Тыныс жолдарының аурулары
Мазмұны
Кіріспе
3
I.
Тыныс алу жүйесі
4
1.1
Жануарлардың тыныс алу жүйесінің аурулары
4
1.2
Тыныс жолдары ауруларының түрлері мен белгілері, оның дамуы
6
1.3
Тыныс ауруларының биологиялық процестері
10
II.
Емдеу шараларының тиімділігі
12
2.1
Аурудан сақтану және қоздырғыштары
12
2.2
Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруын емдеу дәрілік заттары
13
2.3
Емдеу кезінде ветеринарлық даярлықтың классификациясы
21
2.4
Жас малдың тыныс алу жолдарының аурулары. Алдын алу принципі
25
Қорытынды
30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
31
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Тыныс жолдарының ауруларын емдейтін дәрілер тиімділігі.
Зерттеудің есептік мәні: курстық жұмыста көрсетілген бағыттар іске асырыла қоймаса да, нақты және өте қарапайым, сондықтан, жұмыстың бұл ұсыныстары кез-келген зерттеу процесінің тәжірибесіне енгізуге мүмкіндік береді.
Зерттеу өзектілігі. Осы күндері, ветеринария ғылымының салалары зоология, ботаника, экология және тағы басқа да жаратылыстану ғылымдары ғылыми зерттеулер жүргізуде. Мәселен, соның ішінде жануарлар дүниесінің алуан түрлерінің жүйелі түрде морфологиясы, анатомиясы, экологиясы, биологиясы, онтогенезді зерттелу үстінде көптеген зоологияның салалары пайда болды. Олар: маммология, хитиология, герпенталогия, орнитология, энтомология, эмбриология, гиситология, паразитология, антропология тағы басқалары. Бұл ғылым салалары зоология ғылымының жер бетіндегі жануарларды жан-жакты зерттеу барысында біртіндеп бөлінген және осы саладағы ғылыми жетістіктерді бір жүйеге келтіруге зор ықпалын тигізген салыстырмалы-морфологиялық, физиологиялық, эмбрионалдық, палеонтологиялық әдістердің негізінде қалыптасқан салалар болып табылады. Солардың ішінде Жұқпалы емес аурулар - оларды тудыратын себептердің шаруашылық-тарда әлі де болсын орын алып келуінен деп толық айта аламыз. Өйткені жұқпалы мал ауруларына қарсы тиімділігі жоғары арнайы вакцина, сыворотка қолданылып, әртүрлі препараттар шығарылса, бұл салады ол жұқпалы емес ауруларға қарсы айтарлықтай ештеме істеле қойған жоқ. Себебі организімнің әрбір жүйесі, тіпті қанша органы болса, соның бәрі осы тіркелген аурумен зақымдануы мүмкін. Сондай-ақ малдың жұқпалы емес ауруларының 40-45 пайызы тыныс алу органдарынан, ал 30-40 пайызы ас қорыту жүйесінің аурулары болып келеді.
Зерттеудің мақсаты: тыныс алу жолдар ауруларының шығу тегін зерттеу және осы аурудың алдын алуда ғылыми негізделген жүйесін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеті:
жануарлардың тыныс алу жүйесін, ауруларын;
тыныс жолдары ауруларының түрлері мен белгілері, оның дамуын;
тыныс ауруларының биологиялық процестерін;
емдеу шараларының тиімділіктерін;
аурудан сақтану және қоздырғыштарын;
малдың тыныс алу мүшелерінің ауруын емдеу дәрілік заттарын;
емдеу кезінде ветеринарлық даярлықтың классификациясын;
жас малдың тыныс алу жолдарының аурулары, алдын алу принципін анықтау.
Жануарлар әлемі біздің планетаның биосфера қабатында, яғни жер қыртысының ауа қабатына жақын жоғарғы бөлімінде тіршілік ететіні белгілі. Қазіргі кезде жануарлар түрлерінің жалпы саны орта есеппен екі миллион құрайды. Бұлар органикалық дүниенің негізгі құрамды бөліктеріне жатады және көптеген зерттеулерді қажет етеді. Жер бетінде жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігі табиғатта біртұтас жүйе болып саналады. Себебі ол табиғатта заттардың айналымынсыз және бір-бірімен қарым-қатынассыз тіршілік ете алмайды.
Курстық жұмыс құрылымы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Тыныс алу жүйесі
1.1 Жануарлардың тыныс алу жүйесінің аурулары
Тыныс алу процесінде ағзаға қан арқылы оттегі өтіп, зат алмасу процесіндегі пайда болатын көмірқышқыл газы денеден тыс бөлінеді. Тыныс алу жүйесі ауа өткізетін мүшелерден және қос өкпеден тұрады. Көмекейге ауа мұрын қуысынан арқылы өтіп, одан кеңірдектен және бронх тармақтары бойынша өтеді. Мұрын қуысы бастың бет бөлігінде орналасады, қатты таңдай арқылы ауыз қуысынан бөлінеді. Қабырғасын бас сүйектері және шеміршекпен құрайды. Кеңсірік арқылы мұрын қуысы оң жақ және сол жақ аумақтарға бөлінеді. Әр бөлігі танау тeciктepiмeн басталады, қаңқага (жұткыншақтың ауа бөлігі) хоана тесіктерімен ашылады. Көмекей. Ауа мұрын қуысынан кейін кеңірдектің кеңейген бастапқы бөлігіне барады, оны көмекей деп атайды. Көмекей негізі бір-бірiмeн жалғамдар арқылы байланысқан бес шеміршектен тұрады. Солардың ішінде ең үлкені -- көмекейдің бүйірлерін құрып тұрган қалқанша шеміршек. Көмекей -- бірде ауаны, ал бірде астың жұтқыншаққа жүруіне себеп етіп отыратын қақпақша (эластикалық) шеміршек. Көмекей ауа өткізумен қатар, дыбыс шығару ағзасы болып эпителий құрайды. Кеңірдек және бронхтар. Көмекейден өткен ауа әpi қарай кеңірдектен және бастапқы қос бронхтардан өтеді. Аталған мүшелердің қабырғасы көптеген сақиналы шеміршектерден тұрады. Мойынның ұзындығымен байланысты шеміршектердің саны 32-ден 60-қа дейін жетеді. Бронхтар өкпе ішінде көптеген тармақтарға бөлінеді. Ең жұқа бронхтар -- шеміршексіз бронхиолдар, олар бір - бірімен жалғасып бронхиолды тарам құрады. Ең соңында тармақтар қабырғасындағы шеміршектер жойылып, ауа әрі қарай альвеола жолдарынан өтіп, альвеола қапшықтарына жетеді. Альвеола қапшықтарының қабырғасы көптеген өкпе көпіршіктері - альвеолалардан түзіледі. Альвеола қабырғасы бір қабатты жұқа эпителийден тұрады. Осы құрамдардың қабырғасын кіші шеңбердің ең жұқа тамырлары - қылтамырлар (капиляр) торлап жатады.
Ауадағы оттегі қанға өтіп, өкпе веналары арқылы қан жүректің оң жақ құлақшасына келіп құйылады. Өкпенің өзі үлкен шеңбердің бронхиалды артериялары арқылы қоректенеді. Өкпе - кеуде қуысында орналасқан конус пішінді бірнеше бөліктерден тұратын қос ағаза. Дөңес беткейімен қабырғаларға, артында көк етке, ішкі беткейімен жүрекке қараған. Сол жақ өкпе оң жағынан кіші келеді. Әр өкпенің негізін строма - дәнекер тін және паренхима құрады. Дәнекер тін өкпенің әр бөлігін бірнеше бөлікшелерге бөледі. Әр өкпе сыртынан кеуде қуысының қабырғасымен жалғасатын өкпе плеврасымен қапталады.Ренит - танау кілегей қабықтарының қабынулары. Гайморит - үстіңгі жақ қуыстарының кілегей қабықтарының қабынуы. Фронтит - мандай қуысының қабынулары-сирек кездеседі, ал кездескен жағдайда басқа аурулардың зардабынан пайда болады. Аэроцистит - Жылқыдағы ауалы қапшықтардың катаральды қабынуы. Ларингит - Көмейдің кілегей қабығының қабынуы.Трахеит - Кеңірдектің қабынуы көбінесе өздігінен емес, көмейдің не бронхының қабынуларының асқынуынан пайда болады. Тыныс алу жүйесінің аурулары төлдердің арасында жиі кездеседі жәнеде жұқпалы емес аурулардың ішінде ас қорыту жүйесінің ауруларынан кейінгі екінші орынды алады. Жалпы кәзіргі кездегі жеке шаруашылықтарда барлық аурулардың 20-30%-ті тыныс алу жүйесінін ауруларының үлесіне тиеді.Тыныс алу жуйесімің ауруларын тудыратын көптеген себептерді негізгі екі топқа бөледі: 1.төлдерді күту мен азыктандыру технологиясының бұзылуларынан организмнің резистентгік қабілетінің төмендеуі, 2.микроорганизмдердің әсері.
Тыныс алу жүйесінің ауруларын дұрыс және дер кезінде анықтап, оларға тиімді ем қолданып, алдын ала сақтандыру шараларын ұйымдастыру үшін тыныс жолдары мен өкпенің атқаратын әр алуан қызметтерінің физиологиялық мәнін анық түсіне білу керек. Тыныс алу ағзалары жүйке жүйесі, қан және лимфа жүйелері арқылы организмдегі барлық жүйелермен өте тығыз байланыста. Сондықтанда тыныс алу жүйесінің аурулары организмнің барлық жүйелерінің қызметінің бұзылуының бірден-бір себепкері болады. Өйткені ол аурулар бірден газ алмасу процесі нашарлатып, төлдерде ентігу процесін тудырады. Өкпенің ауамен қамтамасыз етілуінің бұзылуы тыныс алу жүйесінің жеткіліксіздігінің үш сатысымен анықталады: 1.ентігу құбылысы төлдер организміне тек қатты күш түскенде ғана білінеді, 2.ентігу құбылысы төлдер организміне аздап қана физикалық салмақ түскенде-ақ байқалады, 3.ентігу құбылысы үнемі жәй тұрған төлдерде де, физикалық салмақ түскен төлдерде де үнемі болып тұрады.
Өкпелердің қызметтерінің жеткілксіздіктері бірінші және екінші сатыларда өткен кезде организмдегі газ алмасуыньщ бұзылғандығы онша сезілмей, кемістікті толтыру (компенсаторлық) механизімінің іске қосылу нетижесінде оттегінің жетіспеушілігі байқалмайды. Ал үшінші сатысында ұлпаларда оттегінің жеткіліксіздігі (гипоксия) пайда болады, ягни қан мен ұлпалардың оттегімен қанығулары төмендейді. Осы құбылыстың белгілері ретінде төлдерде әлсіздік пайда болып, көзге көрінетін кілегей қабықтары көгереді. Бұл жеткіліксіздіктер төлдерді ессіздендіріп (кома) өлім-жітімге ұшыратуы мүмкін.Төлдерде тыныс алу жүйесінің аурулары көбінесе жіті және жітілеу түрлерінде айқын белгілерімен көрініп малдың өлімімен аяқталуы мүмкін.Жалпы тыныс алу жүйесінің аурулары анатомиялық кұрылысы негізінде екі топқа бөлінеді: 1.тыныс алу жолдарының аурулары (ринит, гайморит,фронтит, ларингит, трахеит), 2.өкпе мен оның сірілі қабықтарының аурулары (өкпе қабынулары, оның сірі қабығының қабынуы, оған ауаның, сары судың жиналуы және өкпеде ауаның кернеуі).
Жануарлардың тыныс алу процесі өкпе мен қоршаған орта арасында газдардың алмасуынан (сыртқы тыныс алу), газдарды қан арқылы тасымалдаудан және тін жасушалары мен қан арасындағы(ішкі) газ алмасудан қалыптасады. Тыныс алу кезінде ауа алдын ала ауа өткізгіш жолдарына түсіп, онда жылынып, ылғалданып тазарады. Ішкі қуыс қабырғаларындағы бездер ауа құрамындағы ұсақ, бөгде денелерді (микробтарды) сүзіп тұндыратын кілегей заттар бөледі. Тербеліс қабаты бар эпителий жасушалардың қозғалысы арқылы сүзілген бөгде денелер кілегеймен бірге сыртқа қарай организмнен ығыстырылып шығарылады. Мұрын қуысынан артқа бөлімшесінде орналасқан сезім мүшелері сапалы түрде иістерді сезіп, ауаны талдап отырады. Ауа жолының көптеген рецепторлары арқылы бірнеше тыныс алу рефлекстері қалыптасады(жөтел, түшкіру). Сонымен қатар басқа ағзалар мен жүйелерге рефлекторлы түрде әсерін тигізіп отырады. Тыныс алу кезінде негізгі газ алмасу процесі өкпеде өтеді. Жануарлардың ішіне сорылған және сыртқа шығарылған ауасының арасында газ құрамы бойынша айтарлықтай айырмашылық байқалады. Өкпеге(ішке) сорылған ауа құрамында оттегінің мөлшері -- 20,8%, көмірқышқылы - 0,03%, азот - 79,15% болса сыртқа шығарылған ауада бұл көрсеткіштер- 16,3 %, 4,0 %, 79,7 % құрайды. Ауа құрамындағы мұндай айырмашылық өкпеден өтетін ауа мен кіші қан айналымы шеңберіндегі қан қылтамырларының арасындағы газ алмасуына байланысты. Осы кезде газдардың бір ортадан келесі ортаға диффузды түрде өтетін алмасуын қамтитын - газдардың парциалдық қысымы. Газдар диффузияның қысымы жоғары аумақтан қысымы төмен аумаққа ығыстырылуы арқылы өтеді. Осыған орай өкпелегі оттегі ауадан көк тамыр қанына(веноздық қанға) өтеді, ал көмірөышөыл газы қаннан альвеолаларға өтеді. Газдардың алмасуы керісінше өтеді. Газдардың алмасуына өкпенің морфологиялық құрылымы(альвеола кеңістігі, қан қылтамырлар торы, тамыр бетіндегі жорғақтар қалыңдығы) көп ықпалын тигізеді. Өкпеден қанға сіңген газдың 1,5 %-ы қанда ерітінді түрінде , ал 98,5 %-ы байланыста болады. Негізгі оттегін байлап тасымалдаушы зат - эритроцит ішіндегі гемоглобин (1 г гемоглобин 1,34 г оттегіні тасымалдайды). Тіндерде оттегінің босап бөлінуі парциалдық қысымға байланысты, өйткені тіндер сұйығындағы көмірқышқыл газының парциалдық қысымы қан қысымынан бірнеше рет басым болады. Қанда көмірқышқыл газының 6 % -ы ерітінді, ал 94%-ы - байланыста болады. Олардың негізгі бөлігі сілті тұздар - қан құрамындағы калий, нптрий бикарбонаттары ретінде кездеседі. Өкпеде, аталған бикарбонаттардан көмірқышқылы ығыстырылып, көмірқышқыл газымен суға дейін ыдырайды. Аталған күрделі тыныс алу процесі үнемі орта жағдайына байланысты реттеліп отырады. Тыныс алудың сыртқы белгілерінің бірі - көкірек қуысының қозғалысы, бұл қозғалыс тыныс алу бұлшық еттерінің жиырылу әсерінен туындайды. Тыныс алу жиілігі әр малда әр түрлі: мүйізді ірі қараларда -- 10- 30, шошқаларда - 15-20, жылқыларда - 8-16, қой-ешкілерде - 12-30 рет.
Жалпы тыныс алудың 3 түрін ажыратады: көкіректі, құрсақты, аралас. Малда тыныс алудың аралас түрі жиі кездеседі. Тыныс алу процесі өзіндік рефлекторлық түрде реттелінеді, аталған процесті реттеуші, негізінде сопақша мида шоғырланған нейрондар орталығы. Осы орталықтан ырғақты импульстер шығып, алдымен жұлын мотонейрондарына, одан әрі тыныс алу процесін қамтитын бұлшық еттерге әсерін тигізіп, оларды үйлесімді түрде жиырып жазып отырады. Осы кезде көкірек қуысының көлемі бірде ұлғайып, бірде кішірейіп отырады. Көкірекпен бірге өкпе көлемі де ұлғайып, ауа ішке сорылады, ал тыныс шығарған кезде көкірек қуысы кішірейіп, өкпе тіні жиырылады. Тыныс алу орталығының қозғыштық қабілеті гуморалды факторлар арқылы да реттеледі. Құстардың тыныс алуында қалыптасқан айырмашылық оның тыныс алу ағзаларының морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Құстарды екі - жоғарғы және төменгі көмекей бар. Бронхтар жүйесі өте жақсы тармақталып, моңында жұқа қабатты ауа қапшықтарымен жалғасқан. Сүйектері қуыс, ауаға толы. Өкпелерінің жоғарғы беті қабырғамен тұтасып кеткен. Диафрагма жоқ, ауа көкірек қуысы мен өкпенің қозғалуы бронхтарды бойлап өтіп, ауа қапшықтарын толықтырып, ішке түседі де, тыныс шығарған кезде ауа қапшығынан кейін екінші рет өкпенің бронхиалды жүйесінен өтіп, сыртқа шығып, интенсивті газ алмасуды қамтиды. Құстардың тыныс алуы оны осы кластағы жануарлардың тыныс алу жүйесі жүзеге асырады, Ол тіндер мен мүшелерді оттегімен қанықтыруға және олардың денесінен көмірқышқыл газын шығаруға жауапты. Өкпенің айналасында орналасқан ауа қапшықтары ауаның өкпе арқылы бір бағытта өтуіне мүмкіндік беріп, құстың денесін оттегімен көбірек қамтамасыз етеді. Құстардың өкпесіне ауысатын ауаның бір бағытты ағыны оттегінің мөлшері жоғары, кез-келген сүтқоректілердің, соның ішінде адамның өкпесінде кездеседі. Бір бағытты ағын құстарға ескі ауамен, яғни жақында олардың өкпесінде болған ауамен тыныстауға мүмкіндік бермейді. Өкпеде оттегін көбірек жинай білу құстарға ағзасын жақсы оксигенациялауға мүмкіндік береді, осылайша ұшу кезінде дене температурасын реттейді.
1.2 Тыныс жолдары ауруларының түрлері мен белгілері, оның дамуы
Танау қуысының кілегей қабығының қабынуы (Ренит-rhinitis) Қабыну процесінің сипаттамасы бойынша катаральды, крупозды және фолликулярлы болып бөлінеді.Өтуіне. байланысты - жіті және созылмалы, пайда болуына байланысты - бастапқы және қосалқы түрлерін ажыратады. Бұл аурумен малдардың барлық түрлері ауырады, әсіресе төлдердің арасында жиі кездеседі. Себептері. Танау қабынулары төлдерді күтіп-бағу мен азыктандырудың технологиясын дүрыс сақтамағандықтан болады. Көбінесе механикалық, физикалық және химиялық қоздырғыштардың әсерінен пайда болады. Олар шаң-тозаң, ыстық-суық, аммиакмен қаныққан ауа, ыстык, ас, химикаттармен өңделген сүрлем, желорай, ылғалдылық және т.б. Танаудың крупозды және фолликулярлы қабынуларында қоздырғыш микроорганизмдер (стрептококктар, стафилококктар, вирустар) мен организмнің сезімталдық қабілетінің күшеюі (аллергия) аса маңызды орын алады. Қабынудың қосалқы түрі індетті, инвазиялык, (кұрт) немесе жұқпалы емес аурулардың асқынуынан пайда болады. Дамуы. Танаудың кілегей қабықтары ісініп, жалқыаяқа толады да, тыныс жолы арқылы ауаның өтуіне кедергі жасап демалу жеткіліксіздігін тудырады. Қабынудың салдарынан бұзылған зат алмасуынын қалдықтары мен өрбіген микробтардың уыттары қан мен лимфаға сіңіп организмді уландырады, дене қызуы көтеріледі. Уақытында ем қолданбаса қабыну процесі асқынып көршілес ағзаларды да қамтуы мүмкін.Белгілері. Төлдер жабырқанқы, дене қызуы аздап көтерілген. Олар пысқырынып, түшкірінеді, мұрындарын тұрған жердегі заттарға үйкелейді. Дем алысы пысылдап, кейде ысқырытып шығады. Танауларынан ақпа ағып, кейде тыныс жолдары қатып қалған жалқыаяқтармен бітеліп қалуы да мүмкін. Жалпы кілегей қабықтары қызарып, домбығады. Жеңіл түрі 5-10 күннің ішінде толық жазылып кетеді. Созылмалы түрі ауық-ауық асқынумен, төлдердің арықтап, кілегей қабықтары бозарып жарақаттануымен сипатталады. Крупозды, фолликулярлы түрлерінде төлдер қатты жабырқайды, азыққа тәбеті жоқ, қызуы көтеріңкі болады. Ентікпе пайда болады, жақ астындағы лимфа бездері ісініп, ауырсынғандық байқалады. Кілегей қабықтарында сұрғылт-сары не қызғылт-сары түсті фибринді заттар шоғырланып, ісіндіреді. Ол заттар сырылған кезде орнында қанталаған жалақ пайда болады. Аурудың бұл түрлері дұрыстап емдегенде 2-3 аптаның ішінде жазылады. Ауру асқынып ұзаққа созылғанда танаудың төңірегіндегі терілер жарақаттанып қабынады (дерматит), лимфа түйіндері қабынады (лимфагаденит), көршілес орналаскдн ағзаларға тарайды (гайморит, ларингит, фарингит жөне т.б.). Анықтау. Ауру туралы жиналған мәліметтер мен ауруға тән сырт белгілеріне сүйене шырып анықталады. Ауруларды саралағанда кейбір індетті және құрт аурулары танаулардың кілегей кабықтарын зақымдайтынын ескерген жөн. Танау кілегей қабықтарының қабынулары. Танау қабынулары қабынбаның сипаттарына байланысты кілегей қабына бетінің қабынуына фибриннің кілегей қабына жиналып қабаттануына және бездердің қабынуына өтуіне байланысты-жіті және созылмалы пайда болуына байланысты-басалқы және қосалқы түрлерге бөлінеді. Бұл аурумен малдың дерлік барлық түрлері ауырады, әсіресе төлдердің арасында жиі кездеседі. Мал көбінесе катаральды қабынумен ауырады: крупозды және фолликулярлы қабынулар сиректеу кездеседі, ал кездескен жағдайларда жылқыларда болады.
Сурет 1. Тыныс алу жүйесі ауруларының жіктелуі
Себептері. Танаудың қабынуларына малды күту мен азықтандыру тәртібінің бұзулары, көп жағдайларда, механикалық ыстық суықтың немесе химиялық қоздырғыштардың әсер етулерінен пайда болады. Құрғақ азықтарды жегенде көтерілген шаңмен дем алу, аммиакпен қаныққап ауамен не ыстық бумен дем алу, ыстық асты суытпай жегізу, аммиак ерітіндісімен өңделінген сүрлем шөп қабынулары, күннің ыстық кезінде шаң жолдармен топтап айдағаннан пайда болады. Танаудың қабынуларына салқын тию де себепкер болуы мүмкін желорай, ылғалдылық т.б. Танаудың крупозды және фолликулярлы түрлерде қабынуларында қоздырғыш микроорганизмдер стрептококктар, стафилококктар, вирустар және организмнің сезімталдық қабілетінің күшеюі аллергия аса маңызды орын алады.Танау қабынуларын бейімдейтін жағдайлар - азықтың құнарсыздығы, атап айтқанда, рациондағы карогиннің не ретинолдың аздығы, мал қораларының ластануы ауадағы бактериялардың қалыптан тыс көбейіп кетуі.Танаудың қосалқы түрде қабынулары басқа індетті, құрт немесс жұқпалы емес аурулардың асқынуларынан пайда болады.
Дамуы. Танаудың кілегей қабықтарының қабынулары мұрын жолдарын ісіндіріп, жалқыаяқа толтырады, сөйтіп ауаның өтулеріне кедергі жасайды да дем алу кемістіктерін туғызады. Қабынудан бұзылған зат алмасуының қалдықтары мен ербіген микробтар уыттары қан мен лимфаға сіңіп организмді уландырады, жалпы жабырқандырып қызуын көтереді. Себептерін жойып ем қолданбаса қабынулар көршілес орналасқан қосалқы қуыстарға, жұтқыншақ пен көмейге ауысып жайылып кетулері мүмкін. Белгілері. Танаудың кілегей қабықтарының беттерінің қабынулары жіті түрде өтсе, малдарда аздаған ғана жабырқаушылықтық белгілері байқалынады, дене қызуы қалыпты шама төңірегінде болып не 0,5-1"С дейін ғана көтеріледі, азыққа дсген зауқы көп өзгермейді не аздап қана төмендейді. Мал пысқырынады, түшкіреді, кейде мұрындарын аттақырға, қабырғаларға үйкелейді. Дем алысы пысылдайды, кейде ысқырынып шығады, дем алуы мен дем шығару уақыттары ұзарады. Танау кілегей қабықтарын тексергенде алдында ұйымалы сонан-соң ұйымалы -сарысулы ақпа ағып, кейде мұрын жолдары қатып қалған жалқықтар мен бекітіліп қалады да кілегей қабықтары қызарып, домбығып кетеді. Ауыру қолайлы жағдайда өтсе, малдар 5-10 күннің ішінде толық айығып кетеді. Көмейдің кілегей қабығының қабынуы (Laryngitis - ларингит). Көмейдің қабынуы пайда болу себептеріне байланысты өздігінен және қосымша, барысы бойынша жіті және созылмалы, жалқықтың сипаты бойынша катаральды және крупозды фибринді түрлеріне бөлінеді. Катаральды шырышты қабының қабыну малдардың дерлік барлық түрлерінде де кездесе береді, ал крупозды қабыну сирек кездеседі, кездескен жағдайдың өзінде көбінесе жылқылар арасында ғана байқалынады.
Себептері. Өздігінен пайда болатын кемей қабынуы малдарды азықтандыру және күту технологиясының бұзылғандығынан болады. Ауруды тікелей тудыратын ссбептер де біршама бар, олар: суыққа шалдықтыру, көмей кілегей қабықтарына тітіркендіргіштердің әсер етуі-ірі қара малды тастай суық сумен суғару, шошқаларды ыстықтай азықтандыру, көп мезгіл тітіркендіргіш газдармен, шаң-тозаңды ауамен дем алдыру. Малдарды спирт-сыра қайнату мекемелерінің қалдықтарымен азықтандыруға организмді бірте-бірте үйретпей, аяқ асты көшіру жаппай ауруға ұшыратады. Көмей қабынуы малдарға дәрілерді аузы арқылы күштеп бергенде не өңешке зонд енгізгенде де пайда болуы мүмкін. Крупозды қабыну көмей кілегей қабықтарына күшті тітіркендіргіштердің әсер етуінен аммиак, қышқылдар, сілтілер, ыстық түтін, қызып тұрған малдарға суық ауамен дем алдыру т.б. дамиды.Ауруды тудыруға малдарды бағып-күтуді нәзіктендіру және ретинолдың жеткіліксіздігі бейімдейді.Көмейдің қосымша түрдегі қабынуы басқа аурулардың асқынғандығының белгілері ретінде пайда болады. Крупозды қабынудың дамуына қоздырғыш микроорганизмдер мен дененің түршігушілік күйінің әсері көп. Дамуы қабыну көмейдің кілегей қабықтарын ісіндіріп, қуысына жалықты жинағандықтан оның саңлауы тарылып дем алу процесін қиындатады. Егер ауруды тудырған себептерді жоймаса, не тиісті ем қолданбаса, ауаның жеткіліксіздігінен және қабынба қалдықтарымен дененің улануынан малдар тұншығып өліп қалуы мүмкін.
Белгілері. Көмей катаральды түрде қабынғанда аурудың жалпы күй-жайы көп өзгермейді не аздаған ғана жабығандық байқалады. азыққа деген тәбеті де көп өзгермейді, аздап төмендеуі мүмкін, дене қызуы қалыпты шама деңгейінде болады не аздап қана көтеріледі субфебрильная. Жылқылар мен ірі қаралар мойындарын созып, бастарын еңкейтіңкіреп ұстайды. Көмей тұсын сипағанда, тез қимыл жасағанда аурудың бастапқы күндері құрғақ жөтел пайда болады, кейінірек ол қақырықты күркіл жөтелге айналады. Крупозды қабынғанда жалпы жабыққандықтың белгілері айқын көрінеді, азыққа тәбеті шаппайды, дене қызуы 1-2° С дейін кетеріледі, дем алысы ауырлап ысқырыньш шығады, көмейді қолмен басқанда қатты ауырсынады, көмейдің тұсы ісініп домбығады, жөтелгенде фибрин талшықты қақырық түседі. Көмей крупозды түрде қабынғанда антибиотиктер сульфаниламидтер қолданады, сыртқы тұсына озокерит балшық тартады, диаметрия жоғарғы жиілікт тогымен емдейді. Егер көмей жедел түрде ісініп мал тұншыға бастаса, дереу кеңірдекті тесіп, оған тыныс түтігін трахетубус орнатады. Жиналған жалқықты тарату үшін жылытқан сұйық азықтармен біріп-қақырық түсіретін дәрілер береді. ас содасын, аммоний хлоридін, терпингидрат, ипекакуана, термопсис т.б. Жылқы мен ірі қараны жылы судың буымен дем алдырған ингаляция жақсы нәтиже береді. Көмейдің тұсын тәулігіне 2-3 рет грелкамен, Соллюкс лампасымен не инфрафружбен жылытады. Созылмалы түрде өткен қабынбаны асқындыру мақсатымен ірі қара, жылқы және иттердің көмей қуысына 0,2% күмістің нитратты ерітіндісін 5% протаргол ерітіндісін енгізіп, сыртқы тұсын скипидармен сылайды. Ауруды тудыруға малдарды бағып-күтуді нәзіктендіру және ретинолдың жеткіліксіздігі бейімдейді.
Сурет 2. Тыныс жолдарының аурулары
Созылмалы түрде өтетін танау қабынулары- ұзақ уақытқа созылуымен, ауық-ауық асқынуларымен, ауру мал арықтап, жұмысқа қабілеттілігі төмендеуімен бейнеледі. Танаудың кілегей қабықтары бозарып семеді, жалақтанады, кей жерлері жараланады, тыртықтанады. Танаулар крупозды және фолликулярлы түрде қабынғанда аурулар қатты жабығады, азыққа тәбеті шаппай, қызуы көтеріледі, әртекті ентікпе пайда болады, жақ астындағы лимфа бездері ісініп ауырсынады, көп жағдайларда танау жолдарының кілегей қабықтарымен бірге танау айналасындағы терілер де зақымданады. Қабыну крупозды түрде еткенде басқа да тән белгілер білінеді, қан кернеледі, кілегей қабықтарына сүрғылт сары не қызғылт сары түсті фибринді заттар жиналып ісінеді. Жиналған заттар қабаты құрғап, көтеріліп сырылған кезде орнына қанталаған жалақ пайда болады. Жылқылардың танаулары фолликулярлы түрде қабынғанда қанмен қатты кернелген және ісінген кілегей қабықтарында 2-3 күннен кейін 2-3 мм көлемді ашық-қызыл не бозғылт-сары түсті бір-біріне жақын орналасқан көптеген дөңгелек түйіншектер пайда болады. Кейінірек түйіншектер сарғыштанып, бір-бірімен қосылып, тұтасып кетеді. Тұтасқан қабат сырылып алынғанда кілегей қабықтарының беті жалақтанады.Ауруды тудырған себептері жойып, уақытылы дұрыс ем қолданса, танаулары крупозды және фолликулярлы түрде қабынған ауру малдар 2-3 аптаның ішінде жазылып кетеді. Анықтау. Ауру туралы жиналған мәліметтер мен анықталынған тән сырт белгілеріне негізделінеді. Ауруларды саралаганда кейбір індетті және құрт аурулары танаулардағы кілегей қабықтарды зақымдайтынын еске алған жөн. Емі. Фермада танаулары қабынған ауру малдар пайда бола бастаса оларды тудырған не себепкер болған жағдайларды жоюға әрекет жасайды. Көңілді, әсірсе, қорадағы ыстықтық-ылғалдылық тәртібін сақтауға сақтауға, желорай туғызбауға бөледі, малдардың астын төсемемен қамтамасыз етіп, ауадағы жиналған артық аммиакты мүсәтір спирті және күкіртті сутекті сероводород азайтуға шаралар қолданады. Шаң басқан ие өткір иісті азықтарды бермейді. Азықтарды аммиакты сумен өңдеу ережелерінің қатал сақталуын қадағалайды.Танаулардың кілегей қабықтары талаурана қабынғанда танау қуыстарын 0,25% новокаин ерітіндісімен, 3% бор қышқылы ерітіндісімен, 5% натрийдің биокарбонат ерітіндісімен, 2% цинк сульфаты ерітіндісімен немесе өсімдік майына дайындалған 2% ментол ерітіндісімен жуып-шаяды. Жалқықтың, кепкен қабығын аталынған ерітінділердің біреусімен мақтаны дымқылдап алып тастайды. Танаудың қабынуының бастапқы кезеңінде танау қуыстарына кезекпе-кезек майдаланған стрептоцид, нурсульфазол, сульфадемизин, этазол не висмут нитратының ұнтақтарын үрлеп енгізеді. Қабыну созылмалы түрде өтсе танау жолдарын бір апта бойы тәулігіне бір реттен 1% күміс нитраты ерітіндісімен не хлорлы цинкпен жуып-шайып тұрады. Қабыну крупозды не фолликулярлы түрде өтетін болса танаулардыц өздерін емдеумен қатар бір дүркін антибиотиктер мен сульфаниламидтерді қолданған жөн. Сақтандырудың мағынасы малдарды өсіру технологиясың күтім және азықтандырудың ережелерін қатал сақтауды талап етеді. Кілегей қабықтарын тітіркендіретін себептерді шаң-тозаң, ыстық ауа, өткір иісті азықтар, аммиак көп жиналған ауа т.б. азайтуға көбірек бөледі.Ауру ауалы қапшықтардың кілегей қабықтарының талаурана не талаурана-іріңді қабынуымен және қуысына жалқықтың жиналуымен сипатталынады.
Себептері. Ауру ылғи да қосалқы ретінде жұтқыншақ және шық-шыт бездері паротит қабынғанда ауру қоздырғыштарының, оларды жалғастырып тұратын, евстахиев өзекшесі арқылы таралғандығынан пайда болады. Аурудың пайда болуына ауалы қапшықтардың тұстарының ұрылып зақымдалуы не өткір заттар мен тесілуі себепкер болады.Белгілері. Ауру жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрде өткенде ауру мал жабығады, азыққа тәбеті шаппайды, ауырсынады, ауалы қапшықтардың тұсы домбығып ісінеді, басын көтеріп ұстап мойнын созып тұрады. Созылмалы түрде өткенде ылғи танау тесіктерінің бір жағынан қоймалжың шараналы не қоймалжың-іріңді,көбінесе сасық иісті ақпа ағып тұрады. Басын еңкейткенде не қапшықтар тұсын басқанда ақпа көбейе түседі.Ауалы қапшықтардың қабынуы ылғида сыңар түрде өтеді. Қапшық қуысына жалқық көп жиналған кезде қатты ентікпе пайда болады. Жиналған жалқықты қуыс ине арқылы сыртқа шығарса, ентікпе басылады. Малдарға суық тигізбеуге, тыныс жолдарының кілегей қабықтарын тітіркендіретін ыстық ауамен, шаң-тозаңмен және түтінмен демалдыруға бағытталады.
1.3 Тыныс ауруларының биологиялық процестері
Тыныс алу -- организмнің сыртқы ортадан өзіне оттегін сіңіріп, ол ортаға көмірқышқыл газы мен суды бөліп шығаратын, үздіксіз жүретін, күрделі биохимиялық процесс.Жан-жануарлар өз өмірін сақтау үшін сыртқы ортадан оттегі организм ағзаларына, ұлпалары мен торшаларына үздіксіз жеткізіліп отырылуы қажет. Мәслен, жылқы малы тыныш тұрган жагдайда минутына 4-6л, кой малы 350-400 мл оттегін қажет етеді. Адам жұмыс істемегенде минутына 500-1000 мл-ге дейін, ал жеңіл жұмыста 1,5 л, ауыр жұмыста 5 л-ге дейін оттегін қажет. Малдарда кездесетін барлық аурулардың 95%- дан аса мөлшері жұқпайтын аурулар болып келетін болса, оның 25-30%-ы тыныс алу жүйесінің ауруларына жатады. Олардың 25-75 % өлім-жітімге ұшырайды, сойылады.Семей облысы бойынша 1990 жылғы статистикалық қарағанда, малдардың барлық түрлерінің ауруларының ішінде, тыныс алу жүйесінің ауруларына 38-62%-ы келеді екен. Оның 18-47%-ы өледі. Өз деректеріміз бойынша сау мал деп етке өткізуге ет комбинатына әкелінген малдардың 35%~ы өкпе ауруларының әртүрімен дерттенгендігі анықталды. 1985-86 жылдары Семейдің зоотехникалық-малдәрігерлік институтының тәжербие шаруашылығында алынған барлық қозыларды (8 500бас) флюрография арқылы тексергенде, олардың 24-75%-ына дейінгі ауруларымен ауыратыны анықталды.Ауырған малдың өнімділігінің азаятынын және емдеуге кететін күтімге, күтетін кісілерге төленетін шығындарды еске алсақ, онда тыныс алу жүйесінің ауруларынан шаруашылықтарға келетін экономикалық шығынның көп болатынын байқаймыз. Жоғарғы сатыдағы көп клеткалы жануарлардың газ алмасу процесіне міндетті ағзалардың көбі сыртқы ортамен тиіспейді. Сондықтан олардың организміндегі газ алмасу процесі қан арқылы жүреді де, ол ішкі тыныс алу процесі деп аталады. Ал қанға сыртқы ортадан оттегінің келуі, организмнен кемірқышқыл газының шығуы тыныс алу жүйесінің ағзалары арқылы іске асады. Ол сыртқы тыныс алу процесі деп аталады. Сүтқоректілерде тыныс алу жүйесі екіге бөлінеді:
1.Жоғарғы тыныс алу жолдары(танау,көмей,кеңірдек,ірі бронхьшар),
2.Өкпелер.
Газдың алмасуы өкпе альвеоллаларында жүреді. Малдарда тыныс алу процесін үш кезеңге бөлуге болады: 1.газдың организм мен сыртқы ортада алмасуы (сыртқы тыныс алу процесі), 2.отгегінің қан арқылы тыныс алу ағзаларынан ұлпаларға жеткізіліп, олардан көмірқышқыл газының тыныс алуағзаларына әкелінуі, 3.ұлпалардың оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын түзу процесі (ішкі, ұлпалардағы тыныс алу процесі). Осындай тыныс алу процесі негізгі үш механизмнің арқасында іске асады. 1.Өкпелерді желдету механизмі, 2.газдардың қанға сіңу механизмі (диффузия), 3.өкпе альвеоллаларында оттегінің ағзаларға таратылып,көмірқышқыл газының бөлініп шығарылу механизмі (перфузия). Осыған байланысты тыныс алу процесінің үш түрлі бұзылуы байқалады: 1.өкпелерді желдетудің бұзылуы, ондағы оттегінің аздығы, 2. газ диффузиясыньод бүзылуы, 3. газдың қанмен айналысының, немесе перфузияның бұзылуы. Осылардың ішіндегі ең негізгісі - өкпелерді желдетудің бұзылуы, Әсіресе оттегі жеткіліксіз болғанда. Оның себептері әртүрлі болуы мүмкін: 1.тыныс алу орталығы қажығанда, 2.тыныс алу процесіне қатысатын еттерге тиісті импульстар бармағанда,олардың ауруларында, әртүрлі себептермен кеуде қуысының және өкпелердің қозғалыстары шектелгенде, 3.тыныс алу жүйелерінің ауруларында, отегінің альвеолладағы ауадан капилляр қанына отуі үшін қажетті жағдайлар: 4.альвеолла мен капиллярдың арасындағы мембрананың қалыңдығы. Қалыпты жағдайда ол 0,004 мкм-ге тең, ал капиллярдың диаметрі 7-8 микрон, одан эритроцитер бір-бірден өтеді. 1.Альвеолла мен капиллярдың газ алмасу процесіне қатысуға тиісті жалпы көлемі.Ол сау малдарда жылқыда - 500 шаршы метр, қойда 35-40 шаршы метр (адамда - 50 шаршы метр), 2.капиллярдағы қан ағысының жылдамдығы қалыпты жағдайда 0,5 ммсек. Жалпы эритроциттердің ұлпалармен тиісу уақыты гемоглобиннің өзіне оттегін сіңіріп, оны беру уақытынан әлдеқайда көп. Әрбір эритроцит ұлпалармен 0,1 секунд тиіседі. Ал гемоглобиннің оттегін сіңіру уақыты 0,006 секунд, беру уақыты ~ 0,076 секунд. Барлығы 0,082 секунд.
Эритроциттің 0,1- 0,082 = 0,018 секунд тиісу уақыты артық. Олай болса сау организмде оттегі мен көмірқышқыл газдарының дұрыс тасымалдануына толық мүмкіншілік бар.1грамм гемоглобин 1,31 мл оттегімен байланыса алады. Тыныс алу процесінде ауадағы оттегінің 5 % -ы сіңіп, тыныс арқылы 4,4% көмірқышқыл газы организмнен шығарылады.Орталық жүйке жүйесінің дұрыс жұмыс істеуі. Көмірқышқыл газының қалыптан тыс шоғырлануы рефлекс арқылы тыныс алу орталығына әсер етеді. Ол орталықтың қызметі бұзылғанда, немесе оған басқа ағзалардың аурулары әсер еткенде организмде улы заттар шоғырланып, тыныс алу процесі бұзылады. Оның клиникалық белгілері ретінде тыныс алудың Чейн-Сток, Биота, Куссмауль түрлері пайда болады, Мұндай жағдай организмді тұншығуға дейін апарып соғуы мүмкін. Организмнің осындай қолайсыз жағдайларға қарсы тұратын, өзін қорғайтын мүмкіншіліктері бар. Оларға жататындар: 1.танау кеңсірігі (тыныс алатын ауаны жылытып,не суыту үшін), 2.кілегей қабығының бездерінің секреттері (микроорганизмдерді өлтіреді), 3.кірпікше-жыпылықтағыш эпителий торшалары, 4.жүрек-қан айналу жүйесінің қызметінің үдеуі. Организмнің осындай өзін қорғау мүмкіншіліктері қажығанда, немесе жойылғанда тыныс алу жүйесінің қызметінің жеткіліксіздігі пайда болады. Тыныс алу жұйесінің қызметінін жеткіліксіздігі дегеніміз тыныс алу процесіне жауапты ағзалардың организмді қажетті мөлшерде оттегімен қамтамасыз етіп, онда түзілген көмірқышқыл газын уақытында бөліп шығара алмау жағдайы. Бұл қандай жағдайда болуы мүмкін: тыныс алатын ауадағы оттегінің парциальдық қысымы төмендегенде, екпелердің жұмыстарының жеткіліксіздігінде, жүрек-қан тамырларының функцияларының жеткіліксіздігінде, жүйке жүйесінің реттеушілік қызметі бұзылғанда. Тыныс алу жиілеп, оның ырғақтығы бұзылады, ентігу пайда болады,бір минуттағы тыныстың мөлшері мен тыныс алу терендіктерінің көрсеткіштері төмендейді,көзге көрінетін кілегей қабықтардың көгергені байқалады,жүректің өкпе артериясының қақпақшасының р.о де оның екінші сазының қатты естілетіні анықталады, қан құрамында эригроциттер мен гемоглобиннің мөлшерлері көбейеді (компенсация), қанда толық тотығын үлгермеген қосылыстардың шоғырлануынан оның қышқылдығы жоғарылайды, организмде жалпы зат алмасу процесінің бұзылу белгілері байқалады.
II. Емдеу шараларының тиімділігі
2.1 Аурудан сақтану және қоздырғыштары
Тыныс алу жүйесінің жеткіліксіздігінің үш кезеңін анықтауға болады. Жасырын кезеңі - жеткіліксіздіктің белгілері ауру малды қатты қинағанда ғана білінеді. Жеңіл кезеңі - белгілері жеңіл жұмыста біліне бастайды. Ауыр өтетін кезеңі - белгілері тыныштықта тұрған малда білініп тұрады. Жануардан аурудың белгілерін сезген кезде, осы алғашқы көмекті қолдану қажет.
Сурет 3. Көрсетілетін алғашқы емдік шаралары
Тыныс алу жүйесінің ауруларын үш топқа бөлуге болады. Тыныс алу жолдарының аурулары. Өкпелердің аурулары. Өкпе қабының ауруы. Тыныс алу жолдарының ауруларына жататындар,танау қуысыныц қабынуы - риниттер, көмекейдін, қабынуы - ларингиттер, қосалқы қуыстардың, қабынулары (гайморнт, фронтит және жылқылардың, ауа қапшықтарының қабынуы), кеңірдектің қабынуы - трахеит, бронхылардың қабынулары - бронхиттер. Өкпелердід ауруларына жататындар, өкпелердің қан кернеп ісінуі. Өкпе қабынулары өкпе гангренасы, бронхылар мен өкпелердің қабаттаса қабынуы,бронхопневмония,аурудың себептер кілегей қабықты тітіркендіру арқылы қабыну процесін тудырады. Кілегей қабықтары ісінеді, онда эксудат жинақталады да ауаның өтуін қиындатады. Ары қарай тыныс алудың жеткіліксіздігі дамиды. Зат алмасу, бірінші кезекте газ алмасу, процесі бұзылады. ІІотогенді микроорганизмдердің өсуі жылдамдайды. Осының салдарынан түзілген улы заттар қанға етіп, дене қызуы көтеріледі. Ауру асқынғанда көршілес танау қуыстарына, жұтқыншақ. Аурудың жіті түрінде ауру мал аздап жабырқаған, дене қызуы көтеріңкі. Мал пысқырып, түішкіріп, кейде танауларын бөгде заттарға үйкелейді. Тыныс алысы пысылдап, кейде ысқырынып шығады.
Тыныс алу мен тыныс шығару уақыттары ұзарады. Танау кілегей қабықтары қызарып, домбығып-ісінеді. Алғашқыда ұйымалы, артынан ұйымалы-сарысулы ақпа ағып, кейде мұрын жолдары қатып қалған жалқаяқтармен бітеліп қалады. Ауру қолайлы жағдайда өтсе,ауру мал 5-10 күннің ішінде толық айығып кетуі мүмкін. Созылмалы түрінде ауру мал арықтайды, жұмысқа қабілеттілгі нашарлайды, ауық-ауық асқынып тұрады. Танаудың кілегей қабықтары бозарып семеді, жалақтанады, кей жерлері жараланып, тыртықтанады. Ауру крупозды және фолликулярлы түрде жүргенде мал қатты жабығады, азыққа тәбеті жоқ, қызуы көтеріледі, ентікпе пайда болады. Жақ асты лимфа бездері ісініп ауырсынады. Крупозды түрінде қан кернеледі, кілегей қабықтары сұрғылт сары, немесе қызғылт сары түсті фибриндіза тта жиналады, ісінеді. Олар сыдырылған кезде орнына қанталаған жалақ пайда болады. Фолликулярлы түрінде, әсіресе жылқыларда, танаудың кілегей қабықтарында ашық-қызыл, не бозғылт-сары түсті, бір-біріне жақын орналасқан көптеген дөңгелек түйіншіктер пайда болады. Кейіннен ол түйіншектер сарғыштанып, бір-бірімен қосылып, тұтасып кетеді. Ол қабат сыдырылғанда орнында жалақ-жара анықталады. Аурудың себептерін жойып, уақытында дұрыс ем қолданғанда ауру малдар 2-3 аптаның ішінде жазылып кетеді. Ауруды анықтауда ауру туралы жиналған мәліметтерге және клиникалық белгілеріне сүйенеді. Ауруларды саралауда кейбір індетті және құрт аурулары танау кілегей қабығының зақымдануымен сипатталатынын еске алған жөн. Дезинсексия, дезинфексия, жасау арқылы алдын - алу шараларын жүргіземіз.
Қоздырушылары. Өкпелердің кропузды қабынуы. Өкпенің тез арада едәуір бөліктерін фабриаді-жалқаяқты қабынумен қамтып, дамуы сатылы түрде өтетін, дене қызуы тұрақты түрде жоғары болатын ауру. Бұл аурумен жылқылар, қойлар және 1-3 айлық бұзаулар ауырады. Аурудың пайда болып, дамуына негізінен 2 фактор әсер етеді: қоздырғыш микроорганизмдер, органикалық жоғарғы аллегриялық реакциясы.
Ескерте кететін жәйт: зақымаданған өкпе ұлпаларын бактериологиялық әдіспен тексергенде, олардан сау организмінде кездесетін микроорганизмдер-пневмакокктарр, стафилококтар, диплококктар және т.б. кездеседі. Соңғы кезде көптеген зерттеушілер бұл қабынудың себебі тітіркендіретін факторлардың салдарынан болатын аллергиялық құбылысқа организмнің реакциясы деп тұжырымдауда. Ондай жағдай өте күшті себеп факторының кенеттен әсер етуінен болатын көрінеді. Мысалы: терлеп келген атты аязда қалдыру, жылы қорадан бірден қатты суыққа шығару.
Дамуы. Өкпенің зақымдануы алдыңғы бөліктерінен басталады да, бірте-бірте төменгі, орталық бөліктеріне ауысады. Дерт қан не лимфа жолдарымен таралады. Егер уақытында ауру мал емделмесе, қабыну табиғи түрде болса, аурудың дамуы сатылы түрде өседі. Аурудың барысында, біріне-біріне ауысып отыратын 4 сатысын айырады. Қабынудың қан кернелу сатысы немесе қан құйылу кезінде өкпе капиллярлары қанға қатты толады, альвеолла эпителийлері ісінеді, олардвң қуыстарына қан аралас жалқаяқ жиналады. Бірнеше сағаттан екі тәулікке дейін созылуы мүмкін. Қызыл бауырға ұқсас сатысы. Бұл сатысында альвеолла қуыстарындағы ұйылмалы қанды, құрамында лейкоциттер мен фибрин талшықтары көп жалқаяқ көбейе түседі де, ондағы ауаны толық ығыстырып шығарады. Ол 2-3 тәулікке созылуы мүмкін.
2.2 Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруын емдеу дәрілік заттары
Тыныс алу жолдарын емдейтін антибиотиктер. Антибиотиктер - бұл табиғи немесе жартылай синтетикалық шыққан заттар. Антибиотиктерді оларды саңырауқұлақтар, бактериялар, өсімдіктер немесе жануарлар тіндерінің колонияларынан бөліп алу арқылы алады. Кейбір жағдайларда антибиотиктің (жартылай синтетикалық антибиотиктер) кейбір қасиеттерін жақсарту үшін ата-аналық молекула қосымша химиялық түрлендірулерге ұшырайды. Қазіргі уақытта антибиотиктердің барлық түрлері өте көп. Рас, олардың тек бірнешеуі медицинада қолданылады, ал басқалары улылығының жоғарылауына байланысты адамдағы жұқпалы ауруларды емдеу үшін қолданыла алмайды. Антибиотиктердің ерекше әртүрлілігі антибиотиктердің топтастырылуын және бөлінуін құруға әкелді. Бұл кезде химиялық құрылымы ұқсас (бір шикізат молекуласынан шыққан) антибиотиктер және әрекеті топ ішінде жиналады. Антибиотиктердің ашылуы, асыра сілтемей, медицинаның өткен ғасырдағы ең үлкен жетістіктерінің бірі деп атауға болады. Антибиотиктер адамдар мен жануарлардың жұқпалы ауруларын емдеуде жиі қолданылатын дәрілердің қатарына жатады және көптеген дамыған елдерде барлық басқа дәрілік заттар топтары арасында өндіріс және тұтыну жағынан жетекші орын алады. Қазіргі уақытта антибиотиктердің негізгі көздері: биосинтетикалық - микроб өндірушілерді аппараттардағы - қоректік заттардағы арнайы қоректік орталарда өсіру. Осыдан кейін олар балластты заттардан тазартылады және оның дәрежесіне қарай тазартылған антибиотиктер (фармакопеялық), жартылай фабрикаттар (құрғақ концентраттар) және табиғи (тазартылмаған) ажыратылады. Тазартудан кейін кептіру, зарарсыздандыру сынағы, стандарттау, орау және т.б. Антибиотиктердің өндірісі дәрілік формаларды жасаумен аяқталады. Тазартылған антибиотиктердің тұрақты құрамы бар, олар терапевтік-профилактикалық мақсатта (ауызша және парентеральды түрде) медицинада және ветеринарияда қолданылады, жартылай фабрикаттар - тек ветеринарлық практикада қолданылады (пенветин, ветбицин, стрептоветин, веткан және т.б.), олар қасиеттері мен құрамы бойынша табиғи дәрілік заттарға ұқсас, бірақ құрамында стандартты және жоғары антибиотик мөлшері бар, табиғи, антибиотиктен басқа, олардың құрамына оның барлық компоненттерімен (ақуыздар, витаминдер, микроэлементтер және т.б.) құрғатылған қоректік орта кіреді, олар тазартылғандарға қарағанда әлдеқайда арзан, олардың микробқа қарсы әсері бірдей, ал өсу - кейбір жағдайларда тиімділікті ынталандыру одан да жоғары. Олардың кемшіліктеріне антибиотиктің салыстырмалы түрде төмен құрамы, сақтау мерзімі қысқа және тек пероральді қабылдау жатады. Жергілікті дәрі-дәрмектер негізінен профилактикалық мақсатта және жануарлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
I.
Тыныс алу жүйесі
4
1.1
Жануарлардың тыныс алу жүйесінің аурулары
4
1.2
Тыныс жолдары ауруларының түрлері мен белгілері, оның дамуы
6
1.3
Тыныс ауруларының биологиялық процестері
10
II.
Емдеу шараларының тиімділігі
12
2.1
Аурудан сақтану және қоздырғыштары
12
2.2
Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруын емдеу дәрілік заттары
13
2.3
Емдеу кезінде ветеринарлық даярлықтың классификациясы
21
2.4
Жас малдың тыныс алу жолдарының аурулары. Алдын алу принципі
25
Қорытынды
30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
31
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Тыныс жолдарының ауруларын емдейтін дәрілер тиімділігі.
Зерттеудің есептік мәні: курстық жұмыста көрсетілген бағыттар іске асырыла қоймаса да, нақты және өте қарапайым, сондықтан, жұмыстың бұл ұсыныстары кез-келген зерттеу процесінің тәжірибесіне енгізуге мүмкіндік береді.
Зерттеу өзектілігі. Осы күндері, ветеринария ғылымының салалары зоология, ботаника, экология және тағы басқа да жаратылыстану ғылымдары ғылыми зерттеулер жүргізуде. Мәселен, соның ішінде жануарлар дүниесінің алуан түрлерінің жүйелі түрде морфологиясы, анатомиясы, экологиясы, биологиясы, онтогенезді зерттелу үстінде көптеген зоологияның салалары пайда болды. Олар: маммология, хитиология, герпенталогия, орнитология, энтомология, эмбриология, гиситология, паразитология, антропология тағы басқалары. Бұл ғылым салалары зоология ғылымының жер бетіндегі жануарларды жан-жакты зерттеу барысында біртіндеп бөлінген және осы саладағы ғылыми жетістіктерді бір жүйеге келтіруге зор ықпалын тигізген салыстырмалы-морфологиялық, физиологиялық, эмбрионалдық, палеонтологиялық әдістердің негізінде қалыптасқан салалар болып табылады. Солардың ішінде Жұқпалы емес аурулар - оларды тудыратын себептердің шаруашылық-тарда әлі де болсын орын алып келуінен деп толық айта аламыз. Өйткені жұқпалы мал ауруларына қарсы тиімділігі жоғары арнайы вакцина, сыворотка қолданылып, әртүрлі препараттар шығарылса, бұл салады ол жұқпалы емес ауруларға қарсы айтарлықтай ештеме істеле қойған жоқ. Себебі организімнің әрбір жүйесі, тіпті қанша органы болса, соның бәрі осы тіркелген аурумен зақымдануы мүмкін. Сондай-ақ малдың жұқпалы емес ауруларының 40-45 пайызы тыныс алу органдарынан, ал 30-40 пайызы ас қорыту жүйесінің аурулары болып келеді.
Зерттеудің мақсаты: тыныс алу жолдар ауруларының шығу тегін зерттеу және осы аурудың алдын алуда ғылыми негізделген жүйесін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеті:
жануарлардың тыныс алу жүйесін, ауруларын;
тыныс жолдары ауруларының түрлері мен белгілері, оның дамуын;
тыныс ауруларының биологиялық процестерін;
емдеу шараларының тиімділіктерін;
аурудан сақтану және қоздырғыштарын;
малдың тыныс алу мүшелерінің ауруын емдеу дәрілік заттарын;
емдеу кезінде ветеринарлық даярлықтың классификациясын;
жас малдың тыныс алу жолдарының аурулары, алдын алу принципін анықтау.
Жануарлар әлемі біздің планетаның биосфера қабатында, яғни жер қыртысының ауа қабатына жақын жоғарғы бөлімінде тіршілік ететіні белгілі. Қазіргі кезде жануарлар түрлерінің жалпы саны орта есеппен екі миллион құрайды. Бұлар органикалық дүниенің негізгі құрамды бөліктеріне жатады және көптеген зерттеулерді қажет етеді. Жер бетінде жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігі табиғатта біртұтас жүйе болып саналады. Себебі ол табиғатта заттардың айналымынсыз және бір-бірімен қарым-қатынассыз тіршілік ете алмайды.
Курстық жұмыс құрылымы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Тыныс алу жүйесі
1.1 Жануарлардың тыныс алу жүйесінің аурулары
Тыныс алу процесінде ағзаға қан арқылы оттегі өтіп, зат алмасу процесіндегі пайда болатын көмірқышқыл газы денеден тыс бөлінеді. Тыныс алу жүйесі ауа өткізетін мүшелерден және қос өкпеден тұрады. Көмекейге ауа мұрын қуысынан арқылы өтіп, одан кеңірдектен және бронх тармақтары бойынша өтеді. Мұрын қуысы бастың бет бөлігінде орналасады, қатты таңдай арқылы ауыз қуысынан бөлінеді. Қабырғасын бас сүйектері және шеміршекпен құрайды. Кеңсірік арқылы мұрын қуысы оң жақ және сол жақ аумақтарға бөлінеді. Әр бөлігі танау тeciктepiмeн басталады, қаңқага (жұткыншақтың ауа бөлігі) хоана тесіктерімен ашылады. Көмекей. Ауа мұрын қуысынан кейін кеңірдектің кеңейген бастапқы бөлігіне барады, оны көмекей деп атайды. Көмекей негізі бір-бірiмeн жалғамдар арқылы байланысқан бес шеміршектен тұрады. Солардың ішінде ең үлкені -- көмекейдің бүйірлерін құрып тұрган қалқанша шеміршек. Көмекей -- бірде ауаны, ал бірде астың жұтқыншаққа жүруіне себеп етіп отыратын қақпақша (эластикалық) шеміршек. Көмекей ауа өткізумен қатар, дыбыс шығару ағзасы болып эпителий құрайды. Кеңірдек және бронхтар. Көмекейден өткен ауа әpi қарай кеңірдектен және бастапқы қос бронхтардан өтеді. Аталған мүшелердің қабырғасы көптеген сақиналы шеміршектерден тұрады. Мойынның ұзындығымен байланысты шеміршектердің саны 32-ден 60-қа дейін жетеді. Бронхтар өкпе ішінде көптеген тармақтарға бөлінеді. Ең жұқа бронхтар -- шеміршексіз бронхиолдар, олар бір - бірімен жалғасып бронхиолды тарам құрады. Ең соңында тармақтар қабырғасындағы шеміршектер жойылып, ауа әрі қарай альвеола жолдарынан өтіп, альвеола қапшықтарына жетеді. Альвеола қапшықтарының қабырғасы көптеген өкпе көпіршіктері - альвеолалардан түзіледі. Альвеола қабырғасы бір қабатты жұқа эпителийден тұрады. Осы құрамдардың қабырғасын кіші шеңбердің ең жұқа тамырлары - қылтамырлар (капиляр) торлап жатады.
Ауадағы оттегі қанға өтіп, өкпе веналары арқылы қан жүректің оң жақ құлақшасына келіп құйылады. Өкпенің өзі үлкен шеңбердің бронхиалды артериялары арқылы қоректенеді. Өкпе - кеуде қуысында орналасқан конус пішінді бірнеше бөліктерден тұратын қос ағаза. Дөңес беткейімен қабырғаларға, артында көк етке, ішкі беткейімен жүрекке қараған. Сол жақ өкпе оң жағынан кіші келеді. Әр өкпенің негізін строма - дәнекер тін және паренхима құрады. Дәнекер тін өкпенің әр бөлігін бірнеше бөлікшелерге бөледі. Әр өкпе сыртынан кеуде қуысының қабырғасымен жалғасатын өкпе плеврасымен қапталады.Ренит - танау кілегей қабықтарының қабынулары. Гайморит - үстіңгі жақ қуыстарының кілегей қабықтарының қабынуы. Фронтит - мандай қуысының қабынулары-сирек кездеседі, ал кездескен жағдайда басқа аурулардың зардабынан пайда болады. Аэроцистит - Жылқыдағы ауалы қапшықтардың катаральды қабынуы. Ларингит - Көмейдің кілегей қабығының қабынуы.Трахеит - Кеңірдектің қабынуы көбінесе өздігінен емес, көмейдің не бронхының қабынуларының асқынуынан пайда болады. Тыныс алу жүйесінің аурулары төлдердің арасында жиі кездеседі жәнеде жұқпалы емес аурулардың ішінде ас қорыту жүйесінің ауруларынан кейінгі екінші орынды алады. Жалпы кәзіргі кездегі жеке шаруашылықтарда барлық аурулардың 20-30%-ті тыныс алу жүйесінін ауруларының үлесіне тиеді.Тыныс алу жуйесімің ауруларын тудыратын көптеген себептерді негізгі екі топқа бөледі: 1.төлдерді күту мен азыктандыру технологиясының бұзылуларынан организмнің резистентгік қабілетінің төмендеуі, 2.микроорганизмдердің әсері.
Тыныс алу жүйесінің ауруларын дұрыс және дер кезінде анықтап, оларға тиімді ем қолданып, алдын ала сақтандыру шараларын ұйымдастыру үшін тыныс жолдары мен өкпенің атқаратын әр алуан қызметтерінің физиологиялық мәнін анық түсіне білу керек. Тыныс алу ағзалары жүйке жүйесі, қан және лимфа жүйелері арқылы организмдегі барлық жүйелермен өте тығыз байланыста. Сондықтанда тыныс алу жүйесінің аурулары организмнің барлық жүйелерінің қызметінің бұзылуының бірден-бір себепкері болады. Өйткені ол аурулар бірден газ алмасу процесі нашарлатып, төлдерде ентігу процесін тудырады. Өкпенің ауамен қамтамасыз етілуінің бұзылуы тыныс алу жүйесінің жеткіліксіздігінің үш сатысымен анықталады: 1.ентігу құбылысы төлдер организміне тек қатты күш түскенде ғана білінеді, 2.ентігу құбылысы төлдер организміне аздап қана физикалық салмақ түскенде-ақ байқалады, 3.ентігу құбылысы үнемі жәй тұрған төлдерде де, физикалық салмақ түскен төлдерде де үнемі болып тұрады.
Өкпелердің қызметтерінің жеткілксіздіктері бірінші және екінші сатыларда өткен кезде организмдегі газ алмасуыньщ бұзылғандығы онша сезілмей, кемістікті толтыру (компенсаторлық) механизімінің іске қосылу нетижесінде оттегінің жетіспеушілігі байқалмайды. Ал үшінші сатысында ұлпаларда оттегінің жеткіліксіздігі (гипоксия) пайда болады, ягни қан мен ұлпалардың оттегімен қанығулары төмендейді. Осы құбылыстың белгілері ретінде төлдерде әлсіздік пайда болып, көзге көрінетін кілегей қабықтары көгереді. Бұл жеткіліксіздіктер төлдерді ессіздендіріп (кома) өлім-жітімге ұшыратуы мүмкін.Төлдерде тыныс алу жүйесінің аурулары көбінесе жіті және жітілеу түрлерінде айқын белгілерімен көрініп малдың өлімімен аяқталуы мүмкін.Жалпы тыныс алу жүйесінің аурулары анатомиялық кұрылысы негізінде екі топқа бөлінеді: 1.тыныс алу жолдарының аурулары (ринит, гайморит,фронтит, ларингит, трахеит), 2.өкпе мен оның сірілі қабықтарының аурулары (өкпе қабынулары, оның сірі қабығының қабынуы, оған ауаның, сары судың жиналуы және өкпеде ауаның кернеуі).
Жануарлардың тыныс алу процесі өкпе мен қоршаған орта арасында газдардың алмасуынан (сыртқы тыныс алу), газдарды қан арқылы тасымалдаудан және тін жасушалары мен қан арасындағы(ішкі) газ алмасудан қалыптасады. Тыныс алу кезінде ауа алдын ала ауа өткізгіш жолдарына түсіп, онда жылынып, ылғалданып тазарады. Ішкі қуыс қабырғаларындағы бездер ауа құрамындағы ұсақ, бөгде денелерді (микробтарды) сүзіп тұндыратын кілегей заттар бөледі. Тербеліс қабаты бар эпителий жасушалардың қозғалысы арқылы сүзілген бөгде денелер кілегеймен бірге сыртқа қарай организмнен ығыстырылып шығарылады. Мұрын қуысынан артқа бөлімшесінде орналасқан сезім мүшелері сапалы түрде иістерді сезіп, ауаны талдап отырады. Ауа жолының көптеген рецепторлары арқылы бірнеше тыныс алу рефлекстері қалыптасады(жөтел, түшкіру). Сонымен қатар басқа ағзалар мен жүйелерге рефлекторлы түрде әсерін тигізіп отырады. Тыныс алу кезінде негізгі газ алмасу процесі өкпеде өтеді. Жануарлардың ішіне сорылған және сыртқа шығарылған ауасының арасында газ құрамы бойынша айтарлықтай айырмашылық байқалады. Өкпеге(ішке) сорылған ауа құрамында оттегінің мөлшері -- 20,8%, көмірқышқылы - 0,03%, азот - 79,15% болса сыртқа шығарылған ауада бұл көрсеткіштер- 16,3 %, 4,0 %, 79,7 % құрайды. Ауа құрамындағы мұндай айырмашылық өкпеден өтетін ауа мен кіші қан айналымы шеңберіндегі қан қылтамырларының арасындағы газ алмасуына байланысты. Осы кезде газдардың бір ортадан келесі ортаға диффузды түрде өтетін алмасуын қамтитын - газдардың парциалдық қысымы. Газдар диффузияның қысымы жоғары аумақтан қысымы төмен аумаққа ығыстырылуы арқылы өтеді. Осыған орай өкпелегі оттегі ауадан көк тамыр қанына(веноздық қанға) өтеді, ал көмірөышөыл газы қаннан альвеолаларға өтеді. Газдардың алмасуы керісінше өтеді. Газдардың алмасуына өкпенің морфологиялық құрылымы(альвеола кеңістігі, қан қылтамырлар торы, тамыр бетіндегі жорғақтар қалыңдығы) көп ықпалын тигізеді. Өкпеден қанға сіңген газдың 1,5 %-ы қанда ерітінді түрінде , ал 98,5 %-ы байланыста болады. Негізгі оттегін байлап тасымалдаушы зат - эритроцит ішіндегі гемоглобин (1 г гемоглобин 1,34 г оттегіні тасымалдайды). Тіндерде оттегінің босап бөлінуі парциалдық қысымға байланысты, өйткені тіндер сұйығындағы көмірқышқыл газының парциалдық қысымы қан қысымынан бірнеше рет басым болады. Қанда көмірқышқыл газының 6 % -ы ерітінді, ал 94%-ы - байланыста болады. Олардың негізгі бөлігі сілті тұздар - қан құрамындағы калий, нптрий бикарбонаттары ретінде кездеседі. Өкпеде, аталған бикарбонаттардан көмірқышқылы ығыстырылып, көмірқышқыл газымен суға дейін ыдырайды. Аталған күрделі тыныс алу процесі үнемі орта жағдайына байланысты реттеліп отырады. Тыныс алудың сыртқы белгілерінің бірі - көкірек қуысының қозғалысы, бұл қозғалыс тыныс алу бұлшық еттерінің жиырылу әсерінен туындайды. Тыныс алу жиілігі әр малда әр түрлі: мүйізді ірі қараларда -- 10- 30, шошқаларда - 15-20, жылқыларда - 8-16, қой-ешкілерде - 12-30 рет.
Жалпы тыныс алудың 3 түрін ажыратады: көкіректі, құрсақты, аралас. Малда тыныс алудың аралас түрі жиі кездеседі. Тыныс алу процесі өзіндік рефлекторлық түрде реттелінеді, аталған процесті реттеуші, негізінде сопақша мида шоғырланған нейрондар орталығы. Осы орталықтан ырғақты импульстер шығып, алдымен жұлын мотонейрондарына, одан әрі тыныс алу процесін қамтитын бұлшық еттерге әсерін тигізіп, оларды үйлесімді түрде жиырып жазып отырады. Осы кезде көкірек қуысының көлемі бірде ұлғайып, бірде кішірейіп отырады. Көкірекпен бірге өкпе көлемі де ұлғайып, ауа ішке сорылады, ал тыныс шығарған кезде көкірек қуысы кішірейіп, өкпе тіні жиырылады. Тыныс алу орталығының қозғыштық қабілеті гуморалды факторлар арқылы да реттеледі. Құстардың тыныс алуында қалыптасқан айырмашылық оның тыныс алу ағзаларының морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Құстарды екі - жоғарғы және төменгі көмекей бар. Бронхтар жүйесі өте жақсы тармақталып, моңында жұқа қабатты ауа қапшықтарымен жалғасқан. Сүйектері қуыс, ауаға толы. Өкпелерінің жоғарғы беті қабырғамен тұтасып кеткен. Диафрагма жоқ, ауа көкірек қуысы мен өкпенің қозғалуы бронхтарды бойлап өтіп, ауа қапшықтарын толықтырып, ішке түседі де, тыныс шығарған кезде ауа қапшығынан кейін екінші рет өкпенің бронхиалды жүйесінен өтіп, сыртқа шығып, интенсивті газ алмасуды қамтиды. Құстардың тыныс алуы оны осы кластағы жануарлардың тыныс алу жүйесі жүзеге асырады, Ол тіндер мен мүшелерді оттегімен қанықтыруға және олардың денесінен көмірқышқыл газын шығаруға жауапты. Өкпенің айналасында орналасқан ауа қапшықтары ауаның өкпе арқылы бір бағытта өтуіне мүмкіндік беріп, құстың денесін оттегімен көбірек қамтамасыз етеді. Құстардың өкпесіне ауысатын ауаның бір бағытты ағыны оттегінің мөлшері жоғары, кез-келген сүтқоректілердің, соның ішінде адамның өкпесінде кездеседі. Бір бағытты ағын құстарға ескі ауамен, яғни жақында олардың өкпесінде болған ауамен тыныстауға мүмкіндік бермейді. Өкпеде оттегін көбірек жинай білу құстарға ағзасын жақсы оксигенациялауға мүмкіндік береді, осылайша ұшу кезінде дене температурасын реттейді.
1.2 Тыныс жолдары ауруларының түрлері мен белгілері, оның дамуы
Танау қуысының кілегей қабығының қабынуы (Ренит-rhinitis) Қабыну процесінің сипаттамасы бойынша катаральды, крупозды және фолликулярлы болып бөлінеді.Өтуіне. байланысты - жіті және созылмалы, пайда болуына байланысты - бастапқы және қосалқы түрлерін ажыратады. Бұл аурумен малдардың барлық түрлері ауырады, әсіресе төлдердің арасында жиі кездеседі. Себептері. Танау қабынулары төлдерді күтіп-бағу мен азыктандырудың технологиясын дүрыс сақтамағандықтан болады. Көбінесе механикалық, физикалық және химиялық қоздырғыштардың әсерінен пайда болады. Олар шаң-тозаң, ыстық-суық, аммиакмен қаныққан ауа, ыстык, ас, химикаттармен өңделген сүрлем, желорай, ылғалдылық және т.б. Танаудың крупозды және фолликулярлы қабынуларында қоздырғыш микроорганизмдер (стрептококктар, стафилококктар, вирустар) мен организмнің сезімталдық қабілетінің күшеюі (аллергия) аса маңызды орын алады. Қабынудың қосалқы түрі індетті, инвазиялык, (кұрт) немесе жұқпалы емес аурулардың асқынуынан пайда болады. Дамуы. Танаудың кілегей қабықтары ісініп, жалқыаяқа толады да, тыныс жолы арқылы ауаның өтуіне кедергі жасап демалу жеткіліксіздігін тудырады. Қабынудың салдарынан бұзылған зат алмасуынын қалдықтары мен өрбіген микробтардың уыттары қан мен лимфаға сіңіп организмді уландырады, дене қызуы көтеріледі. Уақытында ем қолданбаса қабыну процесі асқынып көршілес ағзаларды да қамтуы мүмкін.Белгілері. Төлдер жабырқанқы, дене қызуы аздап көтерілген. Олар пысқырынып, түшкірінеді, мұрындарын тұрған жердегі заттарға үйкелейді. Дем алысы пысылдап, кейде ысқырытып шығады. Танауларынан ақпа ағып, кейде тыныс жолдары қатып қалған жалқыаяқтармен бітеліп қалуы да мүмкін. Жалпы кілегей қабықтары қызарып, домбығады. Жеңіл түрі 5-10 күннің ішінде толық жазылып кетеді. Созылмалы түрі ауық-ауық асқынумен, төлдердің арықтап, кілегей қабықтары бозарып жарақаттануымен сипатталады. Крупозды, фолликулярлы түрлерінде төлдер қатты жабырқайды, азыққа тәбеті жоқ, қызуы көтеріңкі болады. Ентікпе пайда болады, жақ астындағы лимфа бездері ісініп, ауырсынғандық байқалады. Кілегей қабықтарында сұрғылт-сары не қызғылт-сары түсті фибринді заттар шоғырланып, ісіндіреді. Ол заттар сырылған кезде орнында қанталаған жалақ пайда болады. Аурудың бұл түрлері дұрыстап емдегенде 2-3 аптаның ішінде жазылады. Ауру асқынып ұзаққа созылғанда танаудың төңірегіндегі терілер жарақаттанып қабынады (дерматит), лимфа түйіндері қабынады (лимфагаденит), көршілес орналаскдн ағзаларға тарайды (гайморит, ларингит, фарингит жөне т.б.). Анықтау. Ауру туралы жиналған мәліметтер мен ауруға тән сырт белгілеріне сүйене шырып анықталады. Ауруларды саралағанда кейбір індетті және құрт аурулары танаулардың кілегей кабықтарын зақымдайтынын ескерген жөн. Танау кілегей қабықтарының қабынулары. Танау қабынулары қабынбаның сипаттарына байланысты кілегей қабына бетінің қабынуына фибриннің кілегей қабына жиналып қабаттануына және бездердің қабынуына өтуіне байланысты-жіті және созылмалы пайда болуына байланысты-басалқы және қосалқы түрлерге бөлінеді. Бұл аурумен малдың дерлік барлық түрлері ауырады, әсіресе төлдердің арасында жиі кездеседі. Мал көбінесе катаральды қабынумен ауырады: крупозды және фолликулярлы қабынулар сиректеу кездеседі, ал кездескен жағдайларда жылқыларда болады.
Сурет 1. Тыныс алу жүйесі ауруларының жіктелуі
Себептері. Танаудың қабынуларына малды күту мен азықтандыру тәртібінің бұзулары, көп жағдайларда, механикалық ыстық суықтың немесе химиялық қоздырғыштардың әсер етулерінен пайда болады. Құрғақ азықтарды жегенде көтерілген шаңмен дем алу, аммиакпен қаныққап ауамен не ыстық бумен дем алу, ыстық асты суытпай жегізу, аммиак ерітіндісімен өңделінген сүрлем шөп қабынулары, күннің ыстық кезінде шаң жолдармен топтап айдағаннан пайда болады. Танаудың қабынуларына салқын тию де себепкер болуы мүмкін желорай, ылғалдылық т.б. Танаудың крупозды және фолликулярлы түрлерде қабынуларында қоздырғыш микроорганизмдер стрептококктар, стафилококктар, вирустар және организмнің сезімталдық қабілетінің күшеюі аллергия аса маңызды орын алады.Танау қабынуларын бейімдейтін жағдайлар - азықтың құнарсыздығы, атап айтқанда, рациондағы карогиннің не ретинолдың аздығы, мал қораларының ластануы ауадағы бактериялардың қалыптан тыс көбейіп кетуі.Танаудың қосалқы түрде қабынулары басқа індетті, құрт немесс жұқпалы емес аурулардың асқынуларынан пайда болады.
Дамуы. Танаудың кілегей қабықтарының қабынулары мұрын жолдарын ісіндіріп, жалқыаяқа толтырады, сөйтіп ауаның өтулеріне кедергі жасайды да дем алу кемістіктерін туғызады. Қабынудан бұзылған зат алмасуының қалдықтары мен ербіген микробтар уыттары қан мен лимфаға сіңіп организмді уландырады, жалпы жабырқандырып қызуын көтереді. Себептерін жойып ем қолданбаса қабынулар көршілес орналасқан қосалқы қуыстарға, жұтқыншақ пен көмейге ауысып жайылып кетулері мүмкін. Белгілері. Танаудың кілегей қабықтарының беттерінің қабынулары жіті түрде өтсе, малдарда аздаған ғана жабырқаушылықтық белгілері байқалынады, дене қызуы қалыпты шама төңірегінде болып не 0,5-1"С дейін ғана көтеріледі, азыққа дсген зауқы көп өзгермейді не аздап қана төмендейді. Мал пысқырынады, түшкіреді, кейде мұрындарын аттақырға, қабырғаларға үйкелейді. Дем алысы пысылдайды, кейде ысқырынып шығады, дем алуы мен дем шығару уақыттары ұзарады. Танау кілегей қабықтарын тексергенде алдында ұйымалы сонан-соң ұйымалы -сарысулы ақпа ағып, кейде мұрын жолдары қатып қалған жалқықтар мен бекітіліп қалады да кілегей қабықтары қызарып, домбығып кетеді. Ауыру қолайлы жағдайда өтсе, малдар 5-10 күннің ішінде толық айығып кетеді. Көмейдің кілегей қабығының қабынуы (Laryngitis - ларингит). Көмейдің қабынуы пайда болу себептеріне байланысты өздігінен және қосымша, барысы бойынша жіті және созылмалы, жалқықтың сипаты бойынша катаральды және крупозды фибринді түрлеріне бөлінеді. Катаральды шырышты қабының қабыну малдардың дерлік барлық түрлерінде де кездесе береді, ал крупозды қабыну сирек кездеседі, кездескен жағдайдың өзінде көбінесе жылқылар арасында ғана байқалынады.
Себептері. Өздігінен пайда болатын кемей қабынуы малдарды азықтандыру және күту технологиясының бұзылғандығынан болады. Ауруды тікелей тудыратын ссбептер де біршама бар, олар: суыққа шалдықтыру, көмей кілегей қабықтарына тітіркендіргіштердің әсер етуі-ірі қара малды тастай суық сумен суғару, шошқаларды ыстықтай азықтандыру, көп мезгіл тітіркендіргіш газдармен, шаң-тозаңды ауамен дем алдыру. Малдарды спирт-сыра қайнату мекемелерінің қалдықтарымен азықтандыруға организмді бірте-бірте үйретпей, аяқ асты көшіру жаппай ауруға ұшыратады. Көмей қабынуы малдарға дәрілерді аузы арқылы күштеп бергенде не өңешке зонд енгізгенде де пайда болуы мүмкін. Крупозды қабыну көмей кілегей қабықтарына күшті тітіркендіргіштердің әсер етуінен аммиак, қышқылдар, сілтілер, ыстық түтін, қызып тұрған малдарға суық ауамен дем алдыру т.б. дамиды.Ауруды тудыруға малдарды бағып-күтуді нәзіктендіру және ретинолдың жеткіліксіздігі бейімдейді.Көмейдің қосымша түрдегі қабынуы басқа аурулардың асқынғандығының белгілері ретінде пайда болады. Крупозды қабынудың дамуына қоздырғыш микроорганизмдер мен дененің түршігушілік күйінің әсері көп. Дамуы қабыну көмейдің кілегей қабықтарын ісіндіріп, қуысына жалықты жинағандықтан оның саңлауы тарылып дем алу процесін қиындатады. Егер ауруды тудырған себептерді жоймаса, не тиісті ем қолданбаса, ауаның жеткіліксіздігінен және қабынба қалдықтарымен дененің улануынан малдар тұншығып өліп қалуы мүмкін.
Белгілері. Көмей катаральды түрде қабынғанда аурудың жалпы күй-жайы көп өзгермейді не аздаған ғана жабығандық байқалады. азыққа деген тәбеті де көп өзгермейді, аздап төмендеуі мүмкін, дене қызуы қалыпты шама деңгейінде болады не аздап қана көтеріледі субфебрильная. Жылқылар мен ірі қаралар мойындарын созып, бастарын еңкейтіңкіреп ұстайды. Көмей тұсын сипағанда, тез қимыл жасағанда аурудың бастапқы күндері құрғақ жөтел пайда болады, кейінірек ол қақырықты күркіл жөтелге айналады. Крупозды қабынғанда жалпы жабыққандықтың белгілері айқын көрінеді, азыққа тәбеті шаппайды, дене қызуы 1-2° С дейін кетеріледі, дем алысы ауырлап ысқырыньш шығады, көмейді қолмен басқанда қатты ауырсынады, көмейдің тұсы ісініп домбығады, жөтелгенде фибрин талшықты қақырық түседі. Көмей крупозды түрде қабынғанда антибиотиктер сульфаниламидтер қолданады, сыртқы тұсына озокерит балшық тартады, диаметрия жоғарғы жиілікт тогымен емдейді. Егер көмей жедел түрде ісініп мал тұншыға бастаса, дереу кеңірдекті тесіп, оған тыныс түтігін трахетубус орнатады. Жиналған жалқықты тарату үшін жылытқан сұйық азықтармен біріп-қақырық түсіретін дәрілер береді. ас содасын, аммоний хлоридін, терпингидрат, ипекакуана, термопсис т.б. Жылқы мен ірі қараны жылы судың буымен дем алдырған ингаляция жақсы нәтиже береді. Көмейдің тұсын тәулігіне 2-3 рет грелкамен, Соллюкс лампасымен не инфрафружбен жылытады. Созылмалы түрде өткен қабынбаны асқындыру мақсатымен ірі қара, жылқы және иттердің көмей қуысына 0,2% күмістің нитратты ерітіндісін 5% протаргол ерітіндісін енгізіп, сыртқы тұсын скипидармен сылайды. Ауруды тудыруға малдарды бағып-күтуді нәзіктендіру және ретинолдың жеткіліксіздігі бейімдейді.
Сурет 2. Тыныс жолдарының аурулары
Созылмалы түрде өтетін танау қабынулары- ұзақ уақытқа созылуымен, ауық-ауық асқынуларымен, ауру мал арықтап, жұмысқа қабілеттілігі төмендеуімен бейнеледі. Танаудың кілегей қабықтары бозарып семеді, жалақтанады, кей жерлері жараланады, тыртықтанады. Танаулар крупозды және фолликулярлы түрде қабынғанда аурулар қатты жабығады, азыққа тәбеті шаппай, қызуы көтеріледі, әртекті ентікпе пайда болады, жақ астындағы лимфа бездері ісініп ауырсынады, көп жағдайларда танау жолдарының кілегей қабықтарымен бірге танау айналасындағы терілер де зақымданады. Қабыну крупозды түрде еткенде басқа да тән белгілер білінеді, қан кернеледі, кілегей қабықтарына сүрғылт сары не қызғылт сары түсті фибринді заттар жиналып ісінеді. Жиналған заттар қабаты құрғап, көтеріліп сырылған кезде орнына қанталаған жалақ пайда болады. Жылқылардың танаулары фолликулярлы түрде қабынғанда қанмен қатты кернелген және ісінген кілегей қабықтарында 2-3 күннен кейін 2-3 мм көлемді ашық-қызыл не бозғылт-сары түсті бір-біріне жақын орналасқан көптеген дөңгелек түйіншектер пайда болады. Кейінірек түйіншектер сарғыштанып, бір-бірімен қосылып, тұтасып кетеді. Тұтасқан қабат сырылып алынғанда кілегей қабықтарының беті жалақтанады.Ауруды тудырған себептері жойып, уақытылы дұрыс ем қолданса, танаулары крупозды және фолликулярлы түрде қабынған ауру малдар 2-3 аптаның ішінде жазылып кетеді. Анықтау. Ауру туралы жиналған мәліметтер мен анықталынған тән сырт белгілеріне негізделінеді. Ауруларды саралаганда кейбір індетті және құрт аурулары танаулардағы кілегей қабықтарды зақымдайтынын еске алған жөн. Емі. Фермада танаулары қабынған ауру малдар пайда бола бастаса оларды тудырған не себепкер болған жағдайларды жоюға әрекет жасайды. Көңілді, әсірсе, қорадағы ыстықтық-ылғалдылық тәртібін сақтауға сақтауға, желорай туғызбауға бөледі, малдардың астын төсемемен қамтамасыз етіп, ауадағы жиналған артық аммиакты мүсәтір спирті және күкіртті сутекті сероводород азайтуға шаралар қолданады. Шаң басқан ие өткір иісті азықтарды бермейді. Азықтарды аммиакты сумен өңдеу ережелерінің қатал сақталуын қадағалайды.Танаулардың кілегей қабықтары талаурана қабынғанда танау қуыстарын 0,25% новокаин ерітіндісімен, 3% бор қышқылы ерітіндісімен, 5% натрийдің биокарбонат ерітіндісімен, 2% цинк сульфаты ерітіндісімен немесе өсімдік майына дайындалған 2% ментол ерітіндісімен жуып-шаяды. Жалқықтың, кепкен қабығын аталынған ерітінділердің біреусімен мақтаны дымқылдап алып тастайды. Танаудың қабынуының бастапқы кезеңінде танау қуыстарына кезекпе-кезек майдаланған стрептоцид, нурсульфазол, сульфадемизин, этазол не висмут нитратының ұнтақтарын үрлеп енгізеді. Қабыну созылмалы түрде өтсе танау жолдарын бір апта бойы тәулігіне бір реттен 1% күміс нитраты ерітіндісімен не хлорлы цинкпен жуып-шайып тұрады. Қабыну крупозды не фолликулярлы түрде өтетін болса танаулардыц өздерін емдеумен қатар бір дүркін антибиотиктер мен сульфаниламидтерді қолданған жөн. Сақтандырудың мағынасы малдарды өсіру технологиясың күтім және азықтандырудың ережелерін қатал сақтауды талап етеді. Кілегей қабықтарын тітіркендіретін себептерді шаң-тозаң, ыстық ауа, өткір иісті азықтар, аммиак көп жиналған ауа т.б. азайтуға көбірек бөледі.Ауру ауалы қапшықтардың кілегей қабықтарының талаурана не талаурана-іріңді қабынуымен және қуысына жалқықтың жиналуымен сипатталынады.
Себептері. Ауру ылғи да қосалқы ретінде жұтқыншақ және шық-шыт бездері паротит қабынғанда ауру қоздырғыштарының, оларды жалғастырып тұратын, евстахиев өзекшесі арқылы таралғандығынан пайда болады. Аурудың пайда болуына ауалы қапшықтардың тұстарының ұрылып зақымдалуы не өткір заттар мен тесілуі себепкер болады.Белгілері. Ауру жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрде өткенде ауру мал жабығады, азыққа тәбеті шаппайды, ауырсынады, ауалы қапшықтардың тұсы домбығып ісінеді, басын көтеріп ұстап мойнын созып тұрады. Созылмалы түрде өткенде ылғи танау тесіктерінің бір жағынан қоймалжың шараналы не қоймалжың-іріңді,көбінесе сасық иісті ақпа ағып тұрады. Басын еңкейткенде не қапшықтар тұсын басқанда ақпа көбейе түседі.Ауалы қапшықтардың қабынуы ылғида сыңар түрде өтеді. Қапшық қуысына жалқық көп жиналған кезде қатты ентікпе пайда болады. Жиналған жалқықты қуыс ине арқылы сыртқа шығарса, ентікпе басылады. Малдарға суық тигізбеуге, тыныс жолдарының кілегей қабықтарын тітіркендіретін ыстық ауамен, шаң-тозаңмен және түтінмен демалдыруға бағытталады.
1.3 Тыныс ауруларының биологиялық процестері
Тыныс алу -- организмнің сыртқы ортадан өзіне оттегін сіңіріп, ол ортаға көмірқышқыл газы мен суды бөліп шығаратын, үздіксіз жүретін, күрделі биохимиялық процесс.Жан-жануарлар өз өмірін сақтау үшін сыртқы ортадан оттегі организм ағзаларына, ұлпалары мен торшаларына үздіксіз жеткізіліп отырылуы қажет. Мәслен, жылқы малы тыныш тұрган жагдайда минутына 4-6л, кой малы 350-400 мл оттегін қажет етеді. Адам жұмыс істемегенде минутына 500-1000 мл-ге дейін, ал жеңіл жұмыста 1,5 л, ауыр жұмыста 5 л-ге дейін оттегін қажет. Малдарда кездесетін барлық аурулардың 95%- дан аса мөлшері жұқпайтын аурулар болып келетін болса, оның 25-30%-ы тыныс алу жүйесінің ауруларына жатады. Олардың 25-75 % өлім-жітімге ұшырайды, сойылады.Семей облысы бойынша 1990 жылғы статистикалық қарағанда, малдардың барлық түрлерінің ауруларының ішінде, тыныс алу жүйесінің ауруларына 38-62%-ы келеді екен. Оның 18-47%-ы өледі. Өз деректеріміз бойынша сау мал деп етке өткізуге ет комбинатына әкелінген малдардың 35%~ы өкпе ауруларының әртүрімен дерттенгендігі анықталды. 1985-86 жылдары Семейдің зоотехникалық-малдәрігерлік институтының тәжербие шаруашылығында алынған барлық қозыларды (8 500бас) флюрография арқылы тексергенде, олардың 24-75%-ына дейінгі ауруларымен ауыратыны анықталды.Ауырған малдың өнімділігінің азаятынын және емдеуге кететін күтімге, күтетін кісілерге төленетін шығындарды еске алсақ, онда тыныс алу жүйесінің ауруларынан шаруашылықтарға келетін экономикалық шығынның көп болатынын байқаймыз. Жоғарғы сатыдағы көп клеткалы жануарлардың газ алмасу процесіне міндетті ағзалардың көбі сыртқы ортамен тиіспейді. Сондықтан олардың организміндегі газ алмасу процесі қан арқылы жүреді де, ол ішкі тыныс алу процесі деп аталады. Ал қанға сыртқы ортадан оттегінің келуі, организмнен кемірқышқыл газының шығуы тыныс алу жүйесінің ағзалары арқылы іске асады. Ол сыртқы тыныс алу процесі деп аталады. Сүтқоректілерде тыныс алу жүйесі екіге бөлінеді:
1.Жоғарғы тыныс алу жолдары(танау,көмей,кеңірдек,ірі бронхьшар),
2.Өкпелер.
Газдың алмасуы өкпе альвеоллаларында жүреді. Малдарда тыныс алу процесін үш кезеңге бөлуге болады: 1.газдың организм мен сыртқы ортада алмасуы (сыртқы тыныс алу процесі), 2.отгегінің қан арқылы тыныс алу ағзаларынан ұлпаларға жеткізіліп, олардан көмірқышқыл газының тыныс алуағзаларына әкелінуі, 3.ұлпалардың оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын түзу процесі (ішкі, ұлпалардағы тыныс алу процесі). Осындай тыныс алу процесі негізгі үш механизмнің арқасында іске асады. 1.Өкпелерді желдету механизмі, 2.газдардың қанға сіңу механизмі (диффузия), 3.өкпе альвеоллаларында оттегінің ағзаларға таратылып,көмірқышқыл газының бөлініп шығарылу механизмі (перфузия). Осыған байланысты тыныс алу процесінің үш түрлі бұзылуы байқалады: 1.өкпелерді желдетудің бұзылуы, ондағы оттегінің аздығы, 2. газ диффузиясыньод бүзылуы, 3. газдың қанмен айналысының, немесе перфузияның бұзылуы. Осылардың ішіндегі ең негізгісі - өкпелерді желдетудің бұзылуы, Әсіресе оттегі жеткіліксіз болғанда. Оның себептері әртүрлі болуы мүмкін: 1.тыныс алу орталығы қажығанда, 2.тыныс алу процесіне қатысатын еттерге тиісті импульстар бармағанда,олардың ауруларында, әртүрлі себептермен кеуде қуысының және өкпелердің қозғалыстары шектелгенде, 3.тыныс алу жүйелерінің ауруларында, отегінің альвеолладағы ауадан капилляр қанына отуі үшін қажетті жағдайлар: 4.альвеолла мен капиллярдың арасындағы мембрананың қалыңдығы. Қалыпты жағдайда ол 0,004 мкм-ге тең, ал капиллярдың диаметрі 7-8 микрон, одан эритроцитер бір-бірден өтеді. 1.Альвеолла мен капиллярдың газ алмасу процесіне қатысуға тиісті жалпы көлемі.Ол сау малдарда жылқыда - 500 шаршы метр, қойда 35-40 шаршы метр (адамда - 50 шаршы метр), 2.капиллярдағы қан ағысының жылдамдығы қалыпты жағдайда 0,5 ммсек. Жалпы эритроциттердің ұлпалармен тиісу уақыты гемоглобиннің өзіне оттегін сіңіріп, оны беру уақытынан әлдеқайда көп. Әрбір эритроцит ұлпалармен 0,1 секунд тиіседі. Ал гемоглобиннің оттегін сіңіру уақыты 0,006 секунд, беру уақыты ~ 0,076 секунд. Барлығы 0,082 секунд.
Эритроциттің 0,1- 0,082 = 0,018 секунд тиісу уақыты артық. Олай болса сау организмде оттегі мен көмірқышқыл газдарының дұрыс тасымалдануына толық мүмкіншілік бар.1грамм гемоглобин 1,31 мл оттегімен байланыса алады. Тыныс алу процесінде ауадағы оттегінің 5 % -ы сіңіп, тыныс арқылы 4,4% көмірқышқыл газы организмнен шығарылады.Орталық жүйке жүйесінің дұрыс жұмыс істеуі. Көмірқышқыл газының қалыптан тыс шоғырлануы рефлекс арқылы тыныс алу орталығына әсер етеді. Ол орталықтың қызметі бұзылғанда, немесе оған басқа ағзалардың аурулары әсер еткенде организмде улы заттар шоғырланып, тыныс алу процесі бұзылады. Оның клиникалық белгілері ретінде тыныс алудың Чейн-Сток, Биота, Куссмауль түрлері пайда болады, Мұндай жағдай организмді тұншығуға дейін апарып соғуы мүмкін. Организмнің осындай қолайсыз жағдайларға қарсы тұратын, өзін қорғайтын мүмкіншіліктері бар. Оларға жататындар: 1.танау кеңсірігі (тыныс алатын ауаны жылытып,не суыту үшін), 2.кілегей қабығының бездерінің секреттері (микроорганизмдерді өлтіреді), 3.кірпікше-жыпылықтағыш эпителий торшалары, 4.жүрек-қан айналу жүйесінің қызметінің үдеуі. Организмнің осындай өзін қорғау мүмкіншіліктері қажығанда, немесе жойылғанда тыныс алу жүйесінің қызметінің жеткіліксіздігі пайда болады. Тыныс алу жұйесінің қызметінін жеткіліксіздігі дегеніміз тыныс алу процесіне жауапты ағзалардың организмді қажетті мөлшерде оттегімен қамтамасыз етіп, онда түзілген көмірқышқыл газын уақытында бөліп шығара алмау жағдайы. Бұл қандай жағдайда болуы мүмкін: тыныс алатын ауадағы оттегінің парциальдық қысымы төмендегенде, екпелердің жұмыстарының жеткіліксіздігінде, жүрек-қан тамырларының функцияларының жеткіліксіздігінде, жүйке жүйесінің реттеушілік қызметі бұзылғанда. Тыныс алу жиілеп, оның ырғақтығы бұзылады, ентігу пайда болады,бір минуттағы тыныстың мөлшері мен тыныс алу терендіктерінің көрсеткіштері төмендейді,көзге көрінетін кілегей қабықтардың көгергені байқалады,жүректің өкпе артериясының қақпақшасының р.о де оның екінші сазының қатты естілетіні анықталады, қан құрамында эригроциттер мен гемоглобиннің мөлшерлері көбейеді (компенсация), қанда толық тотығын үлгермеген қосылыстардың шоғырлануынан оның қышқылдығы жоғарылайды, организмде жалпы зат алмасу процесінің бұзылу белгілері байқалады.
II. Емдеу шараларының тиімділігі
2.1 Аурудан сақтану және қоздырғыштары
Тыныс алу жүйесінің жеткіліксіздігінің үш кезеңін анықтауға болады. Жасырын кезеңі - жеткіліксіздіктің белгілері ауру малды қатты қинағанда ғана білінеді. Жеңіл кезеңі - белгілері жеңіл жұмыста біліне бастайды. Ауыр өтетін кезеңі - белгілері тыныштықта тұрған малда білініп тұрады. Жануардан аурудың белгілерін сезген кезде, осы алғашқы көмекті қолдану қажет.
Сурет 3. Көрсетілетін алғашқы емдік шаралары
Тыныс алу жүйесінің ауруларын үш топқа бөлуге болады. Тыныс алу жолдарының аурулары. Өкпелердің аурулары. Өкпе қабының ауруы. Тыныс алу жолдарының ауруларына жататындар,танау қуысыныц қабынуы - риниттер, көмекейдін, қабынуы - ларингиттер, қосалқы қуыстардың, қабынулары (гайморнт, фронтит және жылқылардың, ауа қапшықтарының қабынуы), кеңірдектің қабынуы - трахеит, бронхылардың қабынулары - бронхиттер. Өкпелердід ауруларына жататындар, өкпелердің қан кернеп ісінуі. Өкпе қабынулары өкпе гангренасы, бронхылар мен өкпелердің қабаттаса қабынуы,бронхопневмония,аурудың себептер кілегей қабықты тітіркендіру арқылы қабыну процесін тудырады. Кілегей қабықтары ісінеді, онда эксудат жинақталады да ауаның өтуін қиындатады. Ары қарай тыныс алудың жеткіліксіздігі дамиды. Зат алмасу, бірінші кезекте газ алмасу, процесі бұзылады. ІІотогенді микроорганизмдердің өсуі жылдамдайды. Осының салдарынан түзілген улы заттар қанға етіп, дене қызуы көтеріледі. Ауру асқынғанда көршілес танау қуыстарына, жұтқыншақ. Аурудың жіті түрінде ауру мал аздап жабырқаған, дене қызуы көтеріңкі. Мал пысқырып, түішкіріп, кейде танауларын бөгде заттарға үйкелейді. Тыныс алысы пысылдап, кейде ысқырынып шығады.
Тыныс алу мен тыныс шығару уақыттары ұзарады. Танау кілегей қабықтары қызарып, домбығып-ісінеді. Алғашқыда ұйымалы, артынан ұйымалы-сарысулы ақпа ағып, кейде мұрын жолдары қатып қалған жалқаяқтармен бітеліп қалады. Ауру қолайлы жағдайда өтсе,ауру мал 5-10 күннің ішінде толық айығып кетуі мүмкін. Созылмалы түрінде ауру мал арықтайды, жұмысқа қабілеттілгі нашарлайды, ауық-ауық асқынып тұрады. Танаудың кілегей қабықтары бозарып семеді, жалақтанады, кей жерлері жараланып, тыртықтанады. Ауру крупозды және фолликулярлы түрде жүргенде мал қатты жабығады, азыққа тәбеті жоқ, қызуы көтеріледі, ентікпе пайда болады. Жақ асты лимфа бездері ісініп ауырсынады. Крупозды түрінде қан кернеледі, кілегей қабықтары сұрғылт сары, немесе қызғылт сары түсті фибриндіза тта жиналады, ісінеді. Олар сыдырылған кезде орнына қанталаған жалақ пайда болады. Фолликулярлы түрінде, әсіресе жылқыларда, танаудың кілегей қабықтарында ашық-қызыл, не бозғылт-сары түсті, бір-біріне жақын орналасқан көптеген дөңгелек түйіншіктер пайда болады. Кейіннен ол түйіншектер сарғыштанып, бір-бірімен қосылып, тұтасып кетеді. Ол қабат сыдырылғанда орнында жалақ-жара анықталады. Аурудың себептерін жойып, уақытында дұрыс ем қолданғанда ауру малдар 2-3 аптаның ішінде жазылып кетеді. Ауруды анықтауда ауру туралы жиналған мәліметтерге және клиникалық белгілеріне сүйенеді. Ауруларды саралауда кейбір індетті және құрт аурулары танау кілегей қабығының зақымдануымен сипатталатынын еске алған жөн. Дезинсексия, дезинфексия, жасау арқылы алдын - алу шараларын жүргіземіз.
Қоздырушылары. Өкпелердің кропузды қабынуы. Өкпенің тез арада едәуір бөліктерін фабриаді-жалқаяқты қабынумен қамтып, дамуы сатылы түрде өтетін, дене қызуы тұрақты түрде жоғары болатын ауру. Бұл аурумен жылқылар, қойлар және 1-3 айлық бұзаулар ауырады. Аурудың пайда болып, дамуына негізінен 2 фактор әсер етеді: қоздырғыш микроорганизмдер, органикалық жоғарғы аллегриялық реакциясы.
Ескерте кететін жәйт: зақымаданған өкпе ұлпаларын бактериологиялық әдіспен тексергенде, олардан сау организмінде кездесетін микроорганизмдер-пневмакокктарр, стафилококтар, диплококктар және т.б. кездеседі. Соңғы кезде көптеген зерттеушілер бұл қабынудың себебі тітіркендіретін факторлардың салдарынан болатын аллергиялық құбылысқа организмнің реакциясы деп тұжырымдауда. Ондай жағдай өте күшті себеп факторының кенеттен әсер етуінен болатын көрінеді. Мысалы: терлеп келген атты аязда қалдыру, жылы қорадан бірден қатты суыққа шығару.
Дамуы. Өкпенің зақымдануы алдыңғы бөліктерінен басталады да, бірте-бірте төменгі, орталық бөліктеріне ауысады. Дерт қан не лимфа жолдарымен таралады. Егер уақытында ауру мал емделмесе, қабыну табиғи түрде болса, аурудың дамуы сатылы түрде өседі. Аурудың барысында, біріне-біріне ауысып отыратын 4 сатысын айырады. Қабынудың қан кернелу сатысы немесе қан құйылу кезінде өкпе капиллярлары қанға қатты толады, альвеолла эпителийлері ісінеді, олардвң қуыстарына қан аралас жалқаяқ жиналады. Бірнеше сағаттан екі тәулікке дейін созылуы мүмкін. Қызыл бауырға ұқсас сатысы. Бұл сатысында альвеолла қуыстарындағы ұйылмалы қанды, құрамында лейкоциттер мен фибрин талшықтары көп жалқаяқ көбейе түседі де, ондағы ауаны толық ығыстырып шығарады. Ол 2-3 тәулікке созылуы мүмкін.
2.2 Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруын емдеу дәрілік заттары
Тыныс алу жолдарын емдейтін антибиотиктер. Антибиотиктер - бұл табиғи немесе жартылай синтетикалық шыққан заттар. Антибиотиктерді оларды саңырауқұлақтар, бактериялар, өсімдіктер немесе жануарлар тіндерінің колонияларынан бөліп алу арқылы алады. Кейбір жағдайларда антибиотиктің (жартылай синтетикалық антибиотиктер) кейбір қасиеттерін жақсарту үшін ата-аналық молекула қосымша химиялық түрлендірулерге ұшырайды. Қазіргі уақытта антибиотиктердің барлық түрлері өте көп. Рас, олардың тек бірнешеуі медицинада қолданылады, ал басқалары улылығының жоғарылауына байланысты адамдағы жұқпалы ауруларды емдеу үшін қолданыла алмайды. Антибиотиктердің ерекше әртүрлілігі антибиотиктердің топтастырылуын және бөлінуін құруға әкелді. Бұл кезде химиялық құрылымы ұқсас (бір шикізат молекуласынан шыққан) антибиотиктер және әрекеті топ ішінде жиналады. Антибиотиктердің ашылуы, асыра сілтемей, медицинаның өткен ғасырдағы ең үлкен жетістіктерінің бірі деп атауға болады. Антибиотиктер адамдар мен жануарлардың жұқпалы ауруларын емдеуде жиі қолданылатын дәрілердің қатарына жатады және көптеген дамыған елдерде барлық басқа дәрілік заттар топтары арасында өндіріс және тұтыну жағынан жетекші орын алады. Қазіргі уақытта антибиотиктердің негізгі көздері: биосинтетикалық - микроб өндірушілерді аппараттардағы - қоректік заттардағы арнайы қоректік орталарда өсіру. Осыдан кейін олар балластты заттардан тазартылады және оның дәрежесіне қарай тазартылған антибиотиктер (фармакопеялық), жартылай фабрикаттар (құрғақ концентраттар) және табиғи (тазартылмаған) ажыратылады. Тазартудан кейін кептіру, зарарсыздандыру сынағы, стандарттау, орау және т.б. Антибиотиктердің өндірісі дәрілік формаларды жасаумен аяқталады. Тазартылған антибиотиктердің тұрақты құрамы бар, олар терапевтік-профилактикалық мақсатта (ауызша және парентеральды түрде) медицинада және ветеринарияда қолданылады, жартылай фабрикаттар - тек ветеринарлық практикада қолданылады (пенветин, ветбицин, стрептоветин, веткан және т.б.), олар қасиеттері мен құрамы бойынша табиғи дәрілік заттарға ұқсас, бірақ құрамында стандартты және жоғары антибиотик мөлшері бар, табиғи, антибиотиктен басқа, олардың құрамына оның барлық компоненттерімен (ақуыздар, витаминдер, микроэлементтер және т.б.) құрғатылған қоректік орта кіреді, олар тазартылғандарға қарағанда әлдеқайда арзан, олардың микробқа қарсы әсері бірдей, ал өсу - кейбір жағдайларда тиімділікті ынталандыру одан да жоғары. Олардың кемшіліктеріне антибиотиктің салыстырмалы түрде төмен құрамы, сақтау мерзімі қысқа және тек пероральді қабылдау жатады. Жергілікті дәрі-дәрмектер негізінен профилактикалық мақсатта және жануарлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz