determine this goal, the following tasks were set:
- focus on scientific concepts of the concept of water;
- determine the cognitive meaning of the concept of "water" in the Kazakh language;
- identify and analyze the manifestations of information language units (proverbs, regular expressions, rituals, legends, prose and poetry) associated with the concept of "water" in the Kazakh language;
- determine the specifics of the basic concept of "water" in the Kazakh language, highlight the semantic-informational field and analyze them linguistically;
- analysis of toponymic names that appeared in connection with the concept of "water" in the Kazakh language;
Key is words: concept, cognitive linguistics, linguoculturology
Methods and ways of research: concept, cognitive linguistics, linguoculturology
Оглавление
КІРІСПЕ 6
1 СУ ЛЕКСЕМАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ТҮСІНІКТЕР 9
1.1 Концепт туралы түсінік 9
1.2 Су концептісінің когнитивті сипаты 13
2 СУ ЛЕКСЕМАСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ГИДРОНИМДІК ЖӘНЕ ТОПОНИМДІК АТАУЛАР 20
2.1 Көне сөзжасам үлгілерімен жасалған су атаулары 20
2.2 Суға қатысты ұғымдардан пайда болған жер-су атаулары 25
3 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СУ КОНЦЕПТІСІНЕ ҚАТЫСТЫ АҚПАРАТТЫҚ ТІЛ БІРЛІКТЕРІНІҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІ 30
3.1 Мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестердегі су концептісі 30
3.2 Су концептісінің ырым-тиымдар мен аңыздарда берілуі 35
3.3 Қазақ шығармаларындағы Су концептісінің көрінісі 41
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда қазіргі тіл білімінде соны ғылыми бағдарлар мен жаңа бағыттағы зерттеу жұмыстары белсенді сипат иеленіп отыр. Сондықтан лингвистика ғылымында когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, антрополингвистика, психолингвистика тәрізді бағыттардың қарқынды дамуы тіл мен сөйлеу фактілерін халықтың ұлттық рухани құндылықтарымен, дүниетанымы, ой әлемі және психикалық ерекшеліктерімен тығыз байланыста алып қарауға кең жол ашады. Тіл мен мәдениетті сабақтастыра зерттеудің тиімді саласы - когнитивтік лингвистика. Оның маңызды ғылыми сала ретіндегі мәнін белгілі ғалым Ж.А.Манкеева: Қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: әр тіл - өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Сондықтан да қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен мәдениет сабақтастығын, атап айтқанда, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, ұлттық рухты тануға негізделген когнитивтік лингвистика, оның лингвомәдениеттану, этнолингвистика т.б. салалары өріс алып отыр,(1) деп анықтайды. Осымен байланысты әлемнің тілдік бейнесін түсінуге, зерделеуге жетелейтін, оның бір бөлшегі танылатын концепт ұғымы тілдің танымдық мазмұнын, күй-қалпын айқындаушы ғылыми лингвистикалық категория ретінде қалыптасуда. Әлемнің тілдік бейнесінің бір бөлшегі болатын концептілердің адам танымында алатын орны зор. Негізінен осы күнге дейін концептілер ретінде адамзат өмірінде үлкен рөл атқаратын ұғымдар алынады. Яғни, шындық өмірдегі белгілі бір мәдениет үшін құнды әрі көкейкесті мәні бар мәдени атаулар ғана концепт дәрежесінде танылады. Тіл арқылы танылатын концептілер, жалпы алғанда, тілді тұтынушы халықтың дүниетаным көрсеткіші.
Лингвистикада концепт термині мен түсінігінің қалыптасуы тіл, сана және мәдениеттің өзара әсерлесуінің ерекшеліктерін, заңдылықтарын, амал-тәсілдерін игерудегі жаңа қадам болды. Осыған орай лингвистика, когнитология, мәдениеттану, философияның өзара әсерлесуінің жаңа аспектілері пайда болып, соның арқасында семантикалык зерттеулер тереңдей түсті.
Сонымен, концепт - адамзаттың әлем бейнесі туралы жинақталған түсініктерін беретін тірек ұғымдар деп түсінуге болады.
Қазіргі таңда концепт ұғымына қатысты мәселелер қазақ тіл білімі ғылымында да кеңінен қарастырылып, зерттеу нысандарына айналуда. Бұл бағытта концептінің мән-мазмұны зерттеуші ғалымдар Ж.Манкеева, Н.Уәли, Г.Смағұлова, Г.Мұратова, Г.Сағидолда, Э.Оразалиева, Қ.Жаманбаева, Г.Снасапова, М.Күштаева, С.Жапақов, А.Ислам, Б.Ақбердиева, Б.Тілеубердиев, Ш.Ниятова, Ш.Елемесова, Г.Имашова, Ж.Жампейісова т.б. еңбектерінде әр қырынан қарастырылып келеді.
Соның бір көрінісі - қазақ тіліндегі су концептінің де танымдық ерекшелігін, когнитивтік мәнін, семантикалық өрісін айқындауға болады.
Когнитивті лингвистика тұрғысынан тілді зерттеу ұлттық таным мен ұлттық санада жасырынған халықтың мәдени, рухани құндылықтарын ашуға мүмкіндік береді. Тілде белгілі бір ұлттық код жасырынған десек, жекелеген концептілерді зерттеу арқылы сол ұғымның ұлт үшін маңызын айқындауға болады. Қазақ тіліндегі су концептісі - тақырыптық аясы кең, мазмұны терең, қамтитын мәселелері өте маңызды, концептуалды өрісі өте күрделі концепті болып табылады. Қазақ халқындағы су ұғымы тіршілік, өмір, тазалық, адалдық, қадір-қасиет, ырыс және өлім турасындағы танымын ашуға көмектеседі. Бұл зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Бітіру жұмысының негізгі зерттеу нысаны: Қазақ халқының танымындағы судың алатын орны, қасиеті мен ерекшелігін айқындау. Қазақ халқының тіршілігіндегі су концептісінің орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан түсініктер, қазақ шығармашылығындағы, топонимдердегі, т.б су концептісін дәлелдейтін деректерді зерделеу.
Бітіру жұмысының мақсаты: Қазіргі қазақ тілі материалы негізінде су ұғымының концептуалдануын талдау, саралау, іріктелген ұғым-түсініктердің концептуалдық мазмұнын, қызметін когнитивтік аспектіде анықтау.
Жұмыстың міндеті: Осы мақсатты анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Концепт, су ұғымдарына беріліп жүрген ғылыми түсініктемелерге тоқталу;
- Қазақ тіліндегі су концептісінің когнитивті мәнін айқындау;
- Қазақ тіліндегі су концептісіне қатысты ақпараттық тіл бірліктерінің (мақал-мәтел, тұрақты тіркес, ырым-тиым, аңыздар, прозалық және поэзиялық шығармалар) көрінісін айқындау, талдау;
- Қазақ тіліндегі су базалық концептісінің мағыналық-ақпараттық өрісін ажыратып, оларды тілдік тұрғыда сараптай келе, аталған концептінің ерекшелігін анықтау;
- Қазақ тіліндегі су концептісіне байланысты пайда болған топонимикалық атауларды талдау;
Бітіру жұмысын жазуда негізге алынған теориялық еңбектер: Тіл білімінің зерттеушілері Ахманова О. С, Авакова Р.А, Кеңесбаев І, Қайдар А, Жанпейісов Е.Н, Манкеева Ж.А, Ислам А, Смағұлова Г.Н, Әмірбекова А.Б және тағы да басқа ғалымдардың еңбектері талданды.
Тақырыпты жан-жақты талдау барысында Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, Қазақтың мақал-мәтелдері, Фразеологиялық сөздік және Тұрақты теңеулер сөздігі сынды лексикографиялық еңбектер пайдаланылды.
Сонымен қатар, халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі ақын-жазушылардың көркем туындылары, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөз беттері мен ғаламтордан алынған деректер зерттеу тақырыбымыздың негізгі дереккөздерінің бірі болды.
Бітіру жұмысында талданған тілдік деректер: концепт, когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, су, троп, гидроним, топоним, тіл бірліктері
1 СУ ЛЕКСЕМАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ТҮСІНІКТЕР
1.1 Концепт туралы түсінік
Тіл білімінің бір саласы ретінде қарқынды дамып келе жатқан когнитивті
лингвистикада тіл когнитивті механизм ретінде танылады. Когнитивті
лингвистикада адамға тән когнитивті үрдістер мен құрылымдар айқындалады.
Сондықтан да оның зерттеу нысанасына концептілер жатады.
Ғалым А. Ислам Лингвомәдени ізденістерде дүниетанымдық
концептілердің өзіндік орны бар. Орыс тіл білімінде понятие мен концепт
терминдерінің ара жігін айқындаған ғылыми мақалалар аз емес. Ал қазақ тіл
білімінде әзірге бұл термин төңірегінде пікір талас болғанымен, ұғым деп те,
концепт термині түрінде де қалдыруға болады деген ойдамыз. Ал енді
концепт дегеніміз, ол біздің пайымдауымызша, адам санасында тұрған орта,
дін, мәдениет, жалпы айтқанда дүние таным негізінде белгілі бір ұрпақтан -
ұрпаққа өзгеріссіз беріліп отыратын құндылық. Сөйтіп, олар концептілер
аймағын құрайды [1.2б] дейді. Концептілер қай ұлттың
мәдениетінде болмасын, саны жағынан ғалым Ю.С. Степановтың айтуынша,
елу шақты [2]
Концепт терминінің теориялық негіздері Д. С. Лихачев, Н. Д. Арутюнова, Е. С. Кубрякова, А. Н. Мороховский, Н. К. Рябцева, В. А. Маслова, А. Я. Гуревич, А. А. Залевская, А. Вежбицкая т. б. зерттеу еңбектерінде қарастырылып, олардың концепт жайлы ой-тұжырымдары концептіні құрылымына енетін сөздердің мағыналық жақтан өзара үйлесе келіп, негізгі өзек -- тірек сөздің аясына шоғырлануынан туындайтындығын дәлелдейді. Қазақ тіл білімінде концепт термині А. Қайдар, Р. Сыздық, Ж. Манкеева, Н. Уәлиев, Б. Қалиев, Қ. Жаманбаева, Г. Смағұлова, Б. Ақбердиев, Г. Снасапова, М. Күштаева, С. Жапақов, Қ. Қайырбаева, А. Сыбанбаева, А. Ислам, Ш. Елемесова, Н. Аитова, А. Әмірбекова, Ж. Саткенова, Ж. Жампейісова, С. Жиренов, Б. Нұрдәулетова, Г. Мұратова, Ж. Қошанова т. б. зерттеушілердің еңбектерінде әр қырынан зерттеледі.
Концептілер - ұлттық танымның бір көрінісі сондықтан да ғалымның
лингвокогнитивтік моделі болып саналады.
Концепт қандайда бір ауқымды идеяның сан алуан күрделі ұғым
түсініктердің суретті сипаттамалары. Оның мазмұндық құрлымы тіл мен
бейнелі ойлау заңдылықтарының сабақтастығынан туындайды.
Концептілік мәнге ие тілдік бірліктердің, концептілердің ішкі құрылымын
мәдени танымдық ақпараттар көзі деуге де болады. Себебі онда мәдениет
қалдыратын іздер - мифтер, архетиптер, салт-дәстүрлер, тарихи оқиғалар мен
материалдық мәдениеттің элементтері көрініс табады.
Белгілі бір концептілердің ұлттық танымдық мәдени ақпараттық ішкі
құрылымының мазмұнын ой елегінен өткізу зат пен құбылысқа атау берудің
тілден тыс себептерін ашып көртсетуді, атауға негіз болған заттың
(құбылыстың) негізгі белгі қасиетін анықтауды басты міндет ететін [3.114б], лингвистика ғылымындағы номинация теориясымен өзара
сабақтастықта қарастырылады.
Ғалым Е. М. Абақан: Аристотельдің айтып кеткен әлемнің тілдік бейнесі туралы ойын бүгінде әркім әрқалай ұғынса да, болмыс пен тіл арасындағы тығыз байланыс бір ауыздан мойындалады. Мұндай байланыс санадағы көрініс тіл білімінде концепт немесе эйдетикалық белгі (символ) деп те аталып жүр.
Концепт деген терминді алғаш рет діндар-флософ Ансельм қолданған екен. Бұл термин латын тілінде сопсерііо - 1) байланыс,жиынтық, жүйе; 2) қойма; 3) заң актілерін тұжырымдау; 4) ұрық қабылдау; 5)сөйлем. Кең мағынасында бұл сөз - есімнің (белгінің) ұғымдық мағынасы, яғни
ойдағы ұғым, идея дегенді білдіреді. Лингвистикада концепт термині,
көбіне, грамматикалық немесе семантикалық категория мағынасында
жұмысалып жүр.
Концепт (ұғым) сөздің мағынасы ретінде түсініледі. Бірақ ол жалпылаудың (обстракцияның) ең жоғары деңгейін білдіретін ұғым-концепт емес -оқиға,
процесс, дерек туралы ұғым. Сондықтан, концептуальды талдау сөздің
немесе сөйлемнің контекстке, яғни нақтылы мағынаға қатысы анықталуға тиіс
[4. 45б] дей келе, Абстрактылық концептер өте көне замандарда
пайда болып, қазіргі евразиялық тілдердің ажырамай тұрған кезінде белсенді
роль атқарған екен. Протоевразиялық тілдердің өзегін құрайтын мұндай
концептердің тілдердің өзегін құрайтын мұндай концептердің тілдердің
дамуына тікелей әсер болған. Концептерді анықтау протоевразиялық тілдердің
даму тарихын, жалпы тілдің табиғатын тануға мүмкіндік береді. Тілдің
абстрактылық, символдық табиғаты тілдердің генеалогиялық, типологиялық
жүйесін де қайта қарауға негіз бола алады [4. 50б], дегенді алға
тартады.
Ғалым Н. Уәли: Концепт индивид санасында сәуелеленген сезімдік-заттық образдың (перцевтивті модус) негізінде пайда болады. Концепт негізінде сезімдік тәжірибе жатады. Сезімдік - заттық образ (код) концептің ядросы болып табылады. Осы заттық код белгілі бір объектіні терең, жан-жақты білген сайын жаңа мәндік белгілерімен байи түседі. Осының нәтижесінде концептің мазмүны ұлғаяды, мазмұны кеңи түседі ... Концептінің жасалуына ұғым емес,
заттық образдар (бейнесі) негіз болады. Мысалы, ат жалын тартып мінді
(ержетті) дегенге ат, мінжал деген (субъект-предикат) ұғымдар емес, ақиқат
өмірден алынған сенсорлық-перцептивті образ негіз болып тұр, -дей келе,
Ұғым мен концептінің мағынасы тепе-тең емес. Ұғым белгілі бір объектінің
танылған аса мәнді белгілерінің жиынтығы болса, концепт - мазмұн межесі
жағынан объект туралы барлық білімнің жиынтығы, ал тұрпат меже
тұрғысынан тілдік бірліктердің (лексикалық, фразеологиялық, паремеологиялық т.б.), құралдардың жиынтығы болып табылатын ментальды, ұлттық ерекшеліктерді танытатын құрылым [5. 12-13 б] дейді. Демек
концептіні жеке тұлғаның санасында сәуелеленген сезімдік-заттық образдан
пайда болады деген ғалым Н. Уәлидің пікірі Ю. С. Степанов пікірімен біржақты
ұштасады.
Тілдік бірліктер құралы фразеология туралы А. Исламда қостайды: Ұлттық реңкті фразеологизмдер - дүниенің тілдік суретін мейілінше айқын көрсетер тіл қабаты. Фразеологизмдердің образдық негізі ұлт мәдениетінен, оның дүниетанымы туралы ақпарат берер көзі. Фразеологизмдердің мәдени
коннотациясы, модустік бағалау реңктерін ашу ұлт өкілдерінің құндылықтар
дүниесін айқындауға мүмкіндік береді [6. 7б].
Қазақ тіліндегі концептілерді М. А. Күштаева: концептіні адам дүние
танымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік
ретінде қарастыра келе, адамның әлем туралы жинақталған мәдени түсініктері
бейнелеген жеке атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі, концепт терминіне
рухани мәдениеттің тірек сөздер мағынасында ғана түсінбейміз, себебі тірек
сөз концепт сөзіне емес мәдени концепт тіркесіне балама ретінде
қоланылады [7. 30-31б], дегенді айтады.
В.А. Маслова бұлардан үшінші бір топ ұлттық мәдени категорияларды
қосымша бөліп шығарады [8.51б]. Мәселен қазақтар үшін өмір,
өлім, жан, тән, ар, ұят т.б. ұғымдар концептінің ұлттық мәдени танымдық
категориялары жатады.
Қазақ тіліндегі концептінің мән мағынасын айқындауға ой салатын
пікірлеріде баршылық. Мәселен, Г. Смағұлова: ...фразеологизмдердің мағыналас тізбек құрудағы басты қасиеті - жалпы ұғым, түсінікке бағытталған
тіркестер болатынын ескере келе, мағыналас фразеологизмдердің синонимдік
тізбектерде ұғымды сөзбен жеткізе алмаған жағдайда мағына ортақтығын
танытып тұратын жеке мағыналық ой басым түскен тұрақты тіркес сөз
доминант қызметін атқаратынын айта келе, семантикалық синтагмалық аясында фразеологизмдер компоненттерінің қосынды мағыналары соңынан тұратын әр
сол мағынаның толық жұмысалуына себеп болатын бір сөз тұруы шарт. Біз
мұндай сөздерді сүйемел сөз деп атаймыз [9. 135б] дегенді айтады.
Зерттеуші С. Жапақов: концепт дегеніміз индивидтің, тілдік ұжымның
лингвистикалық қоғамдастықтың ақиқат туралы білім жүйесі болып табылады
[10. 47-48б] десе, Ш. Елемесова концептілерге көркем мәтіннің
ассоциативті концептілік құрылымы арқылы келе отырып: Концепт базалық
когнитивтік маңыздылық ретінде мәнді пайдаланатын сөздермен
байланыстырушы концептуализация процесінің мазмұнды бірлігі ретінде
шындықтың адам миына бейнеленуі [11. 85б] деп айтады. Ал, С.
Жиренов концептіні: Концепт - ойлау мен таным және мәдени процестердің
жиынтығы бола келіп, адам ойындағы ғалам бейнесінің өзіндік белгілерінің
ассоциациялануның нәтижесі. Концепт - тіл мен таным бірлестігі арқыілы
дүниені жан-жақты тануға, сонымен қатар ұлттық-танымдық мәдениетті
зерделеп ұғынуға ықпал ететін, адам санасында жинақталған аялық білімнің
шоғыры тілдік-танымдық бірлік. Концептілік мәнге ие доминатты талдау
арқылы ақиқат дүниенің тілдік бейнесін тануға ұлттық-танымдық-мәдениеттің
қалыптасу жолын білуге, сол арқылы бүгінгі тұрмыстағы хал-ахуал жайлы
аялық білімде жинақталған ақпаратпен танысуға болады [12.8б]
деп тұжырымдайды.
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне, ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді. Ол қатып қалған семантикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың мәдениті негізінде уақыт пен
кеңістікте өзгеріп отырады. Концептілер адамға берілген ақпараттың
концептуалдану процесінде жаңа мағынаға ие болуы арқылы құрылады. Ал
концептуалдану - адамның танымдық әрекетінің маңызды поцестерінің бірі. Ол
адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам санасында (психикасында) жаңа
концептілердің, концептілік құрылымдар мен концептуалдық жүйенің
жасалуына жол ашады.
В.А. Маслова орыс мәдениетінің концептілік саласын (концептосферасын) қарастыра келе былай деп жазады: Все концепты можно разделить на 1) мир -
пространство, время, число, родина туманное утро, зимняя ночь; 2)стихии и
природа -вода, огогнь дерево, цветы; 3) представления о человеке - новый
русский, интеллигент, гений, дурак, юродивый, странник; 4) нравственный
концепты - совесть, стыд, грех, правда, истина, искренность; 5) социальный
понятия и отношения - свобода, воля, дружба, война и.д.; 6) эмоциональный
концепты: счастье, радость; 7) мир артефактов: храм, дом, геральдика,
сакрольные, педметы (колокол, свеч и др.); 8) концептосфера научного знания:
философия, филология, матиматика и т.д.; 9) концептсфера искусства:
архитектура, живопись, музыка, танец и.т.д.. [13. 70б].
Осы жіктемеде атап айтқанда, орыс мәдениетіне тән ұлттық және әмбебап
концептілер берілген (мәселен, тұманды таң, қысқы түн, жаңа орыс т.б.).
Концепт терминін логикалық-философиялық тұрғыдан түсіну, өзіміз
байқап тұрғандай лингвистикалық жұмыстарда да орын алған. Бұл әдісте
концепт сөз мағынасына теңестіріліп, адамның ментальдік қызметіне
жатқызылады.
Ал сөздердің мәдени концепті қатарына енуі олардың прагматикалық,
семантикалық сипаттарына байланысты. Біз концепт терминінің қазіргі тіл
ғылымында қарастырылуы лингвистика мен философияның өзара сабақтаса
байланысының күшейген тұсында өзіндік мәнге ие болады деп түсіндіреміз.
Логикада концепт термині ұғым, түсінік терминдерімен бірдей мағынада
қолданылады. Сонымен біз концепт ұғымын адамның әлем туралы өз бойына
жинақтаған мәдени түсініктерін бейнелейтін ғаламның тілдік бейнесі ретінде
танимыз.
Жалпы адамзатқа тән концептілерден міндетті түрде ерекше бір ұлттық
концептілер көрінетіндігін атап өту қажет, өйткені жалпы адамзат мәдениеті
ұлттық мәдениет бояуларынан құралады.
Адамның ақиқат дүниеге қатынасы тілдік құралдар арқылы беріліп, соның негізінде ақпарат жүйесі қалыптасады. Бұл ғалам бейнесін бейнелейтін ақпарат жүйесі ақындардың ғалам туралы концептуалды түжырымдамаларынан
көрінеді. Демек, көркем шығармаға тіліне (поэзия тілі болсын немесе проза
тіліндегі философиялық этюдтерді) концептілік талдау ғаламның тілдік бейнесі
туралы білімді анықтау үшін қажет. Қандай да бір көркем шығарманы тек
лингвистикалық талдаумен, яғни шығарманың көркемдік ерекшелігін
талдаумен шектеуге болмайды. Мұндайда автор шеберлігі, оның ақиқат дүние
туралы таным-түсінігі, көзқарасы айқын көріне бермейді. Осы ретте
концептілік талдау автордың ақиқат дүниеге қатынасын айқындап, көркем
шығарманы талдаудың екінші бір қырын ашатын бірден бір тілдік құрал ретінде қызмет етеді.
Концепт бір сөздің беретін ұғымы мен түсінігі емес, күрделі семантикалық бірлік. Концепт пен ұғым екеуінің аражігі бұл күндері толық ашылған логика лингвистикалық бірліктер болып табылады. Ол тілдік бірліктердің қандайда болса да (сөз, сөз тіркесі, сөйлем, дискурс) белгідей алатын, семантикалық өріс ретінде көрініс беретін мағына. Онсыз ол концепт деңгейіне көтеріле алмайды.
Концепт түрлері: мәдени эмоционалдық концепт, метафизикалық концепт, ұлттық-мәдени концепт. Концепт типтері: фрейм, сценарий, скрипт, схема, ойбейне.
Сонымен, когнитивтік тіл білімі әлемді тану негізінде санада қалыптасқан
әлем туралы ақпараттарды жинақтау және концептілеу, оларды бір жүйеген
топтастыру, әлемнің санада көріністенуі мен оның тілде берілу сипатын
анықтау қызметтерін атқарады. Ал тілдік әлем бейнесі концептуалды әлем
бейнесінің негізгі элементтерін мазмұндайды, тілдік құралдарымен
концептуалдық әлем бейнесін ашады.
Демек, концепт - ақиқат дүние әлемі.
Концепт - өзіндік тілдік сипатқа ие құрылым.
Қорытындылай келе, ғалым С.А. Жиренов Концепт белгілі бір идея мен
сан алуан күрделі ұғым-түсініктердің, сипаттамалардың, бейнелі атаулардың
жиынтығы болып табылатын тілдік модельдерден құралады. [12. 23б] деген ойлы тұжырымын алға тарта отырып, әлі де зерттеуді керек ететін
бұл ғаламның тілдік бейнесі ғылымда қалай дегенде де өз орынын алатынын
үлкен бір дүние дегіміз келеді. Себебі когнитивтік лингвистика танымдық бағыт ұстаса, түрлі концептілерді қарастыру арқылы сол халықтың ұлттық болмыс- тіршілігіне терең бойлауға мүмкіндік алуға әбден болады.
1.2 Су концептісінің когнитивті сипаты
Ғарышқа барғанда ең әуелі іздейтініміз - су. Өйткені, жер бетінде сусыз өмір жоқ. Еш шүбәсіз білетініміз, алғашқы тірі ағзаның өзі суда тіршілігін бастаған. Кейін келе бейімделіп, судан тысқары өмір сүре алатындай дәрежеге жеткен. Мұны және кездейсоқтық деп қарауға болмайды. Ешқандай ғылым Адамның қалай жаратылғанын, жаратылу процестерін, қандай пропорциялар қолданылғанын айта алмайды. Ал, Құранда Алланың рахымымен осы акцияға судың қатысқандығы жөнінде баяндалады. Інжілдің алғашқы сөзі де су қақында басталады. Әлемнің жаратылуы, адамның пайда болуы, судың маңыздылығы айтылады. Иленген бір уыс балшықта әлі жасалмаған барлық керемет мүсіндер жатса, суда - болашақ тіршіліктің болмысы мен өркені жатқан еді. Су ғана тәңірлік жаратушы қасиетті бойында ұстады. Кішкентай бактериядан бастап, күллі жан иесі бүгінгі қаліне жете алды. Тек суда ғана кез келген тұқым, кез келген эмбрион өмір жолын бастау мүмкіндігіне ие. Су ғана оның өсіп, сақталуына жағдай туғызады. Тіршілікті қоршаған су - өзінше алып компьютер, ол барлық биологиялық бағдарламаны ашуға ықпалды. Және оны өзгертетін де - су.
Су - өмірдің жаны, тіршілікті тудырған орта. Бір кезде жансыз жер планетасына жан бітірген де, жалықпай тау мен қырды гүлге ораған да-су. Жер бетінің 70 пайызын су басып тұр. Осы пропорция адамда да бар. Денедегі су мөлшері-70, мида-83,3, қанда-79, бұлшық еттерде-76,6, сүйекте-22 пайыз. Судың денедегі осы теңдігі бұзылса, денеде кінәрат бар деген сөз. Мидағы су 90 пайызға артса - суми, 80 пайыздан кемісе - мисыз атанады.Менделеев таблицасындағы ең қасиетті элемент те - су. Судың ең керемет қасиетінің бірі- ол ақпаратты қабылдай алады, оның көзі, құлағы бар. Демек адам бойындағы көп мөлшерді су алса, барлық сана-сезімімен тығыз байланысты.
Ол құдіретті. Ес-жады бар. Оған ғылымда дәлелдер де жеткілікті. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Оңтүстік шығыс Азияда жаңа биологиялық қарудың түрін ойлап табу қызу қолға алынды. Жаппай қырып-жоятын зұлматты әзірлеуші әскери институтта бірнеше жылдан бері тынымсыз еңбек атқарылды. Неше мәрте зертханада жасырын басқосулар болды. 1956 жылы бәленбай сағатқа созылған сондай құпия отырыстардың бірі қайғылы аяқталады. Қатысушылар әлдебір нәрседен уланып, жедел түрде ауруханаға жөнелтіледі. Ізінше тергеу жүргізіледі, бірақ салдардың ұштығын таба алмай, тығырыққа тіреледі. Мәжіліс кезінде столда кәдімгі судан басқа бөгде зат болмаған. Ғалымдар одан өзге ештеме ішпеген. Суды тексергенде құрамында жат дәнеңе ұшыраспаған. Нәтижесінде уланудың себебі - кәдімгі су деген қорытынды береді. Демек, судың ес - жады бар. Көптеген сынақтардың нәтижелері көрсеткендей су кез-келген әрекетті қабылдап,есінде ұстап қалады. Өзін қоршаған кеңістікте болып жатқан құбылыстардың барлығын жадында тоқиды және ақпаратты мүлтіксіз сақтайды. Бұл қасиетін біздің ата-бабаларымыз ежелден аңғарса керек. Қарапайым суды күміс құтыға құйып дем салып, емдік демге айналдырған. Кіршіксіз таза күміс су - ең керемет дәрі екендігін білген. Ал мұны кейіннен ғылыми түрде дәлелдегендер де аз болмады.
Ертеректе адамдарды жазалау үшін, айыпты адамдардың жасаған істерін өз ауыздарын есту үшін жасалатын бір зұлымдыққа су тамшысын қолданғандығы туралы әфсана бар. Айыпты адамның шашын ұстарамен тап-тақыр етіп қырып, қозғалмайтын орынға аяқ-қолын матап байлап, басына үзбей суық судың тамшысын тамшылатып отырған. Мұндай азаптаудан адамдар қатты қиналып, есінен адасып қалған. Ал адамның басына тамған су тамшысынан есінен адасып қалуы, судың ішкі дүниесіне, таңғажайып қасиетіне, жадына байланысты. Су ақпаратты қабылдай алады, оның құлағы, көзі бар. Өзін жазалау қүралы ретінде пайдаланғанын ұғып, негативті күшке ие болған.[14]
Ғалымдардың пайымдауынша су құрамындағы кластерлер ес-жады ұяшығы болып табылады. Осылардың өзіндік ерекше қасиеті арқылы су магнитафонның таспасындай көргенін, естігенін, сезінгенін қалтқысыз жазып отырады. Осы ретте Рустум Рой: Мүмкін су - дүниедегі жалғыз құн жетпейтін өзінше бөлек компьютер шығар. Бәлкім, ғаламның ақпараттар қорын сақтайтын ес-жадысы. Мұндай құдыреттіліктің сыры неде? Бұл кәдімгі әліпби сияқты. Әріп танымасақ, әліпті таяқ деп білмейміз. Сөзді ұғынып, сөйлемді оқи алмайсыз. Сондықтан моликулярлық құрылым - су әліпбиі. Оны оқи алсаңыз сөйлем құра аласыз, оны өзгерте аласыз, - дейді[15]
Ниет пен су. Судың ерекше қасиеттерінің бірі - адам бойындағы пиғылын, ниетін өз бойына көшіріп алады. Оған ғалымдар жүргізген мына мысалдар дәлел бола алады. Жапон ғалымы Эмото Масару талай жылдан бері судың ақпараттық-энергетикалық қасиетін зерттеп келеді. Ол бірдей үш ыдысқа бір жерден алынған суды теңдей бөліп құйып, үстіне күріш салады. Бірінші ыдысқа күнде келіп амандасады, екіншісінің жанынан өткенде оған жаман сөздер айтады, үшіншісінің жанынан өткенде еш ауыз сөз айтпай өте шығады. Нәтижесінде бірінші ыдыстағы күріш өседі, екіншісі қараяды, үшіншісі шіріп кетеді. Мұның себебі, су адам санасындағы ақпартатты қабылдап алады. Оның физикалық құрамы өзгереді, жады бұзылады. Ол мұндай мыңдаған тәжірибе жүргезген. Ыдыстарға су құйып, Бетховен, Моцарт, Шопен музыкаларын ойнатқанда, кристалдардағы керемет өрнектерді байқаған. Ал адам миын шағатындай даңғаза музыка ойнатып қарағанда, сойдиған, тиген жерін тіліп кететіндей мұз сүңгірлері пайда болған. Бұл тәжірибелерге қарасақ, он сегіз мың ғаламның жаратылуына негіз болған судың адамдардың көңіл-күйін, ниетін өзіне көшіріп алатын құдіреті бар. Суға жүргізілген осы тәжірибені сынақ, маңызы зор өмірлік сабақ деп те қабылдауымызға болады. Әсіресе, бұл бала тәрбиесіне көбірек ұқсайды, сондықтан қашан да ұрпақтың қамын жеп, оларға бармақтайынан айырықша көңіл бөліп сөйлесіп, аялап, мейірім-шуаққа бөлеген дұрыс.
Рухани тұрғыда ой деңгейінде кімде-кім жағымсыз ниетін біреуге жолдаса, ағзаның 75-90 пайызын құрайтын өзінің бойындағы суын ластайды. Жағымсыз энергиямен зарядтайды.
Ресей медицина ғылымдары академиясының академигі Влаиль Казначев өздерінің кезекті суды зерттеу кезінде, судағы коневтік мән бір жұма бұрын күннің тұтылатындағынан хабардар етіп тұрғандығын және ол хабардың рас болып шыққандығын баяндаған еді. Бұл суды зерттеген сайын, әлі де ашылатын қырлары көп екендігін аңғартады. Алла жартқан 18 мың ғаламның өзі - тұтас бір дүние. Жер шары, соның ішінде біз өзара керемет ақпарат ағымымен үздіксіз байланыстамыз. Планетамыздағы ақпарат алмасу механизмінде де су шешуші рөлге ие. Ол күллі табиғатты басқару орталығы болып та табылады.
Су мен адам эмоциясы. Адамдар тіршілігінде негізгі бөлік су болғандықтан, су мен адам арасында байланыс өте көп. Су оған тәуелді адамның ішкі ойын, түйсігін ғана өзіне жазып алып қоймай, адамның бет-әлпетіндегі болып жатқан күйге де әсер етеді. Яғни, адамның эмоциясына. 1881 жылы қыста Лара кемесі Ливерпулдан Сан-Францискоға аттанады. Сапардың 3-ші тәулігінде кемеде өрт шығып, аз ғана адам аман құтылады. Араларында капитан Нэль Керри де бар еді. Апатты бастан кешкен бейшаралар уақыт озған сайын шөлден қаталайды. Үш апта бойы теңізде бағыт-бағдарсыз сандалған олар, ақырында Алланың жәрдемімен жағалауға ілігеді. Шындыққа тура қарап үйренген капитан оларды не құтқарғанын кейіннен былай суреттейді: Біз тұщы суды армандадық. Көкжиекпен ұштаса жалғасқан ұшы-қиырсыз көк теңізді ауыз суға айналғандай елестеттік. Мен бар күшімді жинап, қайықтың ернеуінен еңкейіп барып суды қолыммен іліп ап ұрттағанымда, ол шындығында да тұщы су болды, - дейді.
Ресей жаратылыстану ғылымы академиясының академигі, профессор, ғылым докторы Константин Коротков: - Біз суға әртүрлі факторлармен әсер етіп, эксперимент жүргізіп көрдік. Магнит пен электр өрістері қолданылды. Басқа да нысандар сыналды, соның ішінде адамды да араластырдық. Адамның эмоциясын пайдаланып көрдік. Көзіміз жеткен нәрсе - жағымды, жағымсыз эмоциялар бәрінен де ықпалды күшке айналды.
Коротковтың зертханасында адамның суға қаншалықты эмоциялық ықпалдылығы бары жөнінде көптеген тәжірибелер жүргізілді. Бір топ адамды жинап алдарында тұрған колбадағы суға ең жағымды сөздерді - мейірім мен сүйіспеншілік, қайырымдылықты іштей айтқызады. Содан кейін шыны құтыны айырбастап, бұған керісінше тасжүректік пен қатыгездік, жеккөрушілік сияқты жағымсыз жайтты айтқызады. Бұдан соң ізінше тексергенде, мейірім шуағы төгілген судың энергиясы артып тұрақтанған да, лағнет айтылған құтыдағы судың энергиясы төмендеп кеткен. Қазақ халқының Жақсы сөз - жарым ырыс деуінің көрінісі осы болса керек.
Біз суды рух тұрғысынан ластаймыз. Былапыттауымыздың ауқымы - алапат. Барлық қызғаншақтық пен күллі ашу-ыза, шытынаған қамқорлықты су өзіне оп-оңай сіңіріп алады. Біздің ағзамызға барғанда ол өлі күйінде барады. Демек, әлемнің кішкене ғана бөлшегі ретінде саналатын суды біз өзіміздің бір ғана сөзімізбен, бойымыздағы ниетімізбен, көрсеткен эмоциямызбен өзімізге шипа қыла аламыз, ал бір ғана лас сөз бен кір ниетімізбен өзімізге өлім қыла аламыз.
Су-шипа. Қазақтар ерте кезден дала мәдениетіне икемделгендіктен, кез-келген аурудың шипасын табиғаттан таба білген. Ең қарапайым әрі қолжетімді түрі- қара сумен емдеген. Суды қасиетті, шипалы деп санаған. Бар ықыласы мен ниетін салып, дұғасын қосып ішкен судан ауруынан айығып кеткен және оған сенген. Адамзат әлемінде мұны бәрі мойындайды. Тіпті тарихымызға көз жүгіртсек, соғыс алаңында әскерлер күміс ыдысқа қара суды құйып ішіп, бойындағы аурудан айырылып, еңсесін тіктеген. Мұсылман әлемінің қастерлі мекені Меккенің шипалы, қасиетті зәмзәм суы туралы аңыз көп. Зәмзәм бұлағы Арабия жеріндегі ең ежелгі шарапатты орын. Ол Ысмайыл пайғамбар туғанда, соның өкшесі тиген жерден шығыпты да, күндіз-түні бір сәтке тыным алмай зәм-зәм деп дыбыс шығарып, бүлкілдеп ағып жататын көрінеді. Мұның да түп-төркінінде судың ерекше қасиеті жатыр. Оның құдіреті ерекше. Судың адам өміріне тигізер емдік қасиеті де мол. Қазақ даласы Алтайдан Атырауға дейін созылып жатқан ерекше тау-тастарға, өсімдіктерге, суларға бай. Олар туралы әртүрлі аңыздар шертіліп, тарихи оқиғалар айтылады. Адамға пайдалы, емдік қасиеті бар - минералды сулар. Табиғатта түрлі ауруларға шипа болатын минералды сулар болады. Бұл суларды ішу, шомылу арқылы емге пайдалану ертеден-ақ белгілі болған. Судың шипалық қасиеті ондағы еріген заттардың мөлшеріне қарай анықталады және олар салқын, жылы, ыстық күйінде кездеседі. Минералды сулар ағзалардың жұмысын жақсартып, көптеген ауруларды емдеу үшін қолданылады. Бүгінде Қазақстанда 100-ден астам минералды су көзі анықталып, көпшілігі ел игілігіне жаратылуда. Мысалы: "Алмаарасан", "Қапаларасан", "Сарыағаш", "Мерке" т.б. Соның біріне ғана тоқталайық. "Алмаарасан" минералды суы. "Алмаарасан" - жер асты ыстық суы. Алматы облысы Қарасай ауданында орналасқан. Құрамында кремний көп, яғни, емдік қасиеті бар суларға жатады. Судың өзіне тән иісі бар. 1951-53 жылдары бұрғыланған 5 ұңғымадан су өздігінен атқылап шыққан.
Артезиан сулары. Жер астынан артезиан суын пайдалану үшін құдық қазылады немесе бұрғыланған ұңғымалар жасалады. Қазақстанда артезиан құдығы ХІХ ғасырдан бастап қазылды. Артезиан құдығының қабырғасы берік болса шегенделмейді. Ал қабырғалары қиыршық тас, құм тас, малта тас немесе борпылдақ, сусымалы болса таспен, ағашпен шегенделеді. "Мыңжылдық" құдығы. Бұл - шамамен ХVІІІ ғасырда қазылған құдық. Қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданының Қурайлы даласында орналасқан. "Мыңжылдық құдығы" - қазақ даласындағы теңдесі жоқ құрылыс үлгісі. Құдықтың кіреберіс кеңдігі 20-25 метр арық ретінде қазылып, әр метр сайын 10 сантиметрге тереңдей беретін каналға айналған. Каналдың ұзындығы 400 метр жерді төмендете қаза келіп, 40 метрге тереңдегенде жер асты суына жетеді. Құдықтың айналасын мал су ішіп шығатындай етіп, кеңейте қазған. Түбін тереңдете тазартып, кішкене көлшік жасаған. Суға баратын канал жолы да кең. Оған 5-6 жылқы қатарынан емін-еркін түсіп, өз бетімен су ішін шыға алады. Ел аузындағы аңызға сенсек, бұл құдықты Қабанбай батырдың жасағы жорық алдында аялдау үшін қаздырған екен. Шөл даладағы құдықтан түз тағылары мен жыртқыш аңдар да бір-біріне зиян тигізбей шөлін қандырады деседі.
Бұлақтар. Бұлақ - жер бетіне шығып жатқан табиғи жер асты су көзі. Ол таулы, қыратты аймақтарда, өзен, көл жағалауларында жиі кездеседі. Бұлақтың арынды және арынсыз деген түрлерінің болатындығын да айта кетейік. Онан басқа, таулы аймақтарда, қыраттарда жер астындағы кең көлемді жарықтарды бойлай өзен секілді ағып жер бетіне шығып жататын бұлақтың ерекше түрлері де кездеседі. Арынсыз бұлақ - ылғалды жылдарда, көктемде қар ерігеннен кейін немесе жауын-шашынды кезеңдерде жер бетіне таяу жатқан жер асты суы деңгейінің көтерілуінен пайда болатын су көздері. Мұны әдетте "тұма" деп атап жатады. Құрғақшылық жылдары, ылғалсыз жаз айларында мұндай бұлақтың суы тартылып қалады. Арынды бұлақ - жер асты суларынан бастау алып, сай-жылғаларда, өзен мен көл бойында немесе тау-тастардың терең жарықтарынан табиғи жолмен шығатын бұлақ. Бұл "қайнар" деп аталады. Арынды су көзінің шығымдылығы, температурасы, минералдылығы тұмаға қарағанда жыл маусымдарының барлық кезеңінде тұрақты келеді. Суы мол, көлемі тұрақты бұлақтар Қазақстан жерінде Қаратауда (Оңтүстік Қазақстан), Ерейментауда (Орталық Қазақстан), Шыңғыс тауында, Жайық бойындағы Индер тауында, Үстіртте т.б аудандарда кездеседі. Кейбір өзендер осындай бұлақтардан бастау алып жатады.
Рахман қайнары. Бұл - Шығыс Қазақстан облысының Қатонқарағай ауданындағы шипалы жылы су көзі. Оңтүстік Алтай ойпатында, Арасан көлінің жағасында теңіз деңгейінен 1750 метр биіктікте орналасқан. Су граниттегі терең жарықтан шығады. Рахман қайнары - шипалық қасиеті мен құрамындағы пайдалы элементтердің молдығымен ерекшеленеді. Оның суы әртүрлі жараларға, уды қайтаруға пайдалы. Суы тұщы келеді. Рахман қайнары биік тауда, орманның өте көрікті жерінде орналасқандықтан. Демек, суды барлық ағзаға ем ретінде пайдалану қазіргі дамыған ғылым дәлелдеген жол.
Су - өлім. Суды өміріміздің, тіршілігіміздің негізгі көзі деп бағалайтынымыз рас. Бірақ адам өміріне келер қауіп, өлімнің негізгі көзі де су мен от болып табылады. Бұлар - тілсіз жау. Табиғаттағы судан келетін апаттардың басым көпшілігі судың мөлшерден тыс асып, толып кетуінен болып жатады. Бұл адамдардың үлкен шығынына алып келетін жағдай. Ал табиғи құбылыстардың әсерінен келетін қар көшкіні, сел секілді апаттарға адам әрекеті себепші болады. Демек, әр нәрсені өз деңгейінде ұстап тұрмаса, орны үлкен шығынға алып келеді. Бұл аталған апат көздері судың шамадан тыс көбеюінен болса, бұдан өзге судың азаюынан да үлкен қауіп-қатер, апатты жағдай орын алуы мүмкін. Яғни, құрғақшылық, ыстық күнде ауа ылғалдылығының төмен болуы, жауын-шашынның жетіспеушілігі сынды табиғи апаттардың соңы өлімге алып келуі бек мүмкін.
Судың асып-тасуынан немесе азайып қалуынан келетін апаттан өзге судың бойындағы қасиетіне байланысты да адам өміріне қауіпті жағдайлар орын алып жатады.
Сана орталығы-ми. Ми- анализ,синтез жасайтын адам өмірінің кілті.Сол санадан шыққан ой қабылданып тұр. Атом бомбасы жарылған кезде одан мыңдаған шақырым қашықтықтағы су көздері ұзақ уақыт ішінде дірілдеп тұрады да, сол жерде ауру эпидемиясы тарайды. Оның да себебі судан. Дірілдеп, қалтыраған, физикалық құрамы өзгерген, жады бұзылған судан ішкен мал да, адам да ауруға ұшыраған.
1932 жылы әлемдік сенсация кезі болды. Американың физиктері Гарелд Юрий мен Эльберт Босборонь кәдімгі судан басқа табиғатта ауыр су бар екенін жаңалық ретінде ашты. Ол - дейтерий 2О. Дәл осы дейтерий ең зұлмат қару сутегі бомбысын жасап шығаруға негіз болды.
Бүгінде радиоактивті сәулеге ұшырау қандай күйге түсіретіні әркімге белгілі. Сөйтсек одан да қатерлі салдарға апаратын залал бар екен. Ядорлы полигонның ауқымынан асып түсетін мыңдаған шақырымдарға созылған үлкен аумақта - судың құрылымын өзгертсе жетіп жатыр. Бұл үшін сынақты әуеде, жер бетінде, жер астында жасаудың айырмашылығы жоқ. Жарылыс кезінде өте қатты күшке ие толқын пайда болып, ол жерге келіп соғылады да тез басылады. Ал, одан кейін су 30 күн бойы тербеліп жатып алады. Мятник сияқты тербелген толқындар жаңа потологиялық жүйені түзеді. Бірден байқалатыны - мұндай сынақтан кейін өзіне-өзі қол жұмсайтындардың қатары күрт артады. Қалыптағы шамадан 2,5-3 есеге барады. Адамның миы 85 пайыз судан тұрады. Ағзаға бүлінген су түскеннен кейін өзгеріс жүреді, екіұдай шиеленіс пайда болады. Осының нәтижесінен мидың биопазмасы бүлінеді. Содан барып адам өмірге деген құштарлығын жоғалтып, мына жарық дүниемен қош айтысуға біржола бел буады.
Австрияның зерттеушісі Аллоис Грубер:
- Адам сумен қандай қатынас жасайды, сондай нәтижеге қол жеткізеді, - дейді. - Егер ол суға жақсы оймен қараса, ризашылығын білдірсе, алғысын жаудырса, судың сапасы артады. Су адамға жағымды әсер етіп, оның ағзасына жұғымды болады.
1472 жылы Аббат Карлл Гастинсис белгілі де сыйлы бір әйелдің дертінің емін біледі деген пайыммен ұсталып, сұраққа алынып, ақыры зынданға тасталады. Түнекте отырған тұтқынға күн сайын бір тілім нан мен борсыған бір шөміш су береді. Қырық күннен кейін күзетші Карлдың әлсіреп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
СУ ЛЕКСЕМАСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5B0011700 "Қазақ тілі мен әдебиеті" мамандығы
Алматы 2020
Алматы 2020
Реферат
Жұмыстың көлемі: 59 бет.
Жұмыстың мақсаты: Қазіргі қазақ тілі материалы негізінде су ұғымының концептуалдануын талдау, саралау, іріктелген ұғым-түсініктердің концептуалдық мазмұнын, қызметін когнитивтік аспектіде анықтау.
Жұмыстың міндеті: Осы мақсатты анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Концепт, су ұғымдарына беріліп жүрген ғылыми түсініктемелерге тоқталу;
- Қазақ тіліндегі су концептісінің когнитивті мәнін айқындау;
- Қазақ тіліндегі су концептісіне қатысты ақпараттық тіл бірліктерінің (мақал-мәтел, тұрақты тіркес, ырым-тиым, аңыздар, прозалық және поэзиялық шығармалар) көрінісін айқындау, талдау;
- Қазақ тіліндегі су базалық концептісінің мағыналық-ақпараттық өрісін ажыратып, оларды тілдік тұрғыда сараптай келе, аталған концептінің ерекшелігін анықтау;
- Қазақ тіліндегі су концептісіне байланысты пайда болған топонимикалық атауларды талдау;
Тірек сөздер: концепт, когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, су, троп, гидроним, топоним, тіл бірліктері және т.б
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында біз төмендегі әдістерді қолдандық - жүйелеу, талдау, саралау;
Реферат
Объем работы: 59 страниц
Цель работы: Анализ, анализ концептуализации понятия вода на основе материала современного казахского языка, когнитивное определение концептуального содержания, функции выбранных понятий.
Задача работы: Для определения этой цели были поставлены следующие задачи:
- сосредоточиться на научных концепциях концепции воды;
- определить познавательный смысл понятия вода в казахском языке;
- выявить и проанализировать проявления информационных языковых единиц (пословиц, регулярных выражений, ритуалов, легенд, прозы и поэзии), связанных с понятием вода в казахском языке;
- определить специфику основного понятия вода в казахском языке, выделить семантико-информационное поле и проанализировать их лингвистически;
- анализ топонимических названий, появившихся в связи с понятием вода в казахском языке;
Ключевые слова: концепт, когнитивная лингвистика, лингвокултурология
Методы и способы исследования: Во время исследования мы использовали следующие методы - сортировка, систематизация, метод анализа.
Abstract
Volume of work: 59 pages.
Work purpose: Analysis, analysis of the conceptualization of the concept of "water" based on the material of the modern Kazakh language, the cognitive definition of conceptual content, the functions of the selected concepts.
Task of work: To determine this goal, the following tasks were set:
- focus on scientific concepts of the concept of water;
- determine the cognitive meaning of the concept of "water" in the Kazakh language;
- identify and analyze the manifestations of information language units (proverbs, regular expressions, rituals, legends, prose and poetry) associated with the concept of "water" in the Kazakh language;
- determine the specifics of the basic concept of "water" in the Kazakh language, highlight the semantic-informational field and analyze them linguistically;
- analysis of toponymic names that appeared in connection with the concept of "water" in the Kazakh language;
Key is words: concept, cognitive linguistics, linguoculturology
Methods and ways of research: concept, cognitive linguistics, linguoculturology
Оглавление
КІРІСПЕ 6
1 СУ ЛЕКСЕМАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ТҮСІНІКТЕР 9
1.1 Концепт туралы түсінік 9
1.2 Су концептісінің когнитивті сипаты 13
2 СУ ЛЕКСЕМАСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ГИДРОНИМДІК ЖӘНЕ ТОПОНИМДІК АТАУЛАР 20
2.1 Көне сөзжасам үлгілерімен жасалған су атаулары 20
2.2 Суға қатысты ұғымдардан пайда болған жер-су атаулары 25
3 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СУ КОНЦЕПТІСІНЕ ҚАТЫСТЫ АҚПАРАТТЫҚ ТІЛ БІРЛІКТЕРІНІҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІ 30
3.1 Мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестердегі су концептісі 30
3.2 Су концептісінің ырым-тиымдар мен аңыздарда берілуі 35
3.3 Қазақ шығармаларындағы Су концептісінің көрінісі 41
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда қазіргі тіл білімінде соны ғылыми бағдарлар мен жаңа бағыттағы зерттеу жұмыстары белсенді сипат иеленіп отыр. Сондықтан лингвистика ғылымында когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, антрополингвистика, психолингвистика тәрізді бағыттардың қарқынды дамуы тіл мен сөйлеу фактілерін халықтың ұлттық рухани құндылықтарымен, дүниетанымы, ой әлемі және психикалық ерекшеліктерімен тығыз байланыста алып қарауға кең жол ашады. Тіл мен мәдениетті сабақтастыра зерттеудің тиімді саласы - когнитивтік лингвистика. Оның маңызды ғылыми сала ретіндегі мәнін белгілі ғалым Ж.А.Манкеева: Қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: әр тіл - өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Сондықтан да қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен мәдениет сабақтастығын, атап айтқанда, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, ұлттық рухты тануға негізделген когнитивтік лингвистика, оның лингвомәдениеттану, этнолингвистика т.б. салалары өріс алып отыр,(1) деп анықтайды. Осымен байланысты әлемнің тілдік бейнесін түсінуге, зерделеуге жетелейтін, оның бір бөлшегі танылатын концепт ұғымы тілдің танымдық мазмұнын, күй-қалпын айқындаушы ғылыми лингвистикалық категория ретінде қалыптасуда. Әлемнің тілдік бейнесінің бір бөлшегі болатын концептілердің адам танымында алатын орны зор. Негізінен осы күнге дейін концептілер ретінде адамзат өмірінде үлкен рөл атқаратын ұғымдар алынады. Яғни, шындық өмірдегі белгілі бір мәдениет үшін құнды әрі көкейкесті мәні бар мәдени атаулар ғана концепт дәрежесінде танылады. Тіл арқылы танылатын концептілер, жалпы алғанда, тілді тұтынушы халықтың дүниетаным көрсеткіші.
Лингвистикада концепт термині мен түсінігінің қалыптасуы тіл, сана және мәдениеттің өзара әсерлесуінің ерекшеліктерін, заңдылықтарын, амал-тәсілдерін игерудегі жаңа қадам болды. Осыған орай лингвистика, когнитология, мәдениеттану, философияның өзара әсерлесуінің жаңа аспектілері пайда болып, соның арқасында семантикалык зерттеулер тереңдей түсті.
Сонымен, концепт - адамзаттың әлем бейнесі туралы жинақталған түсініктерін беретін тірек ұғымдар деп түсінуге болады.
Қазіргі таңда концепт ұғымына қатысты мәселелер қазақ тіл білімі ғылымында да кеңінен қарастырылып, зерттеу нысандарына айналуда. Бұл бағытта концептінің мән-мазмұны зерттеуші ғалымдар Ж.Манкеева, Н.Уәли, Г.Смағұлова, Г.Мұратова, Г.Сағидолда, Э.Оразалиева, Қ.Жаманбаева, Г.Снасапова, М.Күштаева, С.Жапақов, А.Ислам, Б.Ақбердиева, Б.Тілеубердиев, Ш.Ниятова, Ш.Елемесова, Г.Имашова, Ж.Жампейісова т.б. еңбектерінде әр қырынан қарастырылып келеді.
Соның бір көрінісі - қазақ тіліндегі су концептінің де танымдық ерекшелігін, когнитивтік мәнін, семантикалық өрісін айқындауға болады.
Когнитивті лингвистика тұрғысынан тілді зерттеу ұлттық таным мен ұлттық санада жасырынған халықтың мәдени, рухани құндылықтарын ашуға мүмкіндік береді. Тілде белгілі бір ұлттық код жасырынған десек, жекелеген концептілерді зерттеу арқылы сол ұғымның ұлт үшін маңызын айқындауға болады. Қазақ тіліндегі су концептісі - тақырыптық аясы кең, мазмұны терең, қамтитын мәселелері өте маңызды, концептуалды өрісі өте күрделі концепті болып табылады. Қазақ халқындағы су ұғымы тіршілік, өмір, тазалық, адалдық, қадір-қасиет, ырыс және өлім турасындағы танымын ашуға көмектеседі. Бұл зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Бітіру жұмысының негізгі зерттеу нысаны: Қазақ халқының танымындағы судың алатын орны, қасиеті мен ерекшелігін айқындау. Қазақ халқының тіршілігіндегі су концептісінің орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан түсініктер, қазақ шығармашылығындағы, топонимдердегі, т.б су концептісін дәлелдейтін деректерді зерделеу.
Бітіру жұмысының мақсаты: Қазіргі қазақ тілі материалы негізінде су ұғымының концептуалдануын талдау, саралау, іріктелген ұғым-түсініктердің концептуалдық мазмұнын, қызметін когнитивтік аспектіде анықтау.
Жұмыстың міндеті: Осы мақсатты анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Концепт, су ұғымдарына беріліп жүрген ғылыми түсініктемелерге тоқталу;
- Қазақ тіліндегі су концептісінің когнитивті мәнін айқындау;
- Қазақ тіліндегі су концептісіне қатысты ақпараттық тіл бірліктерінің (мақал-мәтел, тұрақты тіркес, ырым-тиым, аңыздар, прозалық және поэзиялық шығармалар) көрінісін айқындау, талдау;
- Қазақ тіліндегі су базалық концептісінің мағыналық-ақпараттық өрісін ажыратып, оларды тілдік тұрғыда сараптай келе, аталған концептінің ерекшелігін анықтау;
- Қазақ тіліндегі су концептісіне байланысты пайда болған топонимикалық атауларды талдау;
Бітіру жұмысын жазуда негізге алынған теориялық еңбектер: Тіл білімінің зерттеушілері Ахманова О. С, Авакова Р.А, Кеңесбаев І, Қайдар А, Жанпейісов Е.Н, Манкеева Ж.А, Ислам А, Смағұлова Г.Н, Әмірбекова А.Б және тағы да басқа ғалымдардың еңбектері талданды.
Тақырыпты жан-жақты талдау барысында Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, Қазақтың мақал-мәтелдері, Фразеологиялық сөздік және Тұрақты теңеулер сөздігі сынды лексикографиялық еңбектер пайдаланылды.
Сонымен қатар, халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі ақын-жазушылардың көркем туындылары, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөз беттері мен ғаламтордан алынған деректер зерттеу тақырыбымыздың негізгі дереккөздерінің бірі болды.
Бітіру жұмысында талданған тілдік деректер: концепт, когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, су, троп, гидроним, топоним, тіл бірліктері
1 СУ ЛЕКСЕМАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҒЫЛЫМИ ТҮСІНІКТЕР
1.1 Концепт туралы түсінік
Тіл білімінің бір саласы ретінде қарқынды дамып келе жатқан когнитивті
лингвистикада тіл когнитивті механизм ретінде танылады. Когнитивті
лингвистикада адамға тән когнитивті үрдістер мен құрылымдар айқындалады.
Сондықтан да оның зерттеу нысанасына концептілер жатады.
Ғалым А. Ислам Лингвомәдени ізденістерде дүниетанымдық
концептілердің өзіндік орны бар. Орыс тіл білімінде понятие мен концепт
терминдерінің ара жігін айқындаған ғылыми мақалалар аз емес. Ал қазақ тіл
білімінде әзірге бұл термин төңірегінде пікір талас болғанымен, ұғым деп те,
концепт термині түрінде де қалдыруға болады деген ойдамыз. Ал енді
концепт дегеніміз, ол біздің пайымдауымызша, адам санасында тұрған орта,
дін, мәдениет, жалпы айтқанда дүние таным негізінде белгілі бір ұрпақтан -
ұрпаққа өзгеріссіз беріліп отыратын құндылық. Сөйтіп, олар концептілер
аймағын құрайды [1.2б] дейді. Концептілер қай ұлттың
мәдениетінде болмасын, саны жағынан ғалым Ю.С. Степановтың айтуынша,
елу шақты [2]
Концепт терминінің теориялық негіздері Д. С. Лихачев, Н. Д. Арутюнова, Е. С. Кубрякова, А. Н. Мороховский, Н. К. Рябцева, В. А. Маслова, А. Я. Гуревич, А. А. Залевская, А. Вежбицкая т. б. зерттеу еңбектерінде қарастырылып, олардың концепт жайлы ой-тұжырымдары концептіні құрылымына енетін сөздердің мағыналық жақтан өзара үйлесе келіп, негізгі өзек -- тірек сөздің аясына шоғырлануынан туындайтындығын дәлелдейді. Қазақ тіл білімінде концепт термині А. Қайдар, Р. Сыздық, Ж. Манкеева, Н. Уәлиев, Б. Қалиев, Қ. Жаманбаева, Г. Смағұлова, Б. Ақбердиев, Г. Снасапова, М. Күштаева, С. Жапақов, Қ. Қайырбаева, А. Сыбанбаева, А. Ислам, Ш. Елемесова, Н. Аитова, А. Әмірбекова, Ж. Саткенова, Ж. Жампейісова, С. Жиренов, Б. Нұрдәулетова, Г. Мұратова, Ж. Қошанова т. б. зерттеушілердің еңбектерінде әр қырынан зерттеледі.
Концептілер - ұлттық танымның бір көрінісі сондықтан да ғалымның
лингвокогнитивтік моделі болып саналады.
Концепт қандайда бір ауқымды идеяның сан алуан күрделі ұғым
түсініктердің суретті сипаттамалары. Оның мазмұндық құрлымы тіл мен
бейнелі ойлау заңдылықтарының сабақтастығынан туындайды.
Концептілік мәнге ие тілдік бірліктердің, концептілердің ішкі құрылымын
мәдени танымдық ақпараттар көзі деуге де болады. Себебі онда мәдениет
қалдыратын іздер - мифтер, архетиптер, салт-дәстүрлер, тарихи оқиғалар мен
материалдық мәдениеттің элементтері көрініс табады.
Белгілі бір концептілердің ұлттық танымдық мәдени ақпараттық ішкі
құрылымының мазмұнын ой елегінен өткізу зат пен құбылысқа атау берудің
тілден тыс себептерін ашып көртсетуді, атауға негіз болған заттың
(құбылыстың) негізгі белгі қасиетін анықтауды басты міндет ететін [3.114б], лингвистика ғылымындағы номинация теориясымен өзара
сабақтастықта қарастырылады.
Ғалым Е. М. Абақан: Аристотельдің айтып кеткен әлемнің тілдік бейнесі туралы ойын бүгінде әркім әрқалай ұғынса да, болмыс пен тіл арасындағы тығыз байланыс бір ауыздан мойындалады. Мұндай байланыс санадағы көрініс тіл білімінде концепт немесе эйдетикалық белгі (символ) деп те аталып жүр.
Концепт деген терминді алғаш рет діндар-флософ Ансельм қолданған екен. Бұл термин латын тілінде сопсерііо - 1) байланыс,жиынтық, жүйе; 2) қойма; 3) заң актілерін тұжырымдау; 4) ұрық қабылдау; 5)сөйлем. Кең мағынасында бұл сөз - есімнің (белгінің) ұғымдық мағынасы, яғни
ойдағы ұғым, идея дегенді білдіреді. Лингвистикада концепт термині,
көбіне, грамматикалық немесе семантикалық категория мағынасында
жұмысалып жүр.
Концепт (ұғым) сөздің мағынасы ретінде түсініледі. Бірақ ол жалпылаудың (обстракцияның) ең жоғары деңгейін білдіретін ұғым-концепт емес -оқиға,
процесс, дерек туралы ұғым. Сондықтан, концептуальды талдау сөздің
немесе сөйлемнің контекстке, яғни нақтылы мағынаға қатысы анықталуға тиіс
[4. 45б] дей келе, Абстрактылық концептер өте көне замандарда
пайда болып, қазіргі евразиялық тілдердің ажырамай тұрған кезінде белсенді
роль атқарған екен. Протоевразиялық тілдердің өзегін құрайтын мұндай
концептердің тілдердің өзегін құрайтын мұндай концептердің тілдердің
дамуына тікелей әсер болған. Концептерді анықтау протоевразиялық тілдердің
даму тарихын, жалпы тілдің табиғатын тануға мүмкіндік береді. Тілдің
абстрактылық, символдық табиғаты тілдердің генеалогиялық, типологиялық
жүйесін де қайта қарауға негіз бола алады [4. 50б], дегенді алға
тартады.
Ғалым Н. Уәли: Концепт индивид санасында сәуелеленген сезімдік-заттық образдың (перцевтивті модус) негізінде пайда болады. Концепт негізінде сезімдік тәжірибе жатады. Сезімдік - заттық образ (код) концептің ядросы болып табылады. Осы заттық код белгілі бір объектіні терең, жан-жақты білген сайын жаңа мәндік белгілерімен байи түседі. Осының нәтижесінде концептің мазмүны ұлғаяды, мазмұны кеңи түседі ... Концептінің жасалуына ұғым емес,
заттық образдар (бейнесі) негіз болады. Мысалы, ат жалын тартып мінді
(ержетті) дегенге ат, мінжал деген (субъект-предикат) ұғымдар емес, ақиқат
өмірден алынған сенсорлық-перцептивті образ негіз болып тұр, -дей келе,
Ұғым мен концептінің мағынасы тепе-тең емес. Ұғым белгілі бір объектінің
танылған аса мәнді белгілерінің жиынтығы болса, концепт - мазмұн межесі
жағынан объект туралы барлық білімнің жиынтығы, ал тұрпат меже
тұрғысынан тілдік бірліктердің (лексикалық, фразеологиялық, паремеологиялық т.б.), құралдардың жиынтығы болып табылатын ментальды, ұлттық ерекшеліктерді танытатын құрылым [5. 12-13 б] дейді. Демек
концептіні жеке тұлғаның санасында сәуелеленген сезімдік-заттық образдан
пайда болады деген ғалым Н. Уәлидің пікірі Ю. С. Степанов пікірімен біржақты
ұштасады.
Тілдік бірліктер құралы фразеология туралы А. Исламда қостайды: Ұлттық реңкті фразеологизмдер - дүниенің тілдік суретін мейілінше айқын көрсетер тіл қабаты. Фразеологизмдердің образдық негізі ұлт мәдениетінен, оның дүниетанымы туралы ақпарат берер көзі. Фразеологизмдердің мәдени
коннотациясы, модустік бағалау реңктерін ашу ұлт өкілдерінің құндылықтар
дүниесін айқындауға мүмкіндік береді [6. 7б].
Қазақ тіліндегі концептілерді М. А. Күштаева: концептіні адам дүние
танымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік
ретінде қарастыра келе, адамның әлем туралы жинақталған мәдени түсініктері
бейнелеген жеке атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі, концепт терминіне
рухани мәдениеттің тірек сөздер мағынасында ғана түсінбейміз, себебі тірек
сөз концепт сөзіне емес мәдени концепт тіркесіне балама ретінде
қоланылады [7. 30-31б], дегенді айтады.
В.А. Маслова бұлардан үшінші бір топ ұлттық мәдени категорияларды
қосымша бөліп шығарады [8.51б]. Мәселен қазақтар үшін өмір,
өлім, жан, тән, ар, ұят т.б. ұғымдар концептінің ұлттық мәдени танымдық
категориялары жатады.
Қазақ тіліндегі концептінің мән мағынасын айқындауға ой салатын
пікірлеріде баршылық. Мәселен, Г. Смағұлова: ...фразеологизмдердің мағыналас тізбек құрудағы басты қасиеті - жалпы ұғым, түсінікке бағытталған
тіркестер болатынын ескере келе, мағыналас фразеологизмдердің синонимдік
тізбектерде ұғымды сөзбен жеткізе алмаған жағдайда мағына ортақтығын
танытып тұратын жеке мағыналық ой басым түскен тұрақты тіркес сөз
доминант қызметін атқаратынын айта келе, семантикалық синтагмалық аясында фразеологизмдер компоненттерінің қосынды мағыналары соңынан тұратын әр
сол мағынаның толық жұмысалуына себеп болатын бір сөз тұруы шарт. Біз
мұндай сөздерді сүйемел сөз деп атаймыз [9. 135б] дегенді айтады.
Зерттеуші С. Жапақов: концепт дегеніміз индивидтің, тілдік ұжымның
лингвистикалық қоғамдастықтың ақиқат туралы білім жүйесі болып табылады
[10. 47-48б] десе, Ш. Елемесова концептілерге көркем мәтіннің
ассоциативті концептілік құрылымы арқылы келе отырып: Концепт базалық
когнитивтік маңыздылық ретінде мәнді пайдаланатын сөздермен
байланыстырушы концептуализация процесінің мазмұнды бірлігі ретінде
шындықтың адам миына бейнеленуі [11. 85б] деп айтады. Ал, С.
Жиренов концептіні: Концепт - ойлау мен таным және мәдени процестердің
жиынтығы бола келіп, адам ойындағы ғалам бейнесінің өзіндік белгілерінің
ассоциациялануның нәтижесі. Концепт - тіл мен таным бірлестігі арқыілы
дүниені жан-жақты тануға, сонымен қатар ұлттық-танымдық мәдениетті
зерделеп ұғынуға ықпал ететін, адам санасында жинақталған аялық білімнің
шоғыры тілдік-танымдық бірлік. Концептілік мәнге ие доминатты талдау
арқылы ақиқат дүниенің тілдік бейнесін тануға ұлттық-танымдық-мәдениеттің
қалыптасу жолын білуге, сол арқылы бүгінгі тұрмыстағы хал-ахуал жайлы
аялық білімде жинақталған ақпаратпен танысуға болады [12.8б]
деп тұжырымдайды.
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне, ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді. Ол қатып қалған семантикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың мәдениті негізінде уақыт пен
кеңістікте өзгеріп отырады. Концептілер адамға берілген ақпараттың
концептуалдану процесінде жаңа мағынаға ие болуы арқылы құрылады. Ал
концептуалдану - адамның танымдық әрекетінің маңызды поцестерінің бірі. Ол
адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам санасында (психикасында) жаңа
концептілердің, концептілік құрылымдар мен концептуалдық жүйенің
жасалуына жол ашады.
В.А. Маслова орыс мәдениетінің концептілік саласын (концептосферасын) қарастыра келе былай деп жазады: Все концепты можно разделить на 1) мир -
пространство, время, число, родина туманное утро, зимняя ночь; 2)стихии и
природа -вода, огогнь дерево, цветы; 3) представления о человеке - новый
русский, интеллигент, гений, дурак, юродивый, странник; 4) нравственный
концепты - совесть, стыд, грех, правда, истина, искренность; 5) социальный
понятия и отношения - свобода, воля, дружба, война и.д.; 6) эмоциональный
концепты: счастье, радость; 7) мир артефактов: храм, дом, геральдика,
сакрольные, педметы (колокол, свеч и др.); 8) концептосфера научного знания:
философия, филология, матиматика и т.д.; 9) концептсфера искусства:
архитектура, живопись, музыка, танец и.т.д.. [13. 70б].
Осы жіктемеде атап айтқанда, орыс мәдениетіне тән ұлттық және әмбебап
концептілер берілген (мәселен, тұманды таң, қысқы түн, жаңа орыс т.б.).
Концепт терминін логикалық-философиялық тұрғыдан түсіну, өзіміз
байқап тұрғандай лингвистикалық жұмыстарда да орын алған. Бұл әдісте
концепт сөз мағынасына теңестіріліп, адамның ментальдік қызметіне
жатқызылады.
Ал сөздердің мәдени концепті қатарына енуі олардың прагматикалық,
семантикалық сипаттарына байланысты. Біз концепт терминінің қазіргі тіл
ғылымында қарастырылуы лингвистика мен философияның өзара сабақтаса
байланысының күшейген тұсында өзіндік мәнге ие болады деп түсіндіреміз.
Логикада концепт термині ұғым, түсінік терминдерімен бірдей мағынада
қолданылады. Сонымен біз концепт ұғымын адамның әлем туралы өз бойына
жинақтаған мәдени түсініктерін бейнелейтін ғаламның тілдік бейнесі ретінде
танимыз.
Жалпы адамзатқа тән концептілерден міндетті түрде ерекше бір ұлттық
концептілер көрінетіндігін атап өту қажет, өйткені жалпы адамзат мәдениеті
ұлттық мәдениет бояуларынан құралады.
Адамның ақиқат дүниеге қатынасы тілдік құралдар арқылы беріліп, соның негізінде ақпарат жүйесі қалыптасады. Бұл ғалам бейнесін бейнелейтін ақпарат жүйесі ақындардың ғалам туралы концептуалды түжырымдамаларынан
көрінеді. Демек, көркем шығармаға тіліне (поэзия тілі болсын немесе проза
тіліндегі философиялық этюдтерді) концептілік талдау ғаламның тілдік бейнесі
туралы білімді анықтау үшін қажет. Қандай да бір көркем шығарманы тек
лингвистикалық талдаумен, яғни шығарманың көркемдік ерекшелігін
талдаумен шектеуге болмайды. Мұндайда автор шеберлігі, оның ақиқат дүние
туралы таным-түсінігі, көзқарасы айқын көріне бермейді. Осы ретте
концептілік талдау автордың ақиқат дүниеге қатынасын айқындап, көркем
шығарманы талдаудың екінші бір қырын ашатын бірден бір тілдік құрал ретінде қызмет етеді.
Концепт бір сөздің беретін ұғымы мен түсінігі емес, күрделі семантикалық бірлік. Концепт пен ұғым екеуінің аражігі бұл күндері толық ашылған логика лингвистикалық бірліктер болып табылады. Ол тілдік бірліктердің қандайда болса да (сөз, сөз тіркесі, сөйлем, дискурс) белгідей алатын, семантикалық өріс ретінде көрініс беретін мағына. Онсыз ол концепт деңгейіне көтеріле алмайды.
Концепт түрлері: мәдени эмоционалдық концепт, метафизикалық концепт, ұлттық-мәдени концепт. Концепт типтері: фрейм, сценарий, скрипт, схема, ойбейне.
Сонымен, когнитивтік тіл білімі әлемді тану негізінде санада қалыптасқан
әлем туралы ақпараттарды жинақтау және концептілеу, оларды бір жүйеген
топтастыру, әлемнің санада көріністенуі мен оның тілде берілу сипатын
анықтау қызметтерін атқарады. Ал тілдік әлем бейнесі концептуалды әлем
бейнесінің негізгі элементтерін мазмұндайды, тілдік құралдарымен
концептуалдық әлем бейнесін ашады.
Демек, концепт - ақиқат дүние әлемі.
Концепт - өзіндік тілдік сипатқа ие құрылым.
Қорытындылай келе, ғалым С.А. Жиренов Концепт белгілі бір идея мен
сан алуан күрделі ұғым-түсініктердің, сипаттамалардың, бейнелі атаулардың
жиынтығы болып табылатын тілдік модельдерден құралады. [12. 23б] деген ойлы тұжырымын алға тарта отырып, әлі де зерттеуді керек ететін
бұл ғаламның тілдік бейнесі ғылымда қалай дегенде де өз орынын алатынын
үлкен бір дүние дегіміз келеді. Себебі когнитивтік лингвистика танымдық бағыт ұстаса, түрлі концептілерді қарастыру арқылы сол халықтың ұлттық болмыс- тіршілігіне терең бойлауға мүмкіндік алуға әбден болады.
1.2 Су концептісінің когнитивті сипаты
Ғарышқа барғанда ең әуелі іздейтініміз - су. Өйткені, жер бетінде сусыз өмір жоқ. Еш шүбәсіз білетініміз, алғашқы тірі ағзаның өзі суда тіршілігін бастаған. Кейін келе бейімделіп, судан тысқары өмір сүре алатындай дәрежеге жеткен. Мұны және кездейсоқтық деп қарауға болмайды. Ешқандай ғылым Адамның қалай жаратылғанын, жаратылу процестерін, қандай пропорциялар қолданылғанын айта алмайды. Ал, Құранда Алланың рахымымен осы акцияға судың қатысқандығы жөнінде баяндалады. Інжілдің алғашқы сөзі де су қақында басталады. Әлемнің жаратылуы, адамның пайда болуы, судың маңыздылығы айтылады. Иленген бір уыс балшықта әлі жасалмаған барлық керемет мүсіндер жатса, суда - болашақ тіршіліктің болмысы мен өркені жатқан еді. Су ғана тәңірлік жаратушы қасиетті бойында ұстады. Кішкентай бактериядан бастап, күллі жан иесі бүгінгі қаліне жете алды. Тек суда ғана кез келген тұқым, кез келген эмбрион өмір жолын бастау мүмкіндігіне ие. Су ғана оның өсіп, сақталуына жағдай туғызады. Тіршілікті қоршаған су - өзінше алып компьютер, ол барлық биологиялық бағдарламаны ашуға ықпалды. Және оны өзгертетін де - су.
Су - өмірдің жаны, тіршілікті тудырған орта. Бір кезде жансыз жер планетасына жан бітірген де, жалықпай тау мен қырды гүлге ораған да-су. Жер бетінің 70 пайызын су басып тұр. Осы пропорция адамда да бар. Денедегі су мөлшері-70, мида-83,3, қанда-79, бұлшық еттерде-76,6, сүйекте-22 пайыз. Судың денедегі осы теңдігі бұзылса, денеде кінәрат бар деген сөз. Мидағы су 90 пайызға артса - суми, 80 пайыздан кемісе - мисыз атанады.Менделеев таблицасындағы ең қасиетті элемент те - су. Судың ең керемет қасиетінің бірі- ол ақпаратты қабылдай алады, оның көзі, құлағы бар. Демек адам бойындағы көп мөлшерді су алса, барлық сана-сезімімен тығыз байланысты.
Ол құдіретті. Ес-жады бар. Оған ғылымда дәлелдер де жеткілікті. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Оңтүстік шығыс Азияда жаңа биологиялық қарудың түрін ойлап табу қызу қолға алынды. Жаппай қырып-жоятын зұлматты әзірлеуші әскери институтта бірнеше жылдан бері тынымсыз еңбек атқарылды. Неше мәрте зертханада жасырын басқосулар болды. 1956 жылы бәленбай сағатқа созылған сондай құпия отырыстардың бірі қайғылы аяқталады. Қатысушылар әлдебір нәрседен уланып, жедел түрде ауруханаға жөнелтіледі. Ізінше тергеу жүргізіледі, бірақ салдардың ұштығын таба алмай, тығырыққа тіреледі. Мәжіліс кезінде столда кәдімгі судан басқа бөгде зат болмаған. Ғалымдар одан өзге ештеме ішпеген. Суды тексергенде құрамында жат дәнеңе ұшыраспаған. Нәтижесінде уланудың себебі - кәдімгі су деген қорытынды береді. Демек, судың ес - жады бар. Көптеген сынақтардың нәтижелері көрсеткендей су кез-келген әрекетті қабылдап,есінде ұстап қалады. Өзін қоршаған кеңістікте болып жатқан құбылыстардың барлығын жадында тоқиды және ақпаратты мүлтіксіз сақтайды. Бұл қасиетін біздің ата-бабаларымыз ежелден аңғарса керек. Қарапайым суды күміс құтыға құйып дем салып, емдік демге айналдырған. Кіршіксіз таза күміс су - ең керемет дәрі екендігін білген. Ал мұны кейіннен ғылыми түрде дәлелдегендер де аз болмады.
Ертеректе адамдарды жазалау үшін, айыпты адамдардың жасаған істерін өз ауыздарын есту үшін жасалатын бір зұлымдыққа су тамшысын қолданғандығы туралы әфсана бар. Айыпты адамның шашын ұстарамен тап-тақыр етіп қырып, қозғалмайтын орынға аяқ-қолын матап байлап, басына үзбей суық судың тамшысын тамшылатып отырған. Мұндай азаптаудан адамдар қатты қиналып, есінен адасып қалған. Ал адамның басына тамған су тамшысынан есінен адасып қалуы, судың ішкі дүниесіне, таңғажайып қасиетіне, жадына байланысты. Су ақпаратты қабылдай алады, оның құлағы, көзі бар. Өзін жазалау қүралы ретінде пайдаланғанын ұғып, негативті күшке ие болған.[14]
Ғалымдардың пайымдауынша су құрамындағы кластерлер ес-жады ұяшығы болып табылады. Осылардың өзіндік ерекше қасиеті арқылы су магнитафонның таспасындай көргенін, естігенін, сезінгенін қалтқысыз жазып отырады. Осы ретте Рустум Рой: Мүмкін су - дүниедегі жалғыз құн жетпейтін өзінше бөлек компьютер шығар. Бәлкім, ғаламның ақпараттар қорын сақтайтын ес-жадысы. Мұндай құдыреттіліктің сыры неде? Бұл кәдімгі әліпби сияқты. Әріп танымасақ, әліпті таяқ деп білмейміз. Сөзді ұғынып, сөйлемді оқи алмайсыз. Сондықтан моликулярлық құрылым - су әліпбиі. Оны оқи алсаңыз сөйлем құра аласыз, оны өзгерте аласыз, - дейді[15]
Ниет пен су. Судың ерекше қасиеттерінің бірі - адам бойындағы пиғылын, ниетін өз бойына көшіріп алады. Оған ғалымдар жүргізген мына мысалдар дәлел бола алады. Жапон ғалымы Эмото Масару талай жылдан бері судың ақпараттық-энергетикалық қасиетін зерттеп келеді. Ол бірдей үш ыдысқа бір жерден алынған суды теңдей бөліп құйып, үстіне күріш салады. Бірінші ыдысқа күнде келіп амандасады, екіншісінің жанынан өткенде оған жаман сөздер айтады, үшіншісінің жанынан өткенде еш ауыз сөз айтпай өте шығады. Нәтижесінде бірінші ыдыстағы күріш өседі, екіншісі қараяды, үшіншісі шіріп кетеді. Мұның себебі, су адам санасындағы ақпартатты қабылдап алады. Оның физикалық құрамы өзгереді, жады бұзылады. Ол мұндай мыңдаған тәжірибе жүргезген. Ыдыстарға су құйып, Бетховен, Моцарт, Шопен музыкаларын ойнатқанда, кристалдардағы керемет өрнектерді байқаған. Ал адам миын шағатындай даңғаза музыка ойнатып қарағанда, сойдиған, тиген жерін тіліп кететіндей мұз сүңгірлері пайда болған. Бұл тәжірибелерге қарасақ, он сегіз мың ғаламның жаратылуына негіз болған судың адамдардың көңіл-күйін, ниетін өзіне көшіріп алатын құдіреті бар. Суға жүргізілген осы тәжірибені сынақ, маңызы зор өмірлік сабақ деп те қабылдауымызға болады. Әсіресе, бұл бала тәрбиесіне көбірек ұқсайды, сондықтан қашан да ұрпақтың қамын жеп, оларға бармақтайынан айырықша көңіл бөліп сөйлесіп, аялап, мейірім-шуаққа бөлеген дұрыс.
Рухани тұрғыда ой деңгейінде кімде-кім жағымсыз ниетін біреуге жолдаса, ағзаның 75-90 пайызын құрайтын өзінің бойындағы суын ластайды. Жағымсыз энергиямен зарядтайды.
Ресей медицина ғылымдары академиясының академигі Влаиль Казначев өздерінің кезекті суды зерттеу кезінде, судағы коневтік мән бір жұма бұрын күннің тұтылатындағынан хабардар етіп тұрғандығын және ол хабардың рас болып шыққандығын баяндаған еді. Бұл суды зерттеген сайын, әлі де ашылатын қырлары көп екендігін аңғартады. Алла жартқан 18 мың ғаламның өзі - тұтас бір дүние. Жер шары, соның ішінде біз өзара керемет ақпарат ағымымен үздіксіз байланыстамыз. Планетамыздағы ақпарат алмасу механизмінде де су шешуші рөлге ие. Ол күллі табиғатты басқару орталығы болып та табылады.
Су мен адам эмоциясы. Адамдар тіршілігінде негізгі бөлік су болғандықтан, су мен адам арасында байланыс өте көп. Су оған тәуелді адамның ішкі ойын, түйсігін ғана өзіне жазып алып қоймай, адамның бет-әлпетіндегі болып жатқан күйге де әсер етеді. Яғни, адамның эмоциясына. 1881 жылы қыста Лара кемесі Ливерпулдан Сан-Францискоға аттанады. Сапардың 3-ші тәулігінде кемеде өрт шығып, аз ғана адам аман құтылады. Араларында капитан Нэль Керри де бар еді. Апатты бастан кешкен бейшаралар уақыт озған сайын шөлден қаталайды. Үш апта бойы теңізде бағыт-бағдарсыз сандалған олар, ақырында Алланың жәрдемімен жағалауға ілігеді. Шындыққа тура қарап үйренген капитан оларды не құтқарғанын кейіннен былай суреттейді: Біз тұщы суды армандадық. Көкжиекпен ұштаса жалғасқан ұшы-қиырсыз көк теңізді ауыз суға айналғандай елестеттік. Мен бар күшімді жинап, қайықтың ернеуінен еңкейіп барып суды қолыммен іліп ап ұрттағанымда, ол шындығында да тұщы су болды, - дейді.
Ресей жаратылыстану ғылымы академиясының академигі, профессор, ғылым докторы Константин Коротков: - Біз суға әртүрлі факторлармен әсер етіп, эксперимент жүргізіп көрдік. Магнит пен электр өрістері қолданылды. Басқа да нысандар сыналды, соның ішінде адамды да араластырдық. Адамның эмоциясын пайдаланып көрдік. Көзіміз жеткен нәрсе - жағымды, жағымсыз эмоциялар бәрінен де ықпалды күшке айналды.
Коротковтың зертханасында адамның суға қаншалықты эмоциялық ықпалдылығы бары жөнінде көптеген тәжірибелер жүргізілді. Бір топ адамды жинап алдарында тұрған колбадағы суға ең жағымды сөздерді - мейірім мен сүйіспеншілік, қайырымдылықты іштей айтқызады. Содан кейін шыны құтыны айырбастап, бұған керісінше тасжүректік пен қатыгездік, жеккөрушілік сияқты жағымсыз жайтты айтқызады. Бұдан соң ізінше тексергенде, мейірім шуағы төгілген судың энергиясы артып тұрақтанған да, лағнет айтылған құтыдағы судың энергиясы төмендеп кеткен. Қазақ халқының Жақсы сөз - жарым ырыс деуінің көрінісі осы болса керек.
Біз суды рух тұрғысынан ластаймыз. Былапыттауымыздың ауқымы - алапат. Барлық қызғаншақтық пен күллі ашу-ыза, шытынаған қамқорлықты су өзіне оп-оңай сіңіріп алады. Біздің ағзамызға барғанда ол өлі күйінде барады. Демек, әлемнің кішкене ғана бөлшегі ретінде саналатын суды біз өзіміздің бір ғана сөзімізбен, бойымыздағы ниетімізбен, көрсеткен эмоциямызбен өзімізге шипа қыла аламыз, ал бір ғана лас сөз бен кір ниетімізбен өзімізге өлім қыла аламыз.
Су-шипа. Қазақтар ерте кезден дала мәдениетіне икемделгендіктен, кез-келген аурудың шипасын табиғаттан таба білген. Ең қарапайым әрі қолжетімді түрі- қара сумен емдеген. Суды қасиетті, шипалы деп санаған. Бар ықыласы мен ниетін салып, дұғасын қосып ішкен судан ауруынан айығып кеткен және оған сенген. Адамзат әлемінде мұны бәрі мойындайды. Тіпті тарихымызға көз жүгіртсек, соғыс алаңында әскерлер күміс ыдысқа қара суды құйып ішіп, бойындағы аурудан айырылып, еңсесін тіктеген. Мұсылман әлемінің қастерлі мекені Меккенің шипалы, қасиетті зәмзәм суы туралы аңыз көп. Зәмзәм бұлағы Арабия жеріндегі ең ежелгі шарапатты орын. Ол Ысмайыл пайғамбар туғанда, соның өкшесі тиген жерден шығыпты да, күндіз-түні бір сәтке тыным алмай зәм-зәм деп дыбыс шығарып, бүлкілдеп ағып жататын көрінеді. Мұның да түп-төркінінде судың ерекше қасиеті жатыр. Оның құдіреті ерекше. Судың адам өміріне тигізер емдік қасиеті де мол. Қазақ даласы Алтайдан Атырауға дейін созылып жатқан ерекше тау-тастарға, өсімдіктерге, суларға бай. Олар туралы әртүрлі аңыздар шертіліп, тарихи оқиғалар айтылады. Адамға пайдалы, емдік қасиеті бар - минералды сулар. Табиғатта түрлі ауруларға шипа болатын минералды сулар болады. Бұл суларды ішу, шомылу арқылы емге пайдалану ертеден-ақ белгілі болған. Судың шипалық қасиеті ондағы еріген заттардың мөлшеріне қарай анықталады және олар салқын, жылы, ыстық күйінде кездеседі. Минералды сулар ағзалардың жұмысын жақсартып, көптеген ауруларды емдеу үшін қолданылады. Бүгінде Қазақстанда 100-ден астам минералды су көзі анықталып, көпшілігі ел игілігіне жаратылуда. Мысалы: "Алмаарасан", "Қапаларасан", "Сарыағаш", "Мерке" т.б. Соның біріне ғана тоқталайық. "Алмаарасан" минералды суы. "Алмаарасан" - жер асты ыстық суы. Алматы облысы Қарасай ауданында орналасқан. Құрамында кремний көп, яғни, емдік қасиеті бар суларға жатады. Судың өзіне тән иісі бар. 1951-53 жылдары бұрғыланған 5 ұңғымадан су өздігінен атқылап шыққан.
Артезиан сулары. Жер астынан артезиан суын пайдалану үшін құдық қазылады немесе бұрғыланған ұңғымалар жасалады. Қазақстанда артезиан құдығы ХІХ ғасырдан бастап қазылды. Артезиан құдығының қабырғасы берік болса шегенделмейді. Ал қабырғалары қиыршық тас, құм тас, малта тас немесе борпылдақ, сусымалы болса таспен, ағашпен шегенделеді. "Мыңжылдық" құдығы. Бұл - шамамен ХVІІІ ғасырда қазылған құдық. Қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданының Қурайлы даласында орналасқан. "Мыңжылдық құдығы" - қазақ даласындағы теңдесі жоқ құрылыс үлгісі. Құдықтың кіреберіс кеңдігі 20-25 метр арық ретінде қазылып, әр метр сайын 10 сантиметрге тереңдей беретін каналға айналған. Каналдың ұзындығы 400 метр жерді төмендете қаза келіп, 40 метрге тереңдегенде жер асты суына жетеді. Құдықтың айналасын мал су ішіп шығатындай етіп, кеңейте қазған. Түбін тереңдете тазартып, кішкене көлшік жасаған. Суға баратын канал жолы да кең. Оған 5-6 жылқы қатарынан емін-еркін түсіп, өз бетімен су ішін шыға алады. Ел аузындағы аңызға сенсек, бұл құдықты Қабанбай батырдың жасағы жорық алдында аялдау үшін қаздырған екен. Шөл даладағы құдықтан түз тағылары мен жыртқыш аңдар да бір-біріне зиян тигізбей шөлін қандырады деседі.
Бұлақтар. Бұлақ - жер бетіне шығып жатқан табиғи жер асты су көзі. Ол таулы, қыратты аймақтарда, өзен, көл жағалауларында жиі кездеседі. Бұлақтың арынды және арынсыз деген түрлерінің болатындығын да айта кетейік. Онан басқа, таулы аймақтарда, қыраттарда жер астындағы кең көлемді жарықтарды бойлай өзен секілді ағып жер бетіне шығып жататын бұлақтың ерекше түрлері де кездеседі. Арынсыз бұлақ - ылғалды жылдарда, көктемде қар ерігеннен кейін немесе жауын-шашынды кезеңдерде жер бетіне таяу жатқан жер асты суы деңгейінің көтерілуінен пайда болатын су көздері. Мұны әдетте "тұма" деп атап жатады. Құрғақшылық жылдары, ылғалсыз жаз айларында мұндай бұлақтың суы тартылып қалады. Арынды бұлақ - жер асты суларынан бастау алып, сай-жылғаларда, өзен мен көл бойында немесе тау-тастардың терең жарықтарынан табиғи жолмен шығатын бұлақ. Бұл "қайнар" деп аталады. Арынды су көзінің шығымдылығы, температурасы, минералдылығы тұмаға қарағанда жыл маусымдарының барлық кезеңінде тұрақты келеді. Суы мол, көлемі тұрақты бұлақтар Қазақстан жерінде Қаратауда (Оңтүстік Қазақстан), Ерейментауда (Орталық Қазақстан), Шыңғыс тауында, Жайық бойындағы Индер тауында, Үстіртте т.б аудандарда кездеседі. Кейбір өзендер осындай бұлақтардан бастау алып жатады.
Рахман қайнары. Бұл - Шығыс Қазақстан облысының Қатонқарағай ауданындағы шипалы жылы су көзі. Оңтүстік Алтай ойпатында, Арасан көлінің жағасында теңіз деңгейінен 1750 метр биіктікте орналасқан. Су граниттегі терең жарықтан шығады. Рахман қайнары - шипалық қасиеті мен құрамындағы пайдалы элементтердің молдығымен ерекшеленеді. Оның суы әртүрлі жараларға, уды қайтаруға пайдалы. Суы тұщы келеді. Рахман қайнары биік тауда, орманның өте көрікті жерінде орналасқандықтан. Демек, суды барлық ағзаға ем ретінде пайдалану қазіргі дамыған ғылым дәлелдеген жол.
Су - өлім. Суды өміріміздің, тіршілігіміздің негізгі көзі деп бағалайтынымыз рас. Бірақ адам өміріне келер қауіп, өлімнің негізгі көзі де су мен от болып табылады. Бұлар - тілсіз жау. Табиғаттағы судан келетін апаттардың басым көпшілігі судың мөлшерден тыс асып, толып кетуінен болып жатады. Бұл адамдардың үлкен шығынына алып келетін жағдай. Ал табиғи құбылыстардың әсерінен келетін қар көшкіні, сел секілді апаттарға адам әрекеті себепші болады. Демек, әр нәрсені өз деңгейінде ұстап тұрмаса, орны үлкен шығынға алып келеді. Бұл аталған апат көздері судың шамадан тыс көбеюінен болса, бұдан өзге судың азаюынан да үлкен қауіп-қатер, апатты жағдай орын алуы мүмкін. Яғни, құрғақшылық, ыстық күнде ауа ылғалдылығының төмен болуы, жауын-шашынның жетіспеушілігі сынды табиғи апаттардың соңы өлімге алып келуі бек мүмкін.
Судың асып-тасуынан немесе азайып қалуынан келетін апаттан өзге судың бойындағы қасиетіне байланысты да адам өміріне қауіпті жағдайлар орын алып жатады.
Сана орталығы-ми. Ми- анализ,синтез жасайтын адам өмірінің кілті.Сол санадан шыққан ой қабылданып тұр. Атом бомбасы жарылған кезде одан мыңдаған шақырым қашықтықтағы су көздері ұзақ уақыт ішінде дірілдеп тұрады да, сол жерде ауру эпидемиясы тарайды. Оның да себебі судан. Дірілдеп, қалтыраған, физикалық құрамы өзгерген, жады бұзылған судан ішкен мал да, адам да ауруға ұшыраған.
1932 жылы әлемдік сенсация кезі болды. Американың физиктері Гарелд Юрий мен Эльберт Босборонь кәдімгі судан басқа табиғатта ауыр су бар екенін жаңалық ретінде ашты. Ол - дейтерий 2О. Дәл осы дейтерий ең зұлмат қару сутегі бомбысын жасап шығаруға негіз болды.
Бүгінде радиоактивті сәулеге ұшырау қандай күйге түсіретіні әркімге белгілі. Сөйтсек одан да қатерлі салдарға апаратын залал бар екен. Ядорлы полигонның ауқымынан асып түсетін мыңдаған шақырымдарға созылған үлкен аумақта - судың құрылымын өзгертсе жетіп жатыр. Бұл үшін сынақты әуеде, жер бетінде, жер астында жасаудың айырмашылығы жоқ. Жарылыс кезінде өте қатты күшке ие толқын пайда болып, ол жерге келіп соғылады да тез басылады. Ал, одан кейін су 30 күн бойы тербеліп жатып алады. Мятник сияқты тербелген толқындар жаңа потологиялық жүйені түзеді. Бірден байқалатыны - мұндай сынақтан кейін өзіне-өзі қол жұмсайтындардың қатары күрт артады. Қалыптағы шамадан 2,5-3 есеге барады. Адамның миы 85 пайыз судан тұрады. Ағзаға бүлінген су түскеннен кейін өзгеріс жүреді, екіұдай шиеленіс пайда болады. Осының нәтижесінен мидың биопазмасы бүлінеді. Содан барып адам өмірге деген құштарлығын жоғалтып, мына жарық дүниемен қош айтысуға біржола бел буады.
Австрияның зерттеушісі Аллоис Грубер:
- Адам сумен қандай қатынас жасайды, сондай нәтижеге қол жеткізеді, - дейді. - Егер ол суға жақсы оймен қараса, ризашылығын білдірсе, алғысын жаудырса, судың сапасы артады. Су адамға жағымды әсер етіп, оның ағзасына жұғымды болады.
1472 жылы Аббат Карлл Гастинсис белгілі де сыйлы бір әйелдің дертінің емін біледі деген пайыммен ұсталып, сұраққа алынып, ақыры зынданға тасталады. Түнекте отырған тұтқынға күн сайын бір тілім нан мен борсыған бір шөміш су береді. Қырық күннен кейін күзетші Карлдың әлсіреп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz