Абылай ханның Қазақ хандығын біріктіруі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі

Еуразия Гуманитарлық Институты
Педагогика кафедрасы

Қазақстанның жаңа заман тарихы пәні бойынша

Курстық жұмыс

Тақырыбы:Кіші жүз қазақтарының Ресей бодандығына өтуі

Орындаған:Ахмедов Султан Исламұлы
Қабылдаған:Аманабаев Алмат Жұманович

Нұр-Сұлтан, 2020

Мазмұны
КІРІСПЕ 2
І ТАРАУ. АБЫЛАЙ ХАН - ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ЖИНАҚТАУШЫСЫ 6
1.1Абылай (Әбілмансұр) тұлғасының қалыптасуы. 6
1.2.Абылай ханның Қазақ хандығын біріктіруі 7
ІІ-ТАРАУ. АБЫЛАЙ ХАННЫҢ ІШКІ-ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ 16
2.1Абылайдың Қытаймен саяси-дипломатиялық қарым-қатынастары. 16
2.2 Шаңды жорық- Екі жүз жылдық соғыстың ақыры 20
Қорытынды 26
Пайдаланған әдебиеттер. 28

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Тарих - бұл өткен өмір бейнесі. Сол тарих көшін басқа арнаға бұрып ,оның алдыңғы дамуына өзінше серпіліс, өзінше өрнек беретін ұлы тұлғалар баршылық. Оларсыз адамзат тарихын көз алдыға елестету мүмкін емес .Содан болар,әлем тарихынан аздаған хабары бар жандардың ішінде: Александр Македонский,Юлиий Цезарь, Шыңғыс хан, Наполеондар жайлы білмейтін жандар баршылық.
Қазақ ұлтының ұлы тұлғасы, мемлекетіміздің символы, іспеттес аты аңызға айналған, қазақтың ұлы тұлғасы айбынды ханы - Абылай. ХVІІІ ғасырдағы аты әлемге әйгілі Абылай ханның теңдесі жоқ ерекше тұлға екендігі,сонымен қатар Абылай ханның тұлға ретінде қалыптасуы,сыртқы саясатты стратегиясы т.б мәселелер зерттеу жұмысында өзекті болып тұр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Абылай хан тарихын зерртеу үшін басты деректер мен құжаттар орыс архивтерінде сонымен қатар қытай архивтерінде сақталған.Абылай хан туралы деректер мен әдебеиттер баршылық.Мысалы, революцияға дейінгі зерттеулерге- П.С.Палластың ,П.И.Рочковтың , Н.Г.Андреевтың , А.И.Левшинннің, В.В. Радловтың С.Е.Маловтың В.Л.Томсеннің, Н.М.Ядренсевтың, И.Фольктің И.Г.Георгидің, Г.Н.Потаниннің , Н.П.Рычковтың , Н.А.Аристовтың Г.Спасскийдің еңбектері жатады.[1]Бұл зерттеулер Қазақстанның ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қоғамдық саяси дамуының ерекшелігімен жақсы таныс болғандықтан , халық тұрмыс салтын , жағдайын мәдениетін жан-жақты сипаттаған.Ал, өзіміздің зерттеушілерден М.О.Әуезов , А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев және т.б ақын жазушыларымызды атауға болады.Егемендік алған уақыттан кейін зерттелмеген тақырыптар зерттеліп тың мәліметтер жариялануда.Осының арқасында Абылай хан сияқты қазақ елінің перзенттерімен толығымен танысуға болады.М.Қозыбаев Тарих зердесі [1], О.Смағұлұлы , М.Қожаев , А.Оразаққызы Абылай хан [2] , Қ.Әбуов Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен [3], С.Дәуіт Абылай хан[4], А.Асқаров Ұлы Тұранның ұлдары [5] , Қазақстан Ұлттық Энциклопедияцы, Қазақтар энциклопедиясы, Н.Мұхаметханұлы Тарихи зерттеулер [6], Т.Шойынбаев Прогерссивное значение и присоединение Казахстана к Россий [7], К.Аманжолов , Қ.Рахметов Түркі халықтарының тарихы және Қазақстан тарихы журналындағы Г.Ысқақованың Қазақ мемлекеттігін нығайтудағы Абылай ханның рөлі, Е. Уалихановтың Абылай және Жоңғар шапқыншлығы [8], Л.Жүсіпованың Мәшһүр Жүсіп Абылайдың хан атануы хақында [9] , Н.Мұхаментханұлы Абылай Ханның мәмлегерлік саясаттары, Абылай-азаттық күресін ұйымдастырушы [10] Сонымен қатар 1998 жылы Қытай деректері негізінде жарияланған 100 құжат және соңғы кездегі Қазақстан Республикасы үкіметінің Мәдени мұра бағдарламасы аясында 2005 жылы жарияланған Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері , Абылай хан өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материалдар атты еңбектерде қазақ-қытай қатынастарының саяси және әлеуметтік, елшілік қызметтері жөнініде нақты деректер қарастырылған.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:Абылай ханның қазақ хандығындағы атқаратын елеулі рөлін ашып көрсету, оның тұсындағы қазақ хандығының жоңғарлармен, Ресей, Кытай империясымен, қырғыздармен жүргізген сыртқы саясатының негізгі оқиғалары арқылы, Қазақ хандығының көк туын желбіретіп, дипломатиялық шеберлігін дәлелдеп, тәуелсіздігін сақтау жолында сыртқы саясат саласындағы тарихи маңызды еңбегін көрсету. Осыған орай мынадай міндеттерді шешу назарға алынды:
- қазақ-қытай қарым-қатынастарының ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырда өрбуінің тарихнамасын және теориялық-методологиялық мәселелері мен деректік негіздерін қарастыру;
- Жоңғар хандығы құлағаннан соң қалыптасқан геосаяси ахуал жағдайында қазақ-қытай байланыстарының өрбу ерекшеліктерін, Абылай ханның қытайларға байланысты ұстанған саясатын айқындау;
- Абылайдың Қытаймен саяси-дипломатиялық қарым-қатынастарын ашып көрсету;
- Сауда-экономикалық қатынастарын зерделеу;
Зерттеу жұмысының деректік көзі ретінде қазақ қоғамы мен қазақ хандығында өте зор рөл атқарған Абылай хан саясаты болып табылады.Сондай-ақ көрнекті зиялылар мен тарихшылардың еңбектері мен зерттеулері курстық жұмыстың құнды деректік қайнар көзі ретінде саналады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі ХVІІІ - ХІХ ғасырларды қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері. Дипломдық жұмыстың теориялық-методологиялық негізін тарих, философия және т.б. қоғамдық ғылымдардың қалыптастырған жаңа бағыттағы ғылыми тұжырымдары құрады. Сонымен бірге тарихтың теориялық-методологиялық мәселелерін зерттеуші шетелдік және отандық жетекші ғалымдардың еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан жазуға мүмкіндік беретін ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысын жүргізуде анализ, синтез, ретроспективалық, салыстырмалы-тарихи және сипаттап баяндау әдістері қолданылды. Осы әдістер негізінде жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың өзара логикалық тұрғыда үйлесімді болуы басты назарда ұсталды.
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

І ТАРАУ. АБЫЛАЙ ХАН - ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ЖИНАҚТАУШЫСЫ
Абылай (Әбілмансұр) тұлғасының қалыптасуы.
Қарапайым адамның өмірінде екі кезең болады:өмірге келу және өмірден кету уақыты.Ханның өмірінде бұл екі кезеңіне билік етудің басы мен соңын белгілейтін екі кезең қосылады.
Абылай 1711 жылы Көркем-Уәли атағы бар Түркістан қаласының билеушісі Уәли сұлтанның отбасында дүниеге келген.Абылайдың әкесі де атасы да Шыңғысханның ұрпағы болғанымен, құқықтарын иелене алмай хан бола алмады.Аңыздар бойынша Төле бидің малын бағып жүрген Әбілмансұр атақты қазақ батырлары Қабанбай мен Бөгенбайдың көздеріне түседі де әскерге кетеді.Жоңғарларға қарсы күресте қазақ әскерлері қатарына алынады.Оның атақты істерінің бірі-Қалдан Цереннің асырап алған баласы,Шарышпен жекпе-жекке шыққаны.Қақтығыстың алдында қазақ әскерлерінің қолбасшылары жоңғар батырын жеңетін батырды іздеді.Әбілмансұр өз еркімен жекпе-жекке шығады. Абылай! Абылай! деп ұран салып,ол жауға шауып ақыры Шарышты жер қаптырады.Қазақтар үлкен маңызды жеңіске жетті.Әбілмәмбет хан Әбілмансұрды шақыртып, сен кімсің?- деп сұрайды.Өз тарихын айтып бергеннен кейін, өз атын, шыққан тегін елге танытып, Абылай Орта жүзге сұлтан ретінде оралады.
ХVІІІ ғасырдың 40 жылдарында Абылай сұлтанның негізгі қыстаулары Есіл, Көкшетау өңірінде болатын.Тұрақты қоныстары Ертіс маңайында, Тарбағатай, Маңырақ тауларының өңірінен қазіргі Шығыс Қазақстанда Зайсанға дейінгі аумақта таралған. [11]
ХVІІІ ғасырдың 60 жылдарында сұлтанның жерлеріне Көлсары батырдың Есіл бойындағы қоныстары және Қабанбай батырдың Көкшетау маңайындағы жерлері қосылған.Билігі көп таралмаған Әбілмәмбет қонысы Түркістанға жақын орналасқан.Әбілмәмбет ханның жерлеріне Барақ сұлтанның қоныстары қосылған . Сонымен, Қазақстанның Оңтүстік жағының басым бөлігі Орта жүздің басшыларның қол астында болды, сондықтан олар Қоқан аймақтарына жақын орналасқан халықтардың тағдыры үшін жауапты болған.
Абылай ханның мемлекеттік билігін Шыңғыстау және Қызылжар (Петропавл) бекінісіне жақын орналасқан Көкшетау көлдерінің өңіріндегі рулық қоныстарда жүргізді.Орта ордасы- Тянь-Шань тауларынан Каспий теңізіне дейін таралған жерлерде көшіп-қонып жүрді,сол жерден Еуропа мен Қытай арасын жалғайтын Жібек жолының саудагерлерінен алым-салықтарды алып отырды.Бұл дәрежеге Абылай өзінің аталары сияқты негізінен суық қару және күшпен емес, ақыл мен мәмлегерлік арқылы жетті.
Орта Орданың саяси географиясы ерекше болған. Солтүстік Шығыста - Ресей империясы , Оңтүстікте- Қытай империясы орналасқан.Орта Азиядағы барлық сол кезеңдегі мемлекеттер сияқты Абылай хан Ресейге ерекше назар аударды.1745 жылы Ұлытауда Жошы ханның мазары маңында өткен құрылтайдың нәтижесінде сұлтан Абылай Орта жүздің ханы болып сайланады.Таққа отырғызғанда көне дәстүр бойынша Абылайды ақ киіздің үстіне отырғызып, төрт жақтан төрт рудың атақты қайраткерлері ХАН! ХАН! ХАН! деп ұрандап көтереді.Бұл дәстүр салтанатты, ресми тұрде басталып, үлкен тоймен аяқталады [12]
Абылай хан өз кезеңіндегі өте білімді жәнен жоғарғы беделді тұлға еді.Ол Түркістан қаласының маңындағы Қарнақ медресесінде білім алды.Абылай қалмақ,маньчжур тілін және жазуын білген.Оның жанында үнемі түрік ,қытай.орыс тілдері мен жазуларын білетін тілмаштар болған.Абылай қте жоғары рухани дамыған тұлға еді,ол қазақ халқының тарихын,көршілердің өзара қарым қатынастарының сипатын жақсы білген.Шығыстағы жеңістерден кейін көптеген Орта Азиялық билеушілер Абылайды екі миллион шақырым аумағы бар мемлекеттің дербес билеушісі деп таныды.Өз замандастарының айтуы бойынша Абылай аласа бойлы болса да,қте күшті еді.Шоқан Уалихановтың мәліметі бойынша Абылайдың он екі әйелі , отыз баласы және қырық қызы болған.Балаларының барлығы саясатпен тікелей айналысты,олардыңішінде көптеген жетістіктерге ие болғаны :Уәли,Шыңғыс,Тоғұм,Рустем,Есім,Әділ ,Қасым еді.Олардың әр қайсысы бір бір руды билеген. [13]
1.2.Абылай ханның Қазақ хандығын біріктіруі
Абылай хан Қазақ хандығын ақыл парасатымен біріктірді:қазақ даласындағы саяси,әлеуметтік,халықтың жағдайы және орталықтандырылған күшті билігінің жоқтығы,үш жүздің атақты батырларын,Шыңғысханның ұрпағы Абылай сұлтанның басшылығына көніп,оның қол астына енуіне мәжбүр етті.Абылай сұлтанға алғашқы болып достық ықыласын білдірген - найман руынан Қаракерей Қабанбай батыр.Содан соң сұлтандар оны бүкіл қазақ халқының ханы ретінде таныды.Найман руының және олардың одақтастары меркіттердің ,уақ және қоңыраттардың Абылай сұлтанның қол астына енуі Қазақ даласындағы бүкіл саяси ,әскери және экономикалық жағдайды өзгертті.Сұлтанның қарамағында 50 мыңнан астан адам тұратын мықты әскери жасақтар енді.Осыдан кейін Абылай Қазақ даласындағы ең ірі және атақты тұлғаға айналып,қазақ халқын біріктіріп ,қазақ хандығын қайта құруға толық мүмкіндік алды.Сұлтан Абылай бұл мүмкіндікті толықтай пайдаланды:біріншіден,ол арғындардың және оларға қосылған қыпшақтардың басшысы Бөгенбай батырмен кездесті.Бөгенбай батыр да ,Қабанбай батыр сияқты,Абылай билігін таныды.Абылай Орта және Кіші жүздің батырларымен келіссөз жүргізіп,оларды да өзіне қаратып алды.Осыдан кейін атақты батыр Шақшақұлы Жәнібекпен келісуі оңайға түсті.Абылай хан жоңғарлармен соғысудың ерте екендігін жақсы түсінді.Алдымен күшті әскер құрып,қазақ халқының өмір сүру деңгеін көтеру міндеттері тұрды.Ең алдымен мемлекеттің құқықтық негіздерін анықтау қажет болды.Бұл мақсатты Абылай Жеті жарғы ережесімен бірге Шыңғысханның Билік және Жасақ заңдарын қайта енгізді . Билік - хандық билік жүйесін анықтады.ал Жасақ- Шыңғысхан тұсындағыдай мың адамнан тұратын әскер құруға мүмкіндік берді.
Абылайдың алдында тұрған әң басты міндеттердің бірі жоңғар шапқыншылығының нәтижесінде өз тұрғылықты жерінен,малынан айрылып қалған қазақ халқының экономикалық жағдайын көтеру болып табылады.1744 жылы Абылай арғын,қыпшық,найман,керей руларына Ұлы жүздің қоңырат,меркіт руларынан көптеген малын бергізіп,оларға мал союдың белгілі бір мөлшерін бекітіп қойды.Соның нәтижесінде ,1744-1745 жылдардың аралығында бұл рулардың мал басының саны көбейе түсіп,олардың жағдайы жақсарды.Осылай ,жойылуға жақын тұрған халық мемлекет болып,қайта құрылып ,әлемде өз орнын иемденді.Қытаймен сауда қатынастарының кеңеюі байқалды.Қазақьар Құлжаға Үрімші,Қашқарға мал айдап , ол жақтан жібек,кілем,ыдыс,шәй әкелді.Ресеймен сауда қатынастары өте жақсы дамыды.Бір Орынбордан ғана 60 жылдардың бірінші жартысында жыл сайын жүз мың пұт ұн сатылып алынып,оның орнына 150 мың қой айдалды.
Абылайдың бастамасымен ,ұшыр мен зекеттен басқа әрбір отбасының кірісінің жиырмадан бір бөлігі хан отбасын және жүз басшыларын қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатына жұмсалды.XVIII ғасырдың 60-70 жылдарда уақытша тыныштықтан кейін Түркістан қаласында сауда орталығы ашылып,қайта өрлеп,өркендеді.Сауда керуендері,ежелгі Жібек жолымен Қазақстанның оңтүстік қақпасынан өтіп осы қалада жиі тоқтады.Түркістан қаласы,Жетісудың,Батыс Қытайдың,Ресейдің саудагерлерін тартатын үлкен ірі қалаға айналды.Абылай Түркістанға орныққаннан кейін өз халқының пайдасына алым салымдарды төлеткізіп,Қоқан бектерінің шапқыншылығынан қорғайтын Хан қорғаны сынды атақты бекініс салғызды.Бұл бекіністің қалдықтары әлі күнге дейін осы адамның іскерлігінің ескерткіші ретінде сақталынған.Абылай хан қарамағында жақсы қаруланған,нақты қауіп төнген кезде тез жиналатын азиатты түрдегі әскері болды.Олар қырғыздарымен ,қытай бектерімен күресте ерекше көзге түсті.XVIII ғасырда 60-70 жылдарда көршілес аймақтардағы жаулармен күресте Абылайдың әскерімен Ресей және Цинь империясын қоспағанда тең қарсыластар болған жоқ.
Бай - малын сақтайды ,батыр - халқын сақтайды деген халық мақалындай Абылайдың билік ету кезеңінде халықтың әлеуметтік жағдайы жақсы болды.Абылайдың билік құрған кезеңін Қазақстан тарихының алтын ғасыры деп сипаттауға болады.
Ойраттармен күресте белсене үлес қосқан ақын Тәттіқара Үмбетей Абылайды Туа біткен батыр деп санады.Абылайдан Жоңғарлар да,Қырғыздар да ,Қарақалпақтар да ,Өзбектер де қорқатын және сыйлайтын.Ол мықты әскер басшысы болған.Осындай жолдармен талантты сардар Абылай қолындағы бар мүмкіндікті пайдаланып,халықтың мүдделерін қорғап,жүздердің саяси біртұтастығын сақтады.Үш жүз тағдырын шешетін жағдайларын Абылай өз руының ,өзінің жеке мүдделерінен жоғары бағалаған ,күрделі халықаралық жағдайлардағы Абылайдың саяси көрегендігі,алыстан болжайтындығы ,оны басқа Шыңғысханның ұрпақтарынан жлғары тұрғызды және көптеген аса қауіпті жағдайлардан сақтады. [14]
Абылай ханның жаңадан енгізген билік ету тәсілдерінің бірі - жеке таңдамалы әскері - төленгіттерді күшейтуі.Әрқашанда хандардың деке күзетшілері болған,сол себепті де Абылай ханның өте күшті және көп адамдардан тұратын жеке таңдамалы әскері болды.Ол әскерді басқару үшін арнайы ережелер енгізілген.Тұрақты әскері бірте бірте қазақ жасағын құрады.Бөгенбай,Қабанбай,Баян,Өтеге н,Наурызбай,Жәнібек тағы басқа батырлар әрқайсысы он мың адамнан тұратын бірлестіктерді басқарған.Батырлардың қатарында атақты батырлар ғана емес ,әскери іспен кәсіби түрде айналысатын қарапайым адамдар да қосылған.Олар көбінесе басқа міндеттерді атқарған: саяси қызметкерлерді көршілес мемлекеттерге іс сапарларға өзімен бірге апарды,ал кейбір кездерде олар өздері де саяси өкілдер ретінде қатысты.Абылайдың тұсында билікті орталықтандыру деңгейі жоғары дәрежеге жетті.Бірақ Абылайдың билік ерекшелігі - ол өте қатал билеуші болған жоқ.Оның барлық ойлары мен істері қазақтардың өзіндік әрекет етуіне ,бастарын біріктіруіне ,және руларының жақындасуына бағытталғын.
Әбілмәмбет ханның ханға лайық қасиетін сыйлап,Абылай ол қайтыс болғаннан кейін ғана 1771 жылы жалпы қазақ хандығының тағына отырды және Әбілқайырдың баласы Әбілфейізге қолдау көрсетті.Бұл Қазақстанның Оңтүстік аймақтарында Абылайханның билігін күшейтті.Ұлы жүз билеушісі Төле бимен жасалған ескі келісімдерге сүйеніп ,үйсіндердің өтінішін қанағаттандырып ,Абылай оларға билік жүргізу үшін өз баласы Әділді жіберді.
Кіші жүздегі қиын жадайды түсініп , Абылай Нұралы ханмен тұрақты қарым қатынастарды сақтай отырып , Орынбор әкімшілігі алдында оған қолдау көрсетті.
Басқыншылармен күресте және ішкі саясат жүогізуде Абылай атақты қайраткерлер Шақшақұлы Жәнібек , Бөгенбай батыр,Қабанбай сынды батырлардың көмегін пайдаланған.Халық аңыздар Абылайдың жетістіктерін сол адамдармен байланыстырады.Ш.Уалихановтың еңбегінде және Ресей құжаттарында Кіші жүзден Көлсары,Құреке,Қожахмет,Өтеген,Есет ,Бөгенбай,сіргелі руынан Тілеуке,қарақалпақ Құрашбек,шапырашты Наурызбай батырларының да есімдері орын алды.Ханның балалары Уәли,Тоғым,Рүстем,Шыңғыс,Әділ,Қасым ,Сүйік өте маңызды роль атқарды.Осындай Қазақ мемлекетін нығайтуға үлес қосқан адамдардың тізімі ғана ханның ерекше ұйымдастырушылық таланты жайлы түсінік береді.Көзі тірісінде әулиелердің қатарларына қосылған Абылай ханның есімі халық есінде бірліктің,біртұтастықтың көрінісі ретінде сақталып қалды.Одан кейінгі жылдарда ханның ұрпақтары Ресей империясынан қазақтардың негізгі байлығы жерін күш қолдану арқылы тартып алумен күрес жүргізгенде , бұл жердің біртұтастығына Абылайханның тұсында мекендеген және көршілес мемлекеттерге танылғандығын,сонымен қатар патша үкіметінің әскери отаршылдық саясатының теріс әсеріне көз жеткізіп отырды.
Ханның шөбересі- Кенесары Қасымұлы 1 ші Николайға жолдауында қазақ жерлерін жаулап алуды ,және қазақтарды орналастыру үшін территорияны кеңейтуді тоқтатуды сұрайды: Сіздің ата -бабаларыңыздың тұсында жәе біздің атамыз Абылайдың тұсында халық арасында тыныштық және біртұтастық сақталған қазіргі заманда көптеген кері өзгерістер көрініс алуда ... - делінген.
Абылай хан көрші Ресейдің жауы болған жоқ.Оның ішкі саясатында да ,қос азаматтық енгізу саясатында да орыстарға қарсы әрекеттер жасалған жоқ.
АБЫЛАЙ ХАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫ
Қазақ-жоңғар соғысы халық өміріне үлкен өзгерістер әкелді. Қазақ хандығының экономикасы ежелден көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Жоңғарлардың елге басып кіруі, кейін Ресей империясының Қазақстанның солтүстік, шығыс және батыс аймақтарына әскери бекіністер салуы көшпелі қазақтардың жайылымдық жерлерін тарылтып, дәстүрлі шаруашылықтың экономикалық апатына алып келді. Сыр бойы және Жетісу қалалары да шапқыншылық кезінде қиратылды. Бұл дала мен қала арасындағы ертеден келе жатқан сауда байланыстарын бұзды. Осыны жете түсінген Абылай XVIII ғасырдың 60-70 жылдарында Сырдария өңірінің қалалары үшін күрес жүргізді және қалалармен өзара қатынастарды қалпына келтіруге тырысты. Абылай хандықтың кейбір аймақтарындағы отырықшылықты дамытуға үлкен көңіл бөлген. 60-70 жылдары ол Ташкент және Түрістан қалаларына жиі барып, бұл аймақта қала өмірін жандандыруға күш салған. Бұл аймақты басқаруға ұлдары Әділ және Сүйік сұлтандар жіберілді. Кейін хан бұйрығымен Талас өзенінің жағасына қалашық тұрғызылып, егіншілік пен қолөнер еңбегіне дағдыланған қарақалпақтар қоныстандырылды. 1755-1756 жылдары Жоңғария құлағаннан кейін оның аймағына қытай әскері орналастырылып, қазақ-қытай шекаралары жақындаса түсті. Сонымен бірге бұрын жоңғарлар басып алған қазақ жерлері де Қытай мемлекетінің қарамағына өтіп кетті. Абылай осы сәтті пайдаланып қалып, қазақ жерлерін қайтарып алуға және Қытаймен шекаралас аймақтарда сауда нүктелерін ашуға тырысты. Қазақтардың негізгі байлығы мал болды. Ал қытайлықтардан шай, ұн, нан және т.б. тауарлар сатып алуға мүмкін болды. Бұл соғыс барысында бұзылған экономикалық байланыстарды қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Ол үшін Қытай императорымен дипломатиялық қарым-қатынастар орнатты. 1740 жылы Абылай ханның Ресей бодандығын қабылдағанына қарамастан, Қытай императорының билігін де мойындады. Бұл туралы деректерде былай деп жазылған: Абылай 1756 жылы Боғды ханға тәуелділігін мойындады, князь деген лауазым, ат және күнтізбе алды. Абылай Іле цзянь-цзунымен (генерал-губернаторымен) Сайрамкөл маңайында кездесіп, онымен сауда келісіміне қолын қойды. Осыған орай Тарбағатайда (Шәуешекте) және Іледе (Құлжада) айырбас базарлары ашылды. Шоқан Уәлиханов қалдырып кетекен бұл жазбаларда Абылайдың қаншалықты айлакер саясаткер, халқының қамын ойлаған азамат екені көрініс береді. Абылай Қытайдан қазақ елінің тәуелсіздігін сақтап қана қоймай, қазақ жерлерін қайтарып алып, тиімді сауда байланыстарын орната білді. Сауда-саттықтың қаншалықты жақсы жүргені туралы қытай деректерінде көптеп кездеседі. 1757 жылғы 15 желтоқсандағы Қытай генералдарының өз патшасына хабарынан үзінді: ...Абылай Үрімжіде жылқы саудасын жасау талабын білдіріпті... Келер жылғы жәрмеңкеде жылқы саудасы ғана жасалады. Егер қазақтар түйе, сиыр, қой секілді түліктерді айдап әкеліп жатса, оны да алайық. Қосынымызға олар да қажет... Біздің бұрынғы келіскен пікіріміз бойынша, қазақтармен Үрімжіде айырбас сауда жасауды бұрын Абылаймен ақылдасып бекіткенбіз. Оның үстіне патшамызға жолдап, мақұлдауын алғанбыз.... Алайда Абылай ойлағандай Қытаймен сауда өркен жая алмады. Құлжа мен Шәуешекте ғана сауда жүргізілді. Себебі Жоңғария аумағында орналастырылған қытай әскері өз үкіметінен азық-түлік алмай, жібек, атлас, құйма күміс секілді тауарлар ғана алып отырды. Бұл тауарларды қазақтарға малға сатуға, ал алынған малды өздерінде ақшаға сатуға тиіс болды, нақ осы ақша әскерді ұстауға жұмсалатын. Осы себептен қазақтар малдарын қытай рыногына өткізе алмай тек, Іле және Тарбағатай округтерімен ғана шектелуге мәжбүр болды. Сондықтан да Абылай халықтың экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Ресеймен сауда қатынастарын дамытуға көп көңіл бөле бастады. Қытаймен сауданың өсуге бейімдігі болмады, ал сол уақытта Ресеймен сауда үнемі дами берді. Сауда қазақтар үшін де, Ресей мен басқа мемлекетте үшін тиімді болды. Абылай бұл жағдайды ескере отырып, Ресеймен және Орта Азия хандықтарымен экономикалық қатынастарды реттеуге күш салды. Бірақ та қазақ даласы арқылы өткен керуендер ұдайы шабуылдарға ұшырап отырды. Бүл сауданың құлаш жаюына кері әсер етті. Сонымен қатар жергілікті рулар өз жерлері арқылы өткен керуендерге үлкен салық салып отырған. Осы мәселелерді шешу үшін Абылай хан Орынбор әкімшілігіне бірнеше рет барып, Ресей патшасына хаттар жолдады. Сауда жүргізуде де қиыншылықтар болды. Сауда-саттық кезінде ешқандай ережелер сақталмады, тауардың құнын, көлемін және салмағын өлшеудің нақты өлшемдері болмады. Осыған қарамастан, Қазақстан мен Ресей, Орта Азия мемлекеттері және циндік Қытай арасындағы өзара сауда қатынастары кеңейе берді. Ресей империясы қазақтармен сауда жасауға мүдделі болды. Петропавл, Орынбор, Троицк, Ямышевск, Семей және т.б. бекіністер арқылы қазақтар малдарын өткізіп отырған. Сауда шекаралық бекіністерде ғана жүргізіліп отырғандықтан қазақтардың шалғай қашықтыққа малды апаруы қиындыққа соқтырды. Сондықтан Абылай ханның ұсынуымен қазақ даласының ішкі аудандарында да сауда орындары мен жәрмеңкелер ашыла бастады. Сонымен қатар хан қазақ елінің шаруашылық құрылымына да өзгерістер енгізуге тырысты. Қазақтардың Ертіс пен Есілдің бойында, Көкшетау, Тарбағатай өңірлерінде егін шаруашылығын дамытуын қолдады. 1761 жылы императрица II Екатеринаға жолдаған хаттарының бірінде ағаштан үй тұрғызу үшін бірнеше ұста және 200-300 пұт астық жіберуді сұраған. Петропавл, Көкшетау, Ертіс өңірінде, кейінірек Ақтөбе маңында, Ой шебіне іргелес ауданда қыстақтары болған Абылай қазақтар үшін егін шаруашылығымен айналысудың да маңыздылығын жете түсініп, қазақ халқының дәстүрін, мәдениетін дамытуға тұрақты көңіл бөлді. Омбы облыстық мемлекеттік мұрағатының деректері де бұл мәліметтерді растап отыр. 1778 жылғы 13 наурыздағы Абылай ханның С.В.Сумароковқа жазған хатынан үзінді: ...Тұқымдық астық және төрт соқа беріңіздер, арнайы кісілер жіберіп отырмын. Абылай сұлтанға Сумароковтың жауап хатынан: Құрметті хан, Сіздің жіберген адамдарыңыз арқылы Петропавл бекінісінен 50 пұт бидай және 50 арпа тұқымын жібердім.... Жоғарыда аталған деректерден Абылай ханның халықтың қамын ойлап, уақыттың сарынын жете түсіне біліп, көшпелі өмір салтының экономикалық тиімсіздігін байқағанын көреміз. Абылай мемлекет экономикалық тұрғыдан артта қалғанын жақсы түсінді. Сондықтан Қытай және Ресей империяларымен сауда-саттық жасауға үлкен мән берді. Егіншілікті дамытуға қолдау көрсетіп, осы бағытта орыс әкімшілігімен тікелей жұмыс жасады. Көреген саясаткер және шебер дипломат Абылай өзіне ергендердің сүйіспеншілігіне және қарсыластарының құрметіне лайық бола білді. Текті Шыңғысхан әулетінен шыққанына қарамастан, балалық шағында оның бақташы да, түйеші де болуына, жоңғарларға қарсы соғысқа қатардағы жасақшы ретінде қатысуына және шайқаста батыр атағын алуына тура келді. Ол сирек кездесетін саясатшы, тамаша қолбасшы және дипломат болды. Дегенмен де, ол тарих көшін өзгерте де, көшпелі өркениеттің бұрынғы күшқуатын қайтадан қалпына келтіре де алмады. Бірақ қазақ халқының алдағы даму жолын көрсете білді.
Абылай ханның сыртқы саясаты.
Абылайдың сыртқы саясаты да икемділігімен және ымыршылдығымен сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты күшті мемлекеттермен қатынастарының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан едәуір айырмашылығы болды. Отаршыл империялардың күш-қуатын өте жақсы ұғынған хан, бір жағынан Ресей протекторатын танудан бас тартпай, екінші жағынан өз иеліктеріңде екі державаның да ықпалы күшеюіне жол бермей, олармен қатынастарда барынша икемділік көрсетуге тырысты. Бір жағынан, Абылай Қытайдың өкімет орындарын өзінің адалдығына үнемі иландырып отырды, екінші жағынан, ол мәселені Ресей сарайына әлдеқайда ынталықпен..., ал Қытай ханымен хат жазуды бір нәрсе үшін, оған бағынышты қырғыз-қайсақтарға Қытайлардың реніш көрсетіп, қысым жасамауы үшін жалғастырып отырған сияқты етіп көрсетті. Хан өз иеліктерін агресияшыл көршілерінен осылайша қауіпсіздендіріп қана қоймай, жекелеген пайда келтіруге де тырысты. Мәселен, 1772 жылы ол Ресейден өзінің сыртқы және ішкі жауларына қарсы күресу үшін тағы да әскер сұрады. Шынына келгенде, Абылайдың адалдығына күмәнді Россия да, Қытай да оған әскер бөлуден бас тартты.

Ресейдің өкімет орындары Абылай ханды өзінің ықпал өрісінде ұстауға ұмтылды, сондықтан да 1777 жылы хан жазбаша өтініш жасаған жағдайда оның хан атағын тануға әзір екенін ресми түрде хабарлады. Мұндай дипломатиялық қадам өзінің сыртқы саяси аренадағы беделін нығайта түсетіннің түсінген Абылай Петербургке өзінің баласы Тоғым бастаған елшілік жіберді. 1778 жылы ғана II Екатерина оны хан деп және Орта жүздің ханы деп бекіту туралы грамотаға қол қойып, оның Кіші жүз бен Ұлы жүзге биліг танығысы келмеді. Бұған ызаланған Абылай Орынборда Троицкіде, тіпті Петронпавлда да ант беруден бас тартты. Ол 70-жылдардың аяғына қарай Абылай Ресеймен қандай да болмасын қатынастарының бәрін мүлде үзді.
Абылайдың оңтүстіктегі көршілерімен қатынастары басқаша болды. Оның күш салуы арқасында қайтадан қазақ аймағына айналған Жетісуда қырғыздармен қақтығыстары жалғаса берді және Абылай оларға қарсы жорықтар жасап тұрды. 1774 және 1779 жылдырдағы жорықтар қырғыз руларының бір бөлігінің қазақ хандығына бағынуына жеткізді. Ташкентпен және Ходжентпен соғыста Сайрам, Шымкент, Созақ, Ташкент қазақтарға қайтарылды. Сонымен Абылай ханныңXVIII ғасырдың 70 жылдарындағы сыртқы саяси қызметі қазақ мемлекетінің бірлігін уақытша қалпына келтіруге, оның халықаралық аренадағы жағдайының нығайюына жеткізді. Абылайға дейін де, одан кейін бірде-бір қазақ ханының мұндай шексіз билігі болған емес. Бұл ең алдымен оның билігінің сөзсіз құдыреттілік сипатына байланысты еді. Көреген саясатшы және шебер дипломат Абылай өзіне ергендердің сүйіспеншілігіне және қарсыластарының құрметіне лайық бола білді. Бұған ханның жеке қасиеттері де едәуір дережеде себепші болды. Абылай мұсылманша жақсы сауатты болды, оқып, жаза білді. Ол сирек кездесетін саясатшы, қолбасшысы және дипломат болды. Дегенме де, ол тарих көшін өзгерте де, көшпелі өркениеттің бұрынғы күш - қуатын қайтадан келтіре де алмады.
Абылай ханның ішкі саясатты.
Бүкілхалықтық мойындауға және үш жүздің ханы атағына қарамастан, Абылайдың билігі шексіз билік болған жоқ. Султандардың едәуір бөлігі әсіресе Барақ султан мен Әбілмамбет ханның ұрпақтары Абылайды тақты заңсыз иеленді деп санады. Хан билігіне наразы болған кейбір ру басылар оны тіпті әскери күшпен құлатуға да тырысты. Дағдылы құқықпен шектеулі Абылай, Ш.Уәлихановтың айтуынша, султандар мен рубасылардың бетімен кетуін ауыздықтауға ұмтылды. Абылайдың орасан зор беделі қазақтарды ханға бағынышты ұстамды. Абылай өзгерген сыртқы саяси жағдайда аман келу үшін қазақ хандығының саяси жүйесін көбірек орталықтану жағына қарай өзгерту қажет екенін өте жақсы тусінді. Бұған жету үшін хан бірнеше бағытта әрекет жасады.
Біріншіден, Абылай биліктің орталықтандырылуын нығайтуға ұмтылды. XVIII ғасырдың бірінші ширегінде әрбір ру бірлестігі іс жүзінде автономиялы болды және оларды өздерінің билері, рубасылар басқарды. Бұл жүйе жағдайында хан көп жағынан билердің еркіне тәуелді болды және оның жекелеген рулар деңгейінде шешім қабылдауға ықпал етуге үлкен мүмкіндіктері болмады. XVIII ғасырдың 20-30 жылдарыңда бұл жүйе өзгере бастады, султандардың рөлі арта түсті. Абылай хан 3 жүзді өзінің туыстары, балалары арқылы билей бастады. 1774 жылы Әділ султан Ұлы жүздің бір бөлігінің билеушісі болып тағайындайды, Солтүстік - шығыс Жетісуді оның басқа бір баласы Сүйік, орталық Қазақстанды Қасым билік етті. Орта жүз бен Ұлы жүздің барлық дерлік жері ханның балалары арасында бөлінді. Тек, Кіші жүзде және Орта жүзден батыс бөлігінде Қайып ұрпақтары, Орталық Қазақстанның кейбір аудандарынды -Барақтың ұрпақтары, ал Қытаймен шекара өңіріне таяу жерлерде және Сырдарияда Әбілмамбеттің ұрпақтары- султандар билік етті.
Орталық билікті күшейту үшін Абылай бір қатар жаңа өзгерістерді енгізіп заңдастырды. Есім ханның Ескі жолы, Қасым ханның Қасқа жолы , Тәуке ханның Жеті жарғы заңдарындағы хан билігіне қойылған шектеулерді жойды. Ірі ұлыстарды билеуде хан өзіне жақын султандарды тағайындауда, олардың қызметі және оның тұлға ретіндегі қассиеттеріне сүйенді. Дағдылы құқықтың дәстүрлі түсініктеріне қарамастан, Абылай хан қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге үкім шығару құқығын өзі алды. Бұл міндет бұрын билер қазылығында ғана болатын. Сөйтіп, сот істерін шариғат ережелерін негізгі алып жүргізетін билер сотына шек қойылды. Сонымен қатар Билер Кеңесі мен рубасы ақсақалдар съезінің құқықтары едәуір шектелді. Сарай маңына топтасқан батырларға сүйеніп, Абылай хан өзіне қарсы шыққандарды қатыгездікпен басып тастап отырды.
Абылай хан әскери істерді де қайта кұруға жан-тәнін жұмсады. Көшпелілердің Шыңғыс хан заманынан бері сүйекке сіңген соғыс машығын (тактикасын) кеңінен қолдану мен қатар, жаңа жағдайға байланысты жаңа әдіс-тәсілдер шығарып отырды. Жеке жауынгерлердің белсенділігін арттырумен қатар, бір-екі жылға емес ұзаққа созылуы мүмкін үлкен соғыстың стратегиялық жоспарын жасайды. Абылай хан қазақ елінің шаруашылық құрылымына өзгерістер енгізуге тырысты. Ертіс пен Еділ бойында, Көкшетау, Тарбағатай өңірлерінде егін шаруашылығының дамуына зор мән беріп, барынша қолдап отырды. 1761 жылы императрица Елизавета Петровнаға жолдаған хатында ағаштан үй түрғызу үшін бірнеше ұстаны және 200-300 пұт астық жіберуді сұраған. 1772 жылы вице-канцлер М.Л.Воронцовтың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.