Экономикалық қауіпсіздік элементтері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1Экономикалық қауіпсіздік түсінігі және оның
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2Сыртқы экономикалық қауіпсіздік және оны қамтамасыз
етудегі протекционистік 13
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ҮРДІСТЕРІ 19
2.1Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық
жағдайына импорттық операциялардың әсерін
талдау ... ... ... ... 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында өңірлердің
әлеуметтік-экономикалық даму
ерекшеліктерін 27
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК
ІС-ШАРАЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 35
3.1Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекеттік
іс-шараларды жүзеге асыру бағыттары 35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.2Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде әлемдік тәжірибені
қолдану мүмкіндіктері 42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3.3 Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мемлекеттік
құралдарын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 59
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген мемлекет үшін өзінің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі қашанда өзекті болып, заман
талаптарына сай күрделене түсіп, мемлекет және қоғам өмірінің барлық
жақтарын қамтитын жүйелі саясатқа айналды. Жаһандану үрдісі күшейген сайын
ұлттық қауіпсіздік мәселесі, әсіресе экономикалық қауіпсіздік бағыты ерекше
орын алды. Өйткені әлемдік қауымдастықта егеменді ел ретінде әрекет ету
мемлекеттің экономикалық қуаттылығы, ал түбінде ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуінің бірден-бір көрсеткіші – ұлттық экономикалық даму деңгейі
болады.
Қазіргі ұлттық экономиканың қуаттылығы өндіргіш күштердің даму
деңгейімен ғана анықталмай, бірініші кезекте мемлекеттің сол өндіргіш
күштердің немесе ұлттық экономиканың белсенді дамуына жағдай жасап, ұлттық
мүдделерді анықтап, оларды қорғау мүмкіндігімен көрінді. Жаһандану
үрдісінің ұлттық экономикаға тигізетін оң ықпалын барынша тиімді пайдалану
мен оның теріс әсеріне тойтарыс беру мемлекеттің белсенді іс-әрекетімен
жүзеге асады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан Республикасының 2020-2015 жылдарға арналған Ұлттық
қауіпсіздік стратегиясының жобасын талқылауда Қауіп-қатерлерді алдын-ала
анықтап, жоюға, тұтастай алғанда елдің дағдарысқа қарсы әлеуетін арттыруға
бағдарланған тиімді де осы заманғы ұлттық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру
қажет, бұл ретте аталған жүйе халықаралық қауіпсіздік саласындағы осы
заманғы әлемдік үрдістерге бейімді келіп, икемді, қауіпсіз ішкі және сыртқы
ортаны қалыптастыру жөніндегі белсенді іс-әрекетке қабілетті болуы тиіс
деп көрсеткен [1].
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерінің нақты және
әлуетті қатерлерден қорғалған жағдайында өз құрамына экономикалық,
қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ашық
экономика бағытында дамып келе жатқан Қазақстан Республикасына, осы
жағдайларда ұлттық экономикалық мүдделерді қалыптастыру, оны қорғау мен
жүзеге асыру қажет. Ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру мен оларды
қорғаудың дәстүрлі құралы протекционистік саясат. Әлемдік рыноктағы
шиеленісті бәсеке барысында талаптарына сай түрленгендіктен, біздің
еліміздің алдында әлемдік тәжірибеге сүйеніп, экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің мүмкін болатын шаралар жүйесін жасақтау өзекті болып
табылады. Себебі, әлемде ғаламдану үрдістері кең құлашын жайып отырған
кезеңде, Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің әлемдік
экономикалық кеңістікке интеграциялануынсыз өтуі мүмкін емес. Интеграция
барысында ел экономикасы оң нәтижелерін, ұтымды тұстарын, қауіпсіздігін
жоғалтып алмауы керек. Осы тұрғыдан елдің экономикалық қауіпсіздігін макро-
, мезо-, микродеңгейлерде қамтамасыз ете білу бүгінгі күннің өзекті талабы
болып отыр. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы ұлттық
қауіпсіздікке қол жеткізуге үлес қосылады.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету импортты
алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні белгілі. Осы
тұрғыда ақырғы тұтыну өнімдерін шығаратын отандық кәсіпорындарға салмақ
салынады.
Осы негізде таңдалып алынған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты -
еліміздің әлемдік экономикаға интеграциялану барысында ұлттық экономикалық
мүдделерді жүзеге асыру мен экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін сыртқы экономикалық саясатын жасақтау мәселелерін
зерттеу.
Зерттеу объектісіне – Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы,
зерттеу пәніне – мемлекеттің экономикалық саясат шеңберінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекеттік іс-шаралар мен құралдарын
қолдану тиімділігін жоғарылату үрдісі жатады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспе бөлімде тақырыптың өзектілігі, зерттеу
мақсаты анықталады. Негізгі бөлім үш тараудан тұрады және экономикалық
қауіпсіздіктің теориялық аспектілері, еліміздің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі қазіргі тенденциялары және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде мемлекеттік іс-шараларды жетілдіру жолдары қарастырылды.
Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыс тарауларының бөлімдері бойынша қысқаша
түсініктер беріледі.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының заңдары мен заңдық-
нормативтік актілері, статистикалық ақпарат деректері, мемлекеттік
бағдарламалар, ҚР-ның экономикалық көрсеткіштерінің нәтижелері туралы
есебі, тауар айналымының қозғалысы (экспорт пен импорт) есебі және
мерзімді басылымдар мен әдебиеттер пайдаланылды.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық қауіпсіздік түсінігі және оның факторлары
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар экономиканы дамытып қана
қоймай, бүкіл қоғамдық өмірде елеулі ілгерілеуді қамтамасыз етуде. Еліміз
экономикалық өсу қарқыны бойынша ТМД, Орта Азия, Шығыс және Оңтүстік Еуропа
елдерінің үлкен шоғыры арасында алдыңғы қатарда тұр.
Елбасының Қазақстан халқына жолдаған дәстүрлі жолдауы Егемен еліміздің
дамыған елдердің қатарына қосылу бағыттарын тағы бір айқындап берді.
Нарық жағдайында Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде экономикамыздың тұрақтылығы болып табылады. Ол табиғи
байлықтарды, ресурстарды үнемдей отырып, ЖҰӨ - нің және ЖІӨ - нің көлемін
жоғарлату.
Экономикалық қауіпсіздік - азаматтардың әлеуметтік және экономикалық
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында аз еңбекті шығындай отырып,
шикізат ресурстары мен қоршаған ортаны табиғи қорғап, пайдалану арқылы
елдің экономикалық дамуын қамтамасыз ету, яғни экономикалық қауіпсіздік –
тек ұлттық мүдденің қорғалуы ғана емес, сондай-ақ Үкімет институттарының
отандық экономиканы дамытудағы және қоғамның әлеуметтік саяси тұрақтылығын
сақтап тұрудағы ұлттық мүддені қорғауға қабілеттілігі және даярлығы болып
табылады.
Экономикалық қауіпсіздік жүйе ретінде әрекет етеді, яғни ұлттық
шаруашылықтың меншік, өндіріс, сауда, ақша жүйесі, салықтық-бюджеттік
салаларында мемлекеттің ұлттық экономикалық мүдделерін жүзеге асыру
жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталған. Мысалы, АҚШ президенттігіне 1933
жылы 4 наурыздан бастап Ф. Рузвельт тағайындалып, ол президенттігіне
кіріскен 100 күн ішінде, дағдарысты болдырмау бойынша іс-шараларды әрі
қарай жетілдіретін база болып табылатын 15 заң қабылдаған. Ф. Рузвельт
классикалық теориядан бас тарту және мемлекеттің экономикалық өміріне
араласпауына жол ашты. Ф. Рузвельт және оның командасы ХХ ғасырдағы
нарықтық механизм – бұл шаруашылық процестерге мемлекеттің қатысуы мен
нарықтық мотивтердің оңтайлы үйлесімділіктің бір себебі, қоғамдағы
әлеуметтік климатқа әсер етудің қажеттілігі,-деген. Өйткені жеке тұлғаның
экономикалық мүддесі мемлекеттің әлеуметтік саясаты арқылы ғана жүзеге
асады. Бұл саладағы жұмысты үйлестіру мақсатында 1934 жылы алғаш рет
Экономикалық қауіпсіздік туралы Кеңес құрды. Бұл жерде ішкі әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардан ұлттық қауіпсіздікке қатер туған. 60 жылдан кейін
АҚШ президенттігіне Б. Клинтон келіп, ол да өзінің әкімшілігінде Ұлттық
экономикалық қауіпсіздік Кеңесін құрды. Бірақ бұл жерде американдық
мамандардың айтуынша, АҚШ-тың ұлттық мүддесімен қоса, оның экономикалық
қауіпсіздігіне сыртқы көздерден, яғни дүниежүзілік экономикадағы
халықаралық бәсекеден қауіп туған. Ішкі және сыртқы - халықаралық нарықта
американдық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін көтеруді
қамтамасыз етуді әкімшілік өз міндетіне алған [2].
Осыдан экономикалық қауіпсіздік ұғымы зерттеушілердің алдына қойған
мақсаттарына байланысты өзгешеленетіндігі көрінеді. Бұл жағдай
зерттеушілердің субъективті көзқарасы негізінде ғана емес, әрбір
мемлекеттің нақты экоонмикалық жағдайы мен алдына қойған ұлттық
экономикалық мүдделеріне байланысты болып отыр. Ол мәселені өтпелі, дамушы
елдердің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді тұрақтылық,
егемендікке байланыстырса, дамыған елдер экономикалық озықтығын, шикізатпен
қамтамасыз ету, бәсекелестігін жоғарылату арқылы жүзеге асыруда.
Экономикалық қауіпсіздіктің проблемасы - оның жеке объектісі және
басқа қызметтердің мүмкін болатын сфераларымен (әскери, әлеуметтік, саяси,
экономикалық, ақпараттық және т.б.) өзара әсер ету объектілері болады.
Сондықтан экономикалық қауіпсіздіктің проблемаларын ішкі экономикалық және
сыртқы экономикалық мәселелерді қамти отырып, жеке экономикалық сферада,
оның ішінде олардың бірігетін жерлері: экономикалық сфералардан тыс аралас
экономикалық сфералардың салаларында қарастырған жөн. Оларға: әскери-
экономикалық сала; қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласы (көлеңкелі
экономика проблемалары, экономикадағы сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан
қылмыс); елдің интеллектуалды және ғылыми-техникалық потенциалды саласы;
экономика мен табиғаттың өзара әрекет сферасы жатады.
Барлық қызмет салалары мен сфераларындағы қауіпсіздік проблемасын
шешудің маңыздылығын ескере отырып, экономиканың негізгі рөлін тереңірек
айту керек, өйткені өндіріс, материалдық игіліктердің бөлінуі мен тұтынылуы
қоғамның тіршілігін анықтайды.
Экономикалық қауіпсіздік объектілеріне - мемлекет, экономикалық жүйенің
негізгі элементтері және жалпы мемлекеттің экономикалық жүйесі, оның бүкіл
табиғи байлықтары, экономиканың барлық деңгейіндегі шаруашылық
субъектілері, мемлекеттің барлық институттары мен мекемелері және жеке
тұлға, сонымен бірге олардың өмірлік маңызды экономикалық мүдделері жатады.
Экономикалық қауіпсіздік субъектілері - бұл саладағы өзінің негізгі
функцияларын, заң, атқару, сот биліктері: функционалдық және салалық
министрліктер және ведомстволар, салық және кеден қызметтері арқылы
мемлекеттің өзі болып табылады [3].
Осылайша, экономикалық қауіпсіздік мәселелерін қарастыра отырып, оның
ішкі және сыртқы қатерлердің бетін қайтаруға қабілетті тұрақтылықты
сақтауға, ұлттық экономиканың қорғалушылығына бағдарланған ортақ
міндеттерімен және өзгеше функцияларының өзара байланысты жүйені білдіреді.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үрдісі ішкі және сыртқы
қауіптерден немесе қатерлерден қорғалу механизмдерін қалыптастыруға
негізделген. Өйткені, экономикалық қауіпсіздік – ішкі-сыртқы экономикалық
қатерлердің бетін қайтаруға қабілетті, экономикалық тұрақтылықты сақтау
және ұлттық экономиканың мемлекет тарапынан қорғалуына бағытталған өзара
байланысты экономикалық кешенді шаралардан тұратын динамикалы жүйені
білдіретін экономиканың жай-күйі ретінде анықталады (1-сурет).
Ескертпе – автордың құрастыруы
Сурет 1 ─ Экономикалық қауіпсіздік элементтері
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуінің сандық және
сапалық көрсеткіштері бар болғанымен, оның негізгі түйіні ұлттық
экономикалық мүдделерді жүзеге асыру қабілетімен көрінеді. Экономикалық
мүдде қоғам мен мемлекеттің қысқа мерзімдегі мақсаттарына ғана емес, ұлттық
экономиканың стратегиялы дамуын қалыптастыруға әсер етеді. Оны жүзеге
асыруда басты субъектісі мемлекет болып табылып, оның жүзеге асыру
механизмін 2-суреттен көруге болады.
Ескертпе – Молдабаев. С.Д. Ашық экономика жағдайында протекционизм
саясатының орны ҚазЭУ хабаршысы.-2018.-5.-7-12бб.
Сурет 2 - Ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру механизмі
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік - салалардың, жеке кәсіпорындардың,
фирмалардың, компаниялардың экономикалық қауіпсіздігінің жиынтығы ретінде
қарыстырылады. Яғни, ұлттық экономикалық мүдделердің ішкі және сыртқы
рыноктарда қорғалған жағдайы елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуінің алғы шарты ретінде анықталады [4].
Экономикалық қауіпсіздік саласындағы мемлекеттік қызмет пәні
төмендегілер болып табылады:
- ұзақ және қысқа мерзімдегі мемлекетпен әлеуметтік - экономикалық
жүйенің тұрақтылығын бұзатын факторларды анықтау және мониторингі;
- бірегей экономикалық реформа бағдарлама аясындағы бұл факторлардың
зиянды әсерін жеңілдететін немесе жоятын экономикалық саясатты қалыптастыру
және жүзеге асыру.
Экономикалық қауіпсіздік экономикалық әдістермен және экономикалық
сипаттағы емес (саяси, әскери) әдістердің құралдарымен қамтамасыз етіледі.
Аралас экономикадан тыс салалардағы қауіпсіздік тек соларға тән әдістермен
және экономикалық әдістермен, оның ішінде ақша қаражаттары мен экономикалық
сипаттағы ресурстарды тарту арқылы қамтамасыз етіледі. Кез-келген
салалардағы қауіпсіздік салдарын экономикалық бағалау, зиянның көлемін
бағалауға және осы негізде басымдықтар жүйесін анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастарға өту кезінде
экономикалық қауіпсіздік саласында мемлекеттік реттеу - қоғамның және
мемлекеттің ыдырауын болдырмаудың қажетті шарты. Қазіргі кезде елдің
экономикасы, шетелдік өндірушілер тарапынан жан-жақты қысымына ұшырады.
Қазақстанның тарихи дамуының қазіргі кезеңінде, мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігінің нақты ішкі және сыртқы қауіптері бар және олардың алдын алу
немесе болдырмау, Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің маңызды
элементі болуы тиіс.
Өндіріс, инвестициялық, ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет
саласындағы ұлттық мүдденің мақсаты - азаматтық қоғамның даму мүмкіндіктері
мен мүдделерін ескеруге негізделген, нарықтық шаруашылық әлеуеті бағдарлы
инновациялық типін қалыптастыру, жаңаша технологиялық құрылымның
қалыптастыру негізіндегі қазіргі мемлекеттің экономикалық дамуының бағытын
анықтайтын экономикалық салаларын қолдау.
Экономикалық қауіпсіздік түсінігінің маңызды ерекшеліктері бар, олар:
1. Нақты – тарихи мазмұны, ол нақты жағдайларды талдауда елге деген
қауіп экономиканың қай саласында төнеді, оның қатерлі деңгейі қандай
болатынын анықтайды;
2. Шекті мазмұнда болады, және экономикалық қауіпсіздік жағдайы кері
шамасымен анықталады, яғни оған қатерлі белгілі бір қауіптермен;
3. Экономикалық қауіпсіздік мәселелерінің маңызы мен мазмұны елдің,
жеке өңірлердің және жалпы халықаралық қоғамдастықта дамуының бөлінген
шектерінде өседі;
4. Экономикалық қауіпсіздіктің барлық критерийлері мен параметрлері
қозғалыста болғанмен, әртүрлі елдер үшін оның ерекшелігі - адамзаттың
экономикалық даму тенденцияларымен олардың байланысы болып табылады.
5. Экономикалық қауіпсіздік түсінігінің мазмұнына сөзсіз ұлттық-
мемлекеттік мүдделер мен ұлттық идея әсер етеді [5].
Жоғарыда айтқандай, экономикалық қауіпсіздік жағдайы кері шамалармен –
қауіптермен анықталады. Экономикалық қауіпсіздік қатерлері деп – ішкі және
сыртқы факторлардың (немесе олардың жиынтығы) әсерімен экономиканың негізгі
звеноларының, оның басқару жүйесінің бұзылу қаупі, ұлттық байлықтың азаюы,
технологиялық артта қалуы, қаржы-несиелік және валюта жүйесінің бұзылуы,
ғылыми және әлеуметтік регресс, қоғамдағы интеграцияның бұзылуы,
конституциялық әлеуметтік құқықты қамтамасыз ету мүмкіндігінің жоқтығы
әсерінен ситуациялық дамудағы потенциалдық мүмкіндікті айтамыз. Осылайша,
экономикалық мүддеге қатер дұрыс дамушы қоғамдық ұдайы өндірістің жолын
бұзатын экономикалық қауіптерді туғызады. Жалпы түрде оларды ішкі және
сыртқы қауіптерге байланысты топтарға бөлуге болады.
Қазақтан жағдайындағы ішкі экономикалық қатерлерге жататындар:
- горизонтальді және вертикальді түрдегі шаруашылық байланыстардың
бұзылуы;
- шаруашылықтың техника-технологиялық базасының азаюы;
- жұмыссыздық;
- инфляция;
- салық салудан көпшіліктің қашуы;
- қазақстандық экономиканың монополизациясы;
- экономиканың және қоғамның қылмысы;
- ішкі және сыртқы қарыздың ірі көлемділігі;
- валюталық ресурстардың азаюы.
Қазақстандық экономиканың сыртқы экономикалық қатерлеріне келесілерді
жатқызамыз:
- импорттық тәуелділіктің өсуі;
- экономиканың тым ашық болуы;
- Қазақстанның өзіндік инициативасымен табиғи ресурстардың нетто-
экспортерына айналуы;
- экономикалық динамиканың жаһандануы;
- халықаралық ұйымдар мен байланыстардың ролі;
- халықаралық еңбек бөлінісі мен сауданың динамикасы мен құрылымы [6].
Аталған қауіпсіздік факторлары (қауіптері) және олардың нәтижелері
өзара байланыстық жүйені құрағандықтан, әрбір фактордың жағдайының өзгеруі
тікелей немесе жанама түрде экономикалық қауіпсіздікке әсер етеді.
Экономикалық қауіпсіздік мақсатында Қазақстандағы экономика саласындағы
ұлттық мүдделер мен басымдықтарда жүзеге асыру - мынадай міндеттерді жүзеге
асыруды талап етеді:
– сыртқы экономиканың ынтымақтастық үшін оның ашықтығын есепке ала отырып,
кеңейтілген ұдайы өндіріс тәртібіндегі экономиканың жұмыс істеуіне,
техникалық, ұйымдастырушылық және экономикалық жағдайды қамтамасыз ету;
– экономиканың тиімсіз институционалдық құрылымын трансформациялау,
рыноктар мен шаруашылық субъектілерін тиімді жүйесін қалыптастыру,
тиімді меншік иелерін қалыптастыруға жағдай жасау, әлемдік шаруашылық
байланыс жүйелерін интеграциялау, микродеңгейдегі бизнесті дамытудағы
кедергілерді жою;
– мұнай-шикізат потенциалын ұдайы өндірісі, оның дамуын, сақталуын
үйлестіретін экономиканың құрылымын қалыптастыру, жоғары технологиялық
ғылымды қажет ететін өнім өндірісін дамыту;
– транзакциялық және әкімшілік-басқарушылық шығындарды төмендетуді
айналым капиталын үнемдеуді қамтамасыз ететін, оның ұйымдастырушылық
және институционалдық құрылымын жетілідіру жолымен экономиканың
саласын реструктуризациялау;
– инновациялық және инвестициялық белсенділікті арттыру және осы
негізде негізгі өндірістік қорларды, өндірістік потенциал мен
өндірістің жоғарғы ғылыми және техникалық деңгейін қамтамасыз ететін
өндірістік потенциал мен технологияны түбегейлі модернизациялау және
жаңалау және жоғарғы деңгейдегі отандық өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру;
– фундаменталды және қолданбалы ғылымның басыңқы бағыттарынның, ғылыми
– техникалық прогрестің стратегиялық маңызды бағыттарындағы
қазақстанның тәелсіздігін қамтамасыз етуге қабілетті, ғылыми –
техникалық потенциалды мақсатты дамыту, жоғарғы технологиялық және
ғылыми өндірісті құру және дамыту;
– экономиканың барлық салаларының тиімді және мақсатты дамыту әсіресе,
интеллектуалдық меншік рыногын, ғылыми-зерттеушілік мекемелер мен
өндірісті, шағын және орта кәсіпорындарының рыногын қалыптастыруға аса
назар аудару;
– мемлекеттің әскери және экономикалық қауіпсіздігін анықтайтын
нормативтік – құқықтық құжаттар әзірлеу.
Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты - Қазақстан Республикасы
субъектілерінің дамуында дифференциацияны төмендетуге, аумақтық
диспропорцияны оңтайландыру, Қазақстан Республикасының жеке субъектілерінде
дағдарыстық әлеуметтік экономикалық жағдайларды болдырмау мына негіздерде
жүзеге асырылады:
– бірегей құқықтық және ақпараттық кеңестік жасау;
– Қазақстанның заңының бүкіл мемлекет аумағында сақталуына мемлекеттік
бақылаудың тиімді механизмін қалыптастыру;
– бұрынғы шаруашылық байланыстарды дамыту және жаңа аймақаралық
байланыстар орнату;
– мемлекет және аймақтың бюджеттің табыстарының оңтайлы ара – қатынасын
анықтау, әлеуметтік және экономикалық бағдарламаларға қаржылық
ресурстарды аймақаралық қайта бөлу қорларын құру;
– Қазақстан Республикасының субъектісінің, оның даму факторларын ескере
отырып, қаржылық және экологиялық потенциалын молырақ пайдалану.
1.2 Сыртқы экономикалық қауіпсіздік және оны қамтамасыз етудегі
протекционистік саясат
Қазіргі әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында ҚР-ның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі еліміздің халықаралық аренада
белсенді және мақсатты сыртқы экономикалық саясатымен тікелей байланысты
болып отыр. Халықаралық еңбек бөлінісінде алатын орны мен елдің
экономикалық даму бағытын анықтайтын бұл саясат, қазіргі заманда әлемдік
экономиканың объектитвті үрдісіне, экономикада сыртық факторлар әсеріне
сезімталдық тәуелдігінен шығады. Қазіргі кездегі Қазақстанның экономикалық
өсуге және қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуі, экономикалық қауіпсіздікке
кері әсерлерін толықтай жоққа шығармады. Сыртқы экономикалық қауіпсіздік
көбіне сыртқы факторларға тәуелді болғанына қарамастан, оның жағдайы
көбінде елдің ішкі экономикалық жағдайымен, ұлттық экономиканың
бәсекелестік қабілетіне, мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатына
байланысты болады.
Сыртқы экономикалық қауіпсіздікті Қазақстанның ұлттық экономикасының,
оның тұрақты дамуы мен экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін сыртқы
жағдайлардан, үдерістер мен факторлардан қорғалу жағдайы ретінде айқындауға
болады. Экономикалық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі бола отырып, сыртқы
экономикалық қауіпсіздік Қазақстан 2030 Стратегиясындағы ұзақ мерзімді
басым бағыттарының біріншісі ретінде белгіленген ұлттық қауіпсіздік блогына
жатады. Стратегия Қазақстанның сыртқы экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің белгілі бір механизмдерін бейнелейді [7].
Біріншіден, құжатта Қазақстанның, өзінің соның негізінде ұлттық
қауіпсіздіктің сенімді жүйесін құра алатындай, экономикалық әлеуетін тиімді
нығайту үшін біздің көршілерімізге қатысты тыныштық пен тұрақтылықтың
болжамды арақашықтығын пайдалану қажеттігі айтылған. Сыртқы саясат
институттарына Ресеймен, Қытаймен, Орталық Азия, АҚШ, Еуроодақ елдермен
ұзақ мерзімді тиісті саясат жүргізу, сондай-ақ, БҰҰ, Халықаралық валюта
қоры, Бүкіләлемдік банк, Азия, Еуропа және Ислам даму банктері тәрізді
халықаралық ұйымдар мен форумдардың мүмкіндіктерін пайдалану нақтылы
тапсырылады.
Екіншіден, стратегияда сыртқы экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудегі біздің экономикамыздағы энергетикалық құрамдастықтың ролі айрықша
бөліп көрсетіледі. Энергия көздерін экспорттаудан түсетін табысты қазынаға
оралтуға, келісім-шарттар бекіту барысында мүдделерді қорғауға (экология,
жұмыспен қамту, біздің мамандарды даярлау, әлеуметтік мәселелерді шешу)
бағыталған саясатты жүзеге асыру да бірінші кезекте осы санатқа жатады.
Стратегияда ... мұнай мен газ экспорты үшін құбыр
арналарының жүйесін құру. Тәуелсіз экспорт арналары көп болғанда ғана біз
көршіміздің біріне тәуелді болудан және келесі тұтынушыға баға жөнінен
кіріптар болудан құтыламыз деп нақты атап көрсетілген.
Оның сыртында, Отан ресурстарын пайдалану жөніндегі біздің
стратегиямыз әлемдік қауымдастықтың ірі елдерінің мүддесін Қазақстанға,
оның әлемдік отын өндіруші ретіндегі роліне бағыттау делінген.
Аталған позициялардың барлығы елдің ұзақ мерзімді сыртқы экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің нақты механизмдері болып табылады.
Халықаралық қаржылық және сауда ұйымдарына, шетелдердің интеграциялық
қауымдастығының саяси және экономикалық шешімдеріне, елдің экономикалық
саласындағы мүдделеріне қысым жасайтын сыртқы экономикалық конъюктураға
Қазақстан экономикасының және оның барлық маңызды салаларының жоғарғы
тәуелділігі жатады.
Сыртқы экономикалық саладағы қауіптерді анықтайтын факторлар:
- Қазақстан экспортының қалыптасқан отын-шикізаттық бағыттылығы, әскери
және машина жасау өнімдерін өткізудің дәстүрлі рыноктарының жойылуы;
- Қазақстан экономикасының сыртқы конъюктураға тәуелділігін импорттағы
тұтыну және азық-түлік өнімдерінің басым болуы күшейтеді;
- мемлекеттің экспортты жеткіліксіз қолдауы, әсіресе ғылымды қажет ететін
өнім экспорты;
- мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде және экономикада
негізгі маңызы бар өндіріс пен кәсіпорындардың бейрезиденттерге өтуі және
отандық экономиканың дамуына кедергі келтіретін бағытқа жұмылдырылуы [8].
Сыртқы және ішкі рыноктардан отандық өнімді шығарып тастау мақсатында
Қазақстанның кәсіпорындарын шетел фирмаларының сатып алуы және ішкі рынокты
көптеген көпшілік тұтынатын тауарлардың түрлері мен жаулап алуы, оның
стратегиялық мақсаттағы азық-түлік тауарлары, машина жасауға қажетті бөлшек
заттарының импортына Қазақстанның тәуелділігін арттырады.
Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделері мен ұлттық
қауіпсіздігіне нақты қауіптер бар. Елімізге сырттан төнетін негізгі қауіп –
қатерлерге зерттеушілер мыналарды жатқызады: дағдарыс жағдайындағы
экономиканың ашықтығы мен отандық өндіріс қуатының шетелдік фирмалармен
бәсекеге қабілетсіздігі, Қазақстан экономикасының барынша басым салаларына
шетелдік капиталды инвестициялаудың реттелмеуі, елдің сыртқы қарызының
өсуі, елдің сыртқы қарызының өсуі, Қазақстанның өндірістік-дамыған елдерге
қаржылық және технологиялық тәуелділігі, Қазақстанның бірқатар шетелдік
нарықтарға шығуын шектеу, алдыңғы қатарлы технологияларға Қазақстанның қол
жеткізуінің жеткіліксіздігі, халықаралық қаржы - экономикалық және саудалық
реттеу механизмдеріне ҚР-ның шектеулі қатысуы, мемлекеттің тұтынушылық
тәуелдігіне әкелуі мүмкін тауарлардың жаппай импортталуы, Қазақстанның
квалификациялы және интеллектуалдық меншігінің шетелдерге кетуі.
Сондай-ақ, Қазақстанның сыртқы экономикалық әрекетін талдау барысында
сыртқы экономикалық қауіпсіздікке қатер төндіретін жағдайлар қатарына-
біздің пікірімізше:
- елге контрабандалық негізде келетін импорт ауқымы, жергілікті
өндірушілер үшін әділ бәсеке қағидасын жоққа шығарып, кәсіпорындардың
экономикалық жағдайына кері әсер етіп, көп жағдайларда олардың мемлекеттік
стандарттарға сай келмеуі мен тұтынушылар денсаулығына зиян келтіруі;
- ғылыми жетістіктер негізінде өндірілетін генетикалық өзгертілген
өнімдердің импорты бірқатар қауіптерді тудырып, үкімет тарапынан оған қарсы
құқықтық, техникалық, талаптарды күшейту қажеттігі;
- ДСҰ-на кіру жағдайында ұлттық экономиканың көптеген салалары шетел
бәсекесіне төтеп бере алмайтын болғандықтан, келіссөздер барысында елімізге
өтпелі кезеңде мерзімі мен шарттары бойынша жергілікті өндірушілер үшін
барынша қолайлы жағдаларды жүзеге асыру қажеттігі;
- импорттық тауарларға тәуелді, экономикалық жағдайы нашарлаған
салаларға қолдау көрсету, олардың қатарына: ауыл шаруашылығы, құс
шаруашылығы, тамақ және жеңіл өнеркәсібі жатады;
- мемлекеттің сыртқы қарызы, құрылымы бойынша ұлттық экономика
субъектілерінің сыртқы рыноктарда белсене қарыздану тенденциясы еліміздің
қаржылық тұрақтылығына қатер төндіріп, мемлекет тарапынан оны шектеу
қажеттігі туындайды.
Қазақстанның әлемдік экономикада мәртебелі орынға ие болу мақсатында –
оңтайлы географиялық орналасуын, жоғары сапалы және жаңа технологияларымен
жұмыс істеуді үйренуге мүмкіндігі бар мамандарды, сақталған ғылыми-
техникалық потенциалды, қазіргі мол қаржы ресурстарын ұлттық мүдделерді
жүзеге асыруда барынша пайдалануы тиіс. Ұлттық экономиканың әрбір саласы,
экономикалық қатерлерді жою мәселелері нақты экономикалық жағдайларға
байланысты болады.
Шетелдің немесе олардың қауымдастығының Қазақстанмен сыртқы
экономикалық қатынастарындағы дискриминациялық шаралары, әсіресе
Қазақстанның ДСҰ-на кіруіне байланысты болып отыр. ДСҰ-на кіру үрдісі
өркениетті негізде келіссөздер арқылы жүзеге асырылғандықтан, біздің
мемлекетіміздің ұлттық экономика, экономикалық қауіпсіздік мақсаттарын
есепке ала Қазақстан үшін барынша тиімді жағдайларды алуға ұмтылуы тиіс.
Сонымен бірге, ДСҰ шеңберінде ұлттық экономика және жергілікті
өндірушілерді қорғаудың нақты мүмкіндіктері барын естен шығармай, болашақта
оларды толыққанды пайдалану мүмкіндігін келіссөздер барысында жасақтап
алуға тиіспіз.
Әлемдік сауданы ырықтандыруды мақсат тұтатын ДСҰ-ның басты шарттарында
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған арнайы қорғау
шаралары белгіленген. Сондықтан, осы ұйымға мүше болу протекционистік
шараларды қолдануын жоққа шығармайды. Қайта мүшелікке дейін ұлттық
экономикалық мүдделеріміздің ішкі және сыртқы рыноктарда барынша қорғалуын
қамтамасыз ететін, ұлттық өндірушілерді қорғау мен қолдауға бағытталған,
халықаралық келісімдерге қайшы келмейтін протекционистік шаралар жүйесін
қалыптастыруы қажет. Әлемнің көптеген елдерінің экономикалық дамуында
протекционизмді ұтымды пайдалана отырып, ұлттық экономикалық мүдделер
мақсаттарына кол жеткізді. Қазіргі кездің өзінде экономикалық даму деңгейі
жоғары дамыған елдер экономикалық қауіпсіздік мақсаттарында бұл шараларды
пайдаланудан бас тартпаған. Қайта олар протенкционистік саясатты қорғанудан
басқыншылық бағытына ауысып, өз мүдделерін басқа елдерде жүзеге асыруға
бағыттауда. Біздің еліміз де Елбасы Н.Назарбаевтің 2016 жылғы Қазақстан
халқына жолдауында Бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің
стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыруда мемлекет қолында бар экономикалық
және әкімшілік құралдарын ұтымды пайдаланып, ұлттық экономикалық мүдделерді
жүзеге асыруы тиіс-делінген [9,10].
Протекционизмді ұдайы өндірістің барлық кезеңдеріндегі ұлттық
экономика мүдделерін қорғалуға бағытталған мемлекеттің кең ауқымды және
мақсатты шаралар жүйесі ретінде қарастыруға болады. Ал, протекционистік
саясат – бұл мемлекеттің бір жағынан ішкі шаруашылық субъектілерінің, ал
екінші жағынан шетел агенттерімен ұзақ және қысқа мерзімдегі ұлттық
экономикалық мүдделерді қорғауға бағытталған қарым-қатынастарын сипаттап,
ұлттық өндіріс үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыру мен оны қолдау,
экономикалық дамудың тәуелсіздігін және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, әлемдік экономикалық жүйедегі елдің орнын сақтау мен оны
жақсартуында көрінеді деп анықтауға болады.
Протекционизм саясаты экономикалық реттеуде мемлекеттік экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі орнын төменде келтірілген 3-суреттен
көруімізге болады.
Яғни ол ұлттық экономиканы кері әсерлерден сақтауға көмектеседі. Ал,
ұлттық мүдделерді қорғау – ұлттық өндіріс үшін қолайлы жағдайларды
қалыптастыру мен оған қолдау көрсету, экономикалық дамудың тәуелсіздігін
қамтамасыз ету, әлемдік экономикадағы ел орнын анықтау мен оны өзгертудегі
белсенді іс-әрекетінен көрінеді деп тұжырымдауға болады.
Ескертпе – автормен топтастырылған
Сурет 3 – Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде протекционизм
саясатының орны
Соған сәйкес протекционизм саясатының мазмұнына:
- сыртқы бәсекелестерінің басқыншы белсенді әрекеттері алдында
мемлекеттің экономикалық егемендігін, экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етіп, ұлттық экономиканың ұзақ мерзімдегі тәуелсіздігі, негізгі өндірістік
ресурстар және тауарларымен қамсыздандырылған өзіндік экономикалық
жеткіліктілікті жүзеге асыру;
- экономикалық дамудың салыстырмалы бірқалыптылығын (протекционизмнің
циклге қарсы функциясы) қамтамасыз ету мен дамудың үрдісі және тұрақтылығы
арасындағы тепе-теңдікті сақтау;
- тоқыраудағы салаларды қорғаумен қатар, өндірістің құрылымдық және
технологиялық қайта құруын ынталандырып, өндірісті салыстырмалы дағдарыс
құбылысынсыз жаңарту мәселесін шешу;
- жұмысбастылық деңгейін, жалпылама қоғамның төлем қабілеттілігін,
жалпы сұраныс деңгейін сақтау арқылы жалпы ұдайы өндіріс жағдайларын қорғау
кіреді.
Елімізде протекционизм құралдарын пайдалану мәселесін қарастырғанда,
олардың халықаралық талаптарға сай келтіру жұмыстары белсенді жүзеге
асырылуы еліміздің ЕурАзЭҚ және ДСҰ-на кіру келіссөздерімен анықталып
отырғандығы айқындалды. Дегенмен, еліміздің протекционистік қорғалу
деңгейінде олардың ұлттық мүдделерді қорғаудағы орны әлі жеткіліксіз
екендігі байқалады. Осыған орай, оны жетілдіру бағыттарына ішкі өндірушіні,
сондай-ақ тұтынушыны қорғау механизмін әзірлеу; сапасыз өнімді сатқаны үшін
жауапкершілік шараларын күшейту; антидемпингтік процедуралар мен
компенсациялық баждарды жетілдіру; кедендік бақылау кезінде импортталатын
тауарлардың сапасын тексерудің техникалық жабдықталуын жақсарту міндетін
көрсетуге болады.
Протекционизмді ұлттық экономиканы қолдау бағытындағы шаралары мен
мақсаттары Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
стратегиясымен анықталып, оның басымдылықтары бәсекеге қабілетті, оның
ішінде, экспортқа бағдарланған, шикізаттық емес бағытты экономика
салаларында іске асырылатын өндірістерге бағытталуда [11].
Мемлекеттің экономикалық дамуында протекционистік шараларды қолдану
ұлттық экономикалық мүдде мен экономикалық тиімділікке негіделуі тиіс
болғандықтан, протекционизмнің қолдануының тиімділігі келесідей
критерийлерге сәйкес болуы тиіс: тұтынушылар мен жергілікті өндірушілердің
алатын пайдасы мен шығыны арасындағы үйлесімділік; тұтынушылар өміріне
қауіпті тауарлар импортын болдырмау; ұлттық экономиканың стратегиялы
маңызды салаларын қорғау; экономикалық қауіпсіздік мәселелері бағытындағы
экономикалық саясат мақсаттарын орындау; қысқа мерзімді және стратегиялы
ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру; халықаралық сауда
келісімдеріне және халықаралық стандарттарға сай болуы; сыртқы рыноктарда
өткізім әлеуеті жоғары кәсіпорындарды экспортқа бағдарлауға қолдау көрсету;
экспорттық тауарларға әлемдік рынокта кемсітушілік әрекетін болдырмау және
т.б.
Қазақстанның экономикалық дамуда, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде, ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыруда протекционизмді
пайдалану ұлттық экономиканың алдына қойылған мақсаттарға қол жеткізу, бар
немесе болжамды экономикалық қатерлерді болдырмау, заман талаптарына сай
құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруда өз орнын алады. Протекционизм
саясатының әртүрлі шаралары мен бағыттарының болуы ұлттық экономиканың
алдына қойылған мақсаттарға ең оптимальді деңгейде қол жеткізуге мүмкіндік
береді. Сондықтан, осы саясаттың еліміздің экономикалық дамуында алатын
орны және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңыздылығы өте
жоғары деп айта аламыз.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚАЗІРГІ ҮРДІСТЕРІ
1. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық жағдайына импорттық
операциялардың әсерін талдау
Елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету аймақтану үрдісін
есепке алмай жүзеге асыру мүмкін емес. Экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету ұлттық экономикалық мүддемен байланысты, ол – ең алдымен
ұлттық экономикалық ресурстардың көлемі мен сапасын, пайдалылығын ұлғайту,
әлемдік экономикада қауіпсіздік қатерлеріне қарсы әрекет ету әлеуетін
жоғарылату мақсатында мемлекеттің қажеттілігі ретінде анықталады. Өндіріс
орны республикамызда басты орын алады, оның ЖІӨ-і 2020 жылы 1 қаңтарына
31,1% пайызды көрсетті және де осындай көрсеткішпен біз 1990 жылғы өндіріс
көрсеткіштеріне жеткізе алмадық [12]. Бұған төмендегі кесте дәлел бола
алады:
Кесте 1 - Өндірістің негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіш 2016 2017 2018 2019 2020
ЖІӨ өндірісінің пайыздық 33,2 30,7 29,5 29,1 31,1
үлесі
өндіріс кәсіпорындарымен 14326 13343 13177 12707 13004
мекемелердің саны
Өндірілген өнімнің үлесі 1798,3 2000,2 2336,9 2836 3867,9
млрд. теңгемен
Өндірілген өнімнің алдыңғы 115,5 113,8 110,5 109,1 110,4
жылмен салыстырғанда %-қ
физикалық индекс көрсеткіші
1990 жылға қарағанда %-қ 58 66 72,9 79,5 87,8
көрсеткішпен
1995 жылға қарағанда %-қ 120,7 137,4 151,8 165,6 182,8
көрсеткішпен
Басты капиталға 385940 550583 587953 630418 687775
инвестицияның тартылуы млн.
теңгемен
Ескертпе -: Статис.пресс-бюллетень.-Алматы.-Аге нтство по статистике.-
2020.- №3.
Біздің республика саяси және экономикалық тәуелсіздікке ие болып,
халықаралық экономикалық қарым – қатынастардың толық құқықты субъектісі
болды: серіктес – елдердің аясын кеңейтті, көптеген дамыған және даму
үстіндегі мемлекеттермен экономикалық байланыстарды орнатты, бұрынғы
әріптестермен қатынастарын қайтадан құрды, әлем рыногына ықпалдасу жолында
ілгері басты.
Қазақстанның сыртқы саудасы негізінен оншақты елмен шектеледі. Бірақ,
солардың кейбіреуімен әлі де тұрақты көлемде сауда жасау қалыптаспай отыр.
ТМД елдерімен сыртқы сауданың, әсіресе, экспорттың көлемі кемуде. Қазақстан
Республикасының сыртқы сауда қатынастары жылдан-жылға кеңінен дамып келеді.
Бүгінгі күні Қазақстан әлемнің 120 елімен сауда қатынастарын
қалыптастырған.
Мемлекеттің ашық экономика бағдарын ұстануы ұлттық экономикаға оң және
кері әсер беру ретінде қарастырылып, мемлекеттің сыртқы экономикалық
қатынастардың ауқымын реттеу мүмкіндігіне байланысты болды. Мемлекеттің
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету ұлттық экономиканың тепе-
теңдігіне бағытталып, сыртқы экономикалық қатынастарда капитал, тауар мен
қызмет көрсету, жұмыс күші қозғалысының ұлттық мүдделерге сәйкес үйлесімді
жүргізілуі қажет.
Елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету аймақтану үрдісін
есепке алмай жүзеге асыру мүмкін емес.
Экспорт пен импорттың тауарлары бойынша талдау жасайтын болсақ, 2019
жылы экспорт құрамында минералдық өнімдердің үлес салмағы 61 пайыз, жай
металдардың үлес салмағы 23 пайыз болды, яғни Қазақстан экспортының дені
шикізат екені көрініп тұр. Мұны 2-кестеден нақтырақ көре аламыз
Кесте 2 – Қазақстан Республикасының экспорты
2018 2019 2020
Барлығы Үлес Барлығы Үлес Барлығы Үлес
млн. АҚШ салмағы, млн. АҚШ салмағы, млн. АҚШсалмағы,
доллары пайызбен доллары пайызбен доллары пайызбен
Барлығы 20196,2 100,0 27849,0 100,0 38250,3 100,0
Ақмола 129,3 0,6 184,7 0,7 365,9 1,0
Ақтөбе 2327,9 11,6 3453,0 12,4 4100,9 10,7
Алматы 247,2 1,2 183,4 0,7 223,2 0,6
Атырау 4357,2 21,7 6207,1 22,3 10477,8 27,4
Батыс 1580,4 7,9 2737,8 9,8 976,6 2,5
Қазақстан
Жамбыл 65,5 0,3 82,0 0,3 195,2 0,5
Қарағанды 2517,3 12,5 2975,7 10,7 4223,2 11,0
Қостанай 652,0 3,2 826,2 3,0 1021,8 2,7
Қызылорда 1645,8 8,2 1968,1 7,1 2205,9 5,8
Маңғыстау 2065,3 10,3 3228,6 11,6 4419,1 11,6
Оңтүстік 442,4 2,2 476,4 1,7 1082,3 2,8
Қазақстан
Павлодар 594,3 3,0 715,9 2,6 955,9 2,5
Солтүстік 93,3 0,5 160,2 0,6 237,2 0,6
Қазақстан
Шығыс 868,7 4,3 905,4 3,3 1549,2 4,1
Қазақстан
Астана қаласы 1438,8 7,2 2531,4 9,1 3416,0 8,9
Алматы қаласы 1069,8 5,3 1212,3 4,4 2798,5 7,3
Ескертпе - Қазақстан өңірлері, 2020.-№1.
Шикізаттың үлес салмағы жыл сайын өсуде. Бұл жерде Атырау және Маңғыстау
облыстарында экспорттың үлес салмағының өскенін байқаймыз. Ал, экспортқа
ұдайы шикізат қана шығару, біріншіден, өнімінің арзанға кететінін көрсетсе,
екіншіден, шикізаттың әлемдік рыноктағы бағалардың конъюктурасына бағынышты
екенін көрсетеді. Мұнайдың болсын, металдың болсын бағасы жиі-жиі және
үлкен мөлшерде өзгеріп отыратыны көпке аян.
Қазақстанның басты экспорттық тауары шикі мұнайдың 2020 жылғы сатылған
көлемі 34,2 млн. тоннаға жетті, оның әр тоннасы 137,3 доллардан сатылып,
сатудан түскен жалпы сома 4,7 млрд. долларды құрады. Сонымен бірге, 5,0
млн. тонна газ конденсаты 336,8 млн. долларға және 1,1млн. тонна өңделген
мұнай өнімдері 119,2 млн. долларға сатылды, барлық мұнай өнімін сатудан 5,2
млрд. доллар алынды, бұл барлық экспорт сомасының 53,6 пайызы еді. Мұнайдың
экспорттың жалпы сомасындағы үлес салмағы 1996 жылы 14,7 пайыз болса, 2019
жылы ол 74 пайызға жеткен. Мұнайдың үлес салмағы алдағы уақытта өскенімен,
экспортқа тегін сатылуымен бірдей. Себебі, Қазақстан Республикасының
экспортқа шығарған өнімдердің құны Қазақстанға шет мемлекеттерден келген
импорттың орнына төленуін айтуға болады. Бұған қоса, экспортқа металл
өнімдері – 15,1%-ға шығарылады. Қалған тауарлар көлемі 10%-дан аспайды.
Импорт көлемін талдау нәтижесіне келетін болсақ: бірінші орында Ресей,
оның үлесіне 2540,4 млн. доллар немесе барлық импорттың 39% тиесілі. Одан
кейінгі үлес иелері - Германия 565,3 млн.доллары; АҚШ 456,9млн. доллары;
Қытай 304,8млн. доллары; Ұлыбритания 255,7 млн. доллары; Украина 215,6млн.
доллары; Италия 212,6млн. доллары. Аталған жетеудің үлесіне барлық
импорттың 70%-ы тиесілі. Бұлардан кейінгі импорттың сомасы 100 млн.
доллардан асатын басқа елдер - Туркия, Жапония, Франция, Корей
Рсепубликасы. Осы он бір елдің үлесіне импорттың 78,5% тиесілі. Импорт
көлемі жылдан-жылға тұрақты өсіп келе жатқан елдерге- Германия,
Ұлыбритания, АҚШ, Италия жатады. Импорт көлемі бірде өсіп, бірде төмендеп
отыратын елдерге- Корей Республикасы мен Түркияны енгізе аламыз. Соңғы екі-
үш жылда Қазақстан импортындағы көлемі қауырт өскен елдерді атасақ, олар:
Қытай, Франция, Украина, Жапония. Өзбекстаннан жасалатын импорт көлемі 1998
жылы 276,6 млн. доллардан 2018 жылы 84,9 млн-ға дейін кеміді.
2020 жылы барлық импорттық жеткізілімдердің 44,7% ТМД елдерінің
еншісінде болды. Импорт өнімдерінің негізгі жеткізушілері: Ресей
Федерациясы (импорттың жалпы көлемінен – 36,3%); Германия (10,0%); АҚШ
(7,2%); Қытай (6,4%); Украина (4,6%); Италия мен Жапония (3,6%-дан);
Ұлыбритания (2,9%); Түркия (2,1%); Корея Республикасы (1,7%); Франция
(1,6%); Өзбекстан (1,4%); Беларусь және Финляндия (1,2%-дан).
Қазақстан Республикасының импортын талдау нәтижесінде 2020 жылы оның ең
көп үлес салмағы Алматы қаласында (36,3%) және Маңғыстау облысында (9,6%)
болғандығын көрдік. Минералдық шикізаттың әлемнің басқа елдеріне
шығарылған тауарлардың жалпы көлеміндегі үлес салмағы 77%, металлургия
өнеркәсібінің өнімдері – 17% құрады. 2020 жылы әлемнің басқа елдерінен
әкелінген тауарлар көлеміндегі машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
приборлар мен аппараттар үлесі- 43%, химиялық тауарлар- 9,2%,
металлургиялық өнеркәсібі өнімдер-13%. Аса маңызды тауарлармен ел
қажеттілігін қамтамасыз етуде әлемнің басқа елдері үлкен роль атқарады:
осы елдерден әкелінген машина жасау өнімдерінің көрсетілген тауарлардың
жалпы әкеліміндегі үлесі - 43%, фармацевтикалық тауарлар – 10,4%, киім –
83% азық-түлік тауарлары – 12,1% құрады (сурет 4).
1- машина құрал-жабдықтары, құрылғылар
2- минерал өнімдері
3- бағалы емес металлдар
4-химия өнімдері, пластмасса, каучук
5-азық-түлік және оны өндіруге қажетті шикізаттар
6-басқа да өнімдер
Ескертпе – ҚР Статистка агенттігінің мәліметтері негізінде автордың
құрастыруы
Сурет 4 - Импорттық тауарлардың құрылымы, %
Қазақстанның сауда әріптестері қатарында еуропалық елдермен қатар, Азия
өңірінің, Америка, Африка және Австралия елдері бар. 2000 жылмен
салыстырғанда 2020 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 58 есеге өсіп,
45201,5 АҚШ долларын құрады (2019 жылы өсім – 37,5%).
2020 жылы Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының 167 әлем елдерінде
сауда серіктестері болды (2007 жылы – 146 елде). 2019 жылы Қазақстанның ТМД
елдерімен сыртқы сауда айналымы 12200,7 млн АҚШ долларын құрады және 2019
жылмен салыстырғанда 19,4%-ға көтерілді, оның ішінде экспорт – 4066,8 млн.
АҚШ долларына (1%-ға төмендеді), импорт – 8133,9 млн. АҚШ долларына өсті
(33%-ға).
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында Ресей Федерациясымен
жасалатын сауда, Қазақстанның өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.
Қазақстанның сыртқы экономикалық әрекетін талдау барысында Қазақстан
Республикасының сыртқы сауда сальдосы 2020 жылы 14573,4 млн. АҚШ долл.
жеткені көрсетіліп, экспорт құрылымы бойынша минералды өнімдер 71,9%, ал
машина мен құрал-жабдықтар 1,8% алып отырғаны еліміздің шикізаттық бағдарын
айқын көрсетіп отыр. Ал, импорт құрылымында 2018 жылы 46% инвестициялық
тауарлар алып отырғаны экономикамыздың дамуына қолайлы жағдай
қалыптастыруға бағытталғандығын көрсетіп отыр. Сонымен бірге өндіріске
тартылған инвестициялар да басым бөлігі шикізат өндіруші салаларға
бағытталып, ҚР статистика агенттігінің мәліметтері бойынша 2020 жылы жалпы
инвестиция көлемі 147078 млн. теңге болса, соның 123505 млн. теңгесі немесе
84%-ы тау-кен және мұнай-газ өндірісіне бағытталған [15].
Статистикалық мәліметтер негізінде Қазақстанның экономикалық даму
үрдісіне экспорттық тауарлардың баға өзгерісінің жоғары тәуелділігі
анықталды. Яғни, экспорттық тауарлы құрылымының шикізаттық үлесі басым
(71,9%), ал экспорттың ЖІӨ-ге қатынасы 49,7% құрауы негізінде еліміздің
сыртқы рыноктардың конъюктурасының өзгеріміне жоғары тәуелді деп
тұжырымдауға болады. Оның нәтижесін 5 суреттен - экономиканың ашықтық
деңгейі ретінде қарастырылатын экспорт құнының елдің ЖІӨ қатынасы
көрсеткішінің динамикасынан көруімізге болады.
ЖІӨ, %
50
49,6 49,7
40 48,3
39,2 41,9
30
20
экспорт
10
2016 2017 2018 2019
2020
Ескертпе – ҚР статистика агенттігінің мәліметі негізінде ЖІӨ-нің көлемін
АҚШ долл. теңгеге шаққандағы жылдық орташа бағамы ара қатынасы арқылы
көрсетілген
Сурет 5 – ҚР экспорттық тауарлар құнының ЖІӨ-ге ара қатынасының динамикасы
Біздің ойымызша, минералды шикізат өндіру саласының қарқынды дамуы
экономикалық өсімде өз орнын алғанына қарамастан, экономиканың басқа
салалары кенже қалып қоюы, шикізаттан алған табысқа тоқ болу жағдайы ұлттық
экономикалық мүдделерге қайшы келеді.
2020 жылғы өндірілген Жалпы ішкі өнімнің көлемі 15 936 528 млн. теңгені
құрап, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда нақты көлемінің өзгеру
қарқыны 3,3% өсті (3-кесте).
Кесте 3 - 2007-2020 ж.ж. Жалпы ішкі өнім
2007 2016 2017 2018 2019 2020
Жалпы ішкі өнім:
млрд. теңге 4 612,05 870,17 590,610 12 849,15 936,5
213,7 8
млрд. АҚШ 30,8 43,2 57,1 81,0 104,9 132,5
доллары[1]
Нақты көлемінің 109,3 109,6 109,7 110,7 108,9 103,3
индексі, өткен жылға
пайызбен
Дефлятор, өткен жылға111,7 116,1 117,9 121,5 115,5 120,0
пйызбен
Халықтың жан басына
шаққандағы Жалпы ішкі
өнім:
теңге 309 341391 501 667 829 8651 016 74
,3 003,8 127,5 211,6 ,3 9,3
АҚШ доллары 2 068,12 874,23 771,35 291,66 771,68 451,8
Ескертпе – ҚР статистика агенттігінің мәліметі негізінде жинақталған.
Тауарлар өндірісі мен қызмет көрсетулер өндірісінің 2020 жылғы ЖІӨ-гі
үлестері сәйкесінше 45,6% және 51,9% құрады. ЖІӨ-нің өндірісіндегі негізгі
үлесті өнеркәсіп – 32,1% алып отыр (6-сурет).
Ескертпе – ҚР статистика агенттігінің мәліметі негізінде жинақталған.
Сурет 6 - 2007-2020 ж.ж. Жалпы ішкі өнімнің нақты көлемінің индексі,
дефляторы және тұтыну бағаларының индексі
Еліміздің сыртқы экономикалық саясатының қазіргі кезеңдегі хал-жайына
төмендегідей мазмұндағы сипаттамалар беруге мүмкіндік берді:
- экспорттық салалардың дамуының әлі де болса әлсіздігі;
- импорттық тауарлармен бәсекеге түсе алмайтын салалардың қызметтерін
жандандыру қажеттілігі;
- қаржылық және фискалдық ынталандыруды арттыру маңыздылығын;
- кедендік қорғау мем сыртқы экономикалық қызметті реттеудің мемлекеттік
әдіс-тәсілдерін жетілдірудің қажеттілігі.
Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болу уақыты таяған сайын ұлттық
экономикалық қауіпсіздікті сақтау еліміз үшін өзекті маңызға ие бола
түсуде. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік тиімді де, бәсекеге сай экономикасы
бар елдің ғана маңдайына жазылатыны туралы сарапшылар да көп айтады. Ол
мемлекеттік және шаруашылық субъектілердің мүддесін ұлттық дәстүрлер мен
құндылықтарды сақтай отырып, ұлттық және халықаралық құқықтық нормаға
сәйкес қорғауда саяси, құқықтық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1Экономикалық қауіпсіздік түсінігі және оның
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2Сыртқы экономикалық қауіпсіздік және оны қамтамасыз
етудегі протекционистік 13
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ҮРДІСТЕРІ 19
2.1Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық
жағдайына импорттық операциялардың әсерін
талдау ... ... ... ... 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында өңірлердің
әлеуметтік-экономикалық даму
ерекшеліктерін 27
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК
ІС-ШАРАЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 35
3.1Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекеттік
іс-шараларды жүзеге асыру бағыттары 35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.2Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде әлемдік тәжірибені
қолдану мүмкіндіктері 42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3.3 Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мемлекеттік
құралдарын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 59
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген мемлекет үшін өзінің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі қашанда өзекті болып, заман
талаптарына сай күрделене түсіп, мемлекет және қоғам өмірінің барлық
жақтарын қамтитын жүйелі саясатқа айналды. Жаһандану үрдісі күшейген сайын
ұлттық қауіпсіздік мәселесі, әсіресе экономикалық қауіпсіздік бағыты ерекше
орын алды. Өйткені әлемдік қауымдастықта егеменді ел ретінде әрекет ету
мемлекеттің экономикалық қуаттылығы, ал түбінде ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуінің бірден-бір көрсеткіші – ұлттық экономикалық даму деңгейі
болады.
Қазіргі ұлттық экономиканың қуаттылығы өндіргіш күштердің даму
деңгейімен ғана анықталмай, бірініші кезекте мемлекеттің сол өндіргіш
күштердің немесе ұлттық экономиканың белсенді дамуына жағдай жасап, ұлттық
мүдделерді анықтап, оларды қорғау мүмкіндігімен көрінді. Жаһандану
үрдісінің ұлттық экономикаға тигізетін оң ықпалын барынша тиімді пайдалану
мен оның теріс әсеріне тойтарыс беру мемлекеттің белсенді іс-әрекетімен
жүзеге асады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан Республикасының 2020-2015 жылдарға арналған Ұлттық
қауіпсіздік стратегиясының жобасын талқылауда Қауіп-қатерлерді алдын-ала
анықтап, жоюға, тұтастай алғанда елдің дағдарысқа қарсы әлеуетін арттыруға
бағдарланған тиімді де осы заманғы ұлттық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру
қажет, бұл ретте аталған жүйе халықаралық қауіпсіздік саласындағы осы
заманғы әлемдік үрдістерге бейімді келіп, икемді, қауіпсіз ішкі және сыртқы
ортаны қалыптастыру жөніндегі белсенді іс-әрекетке қабілетті болуы тиіс
деп көрсеткен [1].
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерінің нақты және
әлуетті қатерлерден қорғалған жағдайында өз құрамына экономикалық,
қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ашық
экономика бағытында дамып келе жатқан Қазақстан Республикасына, осы
жағдайларда ұлттық экономикалық мүдделерді қалыптастыру, оны қорғау мен
жүзеге асыру қажет. Ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру мен оларды
қорғаудың дәстүрлі құралы протекционистік саясат. Әлемдік рыноктағы
шиеленісті бәсеке барысында талаптарына сай түрленгендіктен, біздің
еліміздің алдында әлемдік тәжірибеге сүйеніп, экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің мүмкін болатын шаралар жүйесін жасақтау өзекті болып
табылады. Себебі, әлемде ғаламдану үрдістері кең құлашын жайып отырған
кезеңде, Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің әлемдік
экономикалық кеңістікке интеграциялануынсыз өтуі мүмкін емес. Интеграция
барысында ел экономикасы оң нәтижелерін, ұтымды тұстарын, қауіпсіздігін
жоғалтып алмауы керек. Осы тұрғыдан елдің экономикалық қауіпсіздігін макро-
, мезо-, микродеңгейлерде қамтамасыз ете білу бүгінгі күннің өзекті талабы
болып отыр. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы ұлттық
қауіпсіздікке қол жеткізуге үлес қосылады.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету импортты
алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні белгілі. Осы
тұрғыда ақырғы тұтыну өнімдерін шығаратын отандық кәсіпорындарға салмақ
салынады.
Осы негізде таңдалып алынған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты -
еліміздің әлемдік экономикаға интеграциялану барысында ұлттық экономикалық
мүдделерді жүзеге асыру мен экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін сыртқы экономикалық саясатын жасақтау мәселелерін
зерттеу.
Зерттеу объектісіне – Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы,
зерттеу пәніне – мемлекеттің экономикалық саясат шеңберінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекеттік іс-шаралар мен құралдарын
қолдану тиімділігін жоғарылату үрдісі жатады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспе бөлімде тақырыптың өзектілігі, зерттеу
мақсаты анықталады. Негізгі бөлім үш тараудан тұрады және экономикалық
қауіпсіздіктің теориялық аспектілері, еліміздің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі қазіргі тенденциялары және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде мемлекеттік іс-шараларды жетілдіру жолдары қарастырылды.
Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыс тарауларының бөлімдері бойынша қысқаша
түсініктер беріледі.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының заңдары мен заңдық-
нормативтік актілері, статистикалық ақпарат деректері, мемлекеттік
бағдарламалар, ҚР-ның экономикалық көрсеткіштерінің нәтижелері туралы
есебі, тауар айналымының қозғалысы (экспорт пен импорт) есебі және
мерзімді басылымдар мен әдебиеттер пайдаланылды.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық қауіпсіздік түсінігі және оның факторлары
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар экономиканы дамытып қана
қоймай, бүкіл қоғамдық өмірде елеулі ілгерілеуді қамтамасыз етуде. Еліміз
экономикалық өсу қарқыны бойынша ТМД, Орта Азия, Шығыс және Оңтүстік Еуропа
елдерінің үлкен шоғыры арасында алдыңғы қатарда тұр.
Елбасының Қазақстан халқына жолдаған дәстүрлі жолдауы Егемен еліміздің
дамыған елдердің қатарына қосылу бағыттарын тағы бір айқындап берді.
Нарық жағдайында Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде экономикамыздың тұрақтылығы болып табылады. Ол табиғи
байлықтарды, ресурстарды үнемдей отырып, ЖҰӨ - нің және ЖІӨ - нің көлемін
жоғарлату.
Экономикалық қауіпсіздік - азаматтардың әлеуметтік және экономикалық
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында аз еңбекті шығындай отырып,
шикізат ресурстары мен қоршаған ортаны табиғи қорғап, пайдалану арқылы
елдің экономикалық дамуын қамтамасыз ету, яғни экономикалық қауіпсіздік –
тек ұлттық мүдденің қорғалуы ғана емес, сондай-ақ Үкімет институттарының
отандық экономиканы дамытудағы және қоғамның әлеуметтік саяси тұрақтылығын
сақтап тұрудағы ұлттық мүддені қорғауға қабілеттілігі және даярлығы болып
табылады.
Экономикалық қауіпсіздік жүйе ретінде әрекет етеді, яғни ұлттық
шаруашылықтың меншік, өндіріс, сауда, ақша жүйесі, салықтық-бюджеттік
салаларында мемлекеттің ұлттық экономикалық мүдделерін жүзеге асыру
жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталған. Мысалы, АҚШ президенттігіне 1933
жылы 4 наурыздан бастап Ф. Рузвельт тағайындалып, ол президенттігіне
кіріскен 100 күн ішінде, дағдарысты болдырмау бойынша іс-шараларды әрі
қарай жетілдіретін база болып табылатын 15 заң қабылдаған. Ф. Рузвельт
классикалық теориядан бас тарту және мемлекеттің экономикалық өміріне
араласпауына жол ашты. Ф. Рузвельт және оның командасы ХХ ғасырдағы
нарықтық механизм – бұл шаруашылық процестерге мемлекеттің қатысуы мен
нарықтық мотивтердің оңтайлы үйлесімділіктің бір себебі, қоғамдағы
әлеуметтік климатқа әсер етудің қажеттілігі,-деген. Өйткені жеке тұлғаның
экономикалық мүддесі мемлекеттің әлеуметтік саясаты арқылы ғана жүзеге
асады. Бұл саладағы жұмысты үйлестіру мақсатында 1934 жылы алғаш рет
Экономикалық қауіпсіздік туралы Кеңес құрды. Бұл жерде ішкі әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардан ұлттық қауіпсіздікке қатер туған. 60 жылдан кейін
АҚШ президенттігіне Б. Клинтон келіп, ол да өзінің әкімшілігінде Ұлттық
экономикалық қауіпсіздік Кеңесін құрды. Бірақ бұл жерде американдық
мамандардың айтуынша, АҚШ-тың ұлттық мүддесімен қоса, оның экономикалық
қауіпсіздігіне сыртқы көздерден, яғни дүниежүзілік экономикадағы
халықаралық бәсекеден қауіп туған. Ішкі және сыртқы - халықаралық нарықта
американдық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін көтеруді
қамтамасыз етуді әкімшілік өз міндетіне алған [2].
Осыдан экономикалық қауіпсіздік ұғымы зерттеушілердің алдына қойған
мақсаттарына байланысты өзгешеленетіндігі көрінеді. Бұл жағдай
зерттеушілердің субъективті көзқарасы негізінде ғана емес, әрбір
мемлекеттің нақты экоонмикалық жағдайы мен алдына қойған ұлттық
экономикалық мүдделеріне байланысты болып отыр. Ол мәселені өтпелі, дамушы
елдердің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді тұрақтылық,
егемендікке байланыстырса, дамыған елдер экономикалық озықтығын, шикізатпен
қамтамасыз ету, бәсекелестігін жоғарылату арқылы жүзеге асыруда.
Экономикалық қауіпсіздіктің проблемасы - оның жеке объектісі және
басқа қызметтердің мүмкін болатын сфераларымен (әскери, әлеуметтік, саяси,
экономикалық, ақпараттық және т.б.) өзара әсер ету объектілері болады.
Сондықтан экономикалық қауіпсіздіктің проблемаларын ішкі экономикалық және
сыртқы экономикалық мәселелерді қамти отырып, жеке экономикалық сферада,
оның ішінде олардың бірігетін жерлері: экономикалық сфералардан тыс аралас
экономикалық сфералардың салаларында қарастырған жөн. Оларға: әскери-
экономикалық сала; қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласы (көлеңкелі
экономика проблемалары, экономикадағы сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан
қылмыс); елдің интеллектуалды және ғылыми-техникалық потенциалды саласы;
экономика мен табиғаттың өзара әрекет сферасы жатады.
Барлық қызмет салалары мен сфераларындағы қауіпсіздік проблемасын
шешудің маңыздылығын ескере отырып, экономиканың негізгі рөлін тереңірек
айту керек, өйткені өндіріс, материалдық игіліктердің бөлінуі мен тұтынылуы
қоғамның тіршілігін анықтайды.
Экономикалық қауіпсіздік объектілеріне - мемлекет, экономикалық жүйенің
негізгі элементтері және жалпы мемлекеттің экономикалық жүйесі, оның бүкіл
табиғи байлықтары, экономиканың барлық деңгейіндегі шаруашылық
субъектілері, мемлекеттің барлық институттары мен мекемелері және жеке
тұлға, сонымен бірге олардың өмірлік маңызды экономикалық мүдделері жатады.
Экономикалық қауіпсіздік субъектілері - бұл саладағы өзінің негізгі
функцияларын, заң, атқару, сот биліктері: функционалдық және салалық
министрліктер және ведомстволар, салық және кеден қызметтері арқылы
мемлекеттің өзі болып табылады [3].
Осылайша, экономикалық қауіпсіздік мәселелерін қарастыра отырып, оның
ішкі және сыртқы қатерлердің бетін қайтаруға қабілетті тұрақтылықты
сақтауға, ұлттық экономиканың қорғалушылығына бағдарланған ортақ
міндеттерімен және өзгеше функцияларының өзара байланысты жүйені білдіреді.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үрдісі ішкі және сыртқы
қауіптерден немесе қатерлерден қорғалу механизмдерін қалыптастыруға
негізделген. Өйткені, экономикалық қауіпсіздік – ішкі-сыртқы экономикалық
қатерлердің бетін қайтаруға қабілетті, экономикалық тұрақтылықты сақтау
және ұлттық экономиканың мемлекет тарапынан қорғалуына бағытталған өзара
байланысты экономикалық кешенді шаралардан тұратын динамикалы жүйені
білдіретін экономиканың жай-күйі ретінде анықталады (1-сурет).
Ескертпе – автордың құрастыруы
Сурет 1 ─ Экономикалық қауіпсіздік элементтері
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуінің сандық және
сапалық көрсеткіштері бар болғанымен, оның негізгі түйіні ұлттық
экономикалық мүдделерді жүзеге асыру қабілетімен көрінеді. Экономикалық
мүдде қоғам мен мемлекеттің қысқа мерзімдегі мақсаттарына ғана емес, ұлттық
экономиканың стратегиялы дамуын қалыптастыруға әсер етеді. Оны жүзеге
асыруда басты субъектісі мемлекет болып табылып, оның жүзеге асыру
механизмін 2-суреттен көруге болады.
Ескертпе – Молдабаев. С.Д. Ашық экономика жағдайында протекционизм
саясатының орны ҚазЭУ хабаршысы.-2018.-5.-7-12бб.
Сурет 2 - Ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру механизмі
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік - салалардың, жеке кәсіпорындардың,
фирмалардың, компаниялардың экономикалық қауіпсіздігінің жиынтығы ретінде
қарыстырылады. Яғни, ұлттық экономикалық мүдделердің ішкі және сыртқы
рыноктарда қорғалған жағдайы елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуінің алғы шарты ретінде анықталады [4].
Экономикалық қауіпсіздік саласындағы мемлекеттік қызмет пәні
төмендегілер болып табылады:
- ұзақ және қысқа мерзімдегі мемлекетпен әлеуметтік - экономикалық
жүйенің тұрақтылығын бұзатын факторларды анықтау және мониторингі;
- бірегей экономикалық реформа бағдарлама аясындағы бұл факторлардың
зиянды әсерін жеңілдететін немесе жоятын экономикалық саясатты қалыптастыру
және жүзеге асыру.
Экономикалық қауіпсіздік экономикалық әдістермен және экономикалық
сипаттағы емес (саяси, әскери) әдістердің құралдарымен қамтамасыз етіледі.
Аралас экономикадан тыс салалардағы қауіпсіздік тек соларға тән әдістермен
және экономикалық әдістермен, оның ішінде ақша қаражаттары мен экономикалық
сипаттағы ресурстарды тарту арқылы қамтамасыз етіледі. Кез-келген
салалардағы қауіпсіздік салдарын экономикалық бағалау, зиянның көлемін
бағалауға және осы негізде басымдықтар жүйесін анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастарға өту кезінде
экономикалық қауіпсіздік саласында мемлекеттік реттеу - қоғамның және
мемлекеттің ыдырауын болдырмаудың қажетті шарты. Қазіргі кезде елдің
экономикасы, шетелдік өндірушілер тарапынан жан-жақты қысымына ұшырады.
Қазақстанның тарихи дамуының қазіргі кезеңінде, мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігінің нақты ішкі және сыртқы қауіптері бар және олардың алдын алу
немесе болдырмау, Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің маңызды
элементі болуы тиіс.
Өндіріс, инвестициялық, ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет
саласындағы ұлттық мүдденің мақсаты - азаматтық қоғамның даму мүмкіндіктері
мен мүдделерін ескеруге негізделген, нарықтық шаруашылық әлеуеті бағдарлы
инновациялық типін қалыптастыру, жаңаша технологиялық құрылымның
қалыптастыру негізіндегі қазіргі мемлекеттің экономикалық дамуының бағытын
анықтайтын экономикалық салаларын қолдау.
Экономикалық қауіпсіздік түсінігінің маңызды ерекшеліктері бар, олар:
1. Нақты – тарихи мазмұны, ол нақты жағдайларды талдауда елге деген
қауіп экономиканың қай саласында төнеді, оның қатерлі деңгейі қандай
болатынын анықтайды;
2. Шекті мазмұнда болады, және экономикалық қауіпсіздік жағдайы кері
шамасымен анықталады, яғни оған қатерлі белгілі бір қауіптермен;
3. Экономикалық қауіпсіздік мәселелерінің маңызы мен мазмұны елдің,
жеке өңірлердің және жалпы халықаралық қоғамдастықта дамуының бөлінген
шектерінде өседі;
4. Экономикалық қауіпсіздіктің барлық критерийлері мен параметрлері
қозғалыста болғанмен, әртүрлі елдер үшін оның ерекшелігі - адамзаттың
экономикалық даму тенденцияларымен олардың байланысы болып табылады.
5. Экономикалық қауіпсіздік түсінігінің мазмұнына сөзсіз ұлттық-
мемлекеттік мүдделер мен ұлттық идея әсер етеді [5].
Жоғарыда айтқандай, экономикалық қауіпсіздік жағдайы кері шамалармен –
қауіптермен анықталады. Экономикалық қауіпсіздік қатерлері деп – ішкі және
сыртқы факторлардың (немесе олардың жиынтығы) әсерімен экономиканың негізгі
звеноларының, оның басқару жүйесінің бұзылу қаупі, ұлттық байлықтың азаюы,
технологиялық артта қалуы, қаржы-несиелік және валюта жүйесінің бұзылуы,
ғылыми және әлеуметтік регресс, қоғамдағы интеграцияның бұзылуы,
конституциялық әлеуметтік құқықты қамтамасыз ету мүмкіндігінің жоқтығы
әсерінен ситуациялық дамудағы потенциалдық мүмкіндікті айтамыз. Осылайша,
экономикалық мүддеге қатер дұрыс дамушы қоғамдық ұдайы өндірістің жолын
бұзатын экономикалық қауіптерді туғызады. Жалпы түрде оларды ішкі және
сыртқы қауіптерге байланысты топтарға бөлуге болады.
Қазақтан жағдайындағы ішкі экономикалық қатерлерге жататындар:
- горизонтальді және вертикальді түрдегі шаруашылық байланыстардың
бұзылуы;
- шаруашылықтың техника-технологиялық базасының азаюы;
- жұмыссыздық;
- инфляция;
- салық салудан көпшіліктің қашуы;
- қазақстандық экономиканың монополизациясы;
- экономиканың және қоғамның қылмысы;
- ішкі және сыртқы қарыздың ірі көлемділігі;
- валюталық ресурстардың азаюы.
Қазақстандық экономиканың сыртқы экономикалық қатерлеріне келесілерді
жатқызамыз:
- импорттық тәуелділіктің өсуі;
- экономиканың тым ашық болуы;
- Қазақстанның өзіндік инициативасымен табиғи ресурстардың нетто-
экспортерына айналуы;
- экономикалық динамиканың жаһандануы;
- халықаралық ұйымдар мен байланыстардың ролі;
- халықаралық еңбек бөлінісі мен сауданың динамикасы мен құрылымы [6].
Аталған қауіпсіздік факторлары (қауіптері) және олардың нәтижелері
өзара байланыстық жүйені құрағандықтан, әрбір фактордың жағдайының өзгеруі
тікелей немесе жанама түрде экономикалық қауіпсіздікке әсер етеді.
Экономикалық қауіпсіздік мақсатында Қазақстандағы экономика саласындағы
ұлттық мүдделер мен басымдықтарда жүзеге асыру - мынадай міндеттерді жүзеге
асыруды талап етеді:
– сыртқы экономиканың ынтымақтастық үшін оның ашықтығын есепке ала отырып,
кеңейтілген ұдайы өндіріс тәртібіндегі экономиканың жұмыс істеуіне,
техникалық, ұйымдастырушылық және экономикалық жағдайды қамтамасыз ету;
– экономиканың тиімсіз институционалдық құрылымын трансформациялау,
рыноктар мен шаруашылық субъектілерін тиімді жүйесін қалыптастыру,
тиімді меншік иелерін қалыптастыруға жағдай жасау, әлемдік шаруашылық
байланыс жүйелерін интеграциялау, микродеңгейдегі бизнесті дамытудағы
кедергілерді жою;
– мұнай-шикізат потенциалын ұдайы өндірісі, оның дамуын, сақталуын
үйлестіретін экономиканың құрылымын қалыптастыру, жоғары технологиялық
ғылымды қажет ететін өнім өндірісін дамыту;
– транзакциялық және әкімшілік-басқарушылық шығындарды төмендетуді
айналым капиталын үнемдеуді қамтамасыз ететін, оның ұйымдастырушылық
және институционалдық құрылымын жетілідіру жолымен экономиканың
саласын реструктуризациялау;
– инновациялық және инвестициялық белсенділікті арттыру және осы
негізде негізгі өндірістік қорларды, өндірістік потенциал мен
өндірістің жоғарғы ғылыми және техникалық деңгейін қамтамасыз ететін
өндірістік потенциал мен технологияны түбегейлі модернизациялау және
жаңалау және жоғарғы деңгейдегі отандық өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру;
– фундаменталды және қолданбалы ғылымның басыңқы бағыттарынның, ғылыми
– техникалық прогрестің стратегиялық маңызды бағыттарындағы
қазақстанның тәелсіздігін қамтамасыз етуге қабілетті, ғылыми –
техникалық потенциалды мақсатты дамыту, жоғарғы технологиялық және
ғылыми өндірісті құру және дамыту;
– экономиканың барлық салаларының тиімді және мақсатты дамыту әсіресе,
интеллектуалдық меншік рыногын, ғылыми-зерттеушілік мекемелер мен
өндірісті, шағын және орта кәсіпорындарының рыногын қалыптастыруға аса
назар аудару;
– мемлекеттің әскери және экономикалық қауіпсіздігін анықтайтын
нормативтік – құқықтық құжаттар әзірлеу.
Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты - Қазақстан Республикасы
субъектілерінің дамуында дифференциацияны төмендетуге, аумақтық
диспропорцияны оңтайландыру, Қазақстан Республикасының жеке субъектілерінде
дағдарыстық әлеуметтік экономикалық жағдайларды болдырмау мына негіздерде
жүзеге асырылады:
– бірегей құқықтық және ақпараттық кеңестік жасау;
– Қазақстанның заңының бүкіл мемлекет аумағында сақталуына мемлекеттік
бақылаудың тиімді механизмін қалыптастыру;
– бұрынғы шаруашылық байланыстарды дамыту және жаңа аймақаралық
байланыстар орнату;
– мемлекет және аймақтың бюджеттің табыстарының оңтайлы ара – қатынасын
анықтау, әлеуметтік және экономикалық бағдарламаларға қаржылық
ресурстарды аймақаралық қайта бөлу қорларын құру;
– Қазақстан Республикасының субъектісінің, оның даму факторларын ескере
отырып, қаржылық және экологиялық потенциалын молырақ пайдалану.
1.2 Сыртқы экономикалық қауіпсіздік және оны қамтамасыз етудегі
протекционистік саясат
Қазіргі әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында ҚР-ның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі еліміздің халықаралық аренада
белсенді және мақсатты сыртқы экономикалық саясатымен тікелей байланысты
болып отыр. Халықаралық еңбек бөлінісінде алатын орны мен елдің
экономикалық даму бағытын анықтайтын бұл саясат, қазіргі заманда әлемдік
экономиканың объектитвті үрдісіне, экономикада сыртық факторлар әсеріне
сезімталдық тәуелдігінен шығады. Қазіргі кездегі Қазақстанның экономикалық
өсуге және қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуі, экономикалық қауіпсіздікке
кері әсерлерін толықтай жоққа шығармады. Сыртқы экономикалық қауіпсіздік
көбіне сыртқы факторларға тәуелді болғанына қарамастан, оның жағдайы
көбінде елдің ішкі экономикалық жағдайымен, ұлттық экономиканың
бәсекелестік қабілетіне, мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатына
байланысты болады.
Сыртқы экономикалық қауіпсіздікті Қазақстанның ұлттық экономикасының,
оның тұрақты дамуы мен экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін сыртқы
жағдайлардан, үдерістер мен факторлардан қорғалу жағдайы ретінде айқындауға
болады. Экономикалық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі бола отырып, сыртқы
экономикалық қауіпсіздік Қазақстан 2030 Стратегиясындағы ұзақ мерзімді
басым бағыттарының біріншісі ретінде белгіленген ұлттық қауіпсіздік блогына
жатады. Стратегия Қазақстанның сыртқы экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің белгілі бір механизмдерін бейнелейді [7].
Біріншіден, құжатта Қазақстанның, өзінің соның негізінде ұлттық
қауіпсіздіктің сенімді жүйесін құра алатындай, экономикалық әлеуетін тиімді
нығайту үшін біздің көршілерімізге қатысты тыныштық пен тұрақтылықтың
болжамды арақашықтығын пайдалану қажеттігі айтылған. Сыртқы саясат
институттарына Ресеймен, Қытаймен, Орталық Азия, АҚШ, Еуроодақ елдермен
ұзақ мерзімді тиісті саясат жүргізу, сондай-ақ, БҰҰ, Халықаралық валюта
қоры, Бүкіләлемдік банк, Азия, Еуропа және Ислам даму банктері тәрізді
халықаралық ұйымдар мен форумдардың мүмкіндіктерін пайдалану нақтылы
тапсырылады.
Екіншіден, стратегияда сыртқы экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудегі біздің экономикамыздағы энергетикалық құрамдастықтың ролі айрықша
бөліп көрсетіледі. Энергия көздерін экспорттаудан түсетін табысты қазынаға
оралтуға, келісім-шарттар бекіту барысында мүдделерді қорғауға (экология,
жұмыспен қамту, біздің мамандарды даярлау, әлеуметтік мәселелерді шешу)
бағыталған саясатты жүзеге асыру да бірінші кезекте осы санатқа жатады.
Стратегияда ... мұнай мен газ экспорты үшін құбыр
арналарының жүйесін құру. Тәуелсіз экспорт арналары көп болғанда ғана біз
көршіміздің біріне тәуелді болудан және келесі тұтынушыға баға жөнінен
кіріптар болудан құтыламыз деп нақты атап көрсетілген.
Оның сыртында, Отан ресурстарын пайдалану жөніндегі біздің
стратегиямыз әлемдік қауымдастықтың ірі елдерінің мүддесін Қазақстанға,
оның әлемдік отын өндіруші ретіндегі роліне бағыттау делінген.
Аталған позициялардың барлығы елдің ұзақ мерзімді сыртқы экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің нақты механизмдері болып табылады.
Халықаралық қаржылық және сауда ұйымдарына, шетелдердің интеграциялық
қауымдастығының саяси және экономикалық шешімдеріне, елдің экономикалық
саласындағы мүдделеріне қысым жасайтын сыртқы экономикалық конъюктураға
Қазақстан экономикасының және оның барлық маңызды салаларының жоғарғы
тәуелділігі жатады.
Сыртқы экономикалық саладағы қауіптерді анықтайтын факторлар:
- Қазақстан экспортының қалыптасқан отын-шикізаттық бағыттылығы, әскери
және машина жасау өнімдерін өткізудің дәстүрлі рыноктарының жойылуы;
- Қазақстан экономикасының сыртқы конъюктураға тәуелділігін импорттағы
тұтыну және азық-түлік өнімдерінің басым болуы күшейтеді;
- мемлекеттің экспортты жеткіліксіз қолдауы, әсіресе ғылымды қажет ететін
өнім экспорты;
- мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде және экономикада
негізгі маңызы бар өндіріс пен кәсіпорындардың бейрезиденттерге өтуі және
отандық экономиканың дамуына кедергі келтіретін бағытқа жұмылдырылуы [8].
Сыртқы және ішкі рыноктардан отандық өнімді шығарып тастау мақсатында
Қазақстанның кәсіпорындарын шетел фирмаларының сатып алуы және ішкі рынокты
көптеген көпшілік тұтынатын тауарлардың түрлері мен жаулап алуы, оның
стратегиялық мақсаттағы азық-түлік тауарлары, машина жасауға қажетті бөлшек
заттарының импортына Қазақстанның тәуелділігін арттырады.
Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделері мен ұлттық
қауіпсіздігіне нақты қауіптер бар. Елімізге сырттан төнетін негізгі қауіп –
қатерлерге зерттеушілер мыналарды жатқызады: дағдарыс жағдайындағы
экономиканың ашықтығы мен отандық өндіріс қуатының шетелдік фирмалармен
бәсекеге қабілетсіздігі, Қазақстан экономикасының барынша басым салаларына
шетелдік капиталды инвестициялаудың реттелмеуі, елдің сыртқы қарызының
өсуі, елдің сыртқы қарызының өсуі, Қазақстанның өндірістік-дамыған елдерге
қаржылық және технологиялық тәуелділігі, Қазақстанның бірқатар шетелдік
нарықтарға шығуын шектеу, алдыңғы қатарлы технологияларға Қазақстанның қол
жеткізуінің жеткіліксіздігі, халықаралық қаржы - экономикалық және саудалық
реттеу механизмдеріне ҚР-ның шектеулі қатысуы, мемлекеттің тұтынушылық
тәуелдігіне әкелуі мүмкін тауарлардың жаппай импортталуы, Қазақстанның
квалификациялы және интеллектуалдық меншігінің шетелдерге кетуі.
Сондай-ақ, Қазақстанның сыртқы экономикалық әрекетін талдау барысында
сыртқы экономикалық қауіпсіздікке қатер төндіретін жағдайлар қатарына-
біздің пікірімізше:
- елге контрабандалық негізде келетін импорт ауқымы, жергілікті
өндірушілер үшін әділ бәсеке қағидасын жоққа шығарып, кәсіпорындардың
экономикалық жағдайына кері әсер етіп, көп жағдайларда олардың мемлекеттік
стандарттарға сай келмеуі мен тұтынушылар денсаулығына зиян келтіруі;
- ғылыми жетістіктер негізінде өндірілетін генетикалық өзгертілген
өнімдердің импорты бірқатар қауіптерді тудырып, үкімет тарапынан оған қарсы
құқықтық, техникалық, талаптарды күшейту қажеттігі;
- ДСҰ-на кіру жағдайында ұлттық экономиканың көптеген салалары шетел
бәсекесіне төтеп бере алмайтын болғандықтан, келіссөздер барысында елімізге
өтпелі кезеңде мерзімі мен шарттары бойынша жергілікті өндірушілер үшін
барынша қолайлы жағдаларды жүзеге асыру қажеттігі;
- импорттық тауарларға тәуелді, экономикалық жағдайы нашарлаған
салаларға қолдау көрсету, олардың қатарына: ауыл шаруашылығы, құс
шаруашылығы, тамақ және жеңіл өнеркәсібі жатады;
- мемлекеттің сыртқы қарызы, құрылымы бойынша ұлттық экономика
субъектілерінің сыртқы рыноктарда белсене қарыздану тенденциясы еліміздің
қаржылық тұрақтылығына қатер төндіріп, мемлекет тарапынан оны шектеу
қажеттігі туындайды.
Қазақстанның әлемдік экономикада мәртебелі орынға ие болу мақсатында –
оңтайлы географиялық орналасуын, жоғары сапалы және жаңа технологияларымен
жұмыс істеуді үйренуге мүмкіндігі бар мамандарды, сақталған ғылыми-
техникалық потенциалды, қазіргі мол қаржы ресурстарын ұлттық мүдделерді
жүзеге асыруда барынша пайдалануы тиіс. Ұлттық экономиканың әрбір саласы,
экономикалық қатерлерді жою мәселелері нақты экономикалық жағдайларға
байланысты болады.
Шетелдің немесе олардың қауымдастығының Қазақстанмен сыртқы
экономикалық қатынастарындағы дискриминациялық шаралары, әсіресе
Қазақстанның ДСҰ-на кіруіне байланысты болып отыр. ДСҰ-на кіру үрдісі
өркениетті негізде келіссөздер арқылы жүзеге асырылғандықтан, біздің
мемлекетіміздің ұлттық экономика, экономикалық қауіпсіздік мақсаттарын
есепке ала Қазақстан үшін барынша тиімді жағдайларды алуға ұмтылуы тиіс.
Сонымен бірге, ДСҰ шеңберінде ұлттық экономика және жергілікті
өндірушілерді қорғаудың нақты мүмкіндіктері барын естен шығармай, болашақта
оларды толыққанды пайдалану мүмкіндігін келіссөздер барысында жасақтап
алуға тиіспіз.
Әлемдік сауданы ырықтандыруды мақсат тұтатын ДСҰ-ның басты шарттарында
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған арнайы қорғау
шаралары белгіленген. Сондықтан, осы ұйымға мүше болу протекционистік
шараларды қолдануын жоққа шығармайды. Қайта мүшелікке дейін ұлттық
экономикалық мүдделеріміздің ішкі және сыртқы рыноктарда барынша қорғалуын
қамтамасыз ететін, ұлттық өндірушілерді қорғау мен қолдауға бағытталған,
халықаралық келісімдерге қайшы келмейтін протекционистік шаралар жүйесін
қалыптастыруы қажет. Әлемнің көптеген елдерінің экономикалық дамуында
протекционизмді ұтымды пайдалана отырып, ұлттық экономикалық мүдделер
мақсаттарына кол жеткізді. Қазіргі кездің өзінде экономикалық даму деңгейі
жоғары дамыған елдер экономикалық қауіпсіздік мақсаттарында бұл шараларды
пайдаланудан бас тартпаған. Қайта олар протенкционистік саясатты қорғанудан
басқыншылық бағытына ауысып, өз мүдделерін басқа елдерде жүзеге асыруға
бағыттауда. Біздің еліміз де Елбасы Н.Назарбаевтің 2016 жылғы Қазақстан
халқына жолдауында Бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің
стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыруда мемлекет қолында бар экономикалық
және әкімшілік құралдарын ұтымды пайдаланып, ұлттық экономикалық мүдделерді
жүзеге асыруы тиіс-делінген [9,10].
Протекционизмді ұдайы өндірістің барлық кезеңдеріндегі ұлттық
экономика мүдделерін қорғалуға бағытталған мемлекеттің кең ауқымды және
мақсатты шаралар жүйесі ретінде қарастыруға болады. Ал, протекционистік
саясат – бұл мемлекеттің бір жағынан ішкі шаруашылық субъектілерінің, ал
екінші жағынан шетел агенттерімен ұзақ және қысқа мерзімдегі ұлттық
экономикалық мүдделерді қорғауға бағытталған қарым-қатынастарын сипаттап,
ұлттық өндіріс үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыру мен оны қолдау,
экономикалық дамудың тәуелсіздігін және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, әлемдік экономикалық жүйедегі елдің орнын сақтау мен оны
жақсартуында көрінеді деп анықтауға болады.
Протекционизм саясаты экономикалық реттеуде мемлекеттік экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі орнын төменде келтірілген 3-суреттен
көруімізге болады.
Яғни ол ұлттық экономиканы кері әсерлерден сақтауға көмектеседі. Ал,
ұлттық мүдделерді қорғау – ұлттық өндіріс үшін қолайлы жағдайларды
қалыптастыру мен оған қолдау көрсету, экономикалық дамудың тәуелсіздігін
қамтамасыз ету, әлемдік экономикадағы ел орнын анықтау мен оны өзгертудегі
белсенді іс-әрекетінен көрінеді деп тұжырымдауға болады.
Ескертпе – автормен топтастырылған
Сурет 3 – Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде протекционизм
саясатының орны
Соған сәйкес протекционизм саясатының мазмұнына:
- сыртқы бәсекелестерінің басқыншы белсенді әрекеттері алдында
мемлекеттің экономикалық егемендігін, экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етіп, ұлттық экономиканың ұзақ мерзімдегі тәуелсіздігі, негізгі өндірістік
ресурстар және тауарларымен қамсыздандырылған өзіндік экономикалық
жеткіліктілікті жүзеге асыру;
- экономикалық дамудың салыстырмалы бірқалыптылығын (протекционизмнің
циклге қарсы функциясы) қамтамасыз ету мен дамудың үрдісі және тұрақтылығы
арасындағы тепе-теңдікті сақтау;
- тоқыраудағы салаларды қорғаумен қатар, өндірістің құрылымдық және
технологиялық қайта құруын ынталандырып, өндірісті салыстырмалы дағдарыс
құбылысынсыз жаңарту мәселесін шешу;
- жұмысбастылық деңгейін, жалпылама қоғамның төлем қабілеттілігін,
жалпы сұраныс деңгейін сақтау арқылы жалпы ұдайы өндіріс жағдайларын қорғау
кіреді.
Елімізде протекционизм құралдарын пайдалану мәселесін қарастырғанда,
олардың халықаралық талаптарға сай келтіру жұмыстары белсенді жүзеге
асырылуы еліміздің ЕурАзЭҚ және ДСҰ-на кіру келіссөздерімен анықталып
отырғандығы айқындалды. Дегенмен, еліміздің протекционистік қорғалу
деңгейінде олардың ұлттық мүдделерді қорғаудағы орны әлі жеткіліксіз
екендігі байқалады. Осыған орай, оны жетілдіру бағыттарына ішкі өндірушіні,
сондай-ақ тұтынушыны қорғау механизмін әзірлеу; сапасыз өнімді сатқаны үшін
жауапкершілік шараларын күшейту; антидемпингтік процедуралар мен
компенсациялық баждарды жетілдіру; кедендік бақылау кезінде импортталатын
тауарлардың сапасын тексерудің техникалық жабдықталуын жақсарту міндетін
көрсетуге болады.
Протекционизмді ұлттық экономиканы қолдау бағытындағы шаралары мен
мақсаттары Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
стратегиясымен анықталып, оның басымдылықтары бәсекеге қабілетті, оның
ішінде, экспортқа бағдарланған, шикізаттық емес бағытты экономика
салаларында іске асырылатын өндірістерге бағытталуда [11].
Мемлекеттің экономикалық дамуында протекционистік шараларды қолдану
ұлттық экономикалық мүдде мен экономикалық тиімділікке негіделуі тиіс
болғандықтан, протекционизмнің қолдануының тиімділігі келесідей
критерийлерге сәйкес болуы тиіс: тұтынушылар мен жергілікті өндірушілердің
алатын пайдасы мен шығыны арасындағы үйлесімділік; тұтынушылар өміріне
қауіпті тауарлар импортын болдырмау; ұлттық экономиканың стратегиялы
маңызды салаларын қорғау; экономикалық қауіпсіздік мәселелері бағытындағы
экономикалық саясат мақсаттарын орындау; қысқа мерзімді және стратегиялы
ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыру; халықаралық сауда
келісімдеріне және халықаралық стандарттарға сай болуы; сыртқы рыноктарда
өткізім әлеуеті жоғары кәсіпорындарды экспортқа бағдарлауға қолдау көрсету;
экспорттық тауарларға әлемдік рынокта кемсітушілік әрекетін болдырмау және
т.б.
Қазақстанның экономикалық дамуда, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде, ұлттық экономикалық мүдделерді жүзеге асыруда протекционизмді
пайдалану ұлттық экономиканың алдына қойылған мақсаттарға қол жеткізу, бар
немесе болжамды экономикалық қатерлерді болдырмау, заман талаптарына сай
құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруда өз орнын алады. Протекционизм
саясатының әртүрлі шаралары мен бағыттарының болуы ұлттық экономиканың
алдына қойылған мақсаттарға ең оптимальді деңгейде қол жеткізуге мүмкіндік
береді. Сондықтан, осы саясаттың еліміздің экономикалық дамуында алатын
орны және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңыздылығы өте
жоғары деп айта аламыз.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚАЗІРГІ ҮРДІСТЕРІ
1. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық жағдайына импорттық
операциялардың әсерін талдау
Елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету аймақтану үрдісін
есепке алмай жүзеге асыру мүмкін емес. Экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету ұлттық экономикалық мүддемен байланысты, ол – ең алдымен
ұлттық экономикалық ресурстардың көлемі мен сапасын, пайдалылығын ұлғайту,
әлемдік экономикада қауіпсіздік қатерлеріне қарсы әрекет ету әлеуетін
жоғарылату мақсатында мемлекеттің қажеттілігі ретінде анықталады. Өндіріс
орны республикамызда басты орын алады, оның ЖІӨ-і 2020 жылы 1 қаңтарына
31,1% пайызды көрсетті және де осындай көрсеткішпен біз 1990 жылғы өндіріс
көрсеткіштеріне жеткізе алмадық [12]. Бұған төмендегі кесте дәлел бола
алады:
Кесте 1 - Өндірістің негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіш 2016 2017 2018 2019 2020
ЖІӨ өндірісінің пайыздық 33,2 30,7 29,5 29,1 31,1
үлесі
өндіріс кәсіпорындарымен 14326 13343 13177 12707 13004
мекемелердің саны
Өндірілген өнімнің үлесі 1798,3 2000,2 2336,9 2836 3867,9
млрд. теңгемен
Өндірілген өнімнің алдыңғы 115,5 113,8 110,5 109,1 110,4
жылмен салыстырғанда %-қ
физикалық индекс көрсеткіші
1990 жылға қарағанда %-қ 58 66 72,9 79,5 87,8
көрсеткішпен
1995 жылға қарағанда %-қ 120,7 137,4 151,8 165,6 182,8
көрсеткішпен
Басты капиталға 385940 550583 587953 630418 687775
инвестицияның тартылуы млн.
теңгемен
Ескертпе -: Статис.пресс-бюллетень.-Алматы.-Аге нтство по статистике.-
2020.- №3.
Біздің республика саяси және экономикалық тәуелсіздікке ие болып,
халықаралық экономикалық қарым – қатынастардың толық құқықты субъектісі
болды: серіктес – елдердің аясын кеңейтті, көптеген дамыған және даму
үстіндегі мемлекеттермен экономикалық байланыстарды орнатты, бұрынғы
әріптестермен қатынастарын қайтадан құрды, әлем рыногына ықпалдасу жолында
ілгері басты.
Қазақстанның сыртқы саудасы негізінен оншақты елмен шектеледі. Бірақ,
солардың кейбіреуімен әлі де тұрақты көлемде сауда жасау қалыптаспай отыр.
ТМД елдерімен сыртқы сауданың, әсіресе, экспорттың көлемі кемуде. Қазақстан
Республикасының сыртқы сауда қатынастары жылдан-жылға кеңінен дамып келеді.
Бүгінгі күні Қазақстан әлемнің 120 елімен сауда қатынастарын
қалыптастырған.
Мемлекеттің ашық экономика бағдарын ұстануы ұлттық экономикаға оң және
кері әсер беру ретінде қарастырылып, мемлекеттің сыртқы экономикалық
қатынастардың ауқымын реттеу мүмкіндігіне байланысты болды. Мемлекеттің
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету ұлттық экономиканың тепе-
теңдігіне бағытталып, сыртқы экономикалық қатынастарда капитал, тауар мен
қызмет көрсету, жұмыс күші қозғалысының ұлттық мүдделерге сәйкес үйлесімді
жүргізілуі қажет.
Елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету аймақтану үрдісін
есепке алмай жүзеге асыру мүмкін емес.
Экспорт пен импорттың тауарлары бойынша талдау жасайтын болсақ, 2019
жылы экспорт құрамында минералдық өнімдердің үлес салмағы 61 пайыз, жай
металдардың үлес салмағы 23 пайыз болды, яғни Қазақстан экспортының дені
шикізат екені көрініп тұр. Мұны 2-кестеден нақтырақ көре аламыз
Кесте 2 – Қазақстан Республикасының экспорты
2018 2019 2020
Барлығы Үлес Барлығы Үлес Барлығы Үлес
млн. АҚШ салмағы, млн. АҚШ салмағы, млн. АҚШсалмағы,
доллары пайызбен доллары пайызбен доллары пайызбен
Барлығы 20196,2 100,0 27849,0 100,0 38250,3 100,0
Ақмола 129,3 0,6 184,7 0,7 365,9 1,0
Ақтөбе 2327,9 11,6 3453,0 12,4 4100,9 10,7
Алматы 247,2 1,2 183,4 0,7 223,2 0,6
Атырау 4357,2 21,7 6207,1 22,3 10477,8 27,4
Батыс 1580,4 7,9 2737,8 9,8 976,6 2,5
Қазақстан
Жамбыл 65,5 0,3 82,0 0,3 195,2 0,5
Қарағанды 2517,3 12,5 2975,7 10,7 4223,2 11,0
Қостанай 652,0 3,2 826,2 3,0 1021,8 2,7
Қызылорда 1645,8 8,2 1968,1 7,1 2205,9 5,8
Маңғыстау 2065,3 10,3 3228,6 11,6 4419,1 11,6
Оңтүстік 442,4 2,2 476,4 1,7 1082,3 2,8
Қазақстан
Павлодар 594,3 3,0 715,9 2,6 955,9 2,5
Солтүстік 93,3 0,5 160,2 0,6 237,2 0,6
Қазақстан
Шығыс 868,7 4,3 905,4 3,3 1549,2 4,1
Қазақстан
Астана қаласы 1438,8 7,2 2531,4 9,1 3416,0 8,9
Алматы қаласы 1069,8 5,3 1212,3 4,4 2798,5 7,3
Ескертпе - Қазақстан өңірлері, 2020.-№1.
Шикізаттың үлес салмағы жыл сайын өсуде. Бұл жерде Атырау және Маңғыстау
облыстарында экспорттың үлес салмағының өскенін байқаймыз. Ал, экспортқа
ұдайы шикізат қана шығару, біріншіден, өнімінің арзанға кететінін көрсетсе,
екіншіден, шикізаттың әлемдік рыноктағы бағалардың конъюктурасына бағынышты
екенін көрсетеді. Мұнайдың болсын, металдың болсын бағасы жиі-жиі және
үлкен мөлшерде өзгеріп отыратыны көпке аян.
Қазақстанның басты экспорттық тауары шикі мұнайдың 2020 жылғы сатылған
көлемі 34,2 млн. тоннаға жетті, оның әр тоннасы 137,3 доллардан сатылып,
сатудан түскен жалпы сома 4,7 млрд. долларды құрады. Сонымен бірге, 5,0
млн. тонна газ конденсаты 336,8 млн. долларға және 1,1млн. тонна өңделген
мұнай өнімдері 119,2 млн. долларға сатылды, барлық мұнай өнімін сатудан 5,2
млрд. доллар алынды, бұл барлық экспорт сомасының 53,6 пайызы еді. Мұнайдың
экспорттың жалпы сомасындағы үлес салмағы 1996 жылы 14,7 пайыз болса, 2019
жылы ол 74 пайызға жеткен. Мұнайдың үлес салмағы алдағы уақытта өскенімен,
экспортқа тегін сатылуымен бірдей. Себебі, Қазақстан Республикасының
экспортқа шығарған өнімдердің құны Қазақстанға шет мемлекеттерден келген
импорттың орнына төленуін айтуға болады. Бұған қоса, экспортқа металл
өнімдері – 15,1%-ға шығарылады. Қалған тауарлар көлемі 10%-дан аспайды.
Импорт көлемін талдау нәтижесіне келетін болсақ: бірінші орында Ресей,
оның үлесіне 2540,4 млн. доллар немесе барлық импорттың 39% тиесілі. Одан
кейінгі үлес иелері - Германия 565,3 млн.доллары; АҚШ 456,9млн. доллары;
Қытай 304,8млн. доллары; Ұлыбритания 255,7 млн. доллары; Украина 215,6млн.
доллары; Италия 212,6млн. доллары. Аталған жетеудің үлесіне барлық
импорттың 70%-ы тиесілі. Бұлардан кейінгі импорттың сомасы 100 млн.
доллардан асатын басқа елдер - Туркия, Жапония, Франция, Корей
Рсепубликасы. Осы он бір елдің үлесіне импорттың 78,5% тиесілі. Импорт
көлемі жылдан-жылға тұрақты өсіп келе жатқан елдерге- Германия,
Ұлыбритания, АҚШ, Италия жатады. Импорт көлемі бірде өсіп, бірде төмендеп
отыратын елдерге- Корей Республикасы мен Түркияны енгізе аламыз. Соңғы екі-
үш жылда Қазақстан импортындағы көлемі қауырт өскен елдерді атасақ, олар:
Қытай, Франция, Украина, Жапония. Өзбекстаннан жасалатын импорт көлемі 1998
жылы 276,6 млн. доллардан 2018 жылы 84,9 млн-ға дейін кеміді.
2020 жылы барлық импорттық жеткізілімдердің 44,7% ТМД елдерінің
еншісінде болды. Импорт өнімдерінің негізгі жеткізушілері: Ресей
Федерациясы (импорттың жалпы көлемінен – 36,3%); Германия (10,0%); АҚШ
(7,2%); Қытай (6,4%); Украина (4,6%); Италия мен Жапония (3,6%-дан);
Ұлыбритания (2,9%); Түркия (2,1%); Корея Республикасы (1,7%); Франция
(1,6%); Өзбекстан (1,4%); Беларусь және Финляндия (1,2%-дан).
Қазақстан Республикасының импортын талдау нәтижесінде 2020 жылы оның ең
көп үлес салмағы Алматы қаласында (36,3%) және Маңғыстау облысында (9,6%)
болғандығын көрдік. Минералдық шикізаттың әлемнің басқа елдеріне
шығарылған тауарлардың жалпы көлеміндегі үлес салмағы 77%, металлургия
өнеркәсібінің өнімдері – 17% құрады. 2020 жылы әлемнің басқа елдерінен
әкелінген тауарлар көлеміндегі машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
приборлар мен аппараттар үлесі- 43%, химиялық тауарлар- 9,2%,
металлургиялық өнеркәсібі өнімдер-13%. Аса маңызды тауарлармен ел
қажеттілігін қамтамасыз етуде әлемнің басқа елдері үлкен роль атқарады:
осы елдерден әкелінген машина жасау өнімдерінің көрсетілген тауарлардың
жалпы әкеліміндегі үлесі - 43%, фармацевтикалық тауарлар – 10,4%, киім –
83% азық-түлік тауарлары – 12,1% құрады (сурет 4).
1- машина құрал-жабдықтары, құрылғылар
2- минерал өнімдері
3- бағалы емес металлдар
4-химия өнімдері, пластмасса, каучук
5-азық-түлік және оны өндіруге қажетті шикізаттар
6-басқа да өнімдер
Ескертпе – ҚР Статистка агенттігінің мәліметтері негізінде автордың
құрастыруы
Сурет 4 - Импорттық тауарлардың құрылымы, %
Қазақстанның сауда әріптестері қатарында еуропалық елдермен қатар, Азия
өңірінің, Америка, Африка және Австралия елдері бар. 2000 жылмен
салыстырғанда 2020 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 58 есеге өсіп,
45201,5 АҚШ долларын құрады (2019 жылы өсім – 37,5%).
2020 жылы Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының 167 әлем елдерінде
сауда серіктестері болды (2007 жылы – 146 елде). 2019 жылы Қазақстанның ТМД
елдерімен сыртқы сауда айналымы 12200,7 млн АҚШ долларын құрады және 2019
жылмен салыстырғанда 19,4%-ға көтерілді, оның ішінде экспорт – 4066,8 млн.
АҚШ долларына (1%-ға төмендеді), импорт – 8133,9 млн. АҚШ долларына өсті
(33%-ға).
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында Ресей Федерациясымен
жасалатын сауда, Қазақстанның өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.
Қазақстанның сыртқы экономикалық әрекетін талдау барысында Қазақстан
Республикасының сыртқы сауда сальдосы 2020 жылы 14573,4 млн. АҚШ долл.
жеткені көрсетіліп, экспорт құрылымы бойынша минералды өнімдер 71,9%, ал
машина мен құрал-жабдықтар 1,8% алып отырғаны еліміздің шикізаттық бағдарын
айқын көрсетіп отыр. Ал, импорт құрылымында 2018 жылы 46% инвестициялық
тауарлар алып отырғаны экономикамыздың дамуына қолайлы жағдай
қалыптастыруға бағытталғандығын көрсетіп отыр. Сонымен бірге өндіріске
тартылған инвестициялар да басым бөлігі шикізат өндіруші салаларға
бағытталып, ҚР статистика агенттігінің мәліметтері бойынша 2020 жылы жалпы
инвестиция көлемі 147078 млн. теңге болса, соның 123505 млн. теңгесі немесе
84%-ы тау-кен және мұнай-газ өндірісіне бағытталған [15].
Статистикалық мәліметтер негізінде Қазақстанның экономикалық даму
үрдісіне экспорттық тауарлардың баға өзгерісінің жоғары тәуелділігі
анықталды. Яғни, экспорттық тауарлы құрылымының шикізаттық үлесі басым
(71,9%), ал экспорттың ЖІӨ-ге қатынасы 49,7% құрауы негізінде еліміздің
сыртқы рыноктардың конъюктурасының өзгеріміне жоғары тәуелді деп
тұжырымдауға болады. Оның нәтижесін 5 суреттен - экономиканың ашықтық
деңгейі ретінде қарастырылатын экспорт құнының елдің ЖІӨ қатынасы
көрсеткішінің динамикасынан көруімізге болады.
ЖІӨ, %
50
49,6 49,7
40 48,3
39,2 41,9
30
20
экспорт
10
2016 2017 2018 2019
2020
Ескертпе – ҚР статистика агенттігінің мәліметі негізінде ЖІӨ-нің көлемін
АҚШ долл. теңгеге шаққандағы жылдық орташа бағамы ара қатынасы арқылы
көрсетілген
Сурет 5 – ҚР экспорттық тауарлар құнының ЖІӨ-ге ара қатынасының динамикасы
Біздің ойымызша, минералды шикізат өндіру саласының қарқынды дамуы
экономикалық өсімде өз орнын алғанына қарамастан, экономиканың басқа
салалары кенже қалып қоюы, шикізаттан алған табысқа тоқ болу жағдайы ұлттық
экономикалық мүдделерге қайшы келеді.
2020 жылғы өндірілген Жалпы ішкі өнімнің көлемі 15 936 528 млн. теңгені
құрап, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда нақты көлемінің өзгеру
қарқыны 3,3% өсті (3-кесте).
Кесте 3 - 2007-2020 ж.ж. Жалпы ішкі өнім
2007 2016 2017 2018 2019 2020
Жалпы ішкі өнім:
млрд. теңге 4 612,05 870,17 590,610 12 849,15 936,5
213,7 8
млрд. АҚШ 30,8 43,2 57,1 81,0 104,9 132,5
доллары[1]
Нақты көлемінің 109,3 109,6 109,7 110,7 108,9 103,3
индексі, өткен жылға
пайызбен
Дефлятор, өткен жылға111,7 116,1 117,9 121,5 115,5 120,0
пйызбен
Халықтың жан басына
шаққандағы Жалпы ішкі
өнім:
теңге 309 341391 501 667 829 8651 016 74
,3 003,8 127,5 211,6 ,3 9,3
АҚШ доллары 2 068,12 874,23 771,35 291,66 771,68 451,8
Ескертпе – ҚР статистика агенттігінің мәліметі негізінде жинақталған.
Тауарлар өндірісі мен қызмет көрсетулер өндірісінің 2020 жылғы ЖІӨ-гі
үлестері сәйкесінше 45,6% және 51,9% құрады. ЖІӨ-нің өндірісіндегі негізгі
үлесті өнеркәсіп – 32,1% алып отыр (6-сурет).
Ескертпе – ҚР статистика агенттігінің мәліметі негізінде жинақталған.
Сурет 6 - 2007-2020 ж.ж. Жалпы ішкі өнімнің нақты көлемінің индексі,
дефляторы және тұтыну бағаларының индексі
Еліміздің сыртқы экономикалық саясатының қазіргі кезеңдегі хал-жайына
төмендегідей мазмұндағы сипаттамалар беруге мүмкіндік берді:
- экспорттық салалардың дамуының әлі де болса әлсіздігі;
- импорттық тауарлармен бәсекеге түсе алмайтын салалардың қызметтерін
жандандыру қажеттілігі;
- қаржылық және фискалдық ынталандыруды арттыру маңыздылығын;
- кедендік қорғау мем сыртқы экономикалық қызметті реттеудің мемлекеттік
әдіс-тәсілдерін жетілдірудің қажеттілігі.
Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болу уақыты таяған сайын ұлттық
экономикалық қауіпсіздікті сақтау еліміз үшін өзекті маңызға ие бола
түсуде. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік тиімді де, бәсекеге сай экономикасы
бар елдің ғана маңдайына жазылатыны туралы сарапшылар да көп айтады. Ол
мемлекеттік және шаруашылық субъектілердің мүддесін ұлттық дәстүрлер мен
құндылықтарды сақтай отырып, ұлттық және халықаралық құқықтық нормаға
сәйкес қорғауда саяси, құқықтық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz