Қызылорда облысының суармалы егістік жерлерінің орнықтылығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1.
ОБЛЫСТЫҢ ТАБИҒИ - КЛИМАТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СУАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРГЕ ӘСЕРІ
1.1.
Облыстың географиялық орны және климаттық жағдайы
1.2.
1.3
Геология және гидрогеология. Топырақтардың қасиеттері
Су көзінің көрсеткіштері
2.
ОБЛЫСТЫҢ СУАРМАЛЫ АЛҚАПТАРЫНДА ЭКОЛОГИЯ-ЛЫҚ ЖӘНЕ МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫП-ТАСУ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
2.1
Қызылорда облысының егіс алқаптарына су-жер қорын пай-далану жағдайы
2.2
Облыстың егіс алқаптарының экологиялық және мелиора-тивтік жағдайдың қалыптасуы
2.3
2.3.1
Егіс алқабындағы мелиоративтік жағдайдың заңдылықтары
Аймақтық мелорациялық баға, мелоративтік аудан
3.
ОБЛЫСТЫҢ СУАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРІНДЕ СУ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ СУ БЕРУМЕН, ОНЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ.
3.1.
Сырдария өзені бассейніндегі су шаруашылығының жағдайы
3.1.1.
Облыстың су ресурстарының сапалық және сандық сипатта-малары
3.1.2.
Сырдария өзені бассейнінде су - жер ресурстарын пайдалану
3.1.3.
Қызылорда облысы суармалы егістікте суды тиімді пайдалану және суландыру жүйелеріндегі пайдалы әсер коэффициентін көтеру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қоршаған ортаға антропогендік жүктеменің өсуі бірінші орынға оны қорғау мәселелерін тудырады, ал шаруашылық айналымға көптеген мөлшерде табиғи ресурстарды қолдану немесе енгізу, оларды тиімді пайдалану қажеттігін алға қояды. Мұндай күрделі жағдай Сырдария өзені бассейнінде де қалыптасты. Соңғы жылдары бұл аумақта сушаруашылығы жағдайының қиындығы Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы халықты сумен қамтамасыз ету мәселесін қиындата түсті, аумақтың экологиялық жағдайын күрделендірді, адамдардың денсаулығы мен өмір сүру жағдайын нашарлатты. Қызылорда облысы бойынша мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау департаментінің мәліметтері бойынша суармалы егістікте жұмыс атқаратын адамдарда өзен суымен жұмыс атқармайтын халықпен салыстырғанда аскаридоз ауруымен ауырудың жоғары деңгейде өсу тенденциясы анық байқалады.
Сырдария өзенінің төменгі ағысында жерлердің табиғи құрғауы мен тұз-дануы, аң және өсімдік әлемінде экологиялық жүйенің терең тозуы анықтал-ған. Грунт сулары деңгейінің төмендеуі фауна мен флораға қатты әсер етеді.
Біздің уақытымызда адамның табиғатқа әсері геологиялық өзгеру элементтерімен теңесуде. Агроөндіріс кешенінің тармақтарын жылдамдату, ауыл шаруашылығын химиялау, мехнанизациялау көлемі мен жылдамдығы табиғи қоршаған ортаға қысымның ұлғаюына әкеліп соқты. Соңғы 30-40 жылда еліміздің егіспен, жер өңдеумен айналысатын аудандарда топырақ қарашірігінің 13 жоғалды. Мұның нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімі төмендеді, егіс алқаптарының шайылған минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттардың көп бөлігі су көздерін ластады. Соңғы 25 жылда халық шаруашылығында топырақ өңдеу және басқа салаларында дұрыс жүргізілмеуінен Сырдария өзенінің төменгі ағысына 552,6 млн АҚШ доллары көлемінде материалдық шығын келтірілді.
Аймақ үшін маңызды мәселелердің бірі болып тоғайларды сақтап қалу міндеті қойылады. Соңғы ширек ғасырда Сырдария өзені аңғарында 34 мың га тоғай, 470 мыңга жуық сексеуіл және басқада өсімдік түрлері жойылды. Ауыз судың сапасы бірталай нашарлады, өзенге улы төгінді және кәрізді-дренаждық сулар тастау тыйылмады. Бұл өз кезегінде Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы гидрохимиялық режимді нашарлатты.
Осыған байланысты өзенді ластайтын негізгі көздерді зерттеу және ауыл шаруашылығына ғылыми негізделген Сырдария өзенінің төменгі ағысында су сапасын сақтай отырып, оны егіс алқаптарын суаруда тиімді пайдалану мәселелері өзекті маңызға ие болды. Мұндай жағдайды қарастыру су көз-дерін ластаудан қорғау, суармалы суды үнемдеу, егіс алқаптарын тыңайтқыш элементтерімен қамтамасыз ету, топырақтың құнарлығын арттыру және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін көтеру мәселелері шешіледі.
Қазіргі кезде Отандық және шетелдік ғылымда ауыл шаруашылығына берілетін суды тиімді және ұтымды пайдалану концепциясын құруға көпте-ген талпыныстар бар. Бірақ, оларды Сырдария өзенінің төменгі ағысына қол-дану табиғи-климаттық ерекшеліктеріне байланысты мүмкіндік түдырмайды. Сондықтан, қойылған қойылған мақсатқа жету үшін нақты топырақ-климат-тық жағдайларды, өзен суының гидрохимиялық құрамын ғылыми негізділі-гіне, егілетін дақылдардың түрлерін дұрыс таңдау, ауыспалы егістік жүйесін-де ауыл шаруашылығы дақылдардың түрлерін дұрыс таңдау, ауыспалы егіс-тік жүйесінде ауыл шаруашылығы дақылдарын суару технологиясы, топырақ қасиетінің және құрамының өзгеру факторлары, және өнім сапасына көңіл бөлу керек.
Сыр өңірінде ауылшаруашылық дақылдарынан өнімі оны қолдан суару негізінде алынады. Сондықтан осы аймақ үлесін суды егіске пайдалану ма-ңызды мәселелердің бірі. Осыған байланысты суды егісте тиімді, ұтымды пайдалану бірінші қатарда тұрады. Осының барлығы тақырып өзектілігінің негізгі дәлелі.
Зерттеудің мақсаты: Зерттеулер негізінде аймақта Сырдария суын тиімді пайдалану жөнінде іс-шаралар анықталады.
Міндеттері: Зерттеулер міндеттеріне суармалы жүйенің қазіргі жағ-дайын талдау, суармалы жүйенің пайдалы әсер коэффициенттін анықтау, су-ды пайдалану жумыстарының кемшіліктерін анықтау, суды тиімді пайдала-нуды қамтамасыз ететін әдістер анықталады.
Зерттеу нысаны: Зерттеу нәтижелері суармалы жүйенің тиімділігін арт-тырады. Судың шығыны азаяды, қоршаған ортаға салмақ болып келген мелиоративтік жүктеме төмендейді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Аталған аймақта егіс алқаптарында суды тиімді пайдаланудың ерекше жолдары мен әдістері ұсынылады.
1. ОБЛЫСТЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СУАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРГЕ ӘСЕРІ
1.1 Облыстың географиялық орны және климаттық жағдайы
Қазақстанның оңтүстігінде 1938 жылы құрылған Қызылорда облысы Сырдария өзенінің төменгі ағысында оның екі жағасын ала орналасқан. Жер көлемі жағынан республикадағы ірі облыстардың бірі. Қызылорда облысы-ның байтағы 228,1 мың шаршы шақырым. Мұнда республикадағы халықтың 3,9 пайызы тұрады. Бір шаршы шақырым жерге 2,7 адамнан келеді.
Қызылорда облысының шығысы мен оңтүстік шығысында - Шымкент, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шектеледі, яғни, Азиялық шөл даланың белдеуіне орналасқан. Батысында - Арал теңізі. Оның солтүстік және шығыс бөлігі аралдармен қоса 28,5 шаршы шақырым болатын аумағы Қызылорда облысының құрамына енеді. Бұл облыс байтағының барлық кө-лемінің 11,8 пайызы. Оңтүстігінде - Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде - Арал теңізінің жиегіндегі Қарақұм, Арысқұм және орталық Қазақстанның шет аймағына кіретін шөлейт үстірті. Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтақ алқабын алып жатыр, оның басым көпшілігі Сырдария, Сарысу және Шу өзендерінің ертедегі атырау жазығы болып табылады.
Арал теңізінің құрғау нәтижесінде аймақтың климаты нашар жағына қарай біраз өзгергені белгілі. Бұл ұзақ жылдар бойы ауа ылғалдылығының төмендеуі, жаңбыр және қар түріндегі жауын-шашын түсуінің төмендеуі байқалады. Осының бәрі топырақ пайда болу процесінде біраз өзгерістер тудырды, екпінді шөлейттену және тағы басқалар байқалады. Сондықтан, аймақтың климаттық жағдайларына біршама бағалаулар беру қажеттігі туындайды.Сырдария бассейнінің климаттық жағдайын сипаттайтын әдеби мәлі-меттер баршылық болғанымен, олардың көпшілігі Қызылорда облысының бүкіл байтағындағы климат жағдайының ерекшеліктеріне соқпай, шектес жатқан аумағы кең үлкен жерлердің климатын жалпы тұрғыдан талдайды. Жергілікті жерде жүргізілген зеріттеулердің нәтижесінде, ауаның айлық орташа температурасы бойынша, Қызылорда облысының жерін сұр топырақты белдіктің солтүстік жағына және қоңыр топырақты шөлейт дала аймағына жатқызады (Боровский, Погребинский, 1958ж.).
Қызылорда облысының климаты еуроазиялық құрлықтың ішкі оңтүстік жағында атмосфералық ауаның жылжу (циркуляция) ерекшеліктерінің ықпа-лымен қалыптасады. Климаты континенттік, жазы ыстық құрғақ, әрі ұзақ, қысы - қарсыз қысқа, бірақ суық. Континенттік белгілері тәуілік, ай жыл ішінде білініп тұрады. Жазда температураның кенеттен құбылуы байқал-майды. Облыс байтағының барлық жерінде шілде айының орта темпера-турасы +25о - 28о. Территорияның көпшілік бөлігінде ең жоғарғы абсолюттік температура +44 - 47о. Қыста облыстың солтүстік және оңтүстік бөлігінің арасында температураның айырмашылығы байқалып тұрады. Мысалы, об-лыстың солтүстігінде орналасқан Арал қаласының төңірегінде ең суық ай қаңтардың орта температурасы - 13,4о, ал оңтүстігінде Аққұмда - 6, 8о десек, екеуінің арасындағы айырмашылығы - 6,6оС.
Облыс территориясының оңтүстік жағы ашық болғандықтан Сібірден жылжыған салқын ауа массасы еш кедергісіз келіп тұрады. Қыстың қысқа болса да суық болатыны содан. Қыс айларында ең төменгі абсолюттік тем-перетура 40 - 45о-қа дейін төмендейді. Температураның жылдық абсолюттік тербелуі (амплитуда), яғни жоғарғы және төменгі темперетураның айырмасы - 85 - 90оС.
Ауаның тәуіліктік орта температурасы 0о - тан жоғары болатын күннің саны 235-275. Ол 23 ақпан - 18 наурыздан басталып қарашаның 12-18 - інде бітеді. Сондықтан егінді пісіріп жинау суық ұрмайтын кезең 160-205 күнге созылады. Облыстың климатына тән ерекшелігі - құрғақшылық. Жауын-шашын өте аз. Оның жылдық орта мөлшері 100-150 мм-ден аспайды және әр маусымда бірдей емес: 60 пайызы қыс көктем айларында жауады. Жазда жауған жауынның топыраққа және өсімдікке пайдасы жоқ. Қыста жауған қар жабындысы жартымсыз және тұрақты емес. Әдетте қар желтоқсан айының екінші-үшінші онкүндігініде жауады, қалыңдығы 10-25см, 2,5 ай бойы жатады. Кей жылдары қардың жатысы 4 айға созылады. Мысалы, 1993-1994 жылдың қысында, қараша айының басынан бастап қыс бойы 14 рет жауған қалың қар наурыздың бірінші онкүндігіне дейін жатты.
Облыс территориясында солтүстік шығыстан қатты жел соғып тұрады. Желдің жылдық орта жылдамдығы 3,1-ден 6,0 мс. Дауылдатып, топырақ суырып соғатын қатты жел Аал теңізінің төңірегінде жиі болады. Қыс айла-рында соққан желден топырақтың беті шытынап жарылады. Жазда да алай-түлей жел жиі соғады, облыс жері шаңдатып жатады.
1.1-кестеден көретініміз, Арал теңізінің құрғауы нәтижесінде аймақтың климаты тез өзгерген. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының орташа мәні 2-6 пайызға төмендеген, жауын-шашын 10-15 мм-ге төмендеген, желді күн-дер саны көбейген, қыстың аз қарлылығы қалыпты жағдайға айналған.
Қызылорда метеорологиялық станциясында тіркелген негізгі метеорологиялық параметрлер
1.1-кесте
Айлар
Ауа тем-перату-расы, 0С
Ауа ыл-ғалдылы-ғы, %
Жауын-шашын-ның түсуі, мм
Желдің орташа жылдам-дығы, м3с
Желдің мак-сималды жылдам- дығы, мс
1
2
3
4
5
6
Қаңтар
-8,5
79
17,1
2,8
5,5
Ақпан
-7,5
77
15
3,3
6,6
Наурыз
0,5
72
17,9
3,6
5,4
Сәуір
12,8
51
18,9
3,9
5,3
Мамыр
19,7
42
19,8
3,4
4,8
Маусым
25,7
36
8,0
2,8
4
Шілде
27,7
34
4
2,7
3,9
Тамыз
24,6
35
3,6
3
4,7
1
2
3
4
5
6
Қыркүйек
16,5
41
9,6
2,8
4,3
Қазан
9,1
54
12,5
2,6
3,9
Қараша
1,5
73
17,1
2,8
5,1
Желтоқсан
-4,6
82
19,8
2,6
5,7
Орташа
9,9
56
157,8
3
3,9
Облыс байтағының басым дені құмды және сазды келетін шөл және шөлейт жазық болғанымен оның агроклиматтық жағдайы біркелкі емес. Ве-гетация кезіндегі жылу мен ылғадың көрсеткіштеріне орай, облыстың терри-ториясы бірнеше агроклиматтық аудандарға бөлінеді. Жалпы облыс терри-ториясында вегетация кезінде +10°-тан жоғары болатын темпуратураның жинағы 3400-4300° аралығында болады. Осы көрсеткіштеріне қарай мынадай агроклиматтық аудандарға бөлінеді:
1. Ыстық аудан - жылудың (+10°-тан жоғары) жинағы - 3400-4000°;
2. Өте ыстық - 4000-4300°;
3. Сырдария өңіріндегі агроклиматтық өңір;
4. Тау бөктері.
Сонымен қатар топырақ жағдайына байланысты тағы екі ауданға бөлінеді, барлығы 4 агроклиматтық аудан. Олардың қысқаша сипаттамасы.
1. Өте құрғақ ыстық агроклиматық ауданға кіретін әкімшілік аудандар мен олардың бөліктері: Арал, Қазалы, (орталық бөлігін қоспағанда), Қармақшы ауданының солтүстігі, Тереңөзек (орталық және оңтүстік бөлігін қоспағанда) Сырдария ауданының солтүстігі, Шиелі, Жаңақорған ауданының орталық бөлігі. Аталмыш ауданда температураның жинағы 3400-4000°.
Ауаның температурасы +10°-тан жоғары болатын кезең 175-195 күн. Суық болмайтын мезгіл сәуірдің бірінші онкүндігінің аяғында және үшінші онкүндікте басталып, 160-205 күнге созылады. Шілде айында орта темпе-ратура +25-27°. Қаңтар айында - 9-13°. Жылына жауатын жауын-шашынның мөлшері - 115-130 мм. Қар желтоқсанның екінші онкүндігінде жауады, қа-лыңдығы 10-25см. Дақылдың қандай түрін егуге де ауа райы қолайлы.
2. Сырдария өңіріндегі агроклиматтық аудан - негізгі егіншілік аймақ. Ол не-гізінен Сырдария өзенінің бойына орналастырылған. Бұл Арал әкімшілік ауданының шағын ғана оңтүстік батыс бөлігі және Қазалы, Қармақшы, Жа-лағаш, Тереңөзек, Сырдария, Шиелі, Жаңақорған әкімшілік аудадарының ор-талық бөлігін қамтиды.
Ауаның +10°-тан жоғары температурасының жинағы 3600-4200°, ал мез-гілдің ұзақтығы 180-200 күн. Жазы ыстық, ұзақ, шілдеде орта температура-6,5-11°. Жауын-шашын аз жылына -35-75 мм. Желтоқсанның екінші-үшінші онкүндігінде қалыңдығы 10-15 см қар жауады, ол 1,5-2,5 ай бойы жатады. Бұл ауданда жылу сүйгіш дақылдардың көбі егіледі (күріш, жеміс-жидек, жүзім, көкөніс, бақша).
1. Өте құрғақ,әрі ыстық агроклиматтық аудан Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Тереңөзек, Сырдария, Шиелі, Жаңақорған әкімшілік ауданда-рының оңтүстік жағын алып жатыр. Ауаның температурасы +10°-тан жоғары болатын жылу жинағы - 4000 - 4300°С. Осы кезеңнің ұзақтығы 195-205 күн. Суық болмайтын мезгіл сәуірдің бірінші жартысында кіреді. Оның ұзақтығы 180-190 күн. Күзде қазанның бірінші жартысында егінді суық ұрады. Жаз өте ыстық. Шілдеде орта температура +27-28°С. Жаз айларында Иран жақтан оқта-текте өте ыстық ауа массасы келіп тұрады,ондайда ауаның темпера-турасы +45°-қа дейін көтеріледі. Ондай ыстық егінге өте зиян-ақ дақыл ауып кетеді, ыстықты көкөніс - бақшада көтере алмай ,өсуі нашарлайды. Жауын өте аз, анда-санда жауады,жылдық нормасы - 35 - 60 мм. Қыста қар жоқ,жаусада тез еріп кетеді. Су болмаған соң егін егілмейді. Бұл ауданға кіретін жерлер малдың жайылымы ретінде пайдаланылады.
2. Тау бөктерінде құрғақ агроклиматтық ауданда +10°-тан жоғары, тем-ператураның жинағы - 3700-3500°. Бұл агроклиматтық ауданға Жаңақорған мен Шиелі әкімшілік аудандарының Қаратау етегін камтитын оңтүстік шы-ғыс бөліктері кіреді. Ауаның температурасы +10°-тан жоғары болатын мау-сым-сәуірдің ортасында басталып 185-188 күнге созылады. Қазанның бірінші он күндігінде егінді суық ұрады. Жылдық жауын шашын 75-125мм. Қыста жауатын қардың калыңдығы 20-25см, ол 65-70 күн жатады. Климат көптеген жылу сүзгіш дақылдар егуге қолайлы. Бұл ауданда суармалы егіншілікпен қатар азын-аулақ тәлімі егіншілік бар.
1.2. Геология және гидрогеология. Топырақтардың қасиеттері
Облыс аумағының топырақ жыныстары құрамының геологиялық және литологиялық құрылысы 4 литологиялық аудан көрсетілген геологиялық-литологиялық картаның негізінде суреттеледі:
І.Литологиялық аудан - құмдақ линзалары араласқан саздақтармен құралған көлемі жағынан айтарлықтай үлкен емес жер аумағы алып жатыр. Бұл қабаттың қалыңдығы 0,0-1,0 м. Бұдан төменірек зерттелген тереңдік - 7,50 м. көрсеткішінде шаңды және ұсақ түйіршікті құмдар жатыр.
II. Литологиялық аудан - ең кең таралған жер аумағы. Негізінен саз-дақтардан, құмдық линзалары араласқан саздан құралған, қабаты 1,0-2,0 м. Одан төменірек -7,50 м-ге дейін шаңды және ұсақ түйіршікті құмдар, кейбір жерлерде бұл құмдар саздақ немесе сазбен араласып жатады.
III. Литологиялық аудан - солтүстік батыс және шығыс бағытында жер аумағын алып жатыр. Саздақ, құмдақ линзалары араласқан сазбенен құрал-ған, қабаты 2,0-3,0 м. Одан төменірек 7,50 м-ге дейін шаңды және ұсақ түйіршікті құмдар алып жатыр. Кейбір жерлерде бұл құмдар саздақтармен араласып жатыр.
IV. Литологиялық аудан - негізінен жер аумағының солтүстік және ба-тыс бөліктерінде таралған. Саздақтармен, құмдақ линзалары бар саздан құ-ралған, қалыңдығы 3,0 м-ден асады. Одан төменірек 7,50 м-ге дейін шаңды және ұсақ түйіршікті құмдар жатыр.
Аэрация аймағындағы топырақтардың гранулометрикалық құрамы жә-не суландырылуы лабораториялық жағдайда бұзылған структуралы 42 үлгісін зерттеу арқылы анықталады. Сазды бөлшектер (d0,001мм). Кесінді-лерден көрініп тұрғандай саздар пласт тәріздес қабаттар мен линзалар түрінде жайылған қабат қалыңдығы 0,0-2,0 м болады.
Пайызбен бергенде фракциялардың құрамы мынадай: Төменгі көрсеткіш- жоғарғы көрсеткіш
Сазды бөлшектер (d0.0001м.)
Шаңды бөлшектер (d 0,001-0,05мм)
Құмды бөлшектер (d0.05мм.)
Саздақтар. Пласт тәріздес қабаттар түрінде жайылған. Қабат қалың-дығы 0,0-ден 3,0- ге дейін ауытқиды. Пайызбен бергенде фракциялардың құрамы келесідей:
Сазды бөлшектер (d 0,001мм)
(59,23-21,29)43,4
Шаңды бөлшектер (d 0,001-0,05мм)
Құмды бөлшектер (d 0,05мм)
Құмдақтар. Пласт тәріздес қабаттар мен линзалар түрінде жайылған. Олардың қалыңдығы 0,0-ден 1,5м-ге дейін ауытқиды. Процентпен бергенде фракциялар құрамы келксідей: төменгі көрсекіш-жоғары көрсеткіш орташа-сы.
Сазды бөлшектер (d0,001мм) 14,3
Шаңды бөлшектер (d0,001-0,05мм)85,6
Құмды бөлшектер (d0,05мм)0,1
4. Құмды топырақтар - лабораториялық талдаулар көрсеткендей, аэрация жә-не суға қанған қабат аумағында шаңды және ұсақ түйіршікті құмдарға жата-ды. Қабаттың қалыңдығы 0,0-ден 6,0м-ге дейін ауытқиды. Гранулометриялық құрамы 2- кестесінде көрсетілген.
Жоба мәліметтері бойынша бұл жер үшін сүзілу коэффиценті келесідей:
- Саздар үшін -0,1-0,2 мтәу;
- Саздақ үшін -0,35 мтәу;
- Құмдақ үшін -0,5-1,0 мтәу;
- Шаңды топырақ -1,0-2,0 мтәу;
- Ұсақ түйіршікті топырақ -4-6 мтәу.
Құмды топырақтардың гранулометриялық құрамы төменде 1.2-кесетеде берілген.
Құмды топырақтардың гранулометриялық құрамы
1.2- Кесте
Құбыр
№
Топырақ үлгісін алу тереңдігі
Топырақ атаулары
Фракциялар мөлшері
(құрғақ топыраққа пайыз)
3-2
2-1
1-0,5
0,5-0,23
0,95- 0,10
0,10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
2
2,8
Ұсақ түйіршік топырақ
0,26
2,72
20,56
8,05
43,93
24,42
21
3,5
Шаңды топырақ
1,37
1,50
3,42
6,23
39,22
47,63
Жер аумағының гидрогеологиялық жағдайлары. Гидрогеологиялық зерттеулер уақытында 1984 жылдың 5, [II]-на дейін жер қыртысы суларының деңгейі 2,5-5,0 м. тереңдікте болған. Суды көп жинайтын қабат негізінен ұсақ түйіршікті құмдармен көрсетілген. Учаскілер ауданы бойынша жер қыр-тысы суларының әртүрлі тереңдікте таралуы және сол аудандардың қаты-насы 1.3- кестесінде берілген.
Учаскілер ауданы бойынша жер қыртысы суларының әртүрлі тереңдікте таралуы және сол аудандардың қатынасы
1.3-кесте
Рн
№
Әртүрлі тереңдікте жатқан жер қыртысы суларының таралу ауданы
3,0-ге дейін
30-40
4,0
Барлығы
1
2
3
4
5
6
1
Гектармен
10,0
709,3
135,7
855,0
2
Пайызбен
1,17
82,9
15,93
100
Территорияда жер қыртысы суларының тереңдігі табиғи немесе жасан-ды факторларға байланысты болғандықтан учаскілердің үш түрін бөліп көр-сетеміз. Жер қыртысы суларының қоректенуі Сырдария өзені және магис-тральді каналдар суының сүзілуі есебінен жүреді. Жер қыртысы сулары дең-гейінің жыл бойы ауытқу амплитудасы 1,5-2,0 м.
Құрылыстық категорияларға топырақтардың классификациясы ЕРЕП 1977 ж. жинағы бойынша анықталып отыр. Төменде 1.4-кестеде топырақ-тардың пайыздық мөлшері 5,0 м тереңдікте жайылуы келтірілген. 7,50 м тереңдікке дейін зерттелген суландырылатын жердің геологиясының құры-лымы екі қабаттан тұрады. Жоғарғы қабаты, қалыңдығы 0,1-1,0 м құм мен құмдық линзалары араласқан саздақты-сазды болып келген.
Топырақ бес метр тереңдікте жайылуының пайыздық мөлшері
1.4-кесте
№
Тереңдігі, м
Құмдақ
Саздақ
Саз
Құм
1
2
3
4
5
6
1
1,0
20
49
17
14
2
2,0
7
25
22
45
3
3,0
2
13
15
70
4
4,0
-
20
10
70
5
5,0
4
17
9
70
ЕГЕП 1977 ж жинағынан алынған
Құмдақ №1 жинағынан 1-кесте §32а 10%
Саздақ №1 жинағынан 1-кесте §30 б
32%
Саз №1 жинағынан 1-кесте §52 10%
Құм №1 жинағынан 1-кесте §24г 48 %
Қарастырылып отырған жер аумағындағы гидрогеологомелиоративтік жағдай соның ішінде жер қыртысы суларының жоғары минералдануы және олардың деңгейінің суарудан кейін көтеріліп кету мүмкіндігі топырақ бетінің қайта сорлануына әкелу мүмкін.
Топырақтардың қасиеттері. Топырақтардың су-физикалық қасиеттері шабындықты-батпақты топырақтарды зерттелуі. Топырақ қабатының кескіні-нен көретініміз - оның құрамы ауыр механикалық болып келетіні. Бет жа-ғында ауыр саздақ, ал әрі қарай саз кездеседі. Жыртылатын горизонттағы кө-лемді салмағы 1,06-1,30 гсм3 шамасында ауытқиды, орташа алғанда 1,12 гсм3. Бұл топырақ түрлері үшін көлемді салмақтың орташа мәні 0-100 см. Қалыңдығы үшін -1,31 гсм3 құрайды. Топырақтың үлесті салмағы 2,66-1,70 гсм3 шамасында. 0-100 см. Қабат үшін табиғи ылғалдылық көрсеткіші оның көлемінен алғанда орташа 18,7-23,98 % шамасында ауытқиды. Бірінші метр қабаттың шекті далалық ылғал сыйымдылығы топырақтардың механикалық құрамына қарай оның көлемінен орташа 17,8-ден 31,2 %-ке дейін ауытқиды, яғни метрлік қабаты 2782-3118 м3га ылғал сақталуы мүмкін. Топырақтардың су сіңіргіштігі олардың механикалық құрамына, тығыздығына байланысты 0,08-ден 0,10 мтәулікке дейін ауытқып отырады.
Қызылорда облысының ландшафттарының топырақ жамылғысының сипаттамасын, осы аймақтарда жүргізілген В.М.Боровский, М.А.Погребинский [13], В.Н.Антропов, К.Д.Каражановтың [14] топырақ-мелиоративтік зерттеулерінің мәліметтері бойынша беруге болады.
Сырдария өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесіндегі топырақ жамылғысының сипаттамасы біртұтас жоспар түрінде берілген: суармалы егістіктің аймақтық орналасуы, топырақтың даму түрі және қатары, негізгі топырақтардың физикалық және химиялық сипаттамасы, олардың орналасу жағдайы және таралу ауданы.
Сырдария өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесіндегі суармалы егістік жерге пайдалануға жарамды жердің ауданы, оның құрамына игеру кезеңінде күрделі мелиоративтік шараларды талап ететін жерлерді қосқанда 259160 га құрайды (кесте 1.5).
Түгіскен суғару алқабы Сырдария өзенінің атырау бөлігінің бас жағындағы жағалауына орналасқан. Суару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сорлармен, ақ сорлы сазды және тақырлар бірлестігіне орналасқан далалық бірлескен, далалық тұзданған тақыр топырақтардан құралған.
Жаңақорған - Шиелі суару алқабы Сырдария өзенінің атырау бөлігінің бас жағындағы оң жағалауына орналасқан және оның жалпы ауданы 380 мың га. Суару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сор және тақырлардың бірлестігінде кездесетін далалық тақыр топырақтардан және оның көп бөлігі аз дамыған ашық сұр және солтүстік сұр топырақтардан құралған. Ал, жартылай гидроморфтық және гидроморфтық топырақтар далалық саздардан, сазды-батпақтардан, сазды сұр топырақтардан және ақ сорланған саздардан тұрады. Мелиоративтік жағдайы бойынша Жаңақорған - Шиелі суару алқабы Сырдария өзенінің төменгі саласындағы ауылшаруашылық өндіріс күшін орналастыруға ең қолайлысы және қазіргі кездегі суармалы егістікке пайдаланып жүрген жердің ауданы 46,3 мың га құрайды.
Қызылорда суару алқабы Сырдария өзенінің ертедегі атырау бөлігінің сол және оң жағалауын алып жатыр, жалпы ауданы 1144,1 мың га, оның 68,5 мың га жері ғана суғармалы егістік жүйесіне пайдаланылады. Суару алқабының топырақ жамылғысының құрамы өте күрделі. Сырдария өзенінің жағалауында сазды және батпақты топырақтар қатары кеңінен тараған, олар әр түрлі дәрежеде тұзданған және оның құрамында автоморфтық топырақ түрлері де кездеседі.
Қызылорда облысының топырақ ландшафттарының сипаттамасы
Кесте-1.5
Топырақтың түрі
Қызылорда облысының егіс алқаптарының
ландшафттары
Қазалы
Қызылорда
Жаңа- қорған - Шиелі
Түгіскен
Ландшафттың рет саны
24
18
23
19
34
Алқабтың ауданы, га
59450
67100
128900
45600
18500
Сұр-боз топырақ, га
6000
Сұр-боз тұзданған топырақ, га
12800
100
Тұзданған тақыр топырақ, га
300
8400
14600
7900
4600
Тұзданған саз топырақ, га
3400
11800
3400
5000
Сазды-батпақ топырақ, га
4950
20200
4400
Сазды-батпақ тұзданған топырақ, га
14000
37400
16200
Кәдімгі ақ-сор топырақ, га
6000
8300
Сор араласқан тұзданған тақыр топырақ, га
41000
21600
8800
Тұрақты құмдар, га
2600
2300
3600
100
Саздар, га
3200
Батпақтар, га
9400
Ашық сұр топырақ, га
2400
Сорланған ашық сұр топырақ, га
2000
Сазды-сұр топырақ, га
1900
Қуаңдария-Жаңадария суару алқабы геоморфологиялық қатынаста ертедегі Жаңадария және Қуаңдария арасының атыраулық - аллювиальдық тегістігіне орналасқан. Суару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сортаң далалық тұзданған тақырлардан, құмдармен қапталған далалық тақырлардан құралған.
Қазалы суару алқабы Сырдария өзенінің сол және оң жағындағы далалық аймақтың сұр-боз топырақты аймағын алып жатыр және оның жалпы ауданы 235,5 мың га. Геоморфологиялық жағдайы бойынша суару алқабы Сырдария ойысының атыраулық - аллювиальдық тегістігіне орналасқан.
Топырақ жамылғысы далалық аймақтық атыраулық - аллювиальдық тегістігіне орналасқан автоморфтық (тақырлар және тақырға ұқсас), гидроморфтық (саз және батпақ) және галоморфты (әртүрлі сорлар) сұр-боз топырақтар.
Жалпы Қазалы суару алқабының 180 мың га жері ғана егістік жүйесіне пайдалануға жарамды, оның қазіргі кезде 15, 6 мың га жері суғармалы егістікке пайдаланылады.
Мелиоративтік жағдайы бойынша Қазалы суару алқабы өсімдік шаруашылығын дамытуға ыңғайсыз, оның топырақ жүйесі күрделі инженерлік-мелиоративтік шараларды талап етеді.
1.3 Су көзінің көрсеткіші
Бестам каналының су көзі Сырдария. Сырдария өзені таудан аққан қар суларын қабылдайды, ағыс жыл көлемінде бірқалыпты. Қазіргі таңда өзен ағысы 4 су қоймасымен реттелген, олардың ішіндегі ең үлкені Қайраққұм және Шардара су қоймасы, олардың су сыйымдылығы 42 және 57 м3.
Бөгеттегі ( створдағы) су шығыны қарастырылып отырған кеңшарда 40 м3с қуаңшылық уақытта және 290 м3с- судың көп мезгілінде. Ағысты реттеу нәтижесінде қоқым және майлылық 72 кгсек, 153 гсм 3 зжәне біршама аз, кәдімгі жағдайдағыдан. Су тұздылығы 1,42 глитрден 2,09 глитрге дейін. Химиялық құрамы жағынан су сульфатты-хлорлы, натриийлі-магнийлі. Сырдария ағысының жылдық ауыспалы коэффиценті Қызылорда қаласында 0,34. Шардара су қоймасын салғанға дейін су шығыны төмендегідей болды:
Р%
25%
50 %
75%
М 3с
750
590
460
Шардара су қоймасын салғаннан кейін келесідегідей өзгерді.
Р%
25%
50 %
75%
М 3с
212
153
102
2 ОБЛЫСТЫҢ СУАРМАЛЫ АЛҚАПТАРЫНДА ЭКОЛОГИЯ-
ЛЫҚ ЖӘНЕ МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫП-
ТАСУ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
2.1 Қызылорда облысының егіс алқаптарына су-жер қорын
пайдалану жағдайы
Сырдария өзенінің төменгі аймағы (Қызылорда облысының шекара-сында) 218,4 мың га жерді алып жатыр. Облыстың шекарасында жеті әкімшілік орналасқан: Арал, Жалағаш, Сырдария, Қармақшы, Қазалы, Шиелі және Жаңақорған (2.1-кесте), [26; 27-28].
Қызылорда облысының әкімшілік ауданның құрамы
2.1-кесте
Ауданның аттары
Ауданы, мың га
Суармалы егістік,
%
Барлығы
Оның ішінде
жайылым
шабындық
суармалы егістік
1
2
3
4
5
6
Арал
5660
-
-
2,2
0,04
Жалағаш
2360
1660,7
57,1
31,5
1,33
Сырдария
4380
4429,2
81,1
58,5
2,92
Қармақшы
2920
2035,0
37,4
25,1
0,86
Қазалы
3700
2761,7
76,4
30,1
0,81
Шиелі
1820
1301,0
24,0
36,2
1,99
Жаңақорған
1000
963,9
20,9
32,5
3,25
Барлығы
21840
13151,5
296,9
216,1
11,2
ХХ ғасырдың басында суармалы егістік жерлер негізінен дөңес-атыз тегістіктерге, өзен саласына, өзеннің жағалауына жақын тау етектеріне және құрғақ атырауға орналасқан болатын. Ал, орта шенінде жерді пайдалануға, оның ішінде суармалы егістікке тән бірнеше әкімшілік жүйемен басқарудың нәтижесінің арқасында экстенсивтік жолмен суармалы егістікке жарамды деген барлық жерлерді егіншілік жүйесіне игеру. Оның негізіне Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан Қызылорда облысының әкімшілік аудандарының барлығындағы суармалы егіншілік жерлерді игеру қарқыны дәлел бола алады (2.2-кесте).
Қызылорда облысының табиғи қорды пайдаланудың үдемелі қарқынын бағалау үшін мына көрсеткіштерді пайдаландық [27; 28]:
- жер қорын пайдалану (суармалы егістіктің ауданы - Fор, оның өсуі - және өсу қарқыны мұнда Т - есептеу кезеңінің ұзақтығы);
- су қорын пайдалану (суару мөлшері - Ор, оның өсуі - және өсу қарқыны );
Қызылорда облысының әкімшілік аудандарындағы суармалы егістік жерлердің өсу қарқыны
2.2-кесте
Аудандар
Жылдар
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2010
Арал
F, мың га
0,60
0,40
0,20
0,20
1,80
2,20
2,40
2,40
2,20
-
FFH
1,00
0,67
0,33
0,33
3,00
3,67
4,00
4,00
3,67
-
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
-0,04
-0,04
0,00
0,32
0,08
0,04
0,00
-0,04
-
Жалағаш
F, мың га
11,3
16,4
19,0
31,7
36,8
34,4
35,0
34,4
31,5
30,87
FFH
1,00
1,451
1,681
2,805
3,256
3,044
3,097
3,044
2,787
1,882
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
1,02
0,52
2,54
1,02
-0,48
0,12
-0,12
-0,58
-0,13
Сырдария
F, мың га
11,5
11,5
14,4
18,7
24,7
28,2
28,0
27,0
25,1
28,40
FFH
1,00
1,00
1,274
1,626
2,148
2,452
2,434
2,348
2,183
2,469
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
0,00
0,58
0,86
1,20
0,70
-0,18
-0,20
-0,38
0,66
Қазалы
F, мың га
13,3
11,6
14,3
18,8
30,2
32,4
32,1
31,5
30,1
15,89
FFH
1,00
0,872
1,075
1,413
2,270
2,436
2,413
2,368
2,263
1,195
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
-0,34
1,23
0,90
2,28
0,44
-0,06
-0,12
-0,30
2,84
Шиелі
F, мың га
20,2
23,2
24,0
27,5
41,6
39,3
38,5
38,2
36,2
29,32
FFH
1,00
1,149
1,188
1,361
2,059
1,945
1,905
1,891
1,792
1,459
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
0,06
0,16
0,70
2,82
-0,46
-0,07
-0,06
-0,40
1,38
Жаңақорған
F, мың га
9,3
8,9
15,1
24,7
32,0
35,1
35,0
34,8
32,5
26,49
FFH
1,00
0,957
1,623
2,656
3,441
3,774
3,763
3,742
3,494
2,848
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
-0,08
1,24
1,92
1,46
0,62
-0,02
-0,02
-0,46
-1,20
Қызылорда облысы
F, мың га
92,2
92,8
124,6
171,0
228,5
235,0
233,5
229,8
216,1
130,97
FFH
1,00
1,006
1,351
1,854
2,478
2,548
2,532
2,492
2,343
1,420
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
0,12
6,36
9,28
11,50
1,30
-0,30
-0,74
-2,74
-17,03
Жалпы, 2.2-кестедегі келтірілген мәліметтерге жүгінетін болсақ, Қызылорда облысының барлық әкімшілік аудандарында суармалы егістік жердің даму қарқынының 1965 - 1990 жылдар аралығында жоғары екендігін көруге болады, ал 1995 жылдан бастап оның ауданы біртіндеп кеми бастаған.
Қызылорда облысындағы суармалы егістік жердің даму қарқынын көп жылдық көлемде талдау жасасақ, онда екі жағдайды атап өту керек болады. Суармалы егістік жерлер 1935-1955 жылдар аралығында негізінен тұзданбаған, құнарлы жерлерге орналасқан болатын және олардың даму қарқыны және суа-руға қажетті меншікті суару мөлшері үлкен (Ор = 4,0-7,10 мың м3га) болған жоқ (2.3-кесте, [28]). Ал, 1955 жылдан бастап суармалы егістік жерлерге тұзданған топырақтар жүйесін пайдаланудың және күріш өсімдігін өсіруге байланысты суаруға қажетті меншікті суару мөлшері өте тез өсті (Ор = 35,0-46,0 мың м3га). Бұның шамасы Сырдария өзенінің төменгі алабындағы табиғи қуаттық қоры-ның жер бетінен ылғалды буландыру (ЕО = 10,0-12,0 мың м3) шамасынан 3,5-4,2 есе үлкен болғандықтан, суару алқабының табиғи жүйесінің барлық бөлшектеріне айтарлықтай өзгеріс енгізген.
Облыстың жер-су қорын игерудің қарқыны
2.3-кесте
Кезең
Суару ауданы
Пайдаланылған судың көлемі
F,
мың га
FFH
(Fi-Fi-1)T,
мың гажыл
Ор,
мың м3
мың м3га
1
2
3
4
5
6
7
1935
16,7
1,00
-
4,0
1,00
-
1940
46,0
2,75
5,86
5,3
1,32
0,26
1945
60,0
3,59
2,80
5,6
1,40
0,06
1950
72,0
4,31
2,40
6,0
1,50
0,08
1955
72,2
4,32
0,04
7,1
1,78
0,22
1960
72,4
4,33
0,04
12,4
3,10
1,06
1965
78,0
4,67
1,12
46,0
11,50
6,72
1970
88,0
5,27
2,00
38,6
9,65
-1,48
1975
102,0
6,10
2,80
36,5
9,13
-0,42
1980
125,0
7,49
4,60
45,1
11,28
1,72
1985
199,0
11,92
14,8
35,1
8,78
-2,00
1990
228,5
13,68
5,90
36,2
9,05
0,22
1995
252,0
15,09
4,70
35,8
8,95
-0,08
2000
233,0
13,95
-3,80
37,2
9,30
0,28
2005
229,8
13,76
-0,64
35,6
8,90
-0,40
2010
216,1
12,94
-2,74
32,8
8,20
-0,07
2.2 Облыстың егіс алқаптарының экологиялық және мелиоративтік жағдайының қалыптасуы
Қызылорда облысының суармалы егістік жүйесінің дамуы топырақтың дамуына және егістік жердегі бір-біріне байланысты табиғи кезеңдерге, оған жақын орналасқан аймақтарға күрделі өзгерістер енгізді. Осыған байланысты қазіргі кезде біршама суармалы егістік жерлердің мелиоративтік жағдайы қана-ғаттандырмайтын жағдайда. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы то-пырақ жамылғысының мелиоративтік жағдайының нашарлауы жер-су қорын өте тиімсіз пайдаланудан болып отыр. Бұл - суды пайдаланудың ретсіздігі, тасымалдау және тарату желілеріндегі, суару танаптарындағы суару суының үлкен пайдасыз шығынына байланысты. Соның нәтижесінде суармалы егіс-тік танаптарда заттық ортаның эволюциялық даму кезеңінің сай табиғи жүйе-нің ыңғайсыз жағдайын жақсартуға бағытталған ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың негізгі қағидалары сақталмаған, оны суармалы алқап-тарда байқалған мына-дай табиғи кезеңдермен дәлелдеуге болады [29-39]:
- суармалы егістік алқаптарындағы жер асты суларының деңгейінің көте-рілуі судың геологиялық айналымының қарқынын күшейтті, ол тұздардың то-пырақтың жоғары қабатына шоғырлануын белсендірді;
- жер асты және топырақ қабатының аймағындағы тұздардың салмағын жалпы гидрохимиялық айналымға шығару, тек қана жер бетіндегі суларды ғана емес, тұзданған жер асты суларының біраз бөлігін егістік жерлерден алып кету үшін кәріз-коллектор желілерінің құрылысын жүргізуді талап етті;
- жоғары тұзданған кәріз суларын су көзіне тастаудың нәтижесінде суармалы алқаптардағы топырақтың мелиоративтік жағдайының нашар-лауына, суару суының тұздылығының артуына және оның сапасының төмен-деуіне алып келеді. Бұның өзі суарудың нәтижесі бойынша суармалы алқап-тардағы топырақтың мелиоративтік, гидрогеологиялық және гидрогео-химиялық жағдайын бағдарлауды және табиғи кезеңдердің бағытталған өзгерістеріне баға беруді қажет етті.
Ауылшаруашылық дақылдарды өсу кезеңінің тәртібіне және қажет етуіне байланысты адамзаттың жаратылыс табиғи кезеңдеріне, оның тәртібіне өзгерістер енгізу үшін араласуы, қоршаған ортада сақталған тарихи қарым-қатынастың бұзылуына алып келеді. Сондықтан, негізгі бір көкейтесті мәселе, Сырдария өзенінің төменгі үлкен кеңістік алабындағы экологиялық жағдайдың өзгеруін бағдарлау және ХХ ғасырдың соңында қалыптасқан қауіпті экологиялық ахуалға байланысты топырақ жүйесінің даму кезеңінің бағытын анықтау болып отыр. Ол үшін Рессейдің мемлекеттік гидрогео-логиялық (ГГИ), Қазақстан Республикасының топырақтану институтының, Оңтүстік-Қазақстан және Қызылорда мелиоративтік-гидрогеологиялық экспедицияларының мәліметтерін пайдаландық, олар суарудың топыраққа тигізетін әсерінің көп қырлы екендігін көрсетті (2.4; 2.5; 2.6-кестелер).
Бізге белгілі, жерлерді игеру барысында топырақтың табиғи ылғалдану тәртібі және оған байланысты су және химиялық заттардың геологиялық айна-лымының бағыты және қарқыны өзгереді; жер асты суларының гидрогеохи-
Облыс өңіріндегі суармалы алқаптардың мелиоративтік жағдайы
2.4-кесте
Суару алқабы
Жыл
Топырақтың мелиоративтік жағдайы
тұзданбаған
нашар тұзданған
орташа тұзданған
жоғары тұзданған
га
%
га
%
га
%
га
%
Түгіскен (31500 га)
1970
14100
44,8
6500
20,6
5000
15,9
5900
18,7
1980
13100
41,6
7100
22,5
6180
19,6
5120
16,3
1990
12200
38,7
6800
21,5
8000
25,3
4500
14,5
2000
10000
31,7
3000
9,5
14500
46,0
4000
12,8
2010
8500
27,0
2850
9,3
16950
53,8
3200
9,9
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
10700
23,5
5800
12,7
8000
17,5
21100
46,3
1980
9200
20,1
6820
15,0
16150
35,4
13430
29,5
1990
7150
15,7
10520
23,0
14500
31,9
13430
29,4
2000
3327
7,3
17771
39,0
15730
34,5
8772
19,2
2010
2980
6,5
23500
51,5
11420
25,1
7700
16,9
Қызылорда (128900 га)
1970
32200
25,0
30500
23,7
12500
9,7
53700
41,6
1980
30100
23,3
28500
22,1
13600
10,6
56700
44,0
1990
29500
22,9
27630
21,4
14200
11,0
57570
44,7
2000
28100
21,8
26150
20,3
16500
12,8
58150
45,1
2010
25450
19,7
24600
19,1
18500
14,3
60350
46,9
Қазалы (59450 га)
1970
22450
37,8
8100
13,6
3000
5,0
25900
43,6
1980
20160
33,9
8700
14,6
5460
9,2
25130
42,3
1990
14700
24,7
9260
15,6
7210
12,1
28280
47,6
2000
4200
7,0
13267
22,3
15180
25,5
26803
45,6
2010
3013
5,0
14120
23,7
14887
25,0
27430
46,3
Облыс өңіріндегі суармалы алқаптардың гидрогеологиялық жағдайы
2.5-кесте
Суару алқабы
Жыл
Жер асты суының орналасу деңгейі, м
5,0
3,0-5,0
2,0-3,0
2,0
га
%
га
%
га
%
га
%
Түгіскен (31500 га)
1970
18700
59,4
3700
11,7
5900
18,7
3200
10,2
1980
17520
55,6
5600
17,8
5130
16,3
3250
10,3
1990
15820
50,2
6420
20,4
5810
18,4
3450
11,0
2000
13000
41,3
10000
31,7
4500
14,3
4000
12,7
2010
12120
38,4
9900
31,4
4980
15,8
4500
14,4
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
11500
25,0
13600
29,8
4800
10,5
15700
34,7
1980
10560
23,0
14100
30,9
6910
15,1
14030
31,0
1990
8450
18,5
15260
33,5
7040
15,4
14850
32,6
2000
3327
7,3
17771
39,0
8274
18,1
16228
35,6
2010
4150
9,1
19500
42,8
7580
16,6
14370
31,5
Қызылорда (128900 га)
1970
68500
53,1
25400
19,7
21500
16,7
13500
10,5
1980
62450
48,4
22150
17,2
19800
15,4
24500
19,0
1990
55650
43,2
18560
14,4
19290
15,0
35400
27,4
2000
31820
24,7
11880
9,3
15000
11,6
70200
54,4
2010
35000
27,1
14100
11,0
13500
10,5
66300
51,4
Қазалы (59450 га)
1970
25500
42,9
600
1,0
24150
40,6
9200
15,5
1980
22600
38,0
2100
3,5
22150
37,2
12600
21,3
1990
19450
32,7
4500
7,6
22300
37,5
13200
22,2
2000
14013
23,6
11267
18,9
22894
38,5
11276
19,0
2010
13460
22,6
9580
16,1
28560
48,0
7850
13,3
Облыс өңіріндегі егіс алқаптардың гидрогеохимиялық жағдайы
2.6-кесте
Суару алқабы
Жыл
Жер асты суының тұздылығы, гл
3,0
2,0-3,0
1,0-2,0
1,0
га
%
га
%
га
%
га
%
Түгіскен (31500 га)
1970
9220
29,1
6520
20,7
6200
19,7
9560
30,5
1980
10830
34,4
6120
19,4
5600
17,8
8950
28,4
1990
15460
49,1
5640
17,9
4800
15,2
5600
17,8
2000
20000
63,4
4500
14,2
4000
12,7
3000
9,7
2010
21500
68,2
3490
11,1
3750
11,9
2760
8,8
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
24500
53,7
5160
11,3
6250
13,7
9690
21,3
1980
26850
58,9
5600
12,3
6120
13,4
7030
15,4
1990
28600
62,7
6120
13,4
5800
12,7
5080
11,2
2000
32376
71,0
6540
14,3
4890
10,7
1794
4,0
2010
32530
71,3
7500
16,4
3890
8,5
1680
3,8
Қызылорда (128900 га)
1970
83180
64,5
18900
14,7
14260
11,0
12560
9,8
1980
83390
64,7
20120
15,6
13500
10,4
11890
9,3
1990
82880
64,3
21860
16,9
12900
10,0
11260
8,8
2000
85302
66,2
23500
18,2
10260
7,9
9838
7,7
2010
84700
65,7
25600
19,9
9450
7,3
9150
7,1
Қазалы (59450 га)
1970
18320
30,8
10150
17,0
16480
27,7
14500
24,5
1980
19450
32,7
10500
17,7
16250
27,3
13250
22,3
1990
20330
34,2
10860
18,3
15460
26,0
12800
21,5
2000
26727
44,9
11267
18,9
10180
17,1
11276
19,1
2010
32560
54,8
12860
21,6
9150
15,4
4880
9,2
миялық және гидрогеологиялық тәртібі, суармалы алқаптардағы топырақтар-дың және оған жақын орналасқан жерлердің тұздану тәртібіне өзгерістер енгі-зуіне алып келеді.
Табиғи кезеңдердің өте күрделі байланыста жүретініне қарамастан, 2.2, 2.3, 2.4-кестелерде ақпараттық мәліметтерді табиғи-техникалық қызметтің нә-тижесі бойынша, экожүйенің мелиоративтік гидрогеологиялық, гидрогео-химиялық жағдайының өзгеруіне байланысты агроландшафттық жүйенің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын (тиянақтылық) және табиғи жүйенің бұзылу дәрежесін анықтауға және топырақтың даму бағытына баға беруге бола-ды.
Жалпы 2.4; 2.5; 2.6-кестелерде келтірілген агроландшафттық жүйелер-дің мелиоративтік және гидрогеохимиялық ақпараттық мәліметтердің не-гізінде, оның экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын анықтаудың маңы-зы зор, өйткені ол табиғи-экологиялық жүйедегі жалпы жүрістің бағытын және қарқынын анықтауға мүмкіндік береді.
Облыстың суармалы алқаптарындағы жер асты суларының суару кезе-ңіндегі жалпы қосымша сүзілген сулармен қоректену дәрежесі табиғи жағдай-дағы деңгеймен салыстырғанда жүз еседен асады және табиғи жер асты суы ағынының шамасынан асып түсетіндіктен, ол көптеген жағдайда топырақтың мелиоративтік жағдайының қалыптасуын анықтайды.
Көптеген жылдар бойындағы мелиоративтік кадастрды салыстырып қара-сақ (2.4; 2.5; 2.6-кестелер), тұзданған жерлерді игерген, жер асты сулары келтірілген және жоғары тұзданған аймақтарда суармалы егістік және оған жақын орналасқан жерлердің мелиоративтік жағдайының төмендегінің көруге болады. Жалпы тұзданған жерлердің ауданының өсуі тек қана тұзданған жерлерді игеруге ғана байланысты емес, сондай-ақ ауылшаруа-шылық жерлерді суару кезеңіндегі тұздану құбылысының белсенділігінде.
Облыс көлеміндегі барлық суару алқабының экологиялық-мелиора-тивтік жағдайының нашарлауы, тұзданған жерлерді игеру барысындағы ол жерлердегі топырақтың су-тұз тәртібін оңтайлы жағдайда ұстап тұру үшін суару суының көлемінің өсуіне байланысты су және химиялық заттардың геологиялық айналымының қарқынының өсуінде.
Сырдария өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесінің беткі ке-ңістігінің еңестігінің төмендігі, су тірелген қабаттың табанының ойпаңдығы және су ұстап тұратын қабаттың қуатының жер асты суының бетінің еңес-тігіне байланысты азаюы жер асты суларының ағысын қиындатады. Сон-дықтан өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесінде су ұстап тұратын қабат іс-жүзінде тұрақты сулар булануға және транспирацияға шығын болады [7].
Агроландшафттың аухалына әсерін тигізетін су және химиялық зат-тардың геологиялық айналымын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер жер асты суы және топырақ қабатындағы су алмасудың шамасы, егістік жерді суару қарқыны және жер асты суының геохимиялық ағыны.Бұл жағдайда суаруға берілетін суару мөлшерінің шамасы табиғи жүйедегі судың булану қарқы-нына қарағанда 2-4 есе болғандықтан, алқаптың гидрогеологиялық тәртібінің қалыптасуына әсерін тигізеді, яғни жер асты сулары жақын орналасқан егістік жерлердің ауданы тұрақты түрде өсіп отырады (2.6-кесте).
Жергілікті жер асты ағынының қоректену көзіне жақын орналасуына байланысты, бұл ландшафттық жүйедегі жергілікті тұздардың шайылуына және жер асты суының ағыны жоқ аймақтарға шоғырлануына алып келді. Бұлардың барлығы да жер асты суларының тұрақты түрде тұздануының қалыптасуына мүмкіншілік жасап отыр.
Сонымен, табиғи-техникалық қызметтің нәтижесіндегі табиғи кезеңдер-дің өзгеру қарқыны көрсеткендей, қазіргі кезде Сырдария өзенінің төменгі ала-бындағы мелиорацияның даму қағидасы, ең бірінші кезекте суармалы алқап-тардың топырақ-экологиялық жағдайын қалыпқа келтіру және жақсарту болып табылады.
Қызылорда облысының өлкесіндегі мелиорацияның даму қағидасын не-гіздеген кезде, бұл аймақтың топырақ қабаты және жер асты суларының үлкен тұз қорына ие екендігін, жер асты суының ағынының жылдамдығының өте төмен, топырақ жамылғысының ақ сорланған екендігін ескеру керек.
Суармалы алқаптарда қалыптасқан қазіргі жағдайлар ауылшаруашы-лық жерлерін мелиорациялау кезеңінде, топырақ-экологиялық тұрғыда негіз-деудегі жіберілген қателіктерді, агроландшафттарға түсірілетін техникалық қысымды экологиялық тұрғыда шектейтін және топырақтың даму кезеңін бағдарлайтын теориялық, әдістемелік және әдістік нұсқалардың жоқтығын дәлелдейді. Осылардың барлығы агроландшафттармен қатар табиғи ладшафт-тардағы қалыптасқан табиғи байланыстың бұзылуына және игерілген жер-лердегі жаңа табиғи құбылыстардың басқаруға бағынбай, жаңа экожүйе-лердің пайда болуына алып келді. Осыған байланысты, ауылшаруашылық жерлерін мелиорациялаудың қағидаларын қайта қарастырып, табиғи қорларды тиімді және экологиялық тұрғыда қауіпсіз пайдаланудың және қоршаған ортаны қорғаудың жаңа жағдайын құруды талап етеді.
Егіс алқаптарының табиғи-техникалық әрекеттің нәтижесі бойынша өзгеріске түсу дәрежесін сапалық бағалау кешенді есепке жатады, ал оны шешу үшін бір-біріне байланысты табиғи жүрістерді бейнелейтін сынақтың көрсет-кіштері және оның математикалық үлгісі қажет. Ол үшін, бірінші кезеңде В.А.Барановтың [40] табиғи-техникалық жүйенің экологиялық орнықтылық коэффициенті және М.А.Глазовскийдің [41] экологиялық-геохимиялық орнықтылық (тиянақтылық) деңгейінің - (мұнда F - cу жиынау ауданы; fi - i жердің ауданы; К1 - тиянақтылық коэффициенті; К2 - жер бедерінің геологиялық-морфологиялық орнықтылығын ескеретін коэффициент) математикалық үлгісін негізге ала отырып, агроландшафттық жүйелердің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын (тиянақтылығын) анықтауға арналған өрнектің нұсқасын ұсынып отырмыз [42-46]:
(2.1)
мұнда: fi - i жағдайдағы (тұздану дәрежесі, жер асты суының деңгейі және оның тұздылығы) агроландшафт ауданының жалпы ауданға қатынасы; k3 - агроландшафттардың тұздану дәрежесі бойынша экологиялық маңыздылы-ғының қатынастық шамасы; km - агроландшафттардың жер асты суларының тұздану дәрежесі бойынша экологиялық маңыздылығының қатынастық шама-сы; kд - агроландшафттардың жер асты суларының орналасу деңгейі бойынша экологиялық маңыздылығының қатынастық шамасы.Егіс алқапта-рының эколо-гиялық-мелиоративтік орнықтылық (тиянақтылық) деңгейін мына белгілермен бағалауға болады [40]: Kэс0,33 - орнықтылығы өте төмен; Kэс = 0,34-0,50 - төмен; Kэс = 0,51-0,66 - орташа; Kэс = 0,67-1,00 - жоғары.
Агроландшафттық жүйедегі оның бөлшектерінің экологиялық маңыз-дылығының қатынастық шамасын, яғни k3, km және kд сандық мәнін анықтау үшін ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің топырақтың тұздану дәрежесіне, жер асты суларының орналасу деңгейі және оның тұздылығына байланысты жарияланған ақпараттық мәліметтерді пайдаландық [42] (2.7-кесте).
Егіс алқабындағы агроландшафттық жүйенің бөлшектерінің
экологиялық маңыздылығының қатынастық коэффициенттері
2.7-кесте
Агроландшафттық жүйенің бөлшектері
Топырақтың тұздану дәрежесі бойынша
k3
Жер асты суы
орналасу деңгейі
kд
тұздылығы
km
Тұзданбаған
1,00
1,00
0,85
1,00
1,00
1,00-3,00
0,75
3,00-5,00
0,50
5,00-10,00
0,35
10,00
0,25
Нашар тұзданған
0,85
1,00-2,00
1,00
1,00
1,00
1,00-3,00
0,85
3,00-5,00
0,65
5,00-10,00
0,55
10,00
0,35
Орташа тұзданған
0,60
2,00-3,00
1,00
1,00
1,00
1,00-3,00
0,95
3,00-5,00
0,75
5,00-10,00
0,65
10,00
0,40
Жоғары тұзданған
0,35
3,00-5,00
1,00
1,00
1,00
1,00-3,00
0,97
3,00-5,00
0,85
5,00-10,00
0,75
10,00
0,70
5,00
1,00
1,00
1,00
1,00-3,00
1,00
3,00-5,00
0,95
5,00-10,00
0,93
10,00
0,90
Егіс алқаптарындағы экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын анық-тауға арналған математикалық үлгіні және Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарының топырағының мелиоративтік және гидрогеохимиялық жағдайы туралы көп жылдық ақпараттық мәліметтерді пайдаланып отырып, оның экологиялық орнықтылығын анықтадық (2.8, 2.9-кестелер).
Жалпы, kд және km көрсеткіштерінің көбейтіндісін гидрогеохимиялық ма-ңыздылық көрсеткішінің қатынастық коэффициенті деп белгілеуге болады - kгх, яғни kгх=kд·km. Бірақ, бұл өрнек агроландшафттың құрамында гидрогеохимия-лық жағдайын бейнелейтін жер асты суларының орналасу деңгейімен және тұз-дылық ауданы бірдей болған жағдайда пайдалануға болады, ал осы кемшілікті жою үшін оны мына түрде жазуға болады kгх=kд·fд+km·fm. Осы өрнекті пайдаланып анықталған Сырдария өзенінің төменгі алабындағы агроландшафттардың гидрогеохимиялық маңыздылық көрсеткішінің қатынастық коэффициенті 2.8-кестеде келтірілген.
Суармалы егістік алқаптың гидрогеохимиялық жағдайы бойынша kгх - коэффициентінің мәні топырағы және жер асты сулары тұзданбаған ландшафттық жүйелердің бөлігінде ғана өте жоғары, ал топырақтың және жер асты суының тұздану дәрежесі, оның орналасу деңгейі жер бетіне жақын орналасуына байланысты гидрогеохимиялық көзқарастағы экологиялық орнықтылық көрсеткішінің мәні төмендей береді. Мұндай заңдылықты кеңістік және уақыт масштабында байқауға болады, егерде Сырдария өзенінің суармалы егістік алқа-бындағы агроландшафттық жүйелерде 1970 жылдары тұзданбаған топырақтар жүйесінде 0,639-0,988 аралығында болса, ал 2010 жылдары оның шамасы 0,600-0,750 дейін түскен. Жалпы, жоғарғы тұзданған топырақ жүйелерінде жер асты суларының орналасу және тұздану дәрежесіне байланысты оның шамасы 1970 жылдары 0,171-0,276 аралығында болса, ал 2010 жылдары 0,100-0,125 дейін төмендеген.Мұның өзі, Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарындағы агроландшафттық жүйелердің экологиялық орнықтылығына жер асты сула-рының орналасу деңгейінің және оның тұздылығының үлкен әсерін тигізе-тінін көрсетеді. Жоғарыда келтірілген 2.8, 2.9-кестелердегі мәліметтерді пайдаланып, анықталған Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарындағы агроландшафттық жүйелердің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығы (тиянақтылығы) 2.10-кестеде берілген.
Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарындағы агроландшафттық жүйелердің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын (тиянақтылығын) бағалаудың нәтижесі көрсеткендей, оның жоғарғы шамасы 0,454-0,818 аралығында, ал оның ең жоғарғы шамасы Түгіскен алқабындағы агроландшафттық жүйеде байқалса, ең төменгі мәні 0,454 Қазалы суару алқабының агроландшафттық жүйелерінде байқалады.
Агроландшафттардың бөлшектерінің гидрогеохимиялық көрсеткішін анықтау
2.8-кесте
Суару алқабы
Жыл
Агроландшафттық жүйенің экологиялық маңыздылығының қатынастық коэффициенттері
Тұзданбаған
Нашар тұзданған
Орташа тұзданған
Жоғары тұзданған
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
Түгіскен (31500 га)
1970
0,594
0,291
0,841
0,117
0,207
0,234
0,187
0,197
0,248
0,102
0,305
0,178
1980
0,556
0,344
0,849
0,178
0,194
0,277
0,163
0,178
0,220
0,103
0,284
0,170
1990
0,502
0,491
0,919
0,204
0,179
0,289
0,184
0,152
0,182
0,110
0,178
0,131
2000
0,413
0,634
0,952
0,317
0,142
0,361
0,143
0,127
0,152
0,127
0,097
0,109
2010
0,384
0,682
0,964
0,314
0,111
0,339
0,158
0,119
0,142
0,144
0,088
0,114
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
0,250
0,537
0,760
0,298
0,113
0,326
0,105
0,137
0,143
0,347
0,213
0,276
1980
0,230
0,589
0,789
0,309
0,123
0,342
0,151
0,134
0,172
0,310
0,154
0,233
1990
0,185
0,627
0,780
0,335
0,134
0,372
0,154
0,127
0,170
0,326
0,112
0,224
2000
0,073
0,710
0,747
0,390
0,143
0,423
0,181
0,107
0,177
0,356
0,040
0,212
2010
0,091
0,713
0,768
0,428
0,164
0,470
0,166
0,085
0,155
0,315
0,038
0,188
Қызылорда (128900 га)
1970
0,531
0,645
0,988
0,197
0,147
0,244
0,167
0,110
0,170
0,105
0,098
0,092
1980
0,484
0,647
0,945
0,172
0,156
0,230
0,154
0,104
0,157
0,190
0,093
0,136
1990
0,432
0,643
0,892
0,144
0,169
0,237
0,150
0,100
0,153
0,274
0,088
0,229
2000
0,247
0,662
0,731
0,093
0,182
0,255
0,116
0,079
0,118
0,544
0,077
0,326
2010
0,271
0,657
0,750
0,110
0,199
0,212
0,105
0,073
0,108
0,514
0,071
0,308
Қазалы (59450 га)
1970
0,429
0,308
0,639
0,010
0,170
0,118
0,406
0,277
0,416
0,155
0,245
0,171
1980
0,380
0,327
0,606
0,035
0,177
0,141
0,372
0,273
0,391
0,213
0,223
0,195
1990
0,327
0,342
0,566
0,076
0,183
0,176
0,375
0,260
0,386
0,222
0,215
0,197
2000
0,236
0,449
0,560
0,189
0,189
0,264
0,385
0,171
0,344
0,190
0,191
0,171
2010
0,226
0,548
0,625
0,161
0,216
0,261
0,480
0,154
0,397
0,133
0,092
0,105
Суғару алқаптарының экологиялық орнықтылығын бағалаудың тұздану дәрежесі бойынша көрсеткіштері
2.9-кесте
Суару алқабы
Жыл
Агроландшафттық жүйенің экологиялық маңыздылығының қатынастық коэффициенттері
Тұзданбаған
Нашар тұзданған
Орташа тұзданған
Жоғары тұзданған
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
Түгіскен (31500 га)
1970
0,291
1,00
0,841
0,206
0,85
0,234
0,197
0,60
0,248
0,305
0,35
0,178
1980
0,344
1,00
0,849
0,225
0,85
0,277
0,178
0,60
0,220
0,284
0,35
0,170
1990
0,491
1,00
0,919
0,215
0,85
0,289
0,152
0,60
0,182
0,178
0,35
0,131
2000
0,634
1,00
0,952
0,095
0,85
0,361
0,127
0,60
0,152
0,097
0,35
0,109
2010
0,682
1,00
0,964
0,093
0,85
0,339
0,119
0,60
0,142
0,088
0,35
0,114
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
0,537
1,00
0,760
0,113
0,85
0,326
0,137
0,60
0,143
0,213
0,35
0,276
1980
0,589
1,00
0,789
0,123
0,85
0,342
0,134
0,60
0,172
0,154
0,35
0,233
1990
0,627
1,00
0,780
0,134
0,85
0,372
0,127
0,60
0,170
0,112
0,35
0,224
2000
0,710
1,00
0,747
0,143
0,85
0,423
0,107
0,60
0,177
0,040
0,35
0,212
2010
0,713
1,00
0,768
0,164
0,85
0,470
0,085
0,60
0,155
0,038
0,35
0,188
Қызылорда (128900 га)
1970
0,645
1,00
0,988
0,147
0,85
0,244
0,110
0,60
0,170
0,098
0,35
0,092
1980
0,647
1,00
0,945
0,156
0,85
0,230
0,104
0,60
0,157
0,093
0,35
0,136
1990
0,643
1,00
0,892
0,169
0,85
0,237
0,100
0,60
0,153
0,088
0,35
0,229
2000
0,662
1,00
0,731
0,182
0,85
0,255
0,079
0,60
0,118
0,077
0,35
0,407
2010
0,657
1,00
0,750
0,199
0,85
0,212
0,073
0,60
0,108
0,071
0,35
0,308
Қазалы (59450 га)
1970
0,308
1,00
0,639
0,170
0,85
0,118
0,277
0,60
0,416
0,245
0,35
0,171
1980
0,327
1,00
0,606
0,177
0,85
0,141
0,273
0,60
0,391
0,223
0,35
0,195
1990
0,342
1,00
0,566
0,183
0,85
0,176
0,260
0,60
0,386
0,215
0,35
0,197
2000
0,449
1,00
0,560
0,189
0,85
0,264
0,171
0,60
0,344
0,191
0,35
0,171
2010
0,548
1,00
0,625
0,216
0,85
0,261
0,154
0,60
0,397
0,092
0,35
0,105
Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарындағы агроландшафттық жүйелердің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығы (тиянақтылығы)
2.10-кесте
Суару алқабы
Топырақтың тұздану
дәрежесі
Көрсет-кіштер
Жылдар
1970
1980
1990
2000
2010
1
2
3
4
5
6
7
8
Түгіскен (31500 га)
Тұзданбаған
fi · k3
0,291
0,344
0,491
0,634
0,682
kгх
0,841
0,849
0,919
0,952
0,954
Kэсі
0,566
0,597
0,705
0,793
0,818
Нашар тұзданған
fi · k3
0,175
0,191
0,183
0,080
0,079
kгх
0,234
0,277
0,289
0,361
0,339
Kэсі
0,204
0,234
0,236
0,221
0,209
Орташа тұзданған
fi · k3
0,118
0,107
0,091
0,076
0,071
kгх
0,248
0,220
0,182
0,152
0,142
Kэсі
0,183
0,164
0,137
0,114
0,107
Жоғары тұзданған
fi · k3
0,107
0,099
0,062
0,034
0,031
kгх
0,178
0,170
0,131
0,109
0,114
Kэсі
0,143
0,135
0,097
0,072
0,073
Kэс
0,274
0,282
0,294
0,300
0,302
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
Тұзданбаған
fi · k3
0,537
0,589
0,627
0,710
0,713
kгх
0,760
0,789
0,780
0,747
0,768
Kэсі
0,649
0,689
0,704
0,729
0,740
Нашар тұзданған
fi · k3
0,096
0,104
0,114
0,121
0,139
kгх
0,326
0,342
0,372
0,423
0,470
Kэсі
0,211
0,223
0,243
0,272
0,305
Орташа тұзданған
fi · k3
0,082
0,080
0,076
0,064
0,051
kгх
0,143
0,172
0,170
0,177
0,155
Kэсі
0,113
0,126
0,123
0,121
0,103
Жоғары тұзданған
fi · k3
0,074
0,054
0,039
0,014
0,013
kгх
0,276
0,233
0,224
0,212
0,188
Kэсі
0,175
0,144
0,132
0,113
0,101
Kэс
0,287
0,296
0,301
0,309
0,312
Қызылорда (128900 га)
Тұзданбаған
fi · k3
0,645
0,647
0,643
0,662
0,657
kгх
0,988
0,945
0,892
0,731
0,750
Kэсі
0,817
0,796
0,768
0,697
0,704
Нашар тұзданған
fi · k3
0,125
0,133
0,143
0,155
0,169
kгх
0,244
0,230
0,237
0,255
0,212
Kэсі
0,184
0,182
0,190
0,205
0,191
Орташа тұзданған
fi · k3
0,066
0,062
0,060
0,047
0,044
kгх
0,170
0,157
0,153
0,118
0,108
Kэсі
0,118
0,110
0,107
0,083
0,076
2.10-кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
Жоғары тұзданған
fi · k3
0,034
0,033
0,031
0,027
0,025
kгх
0,092
0,136
0,229
0,407
0,308
Kэсі
0,063
0,085
0,130
0,217
0,167
Kэс
0,296
0,293
0,299
0,301
0,285
Қазалы (59450 га)
Тұзданбаған
fi · k3
0,308
0,327
0,342
0,449
0,548
kгх
0,639
0,606
0,566
0,560
0,625
Kэсі
0,474
0,467
0,454
0,505
0,587
Нашар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1.
ОБЛЫСТЫҢ ТАБИҒИ - КЛИМАТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СУАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРГЕ ӘСЕРІ
1.1.
Облыстың географиялық орны және климаттық жағдайы
1.2.
1.3
Геология және гидрогеология. Топырақтардың қасиеттері
Су көзінің көрсеткіштері
2.
ОБЛЫСТЫҢ СУАРМАЛЫ АЛҚАПТАРЫНДА ЭКОЛОГИЯ-ЛЫҚ ЖӘНЕ МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫП-ТАСУ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
2.1
Қызылорда облысының егіс алқаптарына су-жер қорын пай-далану жағдайы
2.2
Облыстың егіс алқаптарының экологиялық және мелиора-тивтік жағдайдың қалыптасуы
2.3
2.3.1
Егіс алқабындағы мелиоративтік жағдайдың заңдылықтары
Аймақтық мелорациялық баға, мелоративтік аудан
3.
ОБЛЫСТЫҢ СУАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРІНДЕ СУ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ СУ БЕРУМЕН, ОНЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ.
3.1.
Сырдария өзені бассейніндегі су шаруашылығының жағдайы
3.1.1.
Облыстың су ресурстарының сапалық және сандық сипатта-малары
3.1.2.
Сырдария өзені бассейнінде су - жер ресурстарын пайдалану
3.1.3.
Қызылорда облысы суармалы егістікте суды тиімді пайдалану және суландыру жүйелеріндегі пайдалы әсер коэффициентін көтеру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қоршаған ортаға антропогендік жүктеменің өсуі бірінші орынға оны қорғау мәселелерін тудырады, ал шаруашылық айналымға көптеген мөлшерде табиғи ресурстарды қолдану немесе енгізу, оларды тиімді пайдалану қажеттігін алға қояды. Мұндай күрделі жағдай Сырдария өзені бассейнінде де қалыптасты. Соңғы жылдары бұл аумақта сушаруашылығы жағдайының қиындығы Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы халықты сумен қамтамасыз ету мәселесін қиындата түсті, аумақтың экологиялық жағдайын күрделендірді, адамдардың денсаулығы мен өмір сүру жағдайын нашарлатты. Қызылорда облысы бойынша мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау департаментінің мәліметтері бойынша суармалы егістікте жұмыс атқаратын адамдарда өзен суымен жұмыс атқармайтын халықпен салыстырғанда аскаридоз ауруымен ауырудың жоғары деңгейде өсу тенденциясы анық байқалады.
Сырдария өзенінің төменгі ағысында жерлердің табиғи құрғауы мен тұз-дануы, аң және өсімдік әлемінде экологиялық жүйенің терең тозуы анықтал-ған. Грунт сулары деңгейінің төмендеуі фауна мен флораға қатты әсер етеді.
Біздің уақытымызда адамның табиғатқа әсері геологиялық өзгеру элементтерімен теңесуде. Агроөндіріс кешенінің тармақтарын жылдамдату, ауыл шаруашылығын химиялау, мехнанизациялау көлемі мен жылдамдығы табиғи қоршаған ортаға қысымның ұлғаюына әкеліп соқты. Соңғы 30-40 жылда еліміздің егіспен, жер өңдеумен айналысатын аудандарда топырақ қарашірігінің 13 жоғалды. Мұның нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімі төмендеді, егіс алқаптарының шайылған минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттардың көп бөлігі су көздерін ластады. Соңғы 25 жылда халық шаруашылығында топырақ өңдеу және басқа салаларында дұрыс жүргізілмеуінен Сырдария өзенінің төменгі ағысына 552,6 млн АҚШ доллары көлемінде материалдық шығын келтірілді.
Аймақ үшін маңызды мәселелердің бірі болып тоғайларды сақтап қалу міндеті қойылады. Соңғы ширек ғасырда Сырдария өзені аңғарында 34 мың га тоғай, 470 мыңга жуық сексеуіл және басқада өсімдік түрлері жойылды. Ауыз судың сапасы бірталай нашарлады, өзенге улы төгінді және кәрізді-дренаждық сулар тастау тыйылмады. Бұл өз кезегінде Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы гидрохимиялық режимді нашарлатты.
Осыған байланысты өзенді ластайтын негізгі көздерді зерттеу және ауыл шаруашылығына ғылыми негізделген Сырдария өзенінің төменгі ағысында су сапасын сақтай отырып, оны егіс алқаптарын суаруда тиімді пайдалану мәселелері өзекті маңызға ие болды. Мұндай жағдайды қарастыру су көз-дерін ластаудан қорғау, суармалы суды үнемдеу, егіс алқаптарын тыңайтқыш элементтерімен қамтамасыз ету, топырақтың құнарлығын арттыру және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін көтеру мәселелері шешіледі.
Қазіргі кезде Отандық және шетелдік ғылымда ауыл шаруашылығына берілетін суды тиімді және ұтымды пайдалану концепциясын құруға көпте-ген талпыныстар бар. Бірақ, оларды Сырдария өзенінің төменгі ағысына қол-дану табиғи-климаттық ерекшеліктеріне байланысты мүмкіндік түдырмайды. Сондықтан, қойылған қойылған мақсатқа жету үшін нақты топырақ-климат-тық жағдайларды, өзен суының гидрохимиялық құрамын ғылыми негізділі-гіне, егілетін дақылдардың түрлерін дұрыс таңдау, ауыспалы егістік жүйесін-де ауыл шаруашылығы дақылдардың түрлерін дұрыс таңдау, ауыспалы егіс-тік жүйесінде ауыл шаруашылығы дақылдарын суару технологиясы, топырақ қасиетінің және құрамының өзгеру факторлары, және өнім сапасына көңіл бөлу керек.
Сыр өңірінде ауылшаруашылық дақылдарынан өнімі оны қолдан суару негізінде алынады. Сондықтан осы аймақ үлесін суды егіске пайдалану ма-ңызды мәселелердің бірі. Осыған байланысты суды егісте тиімді, ұтымды пайдалану бірінші қатарда тұрады. Осының барлығы тақырып өзектілігінің негізгі дәлелі.
Зерттеудің мақсаты: Зерттеулер негізінде аймақта Сырдария суын тиімді пайдалану жөнінде іс-шаралар анықталады.
Міндеттері: Зерттеулер міндеттеріне суармалы жүйенің қазіргі жағ-дайын талдау, суармалы жүйенің пайдалы әсер коэффициенттін анықтау, су-ды пайдалану жумыстарының кемшіліктерін анықтау, суды тиімді пайдала-нуды қамтамасыз ететін әдістер анықталады.
Зерттеу нысаны: Зерттеу нәтижелері суармалы жүйенің тиімділігін арт-тырады. Судың шығыны азаяды, қоршаған ортаға салмақ болып келген мелиоративтік жүктеме төмендейді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Аталған аймақта егіс алқаптарында суды тиімді пайдаланудың ерекше жолдары мен әдістері ұсынылады.
1. ОБЛЫСТЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СУАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРГЕ ӘСЕРІ
1.1 Облыстың географиялық орны және климаттық жағдайы
Қазақстанның оңтүстігінде 1938 жылы құрылған Қызылорда облысы Сырдария өзенінің төменгі ағысында оның екі жағасын ала орналасқан. Жер көлемі жағынан республикадағы ірі облыстардың бірі. Қызылорда облысы-ның байтағы 228,1 мың шаршы шақырым. Мұнда республикадағы халықтың 3,9 пайызы тұрады. Бір шаршы шақырым жерге 2,7 адамнан келеді.
Қызылорда облысының шығысы мен оңтүстік шығысында - Шымкент, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шектеледі, яғни, Азиялық шөл даланың белдеуіне орналасқан. Батысында - Арал теңізі. Оның солтүстік және шығыс бөлігі аралдармен қоса 28,5 шаршы шақырым болатын аумағы Қызылорда облысының құрамына енеді. Бұл облыс байтағының барлық кө-лемінің 11,8 пайызы. Оңтүстігінде - Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде - Арал теңізінің жиегіндегі Қарақұм, Арысқұм және орталық Қазақстанның шет аймағына кіретін шөлейт үстірті. Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтақ алқабын алып жатыр, оның басым көпшілігі Сырдария, Сарысу және Шу өзендерінің ертедегі атырау жазығы болып табылады.
Арал теңізінің құрғау нәтижесінде аймақтың климаты нашар жағына қарай біраз өзгергені белгілі. Бұл ұзақ жылдар бойы ауа ылғалдылығының төмендеуі, жаңбыр және қар түріндегі жауын-шашын түсуінің төмендеуі байқалады. Осының бәрі топырақ пайда болу процесінде біраз өзгерістер тудырды, екпінді шөлейттену және тағы басқалар байқалады. Сондықтан, аймақтың климаттық жағдайларына біршама бағалаулар беру қажеттігі туындайды.Сырдария бассейнінің климаттық жағдайын сипаттайтын әдеби мәлі-меттер баршылық болғанымен, олардың көпшілігі Қызылорда облысының бүкіл байтағындағы климат жағдайының ерекшеліктеріне соқпай, шектес жатқан аумағы кең үлкен жерлердің климатын жалпы тұрғыдан талдайды. Жергілікті жерде жүргізілген зеріттеулердің нәтижесінде, ауаның айлық орташа температурасы бойынша, Қызылорда облысының жерін сұр топырақты белдіктің солтүстік жағына және қоңыр топырақты шөлейт дала аймағына жатқызады (Боровский, Погребинский, 1958ж.).
Қызылорда облысының климаты еуроазиялық құрлықтың ішкі оңтүстік жағында атмосфералық ауаның жылжу (циркуляция) ерекшеліктерінің ықпа-лымен қалыптасады. Климаты континенттік, жазы ыстық құрғақ, әрі ұзақ, қысы - қарсыз қысқа, бірақ суық. Континенттік белгілері тәуілік, ай жыл ішінде білініп тұрады. Жазда температураның кенеттен құбылуы байқал-майды. Облыс байтағының барлық жерінде шілде айының орта темпера-турасы +25о - 28о. Территорияның көпшілік бөлігінде ең жоғарғы абсолюттік температура +44 - 47о. Қыста облыстың солтүстік және оңтүстік бөлігінің арасында температураның айырмашылығы байқалып тұрады. Мысалы, об-лыстың солтүстігінде орналасқан Арал қаласының төңірегінде ең суық ай қаңтардың орта температурасы - 13,4о, ал оңтүстігінде Аққұмда - 6, 8о десек, екеуінің арасындағы айырмашылығы - 6,6оС.
Облыс территориясының оңтүстік жағы ашық болғандықтан Сібірден жылжыған салқын ауа массасы еш кедергісіз келіп тұрады. Қыстың қысқа болса да суық болатыны содан. Қыс айларында ең төменгі абсолюттік тем-перетура 40 - 45о-қа дейін төмендейді. Температураның жылдық абсолюттік тербелуі (амплитуда), яғни жоғарғы және төменгі темперетураның айырмасы - 85 - 90оС.
Ауаның тәуіліктік орта температурасы 0о - тан жоғары болатын күннің саны 235-275. Ол 23 ақпан - 18 наурыздан басталып қарашаның 12-18 - інде бітеді. Сондықтан егінді пісіріп жинау суық ұрмайтын кезең 160-205 күнге созылады. Облыстың климатына тән ерекшелігі - құрғақшылық. Жауын-шашын өте аз. Оның жылдық орта мөлшері 100-150 мм-ден аспайды және әр маусымда бірдей емес: 60 пайызы қыс көктем айларында жауады. Жазда жауған жауынның топыраққа және өсімдікке пайдасы жоқ. Қыста жауған қар жабындысы жартымсыз және тұрақты емес. Әдетте қар желтоқсан айының екінші-үшінші онкүндігініде жауады, қалыңдығы 10-25см, 2,5 ай бойы жатады. Кей жылдары қардың жатысы 4 айға созылады. Мысалы, 1993-1994 жылдың қысында, қараша айының басынан бастап қыс бойы 14 рет жауған қалың қар наурыздың бірінші онкүндігіне дейін жатты.
Облыс территориясында солтүстік шығыстан қатты жел соғып тұрады. Желдің жылдық орта жылдамдығы 3,1-ден 6,0 мс. Дауылдатып, топырақ суырып соғатын қатты жел Аал теңізінің төңірегінде жиі болады. Қыс айла-рында соққан желден топырақтың беті шытынап жарылады. Жазда да алай-түлей жел жиі соғады, облыс жері шаңдатып жатады.
1.1-кестеден көретініміз, Арал теңізінің құрғауы нәтижесінде аймақтың климаты тез өзгерген. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының орташа мәні 2-6 пайызға төмендеген, жауын-шашын 10-15 мм-ге төмендеген, желді күн-дер саны көбейген, қыстың аз қарлылығы қалыпты жағдайға айналған.
Қызылорда метеорологиялық станциясында тіркелген негізгі метеорологиялық параметрлер
1.1-кесте
Айлар
Ауа тем-перату-расы, 0С
Ауа ыл-ғалдылы-ғы, %
Жауын-шашын-ның түсуі, мм
Желдің орташа жылдам-дығы, м3с
Желдің мак-сималды жылдам- дығы, мс
1
2
3
4
5
6
Қаңтар
-8,5
79
17,1
2,8
5,5
Ақпан
-7,5
77
15
3,3
6,6
Наурыз
0,5
72
17,9
3,6
5,4
Сәуір
12,8
51
18,9
3,9
5,3
Мамыр
19,7
42
19,8
3,4
4,8
Маусым
25,7
36
8,0
2,8
4
Шілде
27,7
34
4
2,7
3,9
Тамыз
24,6
35
3,6
3
4,7
1
2
3
4
5
6
Қыркүйек
16,5
41
9,6
2,8
4,3
Қазан
9,1
54
12,5
2,6
3,9
Қараша
1,5
73
17,1
2,8
5,1
Желтоқсан
-4,6
82
19,8
2,6
5,7
Орташа
9,9
56
157,8
3
3,9
Облыс байтағының басым дені құмды және сазды келетін шөл және шөлейт жазық болғанымен оның агроклиматтық жағдайы біркелкі емес. Ве-гетация кезіндегі жылу мен ылғадың көрсеткіштеріне орай, облыстың терри-ториясы бірнеше агроклиматтық аудандарға бөлінеді. Жалпы облыс терри-ториясында вегетация кезінде +10°-тан жоғары болатын темпуратураның жинағы 3400-4300° аралығында болады. Осы көрсеткіштеріне қарай мынадай агроклиматтық аудандарға бөлінеді:
1. Ыстық аудан - жылудың (+10°-тан жоғары) жинағы - 3400-4000°;
2. Өте ыстық - 4000-4300°;
3. Сырдария өңіріндегі агроклиматтық өңір;
4. Тау бөктері.
Сонымен қатар топырақ жағдайына байланысты тағы екі ауданға бөлінеді, барлығы 4 агроклиматтық аудан. Олардың қысқаша сипаттамасы.
1. Өте құрғақ ыстық агроклиматық ауданға кіретін әкімшілік аудандар мен олардың бөліктері: Арал, Қазалы, (орталық бөлігін қоспағанда), Қармақшы ауданының солтүстігі, Тереңөзек (орталық және оңтүстік бөлігін қоспағанда) Сырдария ауданының солтүстігі, Шиелі, Жаңақорған ауданының орталық бөлігі. Аталмыш ауданда температураның жинағы 3400-4000°.
Ауаның температурасы +10°-тан жоғары болатын кезең 175-195 күн. Суық болмайтын мезгіл сәуірдің бірінші онкүндігінің аяғында және үшінші онкүндікте басталып, 160-205 күнге созылады. Шілде айында орта темпе-ратура +25-27°. Қаңтар айында - 9-13°. Жылына жауатын жауын-шашынның мөлшері - 115-130 мм. Қар желтоқсанның екінші онкүндігінде жауады, қа-лыңдығы 10-25см. Дақылдың қандай түрін егуге де ауа райы қолайлы.
2. Сырдария өңіріндегі агроклиматтық аудан - негізгі егіншілік аймақ. Ол не-гізінен Сырдария өзенінің бойына орналастырылған. Бұл Арал әкімшілік ауданының шағын ғана оңтүстік батыс бөлігі және Қазалы, Қармақшы, Жа-лағаш, Тереңөзек, Сырдария, Шиелі, Жаңақорған әкімшілік аудадарының ор-талық бөлігін қамтиды.
Ауаның +10°-тан жоғары температурасының жинағы 3600-4200°, ал мез-гілдің ұзақтығы 180-200 күн. Жазы ыстық, ұзақ, шілдеде орта температура-6,5-11°. Жауын-шашын аз жылына -35-75 мм. Желтоқсанның екінші-үшінші онкүндігінде қалыңдығы 10-15 см қар жауады, ол 1,5-2,5 ай бойы жатады. Бұл ауданда жылу сүйгіш дақылдардың көбі егіледі (күріш, жеміс-жидек, жүзім, көкөніс, бақша).
1. Өте құрғақ,әрі ыстық агроклиматтық аудан Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Тереңөзек, Сырдария, Шиелі, Жаңақорған әкімшілік ауданда-рының оңтүстік жағын алып жатыр. Ауаның температурасы +10°-тан жоғары болатын жылу жинағы - 4000 - 4300°С. Осы кезеңнің ұзақтығы 195-205 күн. Суық болмайтын мезгіл сәуірдің бірінші жартысында кіреді. Оның ұзақтығы 180-190 күн. Күзде қазанның бірінші жартысында егінді суық ұрады. Жаз өте ыстық. Шілдеде орта температура +27-28°С. Жаз айларында Иран жақтан оқта-текте өте ыстық ауа массасы келіп тұрады,ондайда ауаның темпера-турасы +45°-қа дейін көтеріледі. Ондай ыстық егінге өте зиян-ақ дақыл ауып кетеді, ыстықты көкөніс - бақшада көтере алмай ,өсуі нашарлайды. Жауын өте аз, анда-санда жауады,жылдық нормасы - 35 - 60 мм. Қыста қар жоқ,жаусада тез еріп кетеді. Су болмаған соң егін егілмейді. Бұл ауданға кіретін жерлер малдың жайылымы ретінде пайдаланылады.
2. Тау бөктерінде құрғақ агроклиматтық ауданда +10°-тан жоғары, тем-ператураның жинағы - 3700-3500°. Бұл агроклиматтық ауданға Жаңақорған мен Шиелі әкімшілік аудандарының Қаратау етегін камтитын оңтүстік шы-ғыс бөліктері кіреді. Ауаның температурасы +10°-тан жоғары болатын мау-сым-сәуірдің ортасында басталып 185-188 күнге созылады. Қазанның бірінші он күндігінде егінді суық ұрады. Жылдық жауын шашын 75-125мм. Қыста жауатын қардың калыңдығы 20-25см, ол 65-70 күн жатады. Климат көптеген жылу сүзгіш дақылдар егуге қолайлы. Бұл ауданда суармалы егіншілікпен қатар азын-аулақ тәлімі егіншілік бар.
1.2. Геология және гидрогеология. Топырақтардың қасиеттері
Облыс аумағының топырақ жыныстары құрамының геологиялық және литологиялық құрылысы 4 литологиялық аудан көрсетілген геологиялық-литологиялық картаның негізінде суреттеледі:
І.Литологиялық аудан - құмдақ линзалары араласқан саздақтармен құралған көлемі жағынан айтарлықтай үлкен емес жер аумағы алып жатыр. Бұл қабаттың қалыңдығы 0,0-1,0 м. Бұдан төменірек зерттелген тереңдік - 7,50 м. көрсеткішінде шаңды және ұсақ түйіршікті құмдар жатыр.
II. Литологиялық аудан - ең кең таралған жер аумағы. Негізінен саз-дақтардан, құмдық линзалары араласқан саздан құралған, қабаты 1,0-2,0 м. Одан төменірек -7,50 м-ге дейін шаңды және ұсақ түйіршікті құмдар, кейбір жерлерде бұл құмдар саздақ немесе сазбен араласып жатады.
III. Литологиялық аудан - солтүстік батыс және шығыс бағытында жер аумағын алып жатыр. Саздақ, құмдақ линзалары араласқан сазбенен құрал-ған, қабаты 2,0-3,0 м. Одан төменірек 7,50 м-ге дейін шаңды және ұсақ түйіршікті құмдар алып жатыр. Кейбір жерлерде бұл құмдар саздақтармен араласып жатыр.
IV. Литологиялық аудан - негізінен жер аумағының солтүстік және ба-тыс бөліктерінде таралған. Саздақтармен, құмдақ линзалары бар саздан құ-ралған, қалыңдығы 3,0 м-ден асады. Одан төменірек 7,50 м-ге дейін шаңды және ұсақ түйіршікті құмдар жатыр.
Аэрация аймағындағы топырақтардың гранулометрикалық құрамы жә-не суландырылуы лабораториялық жағдайда бұзылған структуралы 42 үлгісін зерттеу арқылы анықталады. Сазды бөлшектер (d0,001мм). Кесінді-лерден көрініп тұрғандай саздар пласт тәріздес қабаттар мен линзалар түрінде жайылған қабат қалыңдығы 0,0-2,0 м болады.
Пайызбен бергенде фракциялардың құрамы мынадай: Төменгі көрсеткіш- жоғарғы көрсеткіш
Сазды бөлшектер (d0.0001м.)
Шаңды бөлшектер (d 0,001-0,05мм)
Құмды бөлшектер (d0.05мм.)
Саздақтар. Пласт тәріздес қабаттар түрінде жайылған. Қабат қалың-дығы 0,0-ден 3,0- ге дейін ауытқиды. Пайызбен бергенде фракциялардың құрамы келесідей:
Сазды бөлшектер (d 0,001мм)
(59,23-21,29)43,4
Шаңды бөлшектер (d 0,001-0,05мм)
Құмды бөлшектер (d 0,05мм)
Құмдақтар. Пласт тәріздес қабаттар мен линзалар түрінде жайылған. Олардың қалыңдығы 0,0-ден 1,5м-ге дейін ауытқиды. Процентпен бергенде фракциялар құрамы келксідей: төменгі көрсекіш-жоғары көрсеткіш орташа-сы.
Сазды бөлшектер (d0,001мм) 14,3
Шаңды бөлшектер (d0,001-0,05мм)85,6
Құмды бөлшектер (d0,05мм)0,1
4. Құмды топырақтар - лабораториялық талдаулар көрсеткендей, аэрация жә-не суға қанған қабат аумағында шаңды және ұсақ түйіршікті құмдарға жата-ды. Қабаттың қалыңдығы 0,0-ден 6,0м-ге дейін ауытқиды. Гранулометриялық құрамы 2- кестесінде көрсетілген.
Жоба мәліметтері бойынша бұл жер үшін сүзілу коэффиценті келесідей:
- Саздар үшін -0,1-0,2 мтәу;
- Саздақ үшін -0,35 мтәу;
- Құмдақ үшін -0,5-1,0 мтәу;
- Шаңды топырақ -1,0-2,0 мтәу;
- Ұсақ түйіршікті топырақ -4-6 мтәу.
Құмды топырақтардың гранулометриялық құрамы төменде 1.2-кесетеде берілген.
Құмды топырақтардың гранулометриялық құрамы
1.2- Кесте
Құбыр
№
Топырақ үлгісін алу тереңдігі
Топырақ атаулары
Фракциялар мөлшері
(құрғақ топыраққа пайыз)
3-2
2-1
1-0,5
0,5-0,23
0,95- 0,10
0,10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
2
2,8
Ұсақ түйіршік топырақ
0,26
2,72
20,56
8,05
43,93
24,42
21
3,5
Шаңды топырақ
1,37
1,50
3,42
6,23
39,22
47,63
Жер аумағының гидрогеологиялық жағдайлары. Гидрогеологиялық зерттеулер уақытында 1984 жылдың 5, [II]-на дейін жер қыртысы суларының деңгейі 2,5-5,0 м. тереңдікте болған. Суды көп жинайтын қабат негізінен ұсақ түйіршікті құмдармен көрсетілген. Учаскілер ауданы бойынша жер қыр-тысы суларының әртүрлі тереңдікте таралуы және сол аудандардың қаты-насы 1.3- кестесінде берілген.
Учаскілер ауданы бойынша жер қыртысы суларының әртүрлі тереңдікте таралуы және сол аудандардың қатынасы
1.3-кесте
Рн
№
Әртүрлі тереңдікте жатқан жер қыртысы суларының таралу ауданы
3,0-ге дейін
30-40
4,0
Барлығы
1
2
3
4
5
6
1
Гектармен
10,0
709,3
135,7
855,0
2
Пайызбен
1,17
82,9
15,93
100
Территорияда жер қыртысы суларының тереңдігі табиғи немесе жасан-ды факторларға байланысты болғандықтан учаскілердің үш түрін бөліп көр-сетеміз. Жер қыртысы суларының қоректенуі Сырдария өзені және магис-тральді каналдар суының сүзілуі есебінен жүреді. Жер қыртысы сулары дең-гейінің жыл бойы ауытқу амплитудасы 1,5-2,0 м.
Құрылыстық категорияларға топырақтардың классификациясы ЕРЕП 1977 ж. жинағы бойынша анықталып отыр. Төменде 1.4-кестеде топырақ-тардың пайыздық мөлшері 5,0 м тереңдікте жайылуы келтірілген. 7,50 м тереңдікке дейін зерттелген суландырылатын жердің геологиясының құры-лымы екі қабаттан тұрады. Жоғарғы қабаты, қалыңдығы 0,1-1,0 м құм мен құмдық линзалары араласқан саздақты-сазды болып келген.
Топырақ бес метр тереңдікте жайылуының пайыздық мөлшері
1.4-кесте
№
Тереңдігі, м
Құмдақ
Саздақ
Саз
Құм
1
2
3
4
5
6
1
1,0
20
49
17
14
2
2,0
7
25
22
45
3
3,0
2
13
15
70
4
4,0
-
20
10
70
5
5,0
4
17
9
70
ЕГЕП 1977 ж жинағынан алынған
Құмдақ №1 жинағынан 1-кесте §32а 10%
Саздақ №1 жинағынан 1-кесте §30 б
32%
Саз №1 жинағынан 1-кесте §52 10%
Құм №1 жинағынан 1-кесте §24г 48 %
Қарастырылып отырған жер аумағындағы гидрогеологомелиоративтік жағдай соның ішінде жер қыртысы суларының жоғары минералдануы және олардың деңгейінің суарудан кейін көтеріліп кету мүмкіндігі топырақ бетінің қайта сорлануына әкелу мүмкін.
Топырақтардың қасиеттері. Топырақтардың су-физикалық қасиеттері шабындықты-батпақты топырақтарды зерттелуі. Топырақ қабатының кескіні-нен көретініміз - оның құрамы ауыр механикалық болып келетіні. Бет жа-ғында ауыр саздақ, ал әрі қарай саз кездеседі. Жыртылатын горизонттағы кө-лемді салмағы 1,06-1,30 гсм3 шамасында ауытқиды, орташа алғанда 1,12 гсм3. Бұл топырақ түрлері үшін көлемді салмақтың орташа мәні 0-100 см. Қалыңдығы үшін -1,31 гсм3 құрайды. Топырақтың үлесті салмағы 2,66-1,70 гсм3 шамасында. 0-100 см. Қабат үшін табиғи ылғалдылық көрсеткіші оның көлемінен алғанда орташа 18,7-23,98 % шамасында ауытқиды. Бірінші метр қабаттың шекті далалық ылғал сыйымдылығы топырақтардың механикалық құрамына қарай оның көлемінен орташа 17,8-ден 31,2 %-ке дейін ауытқиды, яғни метрлік қабаты 2782-3118 м3га ылғал сақталуы мүмкін. Топырақтардың су сіңіргіштігі олардың механикалық құрамына, тығыздығына байланысты 0,08-ден 0,10 мтәулікке дейін ауытқып отырады.
Қызылорда облысының ландшафттарының топырақ жамылғысының сипаттамасын, осы аймақтарда жүргізілген В.М.Боровский, М.А.Погребинский [13], В.Н.Антропов, К.Д.Каражановтың [14] топырақ-мелиоративтік зерттеулерінің мәліметтері бойынша беруге болады.
Сырдария өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесіндегі топырақ жамылғысының сипаттамасы біртұтас жоспар түрінде берілген: суармалы егістіктің аймақтық орналасуы, топырақтың даму түрі және қатары, негізгі топырақтардың физикалық және химиялық сипаттамасы, олардың орналасу жағдайы және таралу ауданы.
Сырдария өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесіндегі суармалы егістік жерге пайдалануға жарамды жердің ауданы, оның құрамына игеру кезеңінде күрделі мелиоративтік шараларды талап ететін жерлерді қосқанда 259160 га құрайды (кесте 1.5).
Түгіскен суғару алқабы Сырдария өзенінің атырау бөлігінің бас жағындағы жағалауына орналасқан. Суару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сорлармен, ақ сорлы сазды және тақырлар бірлестігіне орналасқан далалық бірлескен, далалық тұзданған тақыр топырақтардан құралған.
Жаңақорған - Шиелі суару алқабы Сырдария өзенінің атырау бөлігінің бас жағындағы оң жағалауына орналасқан және оның жалпы ауданы 380 мың га. Суару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сор және тақырлардың бірлестігінде кездесетін далалық тақыр топырақтардан және оның көп бөлігі аз дамыған ашық сұр және солтүстік сұр топырақтардан құралған. Ал, жартылай гидроморфтық және гидроморфтық топырақтар далалық саздардан, сазды-батпақтардан, сазды сұр топырақтардан және ақ сорланған саздардан тұрады. Мелиоративтік жағдайы бойынша Жаңақорған - Шиелі суару алқабы Сырдария өзенінің төменгі саласындағы ауылшаруашылық өндіріс күшін орналастыруға ең қолайлысы және қазіргі кездегі суармалы егістікке пайдаланып жүрген жердің ауданы 46,3 мың га құрайды.
Қызылорда суару алқабы Сырдария өзенінің ертедегі атырау бөлігінің сол және оң жағалауын алып жатыр, жалпы ауданы 1144,1 мың га, оның 68,5 мың га жері ғана суғармалы егістік жүйесіне пайдаланылады. Суару алқабының топырақ жамылғысының құрамы өте күрделі. Сырдария өзенінің жағалауында сазды және батпақты топырақтар қатары кеңінен тараған, олар әр түрлі дәрежеде тұзданған және оның құрамында автоморфтық топырақ түрлері де кездеседі.
Қызылорда облысының топырақ ландшафттарының сипаттамасы
Кесте-1.5
Топырақтың түрі
Қызылорда облысының егіс алқаптарының
ландшафттары
Қазалы
Қызылорда
Жаңа- қорған - Шиелі
Түгіскен
Ландшафттың рет саны
24
18
23
19
34
Алқабтың ауданы, га
59450
67100
128900
45600
18500
Сұр-боз топырақ, га
6000
Сұр-боз тұзданған топырақ, га
12800
100
Тұзданған тақыр топырақ, га
300
8400
14600
7900
4600
Тұзданған саз топырақ, га
3400
11800
3400
5000
Сазды-батпақ топырақ, га
4950
20200
4400
Сазды-батпақ тұзданған топырақ, га
14000
37400
16200
Кәдімгі ақ-сор топырақ, га
6000
8300
Сор араласқан тұзданған тақыр топырақ, га
41000
21600
8800
Тұрақты құмдар, га
2600
2300
3600
100
Саздар, га
3200
Батпақтар, га
9400
Ашық сұр топырақ, га
2400
Сорланған ашық сұр топырақ, га
2000
Сазды-сұр топырақ, га
1900
Қуаңдария-Жаңадария суару алқабы геоморфологиялық қатынаста ертедегі Жаңадария және Қуаңдария арасының атыраулық - аллювиальдық тегістігіне орналасқан. Суару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сортаң далалық тұзданған тақырлардан, құмдармен қапталған далалық тақырлардан құралған.
Қазалы суару алқабы Сырдария өзенінің сол және оң жағындағы далалық аймақтың сұр-боз топырақты аймағын алып жатыр және оның жалпы ауданы 235,5 мың га. Геоморфологиялық жағдайы бойынша суару алқабы Сырдария ойысының атыраулық - аллювиальдық тегістігіне орналасқан.
Топырақ жамылғысы далалық аймақтық атыраулық - аллювиальдық тегістігіне орналасқан автоморфтық (тақырлар және тақырға ұқсас), гидроморфтық (саз және батпақ) және галоморфты (әртүрлі сорлар) сұр-боз топырақтар.
Жалпы Қазалы суару алқабының 180 мың га жері ғана егістік жүйесіне пайдалануға жарамды, оның қазіргі кезде 15, 6 мың га жері суғармалы егістікке пайдаланылады.
Мелиоративтік жағдайы бойынша Қазалы суару алқабы өсімдік шаруашылығын дамытуға ыңғайсыз, оның топырақ жүйесі күрделі инженерлік-мелиоративтік шараларды талап етеді.
1.3 Су көзінің көрсеткіші
Бестам каналының су көзі Сырдария. Сырдария өзені таудан аққан қар суларын қабылдайды, ағыс жыл көлемінде бірқалыпты. Қазіргі таңда өзен ағысы 4 су қоймасымен реттелген, олардың ішіндегі ең үлкені Қайраққұм және Шардара су қоймасы, олардың су сыйымдылығы 42 және 57 м3.
Бөгеттегі ( створдағы) су шығыны қарастырылып отырған кеңшарда 40 м3с қуаңшылық уақытта және 290 м3с- судың көп мезгілінде. Ағысты реттеу нәтижесінде қоқым және майлылық 72 кгсек, 153 гсм 3 зжәне біршама аз, кәдімгі жағдайдағыдан. Су тұздылығы 1,42 глитрден 2,09 глитрге дейін. Химиялық құрамы жағынан су сульфатты-хлорлы, натриийлі-магнийлі. Сырдария ағысының жылдық ауыспалы коэффиценті Қызылорда қаласында 0,34. Шардара су қоймасын салғанға дейін су шығыны төмендегідей болды:
Р%
25%
50 %
75%
М 3с
750
590
460
Шардара су қоймасын салғаннан кейін келесідегідей өзгерді.
Р%
25%
50 %
75%
М 3с
212
153
102
2 ОБЛЫСТЫҢ СУАРМАЛЫ АЛҚАПТАРЫНДА ЭКОЛОГИЯ-
ЛЫҚ ЖӘНЕ МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫП-
ТАСУ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
2.1 Қызылорда облысының егіс алқаптарына су-жер қорын
пайдалану жағдайы
Сырдария өзенінің төменгі аймағы (Қызылорда облысының шекара-сында) 218,4 мың га жерді алып жатыр. Облыстың шекарасында жеті әкімшілік орналасқан: Арал, Жалағаш, Сырдария, Қармақшы, Қазалы, Шиелі және Жаңақорған (2.1-кесте), [26; 27-28].
Қызылорда облысының әкімшілік ауданның құрамы
2.1-кесте
Ауданның аттары
Ауданы, мың га
Суармалы егістік,
%
Барлығы
Оның ішінде
жайылым
шабындық
суармалы егістік
1
2
3
4
5
6
Арал
5660
-
-
2,2
0,04
Жалағаш
2360
1660,7
57,1
31,5
1,33
Сырдария
4380
4429,2
81,1
58,5
2,92
Қармақшы
2920
2035,0
37,4
25,1
0,86
Қазалы
3700
2761,7
76,4
30,1
0,81
Шиелі
1820
1301,0
24,0
36,2
1,99
Жаңақорған
1000
963,9
20,9
32,5
3,25
Барлығы
21840
13151,5
296,9
216,1
11,2
ХХ ғасырдың басында суармалы егістік жерлер негізінен дөңес-атыз тегістіктерге, өзен саласына, өзеннің жағалауына жақын тау етектеріне және құрғақ атырауға орналасқан болатын. Ал, орта шенінде жерді пайдалануға, оның ішінде суармалы егістікке тән бірнеше әкімшілік жүйемен басқарудың нәтижесінің арқасында экстенсивтік жолмен суармалы егістікке жарамды деген барлық жерлерді егіншілік жүйесіне игеру. Оның негізіне Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан Қызылорда облысының әкімшілік аудандарының барлығындағы суармалы егіншілік жерлерді игеру қарқыны дәлел бола алады (2.2-кесте).
Қызылорда облысының табиғи қорды пайдаланудың үдемелі қарқынын бағалау үшін мына көрсеткіштерді пайдаландық [27; 28]:
- жер қорын пайдалану (суармалы егістіктің ауданы - Fор, оның өсуі - және өсу қарқыны мұнда Т - есептеу кезеңінің ұзақтығы);
- су қорын пайдалану (суару мөлшері - Ор, оның өсуі - және өсу қарқыны );
Қызылорда облысының әкімшілік аудандарындағы суармалы егістік жерлердің өсу қарқыны
2.2-кесте
Аудандар
Жылдар
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2010
Арал
F, мың га
0,60
0,40
0,20
0,20
1,80
2,20
2,40
2,40
2,20
-
FFH
1,00
0,67
0,33
0,33
3,00
3,67
4,00
4,00
3,67
-
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
-0,04
-0,04
0,00
0,32
0,08
0,04
0,00
-0,04
-
Жалағаш
F, мың га
11,3
16,4
19,0
31,7
36,8
34,4
35,0
34,4
31,5
30,87
FFH
1,00
1,451
1,681
2,805
3,256
3,044
3,097
3,044
2,787
1,882
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
1,02
0,52
2,54
1,02
-0,48
0,12
-0,12
-0,58
-0,13
Сырдария
F, мың га
11,5
11,5
14,4
18,7
24,7
28,2
28,0
27,0
25,1
28,40
FFH
1,00
1,00
1,274
1,626
2,148
2,452
2,434
2,348
2,183
2,469
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
0,00
0,58
0,86
1,20
0,70
-0,18
-0,20
-0,38
0,66
Қазалы
F, мың га
13,3
11,6
14,3
18,8
30,2
32,4
32,1
31,5
30,1
15,89
FFH
1,00
0,872
1,075
1,413
2,270
2,436
2,413
2,368
2,263
1,195
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
-0,34
1,23
0,90
2,28
0,44
-0,06
-0,12
-0,30
2,84
Шиелі
F, мың га
20,2
23,2
24,0
27,5
41,6
39,3
38,5
38,2
36,2
29,32
FFH
1,00
1,149
1,188
1,361
2,059
1,945
1,905
1,891
1,792
1,459
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
0,06
0,16
0,70
2,82
-0,46
-0,07
-0,06
-0,40
1,38
Жаңақорған
F, мың га
9,3
8,9
15,1
24,7
32,0
35,1
35,0
34,8
32,5
26,49
FFH
1,00
0,957
1,623
2,656
3,441
3,774
3,763
3,742
3,494
2,848
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
-0,08
1,24
1,92
1,46
0,62
-0,02
-0,02
-0,46
-1,20
Қызылорда облысы
F, мың га
92,2
92,8
124,6
171,0
228,5
235,0
233,5
229,8
216,1
130,97
FFH
1,00
1,006
1,351
1,854
2,478
2,548
2,532
2,492
2,343
1,420
(Fi-Fi-1)T, мың гажыл
-
0,12
6,36
9,28
11,50
1,30
-0,30
-0,74
-2,74
-17,03
Жалпы, 2.2-кестедегі келтірілген мәліметтерге жүгінетін болсақ, Қызылорда облысының барлық әкімшілік аудандарында суармалы егістік жердің даму қарқынының 1965 - 1990 жылдар аралығында жоғары екендігін көруге болады, ал 1995 жылдан бастап оның ауданы біртіндеп кеми бастаған.
Қызылорда облысындағы суармалы егістік жердің даму қарқынын көп жылдық көлемде талдау жасасақ, онда екі жағдайды атап өту керек болады. Суармалы егістік жерлер 1935-1955 жылдар аралығында негізінен тұзданбаған, құнарлы жерлерге орналасқан болатын және олардың даму қарқыны және суа-руға қажетті меншікті суару мөлшері үлкен (Ор = 4,0-7,10 мың м3га) болған жоқ (2.3-кесте, [28]). Ал, 1955 жылдан бастап суармалы егістік жерлерге тұзданған топырақтар жүйесін пайдаланудың және күріш өсімдігін өсіруге байланысты суаруға қажетті меншікті суару мөлшері өте тез өсті (Ор = 35,0-46,0 мың м3га). Бұның шамасы Сырдария өзенінің төменгі алабындағы табиғи қуаттық қоры-ның жер бетінен ылғалды буландыру (ЕО = 10,0-12,0 мың м3) шамасынан 3,5-4,2 есе үлкен болғандықтан, суару алқабының табиғи жүйесінің барлық бөлшектеріне айтарлықтай өзгеріс енгізген.
Облыстың жер-су қорын игерудің қарқыны
2.3-кесте
Кезең
Суару ауданы
Пайдаланылған судың көлемі
F,
мың га
FFH
(Fi-Fi-1)T,
мың гажыл
Ор,
мың м3
мың м3га
1
2
3
4
5
6
7
1935
16,7
1,00
-
4,0
1,00
-
1940
46,0
2,75
5,86
5,3
1,32
0,26
1945
60,0
3,59
2,80
5,6
1,40
0,06
1950
72,0
4,31
2,40
6,0
1,50
0,08
1955
72,2
4,32
0,04
7,1
1,78
0,22
1960
72,4
4,33
0,04
12,4
3,10
1,06
1965
78,0
4,67
1,12
46,0
11,50
6,72
1970
88,0
5,27
2,00
38,6
9,65
-1,48
1975
102,0
6,10
2,80
36,5
9,13
-0,42
1980
125,0
7,49
4,60
45,1
11,28
1,72
1985
199,0
11,92
14,8
35,1
8,78
-2,00
1990
228,5
13,68
5,90
36,2
9,05
0,22
1995
252,0
15,09
4,70
35,8
8,95
-0,08
2000
233,0
13,95
-3,80
37,2
9,30
0,28
2005
229,8
13,76
-0,64
35,6
8,90
-0,40
2010
216,1
12,94
-2,74
32,8
8,20
-0,07
2.2 Облыстың егіс алқаптарының экологиялық және мелиоративтік жағдайының қалыптасуы
Қызылорда облысының суармалы егістік жүйесінің дамуы топырақтың дамуына және егістік жердегі бір-біріне байланысты табиғи кезеңдерге, оған жақын орналасқан аймақтарға күрделі өзгерістер енгізді. Осыған байланысты қазіргі кезде біршама суармалы егістік жерлердің мелиоративтік жағдайы қана-ғаттандырмайтын жағдайда. Сырдария өзенінің төменгі алабындағы то-пырақ жамылғысының мелиоративтік жағдайының нашарлауы жер-су қорын өте тиімсіз пайдаланудан болып отыр. Бұл - суды пайдаланудың ретсіздігі, тасымалдау және тарату желілеріндегі, суару танаптарындағы суару суының үлкен пайдасыз шығынына байланысты. Соның нәтижесінде суармалы егіс-тік танаптарда заттық ортаның эволюциялық даму кезеңінің сай табиғи жүйе-нің ыңғайсыз жағдайын жақсартуға бағытталған ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың негізгі қағидалары сақталмаған, оны суармалы алқап-тарда байқалған мына-дай табиғи кезеңдермен дәлелдеуге болады [29-39]:
- суармалы егістік алқаптарындағы жер асты суларының деңгейінің көте-рілуі судың геологиялық айналымының қарқынын күшейтті, ол тұздардың то-пырақтың жоғары қабатына шоғырлануын белсендірді;
- жер асты және топырақ қабатының аймағындағы тұздардың салмағын жалпы гидрохимиялық айналымға шығару, тек қана жер бетіндегі суларды ғана емес, тұзданған жер асты суларының біраз бөлігін егістік жерлерден алып кету үшін кәріз-коллектор желілерінің құрылысын жүргізуді талап етті;
- жоғары тұзданған кәріз суларын су көзіне тастаудың нәтижесінде суармалы алқаптардағы топырақтың мелиоративтік жағдайының нашар-лауына, суару суының тұздылығының артуына және оның сапасының төмен-деуіне алып келеді. Бұның өзі суарудың нәтижесі бойынша суармалы алқап-тардағы топырақтың мелиоративтік, гидрогеологиялық және гидрогео-химиялық жағдайын бағдарлауды және табиғи кезеңдердің бағытталған өзгерістеріне баға беруді қажет етті.
Ауылшаруашылық дақылдарды өсу кезеңінің тәртібіне және қажет етуіне байланысты адамзаттың жаратылыс табиғи кезеңдеріне, оның тәртібіне өзгерістер енгізу үшін араласуы, қоршаған ортада сақталған тарихи қарым-қатынастың бұзылуына алып келеді. Сондықтан, негізгі бір көкейтесті мәселе, Сырдария өзенінің төменгі үлкен кеңістік алабындағы экологиялық жағдайдың өзгеруін бағдарлау және ХХ ғасырдың соңында қалыптасқан қауіпті экологиялық ахуалға байланысты топырақ жүйесінің даму кезеңінің бағытын анықтау болып отыр. Ол үшін Рессейдің мемлекеттік гидрогео-логиялық (ГГИ), Қазақстан Республикасының топырақтану институтының, Оңтүстік-Қазақстан және Қызылорда мелиоративтік-гидрогеологиялық экспедицияларының мәліметтерін пайдаландық, олар суарудың топыраққа тигізетін әсерінің көп қырлы екендігін көрсетті (2.4; 2.5; 2.6-кестелер).
Бізге белгілі, жерлерді игеру барысында топырақтың табиғи ылғалдану тәртібі және оған байланысты су және химиялық заттардың геологиялық айна-лымының бағыты және қарқыны өзгереді; жер асты суларының гидрогеохи-
Облыс өңіріндегі суармалы алқаптардың мелиоративтік жағдайы
2.4-кесте
Суару алқабы
Жыл
Топырақтың мелиоративтік жағдайы
тұзданбаған
нашар тұзданған
орташа тұзданған
жоғары тұзданған
га
%
га
%
га
%
га
%
Түгіскен (31500 га)
1970
14100
44,8
6500
20,6
5000
15,9
5900
18,7
1980
13100
41,6
7100
22,5
6180
19,6
5120
16,3
1990
12200
38,7
6800
21,5
8000
25,3
4500
14,5
2000
10000
31,7
3000
9,5
14500
46,0
4000
12,8
2010
8500
27,0
2850
9,3
16950
53,8
3200
9,9
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
10700
23,5
5800
12,7
8000
17,5
21100
46,3
1980
9200
20,1
6820
15,0
16150
35,4
13430
29,5
1990
7150
15,7
10520
23,0
14500
31,9
13430
29,4
2000
3327
7,3
17771
39,0
15730
34,5
8772
19,2
2010
2980
6,5
23500
51,5
11420
25,1
7700
16,9
Қызылорда (128900 га)
1970
32200
25,0
30500
23,7
12500
9,7
53700
41,6
1980
30100
23,3
28500
22,1
13600
10,6
56700
44,0
1990
29500
22,9
27630
21,4
14200
11,0
57570
44,7
2000
28100
21,8
26150
20,3
16500
12,8
58150
45,1
2010
25450
19,7
24600
19,1
18500
14,3
60350
46,9
Қазалы (59450 га)
1970
22450
37,8
8100
13,6
3000
5,0
25900
43,6
1980
20160
33,9
8700
14,6
5460
9,2
25130
42,3
1990
14700
24,7
9260
15,6
7210
12,1
28280
47,6
2000
4200
7,0
13267
22,3
15180
25,5
26803
45,6
2010
3013
5,0
14120
23,7
14887
25,0
27430
46,3
Облыс өңіріндегі суармалы алқаптардың гидрогеологиялық жағдайы
2.5-кесте
Суару алқабы
Жыл
Жер асты суының орналасу деңгейі, м
5,0
3,0-5,0
2,0-3,0
2,0
га
%
га
%
га
%
га
%
Түгіскен (31500 га)
1970
18700
59,4
3700
11,7
5900
18,7
3200
10,2
1980
17520
55,6
5600
17,8
5130
16,3
3250
10,3
1990
15820
50,2
6420
20,4
5810
18,4
3450
11,0
2000
13000
41,3
10000
31,7
4500
14,3
4000
12,7
2010
12120
38,4
9900
31,4
4980
15,8
4500
14,4
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
11500
25,0
13600
29,8
4800
10,5
15700
34,7
1980
10560
23,0
14100
30,9
6910
15,1
14030
31,0
1990
8450
18,5
15260
33,5
7040
15,4
14850
32,6
2000
3327
7,3
17771
39,0
8274
18,1
16228
35,6
2010
4150
9,1
19500
42,8
7580
16,6
14370
31,5
Қызылорда (128900 га)
1970
68500
53,1
25400
19,7
21500
16,7
13500
10,5
1980
62450
48,4
22150
17,2
19800
15,4
24500
19,0
1990
55650
43,2
18560
14,4
19290
15,0
35400
27,4
2000
31820
24,7
11880
9,3
15000
11,6
70200
54,4
2010
35000
27,1
14100
11,0
13500
10,5
66300
51,4
Қазалы (59450 га)
1970
25500
42,9
600
1,0
24150
40,6
9200
15,5
1980
22600
38,0
2100
3,5
22150
37,2
12600
21,3
1990
19450
32,7
4500
7,6
22300
37,5
13200
22,2
2000
14013
23,6
11267
18,9
22894
38,5
11276
19,0
2010
13460
22,6
9580
16,1
28560
48,0
7850
13,3
Облыс өңіріндегі егіс алқаптардың гидрогеохимиялық жағдайы
2.6-кесте
Суару алқабы
Жыл
Жер асты суының тұздылығы, гл
3,0
2,0-3,0
1,0-2,0
1,0
га
%
га
%
га
%
га
%
Түгіскен (31500 га)
1970
9220
29,1
6520
20,7
6200
19,7
9560
30,5
1980
10830
34,4
6120
19,4
5600
17,8
8950
28,4
1990
15460
49,1
5640
17,9
4800
15,2
5600
17,8
2000
20000
63,4
4500
14,2
4000
12,7
3000
9,7
2010
21500
68,2
3490
11,1
3750
11,9
2760
8,8
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
24500
53,7
5160
11,3
6250
13,7
9690
21,3
1980
26850
58,9
5600
12,3
6120
13,4
7030
15,4
1990
28600
62,7
6120
13,4
5800
12,7
5080
11,2
2000
32376
71,0
6540
14,3
4890
10,7
1794
4,0
2010
32530
71,3
7500
16,4
3890
8,5
1680
3,8
Қызылорда (128900 га)
1970
83180
64,5
18900
14,7
14260
11,0
12560
9,8
1980
83390
64,7
20120
15,6
13500
10,4
11890
9,3
1990
82880
64,3
21860
16,9
12900
10,0
11260
8,8
2000
85302
66,2
23500
18,2
10260
7,9
9838
7,7
2010
84700
65,7
25600
19,9
9450
7,3
9150
7,1
Қазалы (59450 га)
1970
18320
30,8
10150
17,0
16480
27,7
14500
24,5
1980
19450
32,7
10500
17,7
16250
27,3
13250
22,3
1990
20330
34,2
10860
18,3
15460
26,0
12800
21,5
2000
26727
44,9
11267
18,9
10180
17,1
11276
19,1
2010
32560
54,8
12860
21,6
9150
15,4
4880
9,2
миялық және гидрогеологиялық тәртібі, суармалы алқаптардағы топырақтар-дың және оған жақын орналасқан жерлердің тұздану тәртібіне өзгерістер енгі-зуіне алып келеді.
Табиғи кезеңдердің өте күрделі байланыста жүретініне қарамастан, 2.2, 2.3, 2.4-кестелерде ақпараттық мәліметтерді табиғи-техникалық қызметтің нә-тижесі бойынша, экожүйенің мелиоративтік гидрогеологиялық, гидрогео-химиялық жағдайының өзгеруіне байланысты агроландшафттық жүйенің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын (тиянақтылық) және табиғи жүйенің бұзылу дәрежесін анықтауға және топырақтың даму бағытына баға беруге бола-ды.
Жалпы 2.4; 2.5; 2.6-кестелерде келтірілген агроландшафттық жүйелер-дің мелиоративтік және гидрогеохимиялық ақпараттық мәліметтердің не-гізінде, оның экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын анықтаудың маңы-зы зор, өйткені ол табиғи-экологиялық жүйедегі жалпы жүрістің бағытын және қарқынын анықтауға мүмкіндік береді.
Облыстың суармалы алқаптарындағы жер асты суларының суару кезе-ңіндегі жалпы қосымша сүзілген сулармен қоректену дәрежесі табиғи жағдай-дағы деңгеймен салыстырғанда жүз еседен асады және табиғи жер асты суы ағынының шамасынан асып түсетіндіктен, ол көптеген жағдайда топырақтың мелиоративтік жағдайының қалыптасуын анықтайды.
Көптеген жылдар бойындағы мелиоративтік кадастрды салыстырып қара-сақ (2.4; 2.5; 2.6-кестелер), тұзданған жерлерді игерген, жер асты сулары келтірілген және жоғары тұзданған аймақтарда суармалы егістік және оған жақын орналасқан жерлердің мелиоративтік жағдайының төмендегінің көруге болады. Жалпы тұзданған жерлердің ауданының өсуі тек қана тұзданған жерлерді игеруге ғана байланысты емес, сондай-ақ ауылшаруа-шылық жерлерді суару кезеңіндегі тұздану құбылысының белсенділігінде.
Облыс көлеміндегі барлық суару алқабының экологиялық-мелиора-тивтік жағдайының нашарлауы, тұзданған жерлерді игеру барысындағы ол жерлердегі топырақтың су-тұз тәртібін оңтайлы жағдайда ұстап тұру үшін суару суының көлемінің өсуіне байланысты су және химиялық заттардың геологиялық айналымының қарқынының өсуінде.
Сырдария өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесінің беткі ке-ңістігінің еңестігінің төмендігі, су тірелген қабаттың табанының ойпаңдығы және су ұстап тұратын қабаттың қуатының жер асты суының бетінің еңес-тігіне байланысты азаюы жер асты суларының ағысын қиындатады. Сон-дықтан өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесінде су ұстап тұратын қабат іс-жүзінде тұрақты сулар булануға және транспирацияға шығын болады [7].
Агроландшафттың аухалына әсерін тигізетін су және химиялық зат-тардың геологиялық айналымын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер жер асты суы және топырақ қабатындағы су алмасудың шамасы, егістік жерді суару қарқыны және жер асты суының геохимиялық ағыны.Бұл жағдайда суаруға берілетін суару мөлшерінің шамасы табиғи жүйедегі судың булану қарқы-нына қарағанда 2-4 есе болғандықтан, алқаптың гидрогеологиялық тәртібінің қалыптасуына әсерін тигізеді, яғни жер асты сулары жақын орналасқан егістік жерлердің ауданы тұрақты түрде өсіп отырады (2.6-кесте).
Жергілікті жер асты ағынының қоректену көзіне жақын орналасуына байланысты, бұл ландшафттық жүйедегі жергілікті тұздардың шайылуына және жер асты суының ағыны жоқ аймақтарға шоғырлануына алып келді. Бұлардың барлығы да жер асты суларының тұрақты түрде тұздануының қалыптасуына мүмкіншілік жасап отыр.
Сонымен, табиғи-техникалық қызметтің нәтижесіндегі табиғи кезеңдер-дің өзгеру қарқыны көрсеткендей, қазіргі кезде Сырдария өзенінің төменгі ала-бындағы мелиорацияның даму қағидасы, ең бірінші кезекте суармалы алқап-тардың топырақ-экологиялық жағдайын қалыпқа келтіру және жақсарту болып табылады.
Қызылорда облысының өлкесіндегі мелиорацияның даму қағидасын не-гіздеген кезде, бұл аймақтың топырақ қабаты және жер асты суларының үлкен тұз қорына ие екендігін, жер асты суының ағынының жылдамдығының өте төмен, топырақ жамылғысының ақ сорланған екендігін ескеру керек.
Суармалы алқаптарда қалыптасқан қазіргі жағдайлар ауылшаруашы-лық жерлерін мелиорациялау кезеңінде, топырақ-экологиялық тұрғыда негіз-деудегі жіберілген қателіктерді, агроландшафттарға түсірілетін техникалық қысымды экологиялық тұрғыда шектейтін және топырақтың даму кезеңін бағдарлайтын теориялық, әдістемелік және әдістік нұсқалардың жоқтығын дәлелдейді. Осылардың барлығы агроландшафттармен қатар табиғи ладшафт-тардағы қалыптасқан табиғи байланыстың бұзылуына және игерілген жер-лердегі жаңа табиғи құбылыстардың басқаруға бағынбай, жаңа экожүйе-лердің пайда болуына алып келді. Осыған байланысты, ауылшаруашылық жерлерін мелиорациялаудың қағидаларын қайта қарастырып, табиғи қорларды тиімді және экологиялық тұрғыда қауіпсіз пайдаланудың және қоршаған ортаны қорғаудың жаңа жағдайын құруды талап етеді.
Егіс алқаптарының табиғи-техникалық әрекеттің нәтижесі бойынша өзгеріске түсу дәрежесін сапалық бағалау кешенді есепке жатады, ал оны шешу үшін бір-біріне байланысты табиғи жүрістерді бейнелейтін сынақтың көрсет-кіштері және оның математикалық үлгісі қажет. Ол үшін, бірінші кезеңде В.А.Барановтың [40] табиғи-техникалық жүйенің экологиялық орнықтылық коэффициенті және М.А.Глазовскийдің [41] экологиялық-геохимиялық орнықтылық (тиянақтылық) деңгейінің - (мұнда F - cу жиынау ауданы; fi - i жердің ауданы; К1 - тиянақтылық коэффициенті; К2 - жер бедерінің геологиялық-морфологиялық орнықтылығын ескеретін коэффициент) математикалық үлгісін негізге ала отырып, агроландшафттық жүйелердің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын (тиянақтылығын) анықтауға арналған өрнектің нұсқасын ұсынып отырмыз [42-46]:
(2.1)
мұнда: fi - i жағдайдағы (тұздану дәрежесі, жер асты суының деңгейі және оның тұздылығы) агроландшафт ауданының жалпы ауданға қатынасы; k3 - агроландшафттардың тұздану дәрежесі бойынша экологиялық маңыздылы-ғының қатынастық шамасы; km - агроландшафттардың жер асты суларының тұздану дәрежесі бойынша экологиялық маңыздылығының қатынастық шама-сы; kд - агроландшафттардың жер асты суларының орналасу деңгейі бойынша экологиялық маңыздылығының қатынастық шамасы.Егіс алқапта-рының эколо-гиялық-мелиоративтік орнықтылық (тиянақтылық) деңгейін мына белгілермен бағалауға болады [40]: Kэс0,33 - орнықтылығы өте төмен; Kэс = 0,34-0,50 - төмен; Kэс = 0,51-0,66 - орташа; Kэс = 0,67-1,00 - жоғары.
Агроландшафттық жүйедегі оның бөлшектерінің экологиялық маңыз-дылығының қатынастық шамасын, яғни k3, km және kд сандық мәнін анықтау үшін ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің топырақтың тұздану дәрежесіне, жер асты суларының орналасу деңгейі және оның тұздылығына байланысты жарияланған ақпараттық мәліметтерді пайдаландық [42] (2.7-кесте).
Егіс алқабындағы агроландшафттық жүйенің бөлшектерінің
экологиялық маңыздылығының қатынастық коэффициенттері
2.7-кесте
Агроландшафттық жүйенің бөлшектері
Топырақтың тұздану дәрежесі бойынша
k3
Жер асты суы
орналасу деңгейі
kд
тұздылығы
km
Тұзданбаған
1,00
1,00
0,85
1,00
1,00
1,00-3,00
0,75
3,00-5,00
0,50
5,00-10,00
0,35
10,00
0,25
Нашар тұзданған
0,85
1,00-2,00
1,00
1,00
1,00
1,00-3,00
0,85
3,00-5,00
0,65
5,00-10,00
0,55
10,00
0,35
Орташа тұзданған
0,60
2,00-3,00
1,00
1,00
1,00
1,00-3,00
0,95
3,00-5,00
0,75
5,00-10,00
0,65
10,00
0,40
Жоғары тұзданған
0,35
3,00-5,00
1,00
1,00
1,00
1,00-3,00
0,97
3,00-5,00
0,85
5,00-10,00
0,75
10,00
0,70
5,00
1,00
1,00
1,00
1,00-3,00
1,00
3,00-5,00
0,95
5,00-10,00
0,93
10,00
0,90
Егіс алқаптарындағы экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын анық-тауға арналған математикалық үлгіні және Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарының топырағының мелиоративтік және гидрогеохимиялық жағдайы туралы көп жылдық ақпараттық мәліметтерді пайдаланып отырып, оның экологиялық орнықтылығын анықтадық (2.8, 2.9-кестелер).
Жалпы, kд және km көрсеткіштерінің көбейтіндісін гидрогеохимиялық ма-ңыздылық көрсеткішінің қатынастық коэффициенті деп белгілеуге болады - kгх, яғни kгх=kд·km. Бірақ, бұл өрнек агроландшафттың құрамында гидрогеохимия-лық жағдайын бейнелейтін жер асты суларының орналасу деңгейімен және тұз-дылық ауданы бірдей болған жағдайда пайдалануға болады, ал осы кемшілікті жою үшін оны мына түрде жазуға болады kгх=kд·fд+km·fm. Осы өрнекті пайдаланып анықталған Сырдария өзенінің төменгі алабындағы агроландшафттардың гидрогеохимиялық маңыздылық көрсеткішінің қатынастық коэффициенті 2.8-кестеде келтірілген.
Суармалы егістік алқаптың гидрогеохимиялық жағдайы бойынша kгх - коэффициентінің мәні топырағы және жер асты сулары тұзданбаған ландшафттық жүйелердің бөлігінде ғана өте жоғары, ал топырақтың және жер асты суының тұздану дәрежесі, оның орналасу деңгейі жер бетіне жақын орналасуына байланысты гидрогеохимиялық көзқарастағы экологиялық орнықтылық көрсеткішінің мәні төмендей береді. Мұндай заңдылықты кеңістік және уақыт масштабында байқауға болады, егерде Сырдария өзенінің суармалы егістік алқа-бындағы агроландшафттық жүйелерде 1970 жылдары тұзданбаған топырақтар жүйесінде 0,639-0,988 аралығында болса, ал 2010 жылдары оның шамасы 0,600-0,750 дейін түскен. Жалпы, жоғарғы тұзданған топырақ жүйелерінде жер асты суларының орналасу және тұздану дәрежесіне байланысты оның шамасы 1970 жылдары 0,171-0,276 аралығында болса, ал 2010 жылдары 0,100-0,125 дейін төмендеген.Мұның өзі, Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарындағы агроландшафттық жүйелердің экологиялық орнықтылығына жер асты сула-рының орналасу деңгейінің және оның тұздылығының үлкен әсерін тигізе-тінін көрсетеді. Жоғарыда келтірілген 2.8, 2.9-кестелердегі мәліметтерді пайдаланып, анықталған Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарындағы агроландшафттық жүйелердің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығы (тиянақтылығы) 2.10-кестеде берілген.
Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарындағы агроландшафттық жүйелердің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығын (тиянақтылығын) бағалаудың нәтижесі көрсеткендей, оның жоғарғы шамасы 0,454-0,818 аралығында, ал оның ең жоғарғы шамасы Түгіскен алқабындағы агроландшафттық жүйеде байқалса, ең төменгі мәні 0,454 Қазалы суару алқабының агроландшафттық жүйелерінде байқалады.
Агроландшафттардың бөлшектерінің гидрогеохимиялық көрсеткішін анықтау
2.8-кесте
Суару алқабы
Жыл
Агроландшафттық жүйенің экологиялық маңыздылығының қатынастық коэффициенттері
Тұзданбаған
Нашар тұзданған
Орташа тұзданған
Жоғары тұзданған
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
Түгіскен (31500 га)
1970
0,594
0,291
0,841
0,117
0,207
0,234
0,187
0,197
0,248
0,102
0,305
0,178
1980
0,556
0,344
0,849
0,178
0,194
0,277
0,163
0,178
0,220
0,103
0,284
0,170
1990
0,502
0,491
0,919
0,204
0,179
0,289
0,184
0,152
0,182
0,110
0,178
0,131
2000
0,413
0,634
0,952
0,317
0,142
0,361
0,143
0,127
0,152
0,127
0,097
0,109
2010
0,384
0,682
0,964
0,314
0,111
0,339
0,158
0,119
0,142
0,144
0,088
0,114
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
0,250
0,537
0,760
0,298
0,113
0,326
0,105
0,137
0,143
0,347
0,213
0,276
1980
0,230
0,589
0,789
0,309
0,123
0,342
0,151
0,134
0,172
0,310
0,154
0,233
1990
0,185
0,627
0,780
0,335
0,134
0,372
0,154
0,127
0,170
0,326
0,112
0,224
2000
0,073
0,710
0,747
0,390
0,143
0,423
0,181
0,107
0,177
0,356
0,040
0,212
2010
0,091
0,713
0,768
0,428
0,164
0,470
0,166
0,085
0,155
0,315
0,038
0,188
Қызылорда (128900 га)
1970
0,531
0,645
0,988
0,197
0,147
0,244
0,167
0,110
0,170
0,105
0,098
0,092
1980
0,484
0,647
0,945
0,172
0,156
0,230
0,154
0,104
0,157
0,190
0,093
0,136
1990
0,432
0,643
0,892
0,144
0,169
0,237
0,150
0,100
0,153
0,274
0,088
0,229
2000
0,247
0,662
0,731
0,093
0,182
0,255
0,116
0,079
0,118
0,544
0,077
0,326
2010
0,271
0,657
0,750
0,110
0,199
0,212
0,105
0,073
0,108
0,514
0,071
0,308
Қазалы (59450 га)
1970
0,429
0,308
0,639
0,010
0,170
0,118
0,406
0,277
0,416
0,155
0,245
0,171
1980
0,380
0,327
0,606
0,035
0,177
0,141
0,372
0,273
0,391
0,213
0,223
0,195
1990
0,327
0,342
0,566
0,076
0,183
0,176
0,375
0,260
0,386
0,222
0,215
0,197
2000
0,236
0,449
0,560
0,189
0,189
0,264
0,385
0,171
0,344
0,190
0,191
0,171
2010
0,226
0,548
0,625
0,161
0,216
0,261
0,480
0,154
0,397
0,133
0,092
0,105
Суғару алқаптарының экологиялық орнықтылығын бағалаудың тұздану дәрежесі бойынша көрсеткіштері
2.9-кесте
Суару алқабы
Жыл
Агроландшафттық жүйенің экологиялық маңыздылығының қатынастық коэффициенттері
Тұзданбаған
Нашар тұзданған
Орташа тұзданған
Жоғары тұзданған
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
fд
fm
kгх
Түгіскен (31500 га)
1970
0,291
1,00
0,841
0,206
0,85
0,234
0,197
0,60
0,248
0,305
0,35
0,178
1980
0,344
1,00
0,849
0,225
0,85
0,277
0,178
0,60
0,220
0,284
0,35
0,170
1990
0,491
1,00
0,919
0,215
0,85
0,289
0,152
0,60
0,182
0,178
0,35
0,131
2000
0,634
1,00
0,952
0,095
0,85
0,361
0,127
0,60
0,152
0,097
0,35
0,109
2010
0,682
1,00
0,964
0,093
0,85
0,339
0,119
0,60
0,142
0,088
0,35
0,114
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
1970
0,537
1,00
0,760
0,113
0,85
0,326
0,137
0,60
0,143
0,213
0,35
0,276
1980
0,589
1,00
0,789
0,123
0,85
0,342
0,134
0,60
0,172
0,154
0,35
0,233
1990
0,627
1,00
0,780
0,134
0,85
0,372
0,127
0,60
0,170
0,112
0,35
0,224
2000
0,710
1,00
0,747
0,143
0,85
0,423
0,107
0,60
0,177
0,040
0,35
0,212
2010
0,713
1,00
0,768
0,164
0,85
0,470
0,085
0,60
0,155
0,038
0,35
0,188
Қызылорда (128900 га)
1970
0,645
1,00
0,988
0,147
0,85
0,244
0,110
0,60
0,170
0,098
0,35
0,092
1980
0,647
1,00
0,945
0,156
0,85
0,230
0,104
0,60
0,157
0,093
0,35
0,136
1990
0,643
1,00
0,892
0,169
0,85
0,237
0,100
0,60
0,153
0,088
0,35
0,229
2000
0,662
1,00
0,731
0,182
0,85
0,255
0,079
0,60
0,118
0,077
0,35
0,407
2010
0,657
1,00
0,750
0,199
0,85
0,212
0,073
0,60
0,108
0,071
0,35
0,308
Қазалы (59450 га)
1970
0,308
1,00
0,639
0,170
0,85
0,118
0,277
0,60
0,416
0,245
0,35
0,171
1980
0,327
1,00
0,606
0,177
0,85
0,141
0,273
0,60
0,391
0,223
0,35
0,195
1990
0,342
1,00
0,566
0,183
0,85
0,176
0,260
0,60
0,386
0,215
0,35
0,197
2000
0,449
1,00
0,560
0,189
0,85
0,264
0,171
0,60
0,344
0,191
0,35
0,171
2010
0,548
1,00
0,625
0,216
0,85
0,261
0,154
0,60
0,397
0,092
0,35
0,105
Сырдария өзенінің төменгі саласына орналасқан суару алқаптарындағы агроландшафттық жүйелердің экологиялық-мелиоративтік орнықтылығы (тиянақтылығы)
2.10-кесте
Суару алқабы
Топырақтың тұздану
дәрежесі
Көрсет-кіштер
Жылдар
1970
1980
1990
2000
2010
1
2
3
4
5
6
7
8
Түгіскен (31500 га)
Тұзданбаған
fi · k3
0,291
0,344
0,491
0,634
0,682
kгх
0,841
0,849
0,919
0,952
0,954
Kэсі
0,566
0,597
0,705
0,793
0,818
Нашар тұзданған
fi · k3
0,175
0,191
0,183
0,080
0,079
kгх
0,234
0,277
0,289
0,361
0,339
Kэсі
0,204
0,234
0,236
0,221
0,209
Орташа тұзданған
fi · k3
0,118
0,107
0,091
0,076
0,071
kгх
0,248
0,220
0,182
0,152
0,142
Kэсі
0,183
0,164
0,137
0,114
0,107
Жоғары тұзданған
fi · k3
0,107
0,099
0,062
0,034
0,031
kгх
0,178
0,170
0,131
0,109
0,114
Kэсі
0,143
0,135
0,097
0,072
0,073
Kэс
0,274
0,282
0,294
0,300
0,302
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га)
Тұзданбаған
fi · k3
0,537
0,589
0,627
0,710
0,713
kгх
0,760
0,789
0,780
0,747
0,768
Kэсі
0,649
0,689
0,704
0,729
0,740
Нашар тұзданған
fi · k3
0,096
0,104
0,114
0,121
0,139
kгх
0,326
0,342
0,372
0,423
0,470
Kэсі
0,211
0,223
0,243
0,272
0,305
Орташа тұзданған
fi · k3
0,082
0,080
0,076
0,064
0,051
kгх
0,143
0,172
0,170
0,177
0,155
Kэсі
0,113
0,126
0,123
0,121
0,103
Жоғары тұзданған
fi · k3
0,074
0,054
0,039
0,014
0,013
kгх
0,276
0,233
0,224
0,212
0,188
Kэсі
0,175
0,144
0,132
0,113
0,101
Kэс
0,287
0,296
0,301
0,309
0,312
Қызылорда (128900 га)
Тұзданбаған
fi · k3
0,645
0,647
0,643
0,662
0,657
kгх
0,988
0,945
0,892
0,731
0,750
Kэсі
0,817
0,796
0,768
0,697
0,704
Нашар тұзданған
fi · k3
0,125
0,133
0,143
0,155
0,169
kгх
0,244
0,230
0,237
0,255
0,212
Kэсі
0,184
0,182
0,190
0,205
0,191
Орташа тұзданған
fi · k3
0,066
0,062
0,060
0,047
0,044
kгх
0,170
0,157
0,153
0,118
0,108
Kэсі
0,118
0,110
0,107
0,083
0,076
2.10-кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
Жоғары тұзданған
fi · k3
0,034
0,033
0,031
0,027
0,025
kгх
0,092
0,136
0,229
0,407
0,308
Kэсі
0,063
0,085
0,130
0,217
0,167
Kэс
0,296
0,293
0,299
0,301
0,285
Қазалы (59450 га)
Тұзданбаған
fi · k3
0,308
0,327
0,342
0,449
0,548
kгх
0,639
0,606
0,566
0,560
0,625
Kэсі
0,474
0,467
0,454
0,505
0,587
Нашар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz