Республикасының Президентінің Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елу жылда – ел жаңа деуші еді бабаларымыз.
Еліміз тәуелсідік алғаннан кейнгі қысқа мерзімнің ішінде қоғамның өмір
тіршілігін өзгертіп, жаңа саяси жүйе қалыптастыруда экономика мен
әлеуметтік салаларды реформалауда іргелі табыстарға қол жеткізді. Ұтымды
әрі кезең – кезеңімен жүйелі түрде жүргізіліп жатқан қомақты іс –
шаралардың оң нәтижелері еліміз таңдаған жолға деген халықтың сенімін
нығайтуда. Дегенмен өтпелі кезеңнің күрделі экономикалық және әлеуметтік
проблемаларын шешкен сайын, қоғамның даму деңгейіне сәйкес халықтың өмір
тіршілігін тиімді ұйымдастырудың жаңа және аса күрделі мәселелері күн
тәртібіне қойылып отыратыны бәрімізге түсінікті. Еліміз іргесінің бұзылмай,
тыныштығы мен тәуелсіздігін сақтап, экономикасы мен мәдениетін ілгері
тұрған елдермен теңестіру үшін бүгінгі күннің шындық болмысына жауап
беретін мемлекеттік басқарудың жетілген жүйесі қажет.
Еліміз егемендік алған алғашқы күннен бастап мемлекеттік басқару мен
мемлекеттік қызметтің қазіргі заманғы тиімді жүйесін қалыптастыруға баса
назар аудартады. Осы орайда елбасы тануда Үкімет алдына міндет етіп қойған
әкімшілік реформасы респубилкамыздағы бүгінге дейін өніктілігімен танылып
келе жатқан келелі өзгерістердің заңды жалғасы деуге болады. Ол ұзақ
мерзімді Қазақстан 2030 стратегиясында көрсетілген кәсіби мемлекет құру
жөніндегі жетінші басымдық негізінде іске асырылмақ.
Реформаға сәйкес, мемлекеттік органдар құрылымдарын жетілдіру,
шенеуніктердің жұмыс сапасына баға беру негізінде олардың жалақыларын
ұлғайту, мемлекеттік қызмет көрсетудің оң сапасына қол жеткізу, сыбайлас
жемқорлықтың тынысын тарылту және басқа да маңызды шаралар Қазақстанның
әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіруіндегі басты
өлшемдердің бірі болып қалмақ. Сондықтан саяси сипаты бойынша да,
әлеуметтік – экономикалық жағынан алып қарағанда да мұның мәні маңызы аса
зор.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жергілікті өкілді органдар жайлы
тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылға Констутициясында айтылды. С.З.Зимановтың,
С.С. Сартаевтың, Г.С. Сапарғалиевтың еңбектерінде өз көрінісін тапқан осы
маңызды мәселелер бойынша идеялар сол кездегі қазақстандық құқытанушылар
мен мемлекеттанушылардың жарқын да өткір де маңызды идеялары болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың мәні және оның
экономикалық процестерді әрі қарай дамытудағы рөлін анықтай отырып,
мемлекеттік басқару мәні және оның нысандарын басқару қасиеттілігін ашып
көрсету.
Зерттеу жұмыстың алдына қойған мақсатына байланысты келесідей міндеттер
қойылды:
- қазіргі жағдайдағы мемлекеттік басқару мен жергілікті өкілді
органдардың ара қатынасын анықтау;
- жергілікті өкілді органдардың қызметі мен құзыретінің құқытық негізін
айқындау;
- жергілікті өкілді органдардың мемлекеттік басқару механизмдегі орны
мен рөлін көрсету;
- мемлекеттік басқару орталықсыздандыру және жергілікті өкілді
органдарының жұйесін дамытуды ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы өкілді органдар, олардың
құзыреті, жергілікті басқару механизмдегі алатын орны мен рөлі болып
табылады.
Зерттеу жұмысының деректік көздері. Жергілікті өкілді органдардың
құзыретін зертеуде Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінің деректік маңызы зор. Осымен қатар, әлемдік
саяси ой мен отандық саяси көзқарастар мектептерінің озық үлгілерің зерттеу
деректер ретінде пайдаланады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кріспе мен негізгі 3
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Дипломдық жұмыстың нормативтік-ақпараттық базасы. Диплом жұмысының
негізгі ақпараттық базасын, экономикалық оқулықтар, оқу құралдары,
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, Бюджет кодексі,
Республиканың статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері, Қызылорда
облысы қаржы басқармасының мәліметтері қолданылды.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ӘРІ
ҚАРАЙ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
1.1 Мемлекеттік басқару мәні және оның нысандарын басқару
қасиеттілігі
Қазақстан Республикасында мемлекеттік-қоғамдық басқарудың жаңа жүйесі
қалыптасуда. Оның бастапқы кезеңдегі басты ерекшелігі-кеңестік мұраны
сынау, ататизм дәстүрін сақтау, аумағы үлкен полиэтилен мемлекетінің
талаптарын ескеруді түсіну. Қазақстанның қазіргі даму кезеңі, ең алдымен,
тиімді мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесін құруға, қоғамдық
қауіпсіздік пен тәртіпті қамтамасыз етуге бағытталған қазіргі президенттің
саясатымен байланысты. Реформалар биліктің бірыңғай вертикалын ұсыну
саясаты шеңберінде жүргізіледі, бұл бір жағынан - азаматтық қоғам
институттарын құруды, екінші жағынан-тәртіпті нығайтуды көздейді.
Соңғы онжылдықта бізде жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін реформалау
әрекеттері жасалуда. Жергілікті өзін-өзі басқару-халыққа барынша
бейімделген билік. Риясыздық оның иерархиялық баспалдақтағы орны емес, ол
атқаратын функциялары бойынша анықталады. Жергілікті маңызы бар мәселелерді
шеше отырып, ол оларды халықтың мүддесі үшін шешуі керек. Сондықтан
муниципалды басқару жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілді органдарының
болуын қамтамасыз етеді, олардың функциялары шығу 1орындалуы мүмкін
жағдайларды қоспағанда.
Жергілікті өзін-өзі басқару, Белсенді экономикалық субъект бола отырып
немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың белгілі бір өкілеттіктеріне ие бола
отырып, кең қызметті жүзеге асыра алады, мысалы:
жергілікті қоғамдастық жерін ұтымды пайдалану;
жергілікті қоғамдастықтар мен олардың бірлестіктерінің аумақтарын
кешенді әлеуметтік-экономикалық дамыту;
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және аумақты абаттандыру;
тұрмыстық және сауда қызметін көрсету;
мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес мектепке дейінгі, мектептегі
және кәсіптік білім беру;
жергілікті қоғамдастық халқының тарихи және мәдени дәстүрлерін сақтау және
дамыту;
дене шынықтыру, спорт және туризмді дамыту;
қоғамдық тәртіпті сақтау;
қоршаған ортаны қорғау және т. б.
Мұндай органдарды ұйымдастырудың жалпы принциптері туралы айта отырып, О.
А. Велихов шартты түрде мынаны атап өтті: "өз мақсатына жауап беретін
жергілікті өзін-өзі басқару аппаратына келесі талаптарды қолдану керек:
біріншіден, ол жергілікті қоғамдастықтың шынайы мүдделері мен
қажеттіліктерін дұрыс және жеткілікті икемділікпен қабылдамауы керек:
екіншіден, ол қаражат пен күшті үнемдеу принципіне сәйкес келуі керек,
яғни оны ұстауға аз шығындармен, тез, тегіс және қажетсіз формальдылықсыз
жұмыс істеуі керек;
үшіншіден, ол атқарушылық лауазымдарға тәжірибелі және жауапты
адамдарды ұсынып, олар үшін неғұрлым қолайлы Объектілік жұмыс жасауы тиіс"
Нарықтық жағдайда көптеген меншік, Экономикалық қызмет пен кәсіпкерлік
еркіндігі басым болады. Бұл жағдайда, әлемдік тәжірибе көрсеткендей,
жергілікті өзін-өзі басқару органы өзінің негізгі функциясын жүзеге асырады-
аумақтың кешенді әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету, ең алдымен,
тұрғын халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын коммуналдық қызметтер
жүйесі арқылы, сондай-ақ әр түрлі кәсіпорындардың аумағында орналасқан.
Әңгіме сумен жабдықтау, электрмен жабдықтау, санитарлық-эпидемиологиялық
қызмет, коммуналдық көлік, азаматтық хал актілерін тіркеу, әлеуметтік
инфрақұрылым қызметтері (мұражайлар, театр, мектептер), Жерлеу қызметтері
және т. б. сияқты қызметтер туралы болып отыр.
Алайда біздің қалаларымыз табиғи монополиялардың (энергетикалық,
көліктік, газ, су-шаруашылық және т.б.) әсер ету саласына тап болды.
Алайда, мұндай корпорациялардың қазіргі мүдделері тұрғын үй-коммуналдық
шаруашылық, Әлеуметтік сала немесе қаладағы кәсіпкерлікті дамыту
мәселелерін шешуден гөрі бизнесті сәтті жүргізу және пайда табу болып
табылады. Сондықтан бизнес-топтың жергілікті қоғамға қатысты мүдделері өте
пассивті: корпорациялар қалыпты жұмыс істеуге кедергі жасамауға мүдделі.
Алайда, бизнес-топ қалалық ресурстарды белсенді игеріп, қалада өзіне
тиесілі емес кез-келген бизнестің дамуына кедергі келтіретін кері мысалдар
бар.
Өз кезегінде, әкімдердің атынан муниципалитеттер ірі бизнеспен және
аймақтық құрылымдармен "ықпал ету аймақтарын" бөліп, өздерінің билігін
нығайтуға және өздері басқаратын жергілікті құрылымдарды дамытуға
алаңдайды. Жергілікті халықтың шұғыл мүдделерін тудыратын мұндай жағдай өте
тұрақты. Муниципалитеттер күрделі әлеуметтік және инженерлік жүйе болып
табылады, сондықтан жалғасып жатқан инфрақұрылымдық дағдарысты объективті
жұмыстарға да, саяси факторларға да (реттелетін салықтардың негізсіз
стандарттары) жатқызуға болады. Жергілікті қоғамдастықтардың ішінде
халықтың мүдделерінен артта қалуы мүмкін саяси күштер байқалмайды.
Жергілікті билікті реформалаудың жүзеге асырылатын жүйесінің көптеген
жағымды жақтары бар, ал басты қасиеті-мемлекеттік органдармен үнемі
ынтымақтастықта болатын белсенді өзін-өзі қамтамасыз ететін қауымдастық
жүйесін құру. Теория бойынша, әрбір нақты қазақстандық жергілікті маңызы
бар мәселелерді шешуде өзінің қажеттілігін сезінуі, сондай-ақ өзінің
сұраныстарының қанағаттандырылуына сенуі тиіс. Тұжырымдамалық реформа
жергілікті биліктің тиімділігін арттыруға, халықтың муниципалды органдарға
деген қызығушылығы мен сенімін арттыруға бағытталған деп айтуға болады.
Билік деңгейінің бытыраңқылығы жағдайында біртұтас мемлекеттік саясат
мүмкін емес міндет болар еді.
Өкінішке орай, қазіргі заманғы жергілікті басқару жүйесін бірнеше
себептер бойынша Өзін-өзі басқару деп атауға болмайды, олар төменде
талқыланады. Бұл жағдайда реформа бұл институттың Қазақстан Республикасында
болуы ресми түрде заңды түрде мойындалғанына қарамастан, оны өзгертпейді,
бірақ жергілікті өзін-өзі басқару институтын құрады деп айтуға болады.
Жалпы алғанда, бүгінде жергілікті өзін - өзі басқару проблемаларын екі
позициямен тұжырымдауға болады-қаржылық тәуелсіздік пен саяси автономияның
болмауы. Сонымен қатар, бұл проблемалар өзара байланысты.
PK Үкіметі жергілікті өзін-өзі басқару үшін белгілеген бюджеттік және
қаржылық ұйымның нысаны оның қалыпты даму жолын жабады, жергілікті өзін-өзі
басқаруға қоғамдық қатысуды мүлдем тартымсыз етеді. Біздің мемлекетіміздің
бюджеттік саясаты соңғы онжылдықта нақты экономикалық жағдайды ескере
отырып, бюджетті бөлу принциптерінің әрекетін түзетуге тырыспады,
керісінше, басқа елдерде қолданылатын бюджетті теңестіру әдістерін көшірді.
Жергілікті биліктің қолданыстағы жүйесі муниципалитеттердің құзыретінің
анық еместігімен, шешілетін міндеттерге сәйкес келмейтін жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының құрылымын қалыптастыру мүмкіндігімен, ресурстардың
орындалатын міндеттерге сәйкес келмеуімен, жергілікті билік органдарының
халықтан алыстауымен, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқарудың өзара әрекеттесуінің тиімсіз механизмімен байланысты жергілікті
басқарудың бірқатар мәселелерін анықтады.
Қазіргі уақытта жергілікті деңгей республикалық және аймақтық билікке
тәуелді Білім, бірақ нақты құрылымы, өз өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін
керемет міндеттері мен қаржылық ресурстары бар жүйе емес деген қорытынды
жасауға болады. Бұл билік жергілікті өзін-өзі басқарудың анықтамасына түсе
алмайды, сонымен қатар халықтың өзі пассивті, және бұл ұстаным, ең алдымен,
кез-келген билік деңгейіне деген сенімсіздіктен туындайды.
Бірақ Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту
мүмкіндігін толық жоққа шығару дұрыс емес сияқты, өйткені алғышарттар бар.
Жергілікті өзін-өзі басқару құқығын іске асырудың нақты қабілеті үшін қажет
болып көрінеді:
жергілікті мәселелерді шешуде өз құқықтарын іске асыру үшін Халық
құратын органдардың, тікелей ерік білдіру рәсімдерінің (референдумдар,
конференциялар, жиындар) немесе өзі құратын органдардың (сайлау, бақылау
нысандары) халқына тәуелділігінің болуы);
халықтың нақты дербестігін және ол құратын органдардың әрекет
қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін қаржы-экономикалық базаның болуы;
жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру процесіне тек мемлекеттің
ғана емес (оның органдарының ресми шешімдері және олардың лауазымды
тұлғаларының іске асыруы арқылы), сондай-ақ халықтың да (процеске кеңінен
қатысу, оның нәтижесіне мүдделілік арқылы) белсенді қатысуы.
Бұрын айтылғандай, болашақта халық шынымен жергілікті билік органдарын
сайлайды, бірақ тұтастай алғанда халық пассивті. Біздің азаматтарымыздың
ұстанымын жергілікті өзін-өзі басқаруды халық өз проблемаларын шешу үшін
құрған демократия органынан гөрі муниципалды басқару институты ретінде
көретіндігімен, сондай-ақ адамдардың жергілікті өзін-өзі басқаруға қандай
формада және қандай деңгейде қатысу мүмкін екендігі туралы білімі жоқ
екендігімен түсіндіруге болады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен
коммерциялық емес ұйымдар бірлесіп әлеуметтік серіктестік құра бастаған
кезде азаматтардың жергілікті мәселелерді шешуге қосқан үлесі тез және
айтарлықтай артады.
Жергілікті билік органдарының қаржылық тәуелсіздігін арттыру
мәселесінде әлі де көптеген кемшіліктер бар. Мысалы, жергілікті бюджеттерге
салық түсімдерінің жеткіліксіздігі. Дәстүр бойынша, мемлекеттік биліктің
шешімдері халықтың негізгі бөлігі үшін транспаренттіліктен айырылады және
халықтың қолдауының болмауының себептерінің бірі-биліктің әрекеттері туралы
қоғамды ақпараттандырудың болмауы.
Жүргізілген әлеуметтанушылық зерттеулер қазақстандық Жергілікті өзін -
өзі басқарудың негізгі институты-мәслихат азаматтар арасында танымал емес
екенін көрсетеді, алайда бұл ретте халықтың оның мақсаттары, мазмұны және
функцияларының тетіктері туралы өте көмескі түсінігі бар. Жергілікті өзін-
өзі басқарудың мемлекет алдындағы жауапкершілігіне халық алдындағы
жауапкершілікке қарағанда бірнеше есе көп көңіл бөлінеді.
Жергілікті биліктің қазіргі жағдайы жергілікті органдардың
республикалық және өңірлік деңгейлерге тікелей тәуелділігінде. Негізінен,
бұл тәуелділік экономикалық сипатқа ие, әкімшілік ресурс өзін де сезінеді.
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізу мен дамытудың
осы кезеңінде бұл үдерісте мемлекеттік билік органдары негативті де,
позитивті де негізгі бастамашылар ретінде айқындаушы рөл атқарады. Бір
жағынан, мемлекеттік органдар жергілікті билік құрылымдарын қалыптастыру
қажеттілігін мәлімдей отырып, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту үшін
құқықтық, ұйымдастырушылық жағдайлар жасай бастады, ал екінші жағынан,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің тиімділігін айқындайтын
бірқатар негізгі ережелердің жеткіліксіз пысықталғаны байқалады (құқықтық,
аумақтық, экономикалық негіздер).
Орталық және өңірлік билік органдарының жергілікті өзін-өзі басқару
органдарымен және оның лауазымды адамдарымен өзара іс-қимылы елеулі
дәрежеде олар әзірлейтін саясатты жүзеге асырудың тиімділігін және дамудың
әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани проблемаларын шешуді айқындайтын
болады.
Басқару – мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда, қоғамдық құрылыстың
барлық саласында қолданады, аз шығындармен барынша тиімділікке қол
жеткізуді көздейтін болғандықтан да басқару теориясы мен тәжірибесі барлық
деңгейлерге тән. Басқару – процесс ретінде жалпылама ортаға ие болып,
табиғаттың барлық құбылыстарында, яғни табиғатта (өндірістік құралдар мен
заттарын арттыруда) тірі табиғатта (биологиялық жүйелерде) және қоғамдағы
әлеуметтік жүйені басқару процестерінде орындалады. Осыған байланысты
басқару ісі барлық бірдей территориялық бөліктерде әлеуметтік –
экономикалық жүйелерде объективті түрде жүзеге асырылады. Сонымен қатар
менеджмент басқару процесіне объективті түрде қатыса отыырп, өзінің
қалыптасуы мен барысында қолайлы жағдай жасауды талап етеді. Орталық
есебінде басқару әрекетінде әрбір территориялық ерекшелігін барынша ескеру,
жергілікті экономикалық дамуы мен жасауын реттеуді қалыпты орынға қою талап
етіледі.
Сонымен мемлекеттік басқару мәні келесі қағида бойынша айқындалады.
Мемлекеттік басқару деп – мемлекеттің билік күшін пайдалану арқылы белгілі
бір мақсаттарға жету үшін адамдардың қоғамдық өміріне тәжірибелі,
ұйымдасқан және реттеуші бағытта әсер етуі аталады. Мемлекеттік басқарудың
мақсаттылығын, тиімділігін адамдардың қажеттігін орындау барысындағы
әлеуметтік бағыттылығы анықтайды. Ендеше мемлекеттік басқару - ерекше
субъектілер тобының экономикалық, әкімшілік, саяси және әлеуметтік,
мәдениет аяларына басшылық жасау процесінде міндеттерімен қызметтерді іс
жүзінде орындаудан тұратын заңға тәуелді заңдық біліктілік ұйымдастыру
қызметі. Мемлекеттік басқару мыналармен сипатталады:
- қоғамдық пайдалы қызметтің нақтылы түрімен;
- бұл қызметтің атқару өкім ету сипатымен;
- арнайы уәкілетті субъектілердің жүзеге асырумен;
- күнделіктілігімен және үзіліссіздігімен;
- заңға тәуелді сипатымен;
- қызметтің әр түрлі нысандарымен;
Мемлекеттік басқару принциптері – оның мән мағынасын білдіретін негізгі
бастамалары, идеялары. Мемлекеттік басқару принциптері екі түрге бөлінеді:
1) Жалпы мемлекеттік басқару;
2) Ұйымдастырушылық мемлекеттік басқару;
Жалпы мемлекеттік басқарудың өзі бірнеше топқа бөлінеді:
- жалпы демократиялық;
- жалпы объективтілік;
- жалпы ғылымдық;
- жалпы нақтылық;
- жалпы шапшаңдық;
- жалпы тиімділік;
- жалпы жариялылық;
Ал ұйымдастырудың түрлері мыналар:
- салалық;
- желілік;
- аумақтық;
- функционалдық;
- екі жақта бағалаушылық;
- жеке дара басшылық пен олқылықты үйлестіру.
Мемлекеттік басқару ол жүйелі құрастырсаң басқару қызметтерден тұрады.
Олар:
1) Жоспарлау қызметі – мұнда қандай мақсат қойылуы қажет, ол қашан
және қалай орындалады деген сұрақтарға жауап беріледі.
2) Ұйымдастыру қызметі – адамдарға өкілеттіліктер мен міндеттерді
бөліп беру арқылы оларды ортақ нәтижеге жұмылдыру:
3) Реттеу қызметі – адамдардың белгілі бір ұйым шеңберінде белгілі бір
қызметтерді атқаруға міндеттейді;
4) Қызметкерлермен жұмыс істеу қызметі - әлемдік тәжірибеде бұл
қызметке маңызды көңіл бөлініп, қолданылып келеді.
5) Бақылау қызметі – барлық жоғарыда аталған қызметтердің кері
байланысын көрсетеді.
Мемлекеттік басқару нысаны – атқарушы билік органдарының өзінің
құдіреті шеңберінде жүзеге асырылған және нарықтық реттеуші мен белгілі бір
сардарлар туғызатын қызметтің сыртқы көрінісі. Сондықтан нарықты экономика
механизмінде мемлекеттің экономикаға араласуынсыз экономиканың толық өзін -
өзі реттеуі мүмкін емес. Осы орайда мемлекет салық, инвестиция, жеңілдіктер
беру арқылы нарықтық экономиканы реттеп отырады. Ал, мемлекеттің арнайы
қызметтері ретінде ғылыми – техникалық дамуды қамтамасыз ету, еңбек
қатынастары мен қаржы жүйесін жүйесін мемлекеттік бақылау және реттеу
қызметтерін қарастырсақ болады. Мемлекеттік басқаруды жүйелі түрде
қарастыру үшін оның қағидаларын бір – бірімен байланысқан субъектілердің
даму заңдылығын анықтайды. Мемлекеттік басқаруда келесі 3-қағиданы атап
көрсетсек болады:
- Онтологиялық – мұнда элементтердің табиғатпен байланысын, оның даму
заңдылығын және бір – бірімен байланысын қарастырады:
- Гносологиялық – қағидалардың негізгі ерекшеліктерін талдау және оларға
ғылыми түрде сипаттама беру;
- Методологиялық – қағидалардың теориялық және іс – тәжірибеде қолдану
механизмін анықтайды;
Сонымен қатар мемлекеттік басқаруда келесі қағидаларды қамтиды:
1) Қоғамдық - саяси - мемлекеттік басқарудың әлеуметтік табиғатын
зерттеу арқылы олардың даму заңдылығын анықтау;
2) Функционалдық - құрылымдық - мемлекеттік басқару органдарының
құрылымының заңдылығын түсіндіреді;
3) Ұйымдық – құрылымдық - мемлекеттік басқарудың ұйымдастыру құрылымының
заңдылығы мен бір – бірімен байланысын түсіндіреді;
4) Мемлекеттік басқару қызметі - мемлекеттік басқару органдарының басқару
әдістерін қолдау заңдылығын түсіндіреді;
Мемлекеттік басқару әдістеріне – басқару субъектісінің басқару объектісіне
ықпал ету тәсілі, амалы, ал басқарудың алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін басқарудың функцияларын іске асыру үшін
пайдаланады. Мемлекеттік басқару әдісінің мынандай белгілері бар:
1) Мемлекеттік қызметтің белгілі бір түрін мақсатты түрде танумен табиғи
байланысты.
2) Басқару қызметі субъектісін объектіге басқару ықпалын білдіреді.
3) Басқару субъектісінің өз – құқық өкілеттілігін іске асырудың құралы.
4) Тиісті объектіге арналған.
5) Алға қойылған мақсатына нақты жағдайда қол жеткізудің қолайлы тәсілі.
6) Белгілі бір мерзімдік шеңберлері болады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, қорытынды жасаудың орнына,
оларды іске асыру Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу және
дамыту мәселелерін ілгерілетуге ықпал ететін кейбір ұсынымдар бергіміз
келеді:
ең алдымен, жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу үшін талап етілетін
бюджет қаражатын экономикалық-қаржылық есептеу қажет, мемлекеттік деңгейде
жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздерін түсіндіру, қоғамдық пікірді, ең
алдымен, ғалымдардың, сондай-ақ осы мәселе бойынша ҮЕҰ-ның пікірін анықтау
және талдау саясатын жүргізу қажет;
сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің әлеуметтік-құқықтық
аспектілері бойынша тәуелсіз ғылыми-құқықтық сараптама жүргізу қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу кезеңдерін анықтау қажет: алдымен
төменгі деңгейде: селолық (ауылдық, кенттік) округтер, аудандар, содан
кейін облыстық деңгейде (аудан мен өңірлік деңгейдегі облыс арасында аралық
округ құрылуы да мүмкін).
осы шаралардың негізінде, ең алдымен, жергілікті өзін-өзі басқаруды
енгізу жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны әзірлеу және қабылдау қажет
болады;
сыбайлас жемқорлық сипатындағы нормалар мен схемаларды, яғни сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін (мүмкіндік беретін)
қандай да бір шамада алып тастау;
ҚР Парламентінің жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық хартиясын
ратификациялауы қажет, оның негізінде "Қазақстан Республикасындағы
жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Мемлекеттік тұжырымдаманы дайындаған
орынды, ол бүкілхалықтық талқылауға шығарылуға тиіс;
болашақта" вРК жергілікті өзін-өзі басқару туралы " заңда көптеген
еуропа елдерінің (Венгрия, Чехия, Словакия, Эстония және т. б.) үлгісі
бойынша азаматтардың жергілікті жерлерде тікелей ерік білдіруінің мынадай
маңызды нысандарын: жергілікті референдумды, жергілікті қоғамдық бастаманы
(халықтың өз құзыреті шегінде жергілікті өзін-өзі басқару органының
қарауына жергілікті маңызы бар мәселелерді шығаруы үшін) және жергілікті
қоғамдық тыңдауларды бекіту маңызды болып көрінеді.;
ірі және шағын елді мекендердің стратегиялық объектілері қоғамдық
меншік ретінде қарастырылуы керек, оны басқару және ұстау әлеуметтік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қажетті кіріс әкелетін әлеуметтік
маңызды бизнес ретінде қарастырылуы керек.
Меншік мәселесін нақты шешудің арқасында муниципалды органдар
жергілікті қауымдастықтардың әртүрлі мүдделеріне тиімді жауап беруге
мүмкіндік алады, бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының болуының
негізгі негіздемесін растайды. Муниципалды билік орталық министрліктерге
қарағанда азаматтар мен тұтынушылардың қажеттіліктері туралы жақсы біледі,
сондықтан олардың Халыққа қызмет көрсету деңгейі әдетте тиімді және арзан
деп саналады. Бұл органдардың тиімділігі мен тиімділігінің ең айқын өлшемі
олардың негізгі қызметтерді ұсыну қабілеті болып табылады. Жергілікті билік
органдарының тиімді жұмысын бағалаудың маңызды критерийі тұрғындар үшін
коммуналдық қызметтердің сапасы мен қолжетімділігі болып табылады. Осы
себептерге байланысты жергілікті коммуналдық қызметтерді қамтамасыз ету
басқаларға қарағанда жергілікті органдардың дербестігі мен тиімділігін
арттыруға көмектеседі. Оларға және демократиялық процеске деген қоғамдық
сенім, егер олар көбірек өкілеттіктер мен қаржылық қаражатқа ие болса, арта
түседі, өйткені жергілікті тұрғындар өздерінің күнделікті тұрмыстық
қажеттіліктерімен тығыз байланысты билік саясатына әсер ету мүмкіндігіне
ие.
1.2 Басқару қызметінің әлеуметтік – экономикалық тиімділігі
Мемлекеттік басқару тиімділігі тек технологиялық мәселе емес, ол
тарихи қалыптасқан процесс. Тиімсіз мемлекеттік басқару сол кезеңдегі
қоғамдық құрылымдағы көптеген адамдардың әлеуметтік механизмін қамтамасыз
ете алмауынан пайда болады. Қоғамда басқарушылар негізгі екі фактор
экономика және саясаттың, меншік қатынастары мен билік қатынастарын тиімді
пайдалану арқылы өз биліктерін жүргізді. Бұл факторлар бір – бірін
толықтыра отырып, қоғамның негізгі құрылымы мен оның әлеуметтік
бағыттылығын анықтайды.
Сонымен әлеуметтік басқарудың анықтайтын келесі критерияларды атап
көрсетуге болады:
- басқару құрылымы мен қызметкерлердің қызметтерінің бағыттары, мазмұны
және нәтижесі басқару қызметінің қызметтік нұсқаулары мен статусымен
анықталған параметрлерге сәйкес болуы;
- басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің шешімдерді заңға сәйкес
қабылдауы, өйткені заңдар мен құқықтық нормаларды ұстана отырып, жұмыс
істеуі басқару тиімділігін арттырады;
- басқару қызметінің басқару объектілерінің дамуына жағдай жасауы, яғни
басқару шешімдері басқару объектілеріне бағытталып, оның тиімді даму
қызметін қамтамасыз етеді;
- басқару шешімдерін адамдардың мақсаттарымен қажеттіліктеріне
бағытталуы;
- еңбек коллективін демократиялық басқару арқылы қызметкерлер еңбегінің
нәтижелігі мен тиімділігін арттыру;
- басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің қабылдаған шешімдері мен
қызметтерінің маңызды болуы;
- басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің берген ақпараттарының
дұрыстығы мен толықтығын қамтамасыз ету.
Сонымен қатар мемлекеттік басқарудың тиімсіздігі адамдардың негізгі
үлкен тобының экономикалық, саяси, әлеуметтік қызметтерге
бағытталмағандығымен анықталады, ал ол өз кезегінде әлеуметтік мәселелерді
шешуде тиімсіз жағдайға алып келеді.
Басқару тиімділігінде көпшілік басқару субъектілері басқа пікірлерге
қосылуына себепкер болады, егер тиімді болған жағдайда да, өйткені олар
жоғары қойылған саяси бағыттылық пен кейбіреулердің қызығушылығымен
келіспейді. Олар басқару тиімділігін арттыруды демократиялық процестерді
жоғары деңгейде басқару арқылы жетуге болады деп есептейді.
Басым басқару тиімділігінің бағыты тек қана классикалық анықталуы
мүмкін ...алға қойған мақсатқа ресурстардың аз шығындылығымен жоғары еңбек
өнімділігімен жетуге... экономикалық тиімділікке қабылданған шешімдер мен
қызметтерде әлеуметтік, саясаттылық және басқа да қолданбалы тиімділіктер
болуы қажет.
Осыған орай барлық құрылымдар білуі қажет, өйткені басқару
тиімділігін бір бағытты түсінікте толық мағынада білу мүмкін емес. Сонымен
қатар және бір міндетті қағидадағы – сақтау критериймен оптималды құрамдағы
мемлекеттік және қоғамдық қызығушылықтармен инновациялық идеяларды жүзеге
асырушы – интеллектуалды – кадрлық ресурстарға қарағанда орны алады.
Өйткен жағдайда басқару тиімділігін ортақ мақсатқа жұмылдыру
барысында демократиялық басқару шектілігін белгілеп алып, сонда қарама –
қайшы түсініктер анықталар еді. Бұл енді яғни басқару құрылымы иерархиядан
және аумаққа тиістіліктен тәуелсіз болып, басты бағытын айқындалып, елдің
дамуына және тұрғындардың жағдайын көтеруге тиіс.
Ел мен аймақтарда басқаруға, парламент пен маслихаттарға
кандидаттарды іріктеуші әр жалдаушы халықтың өзі болып табылады. Осымен
байланысты басқару қызметінің тиімділігі басшыға тікелей байланысты. Әр
деңгейдегі басшы қызметінің тиімділігі оның жалдамалы жұмысшыны дұрыс
таңдап алуына да байланысты. Жұмыстың нәтижесі жұмысшының қаншалықты
тапсырылған істі мінсіз атқаруға сәйкес келетініне сөзсіз тәуелді.
Жұмысшыны таңдайтын адам ең алдымен өзіне нендей мәселелерді шешудің
қажеттілігін дұрыс сараптамай білуі керек. Соған сай маманды содан кейін
іздеуі тиіс. Әрі іріктеуге барынша көбірек адамды тартуы керек.
Әрқайсысының алға қойған шаруаны жүзеге асыруға қажетті идеяларға
қаншалықты бай екендігін және оларды тікелей өзі орындауға қабілеттілігін
сынып көру керек. Соның нәтижесінде ғана жұмысқа қабылдаушы өз іздегенін
табатын болады. Мемлекеттік биліктегі шенеуніктердің бәрі жалдамалы
қызметкерлер. Олар қай деңгейде болмасын, солардың қызмет сапасы айналып
келгенде қоғамды басқарудың халыққа қызмет етудің дәрежесін, тиімділігін
анықтайды.
1.3 Экономиканың мемлекеттік секторын басқарудағы рөлі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикадағы мемлекеттік
басқарудағы дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 20-
жылдардың екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай-ақ
Қазақстан қоғамдық саяси ахуал қарама – қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық
тұрақсыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының
мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын
алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама – қайшылығын
үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді,
мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісіне түсуіне әкеліп соқтырады.
Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында
болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру,
талаптық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады. Тіпті
1993 жылдың аяқ кезіне дейін дербес экономикалық орын алмады. Сонымен
көптеген мемлекеттердің айқын дәлелдегендей, барлық шаруашылық жүргізу
жүйелерінің ішінде ең тиімдісі болып нарықтық экономика табылады. Ол
еңбекті ынталандыруды жетілдіреді, өнім өндірушілердің монополитетіне жол
бермейді және өндірісті тұтынушы сұранысына бағыттайды. Экономикада
тәуелсіздіктің негіздері нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы экономиканы
басқарудың маңыздылығы көрсетілген. Бұл жайлы республика дербестігінің
экономикалық алғышарты мен өмір тіршілігін басқарудың барлық сферасын
анықтайды. Атап айтқанда, олар Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігінің
негізі: жерге, оның қойма байлықтарына ішкі және территориялық су
ресурстарына өсімдік пен жан – жануарлар әлеміне, тарихи – мәдени
құндылықтарына, материалдық, қардылық ресурстарына, өндірістік және
өндірістік емес объектілігіне деген төтенше меншігі.
Қазақстан экономикасы мемлекеттік реттеудің субъектісі болып
табылады. Бұған басқару функциясы ретіндегі мемлекеттік реттеуде аса
маңызды өзіндік қаржы – несие жүйесі, дербес мемлекеттік бюджет қалыптасуы,
салық және кеден жүйесін ұйымдастыру жатады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құрамында экономиканы
басқаруды ұйымдастырудың қағидалары бар. Біріншіден, Қазақстан экономикасы
меншіктің әр түрлі нысандарына негізделеді. Мемлекет заң алдында меншіктің
барлық субъектілерінің теңдігін қамтамасыз етеді. Екіншіден, жеке меншікке
қол сұғуға болмайды. Үшіншіден, мемлекет жеке кәсіпкерлік қызметтің
еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді.
Төртіншіден, монополистік қызмет пен бәсекелестің кез – келген шектеуіне
жол берілмейді. Бесіншіден, әкімшілік аймақтың бірліктері дербес болып
табылады.
Бұл қағидалар Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың қазіргі
жүйесінің негізін құрайды және республиканың халық шаруашылығының
әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі
тиіс. Экономиканың қарқынды дамуы, саяси тұрақтылық, басқару тиімділігі,
заңнама қорының халықаралық талаптарға сай келуі – Қазақстан корпоративті
басқару қағидаларын жүзеге асыруға ең қолайлы жағдай туғызуда. Азаматтық
кодекс, Акционерлік қоғам туралы Заң қабылданып, биыл корпоративті
басқару жөніндегі ұлттық кеңес құрылды.
Сапа мамандарының пікірінше, корпаративті басқару қағидаттары, яғни
нарықтың тетіктердің өзі кәсіпкерлерді бүгінгі ахуалды уақытында дұрыс
бағалай білуге үйретеді. Ал мұның өзі бизнестің табысты болуына жол ашады.
Елбасы корпоративті басқару нормаларын жетілдіру және моноритарлық
акционерлер құқықтарын қорғау жөнінде мәселе қозғалған наурыз айындағы
жолдауына орай корпоративті басқаруға баса назар аударылуда. Жаңа жобаның
ықпалдылығына қол жеткізуде іргелі ізденістің, іскерліктің қажеттілігі
орасан. Сондықтан да корпоративті басқару жүйесін өрістетуге қатысты
маңызды жәйттермен өзгерістер енгізу, осы орайда мемлекет секторын
басқарушы мемлекеттік холдингтерге енгізу болып табылады. Мемлекеттік
активтердің корпоративтік басқаруда және оның сапасын халықаралық деңгейге
көтеруде Самұрық қазақстандық холдингі және Қазына тұрақты даму қоры
акционерлік қоғамдары құрылды. Тап осындай қағидаттар бойынша аграрлық
секторда КазАгро холдинг компаниясы және жуырда Қарағанды облысында
әлеуметтік – кәсіпкерлік копорациясы ретінде Сарыарда корпорациясы іске
қоспады. Осы орайда биылғы жылдың соңына дейін, еліміздің барлық
аумақтарын қамтитын жеті әлеуметтік – корпорация құрылуға тиіс. Олардың
ортақ мүддесі жоғарыда айтылғандай – мемлекеттік активтердің корпоративтік
түрде басқарудың сапасын халықаралық деңгейге көтеру. Енді мемлекеттік
холдингтерге тоқтала кетсек:
Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі “Қазақстандық
холдингі”. Мемлекеттік холдингтің құрылуына байланысты бірқатар
заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын. Оның құрамына
Қазақстан темір жолы, Ұлттық компаниясы АҚ (100-пайыз), Қазпошта АҚ,
Энергетика желісін басқару жөніндегі қазақстандық компания, КЕGOK (100-
пайыз), Қазақтелеком ( 50 –пайыз + 1 акция, Қазмұнайгаз ұлттық
компаниясы АҚ (100-пайыз) кіріп отыр. Ұлттық холдингтің басты мақсаты
ұлттық компанияларды басқарудың корпоративтік жүйесін жетілдірумен қатар,
холдинг құрамына кіретін еншілес және тәуелді ұйымдардың құнды қағаздарын
қор рыногына шығару болып табылады. Сонымен қатар ұлттық компанисымен
мемлекеттік холдингтің құны артумен қатар, дамымақ. Басқарудың кезекті
сатысында мемлекеттік активтерді басқаратын Қазына тұрақты даму қоры АҚ
холдингі дүниеге келді. Қазына АҚ-ның басты міндеті – экономиканы
әртараптандыруға көмектесу, жобалар мен инновацияны қаржыландыру, шағын
және орта бизнесті қолдауды қаржыландыру. Бұл мақсаттар ұзақ мерзімді болып
табылады және таза коммерциялық сипатта емес. Қор басшысы, сондай –ақ
Қазына жұмысы барынша ашық болатынын атап өтті. Сонымен қатар, басты
назарда инвестициялық жобалар барысында мемлекеттік кірісті қатынастыруға
бағытталады және мемлекет жақсы дивиденттер алуы керек болады. Холдингтің
өзі қарамағына өзіне сәйкес келмейтін кәсіпорынды қабылдай алмайды.
Ауылшаруашылығы секторында КазАгро холдинг компаниясы құрылды.
Мемлекет басқаның бәрін жекеменшікке таратып, өзіне бағалы, асыл тұқымды
мал өсіріп, сататын компаниялардың жергілікті рынокта өздерін дәлелдеуіне,
нығаюына кетті. Ал, әлемдік рынокқа шығар тұста олардың басын қосқан
КазАгро холдингына берілетін болды. Министрлікке қарасты жеті
корпорацияның мемлекеттік акциялар пакетіне иелік ететін холдингке
берілген. Холдингтің капиталы 80 миллиард теңгені құрап отыр.
Үкімет басшысын тағайындаған Жарлықтан көп кешікпей Президенттің
Әлеуметтік – кәсіпкерлік корпорациялар құру және олардың қызметін
қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы Жарлығы жарияланды. Ол құжат
Жарғылық капиталының 100 пайызы түгел мемлекет қолында болатын Сарыарқа
ұлттық компаниясын құруға арналды. Бұл Сарыарқа Ақмола мен Қарағанды
облыстарының және Астана қаласының біртұтас экономикалық рыногын
қалыптастыруды көздейді. Осы өңірдің мемлекеттік және жекеше секторын
шоғырландыратын болады. Пайдалы қазбаларды барлау, өндіру, қайта өңдеумен
айналысады. Осылайша, өңір ұғымы алғаш мемлекет өміріндегі істен көрініс
таппақшы. Бүгін Орталық Қазақстандағы екі облыс пен бір республикалық
бағыныстағы қаланы қамтыған Сарыарқа құрылса, ертең солтүстікте
Торғай, шығыста Семей, оңтүстік – шығыста Жетісу, оңтүстікте
Қаратау, батыста Жайық және Үстірт аталатын әлеуметтік – кәсіпкерлік
корпорациялар құрылуы үстінде.
Жоғарыда аталған ұлттық компаниялар ортақ түптеп келгендегі мақсаты
ел дамуындағы маңызды мақсаттарды жүзеге асыру, корпоративті басқару
деңгейінде мемлекет мүддесін жүзеге асыру болып табылады. Соның біршамасына
тоқталсақ:
Біріншісі – отын – энергетика секторының тиімділігін арттыру. 2006-
2008 жылдар аралығы кезеңінде ілеспе табиғи газды кәдеге жаратуды ұлғайту
және оны экспорттық рынокқа шығару, энергия өндіретін жаңа қуаттарды салу
есебінен энергетиканы одан әрі дамытуды қамтамасыз ету жоспарланған.
Екіншісі - өнім өндіруші компаниялардың өскелең сұранымы базасында
сервистік және тауарлық өндірістерді дамыту, көмірсутегі кеніштерінің ірі
операторлары маңынан Қазақстанның шағын және орташа бизнесінің жұптасып
құруымыз, ол мұнай компанияларының өскелең қажеттеріне қызмет ететін
болады.
Үшінші – экономиканың дамуныа елеулі түрде ықпал етуге қабілетті
серпіліс жобаларын іске асыру. Мұнай – химия өндіріс дамытудың бас
жоспарын іске асыру болады. 2006-2008 жылдардың өзінде –ақ алғашқы мұнай –
химия жобаларын жүзеге асыру басталады.
Төртінші. Жоғары қосылған құны бар тауарлар экспорты мен қызмет
көрсетулер өсуіне қол жеткізуді, оның көлемді өндірісін болашақтағы 2-3
жылда жолға қойылуы мүмкіндігі.
Әрине, жоғарыда аталған мәселелер бәрін дерлік қамтыған жоқ, бірақ
бұл республиканың бәсекеге қабілетттігін одан әрі арттыру мақсатында іске
асыру жоспарланып отырған серпіліс жобаларының неғұрлым болашақтағы
бағыттары.
Осы бағыттарда мақсатты жұмыстарды ұйымдастыру үшін Қазына тұрақты
даму қоры АҚ және Самұрық мемлекеттік холдингтік компаниясы АҚ
компанияларын жұптастырылған.
2 ҚАЗАҚСТАНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ДАМЫҒАН
ЕЛДЕРДІҢ БАСҚАРУДЫ РЕФОРМАЛАУ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
2.1 Мемлекеттік басқарудағы орталық атқарушы органдардың құрылымының
қалыптасуы және дамуы
Мемлекеттік басқару сапасын дамытудың стратегиясы қашанда өмір
мектебінен өткен тәжірибелі, тиімді және заман талабына сай басқару
органдарының жетілуі қажет етеді. Сонымен қатар, атқарушы биліктің
құрылымын талдау болып табылады.
Атқарушы биліктің орталық (республикалық) органдарын олардың
қызметінің сипатына қарай салалық құзыретті органдарға, салааралық
құзыретті органдарға, бақылау және қадағалау органдарына, мемлекеттің
арнайы немесе ерекше функцияларын іске асыратын мамандандырылған
мемлекеттік органдарға бөлуге болады. Қазіргі кезде төмендегі салалар
бойынша республиканың орталық атқарушы органдары бар:
а) экономика салалары бойынша: Экономикаға; Мемлекеттік кіріс; Қаржы;
Ауыл шаруашылығы; Көлік және коммуникация; Энергетика, Индустрия және
сауда; Табиғи ресурстар және айналадағы қоршаған ортаны қорғау
министрліктері; Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және
шағын бизнесті қолдау жөніндегі; Мемлекетік сатып алу жөніндегі;
Инвестициялау жөніндегі; Стратегиялық жоспарлау жөніндегі; Жер ресурстарын
басқару жөніндегі; Статистика жөніндегі агенттіктер; Бағалы қағаздар
жөніндегі ұлттық комиссия;
ә) әлеуметтік – мәдениет салалары бойынша: Мәдениет, ақпарат және
қоғамдық келісім; Білім және ғылым; Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрліктері; Денсаулық сақтау ісі жөніндегі; Туризм және спорт
жөніндегі, Көші – қон және демография жөніндегі агенттіктер; Отбасы және
әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссия;
б) әкімшілік – саяси қызмет бойынша: Сыртқы істер, Қорғаныс; Ішкі
істер; Әділет министрліктері; Төтенше жағдайлар жөніндегі; Мемлекеттік
қызмет істері жөніндегі; Мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі;
Нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі агенттіктер;
Ұлттық қауіпсіздік комитеті; Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі
мемлекеттік комиссия.
Қазақстан Республикасы министрліктерінің құрамында Үкімет құратын
ведомстволар болады. Мысалы, Энергетика, индустрия және сауда
министрлігінде Атом энергетикасы жөніндегі және Аэроғарыш комитеттері;
Табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігінде: Орман, балық
және аң шаруашылығы және Су ресурстары жөніндегі комитеттері.
Кейбір органдардың өкілеттіктері мемлекеттің бірнеше салаларына
таратылады, мысалы, Қарулы Күштер, ІІМ, ҰҚК және басқа да министрліктер мен
ведомстволарда да денсаулық сақтау мекемелері мен органдары бар. Олар
арнайы және аймақтық қызмет көрсетеді, жергілікті басқару органдарының
құрамына кіреді. Сонымен бірге, Денсаулық сақтау ісі жөніндегі агенттіктің
емдеу ісін ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулары мен өкімдерін орындап отырады.
Қазіргі кезде атқарушы биліктің орталық органдарын ұйымдастыру мен
қызмет атқаруының тәртібі Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы
Конституциялық заң күші бар 1996 жылғы 18 желтоқсанындағы заңы, Қазақстан
Республикасының Президентінің Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы
Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 1999 жылғы 6-мамырдағы
Конституциялық заңмен, Республика Үкіметінің 1997 жылғы 13-наурыздағы №
321 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Министрлігі
(Мемлекеттік комитеті) туралы Үлгі Ережемен және әрбір министрлік,
агенттік, комитет, комиссия туралы жеке ережелермен реттеледі.
Сонымен, Қазақстан Республикасында ұйымдық – құқықтық нысандарда
қалыптасып қызмет атқарып жатқан мына төмендегідей ортаның атқарушы
органдары бар:
1) Қазақстан Республикасының министрліктері;
2) Қазақстан Республикасының агенттіктері;
3) Қазақстан Республикасының министрліктерінің құрылымдық бөлімшелері
болып табылатын комитеттер (ведомстволар), депортаменттер және
басқармалар.
Орталық органдардың әдетте, тәжірибеде тұрақтанған үш буынды құрылымдары
бар: басшылар, функционалдық бөлімшелер, қызмет көрсететін бөлімшелер.
1. Қазақстан Республикасының министрлігі ммлекеттік басқарудың тиісті
саласына (аясына басшылық жасауды, сондай-ақ заңдарда көрсетілген шептерде
– салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Республиканың орталық атқарушы
органы болып табылады.
Министрліктерді Республика Премьер – Министрінің ұсынысы бойынша
Республика Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Министрлерді де
Республиканың орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрлікті Республика Премьер – Министрінің ұсынысы бойынша
Республика Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Министрлерді де
Республика Премьер – Министрінің ұсынуы бойынша Республика Президенті
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Министрліктің жұмысына министр басшылық жасайды және министрлікке
жүктелген міндеттемелердің орындалуына және оның өз функцияларын жүзеге
асыруына жеке басымен жауап береді.
Министр лауазымы бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына
кіреді. Министрліктің құрылымы мен штат санының шеңберін Үкімет бекітеді.
Министрлікте министрлердің орынбасарларының (вице министрлердің),
сондай-ақ министрліктің басқа басшы қызметкерлерінің құрамында министр
басшылық ететін (алқа төрағасы) алқа Конституциялық – кеңесші орган
құрылады. Алқаның сандық құманы Үкімет, ал жеке адамдар құрамын Министр
бекітеді. Алқаның шешімі министрдің бұйрығымен рәсімделеді.
Министрлік өз құзыретінің мәселелері бойынша заңдарда белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасының барлық аумағында міндетті күші бар
бұйрықтар түрінде актілер шығарады.
Министрлік өзінің ұйымдық – құқықтық мәртебесі бойынша заңды тұлға
болып табылады. Мемлекеттік биліктің органы ретінде мемлекеттік тілде
өзінің аты жазылған мөрі мен мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілері,
сондай-ақ заңдарға сәйкес банкілерді есеп – шоттары болады.
Министрліктің қызметін қаржыландыру тек қана мемлекеттік бюджеттен
жүзеге асырылады.
Заң бойынша барлық министрліктер өзара тең болып табылады және біріне
– бірі әкімшілік бағыныста болмайды, бірақ олар өздерінің жұмыстарын
үйлестіре алады, бірлесіп қызмет атқару немесе әртүрлі ведомстволардың іс –
қимылын қажет ететін, мысалы, республикалық мақсатты бағдарламаларды іске
асыру, қылмыспен күресу тағы басқалар жөніндегі мәселелерді шешу туралы
шарттар мен келісімдер жасай алады.
2. Қазақстан Республикасының агенттігі Үкімет құрамына енбейтін
орталық атқарушы орган болып табылады. Агенттікті Республика Премьер –
Министрінің ұсынысы бойынша Республика Президенті құрады, қайта
ұйымдастырады және таратады.
Агенттік тиісті мемлекеттік басқару саласына (аясына) басшылықты,
сондай-ақ заңдарда белгіленген шектерде салааралық үйлестіруді және өзге де
арнайы және рұқсат беру міндеттерін жүзеге асырады.
Агенттіктердің және басқа, үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы
органдардың басшыларын қызметке Үкімет тағайындайды және қызметтен
босатады.
Агенттіктің құрылымын оның басшысы – төраға бекітеді. Әдетте, оның
құрылымы депортаменттер мен басқармалардан тұрады.
Агенттік төрағасының жанынан консультациялық кеңесші орган –алқа
құрылады. Оның сан және адам құратын агенттіктің төрағасы бекітеді.
Агенттіктің құқықтық актілері болып оның төрағасының бұйрықтары табылады.
Министрліктер мен өзге де орталық атқарушы органдар туралы
ережелерді, сондай-ақ олардың аумақтық органдарының және оларға
ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік мекемелердің штат санының лимиттерін
Республика Үкіметі бекітеді.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті,
стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі мемлекеттік қызмет
жөніндегі агенттіктері, Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия, Отбасы және әйелдер
істері жөніндегі ұлттық комиссия (бұл комиссияның төрайымы әрі Қазақстан
Республикасының министрі) Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей
бағынады.
4. Республиканың орталық атқарушы органының комитеті тиісті орталық
атқарушы органның ведомствосы болып табылады.
Сурет - 1 Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органдарының
құрылымы
Ведомствоны тиісті орталық атқарушы орган басшысының ұсынуымен
республика Үкіметі құрады, қайта ұйымдастырады және таратады.
Ведомство Республиканың орталық атқарушы құзыретінің шегінде арнайы
атқару және бақылау – қадағалау міндеттерін, сондай-ақ салааралық
үйлестіруді немесе мемлекеттік басқарудың ішкі саласына (аясына) басшылық
жасауды жүзеге асырады.
Орталық атқарушы орган басшысының ұсынуы бойынша Республика Үкіметі
ведомствоның басшысын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Ведомствоның құрылымын, құзыретін және басқа мемлекеттік органдармен
өзара іс – қимылының тәртібін Үкімет белгілейді. Сондай-ақ мемлекеттік
басқару құрылымындағы орталық атқарушы органдарының құрылымын бекітіп
отырады. Осы орайда еліміздің егемендік алғаннан кейінгі жылдарымен осы
бүгінге дейін Қазақстан Республиканда 7-үкімет жұмыс істеп келіпті. Сонымен
қатар орталық атқарушы органдардың қалыптасуы жайында тоқталып өтсек:
1. Сергей Александрович Терещенко үкіметі;
2. Әкежан Қажыгелдин үкіметі;
3. Нұрлан Балғымбаев үкіметі;
4. Қасым- Жомарт Кемелұлы Тоқаев үкіметі;
5. Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов үкіметі;
6. Даниэл Кенжетайұлы Ахметов үкіметі;
7. Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов үкіметі – қазіргі уақытта қызмет етуде. Осы
орайда әрқайсысының құрылымы жайында қарастырып өтейік.
С.А.Терещенко тұсындағы орталық атқарушы органдарының яғни
Президенттің бекітуімен 1993 жылғы 9 маусымдағы Жарлығы негізінде
жарияланған үкімет құрылымы:
1. ҚР ішкі экономикалық байланыстар министрлігі;
2. ҚР ішкі істер министрлігі;
3. ҚР геология және ортаны қорғау министрлігі;
4. ҚР денсаулық сақтау министрлігі;
5. ҚР сыртқы істер министрлігі;
6. ҚР ғылым және жаңа технология министрлігі;
7. ҚР мәдениет министрлігі;
8. ҚР қорғаныс министрлігі;
9. ҚР білім министрлігі;
10. ҚР мөртаңба және жалпы ақпарат министрлігі;
11. ҚР өндіріс министрлігі;
12. ҚР байланыс министрлігі;
13. ҚР ауыл – шаруашылық министрлігі;
14. ҚР халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;
15. ҚР сауда министрлігі;
16. ҚР көлік министрлігі;
17. ҚР еңбек министрлігі;
18. ҚР туризм, дене шынықтыру және спорт министрлігі;
19. ҚР қаржы министрлігі;
20. ҚР экология және табиғи ресурстар министрлігі;
21. ҚР экономика министрлігі;
22. ҚР энергетика және отын ресурсы министрлігі;
23. ҚР әділет министрлігі;
Комитеттер тізімі.
1. ҚР антимонополиялық саясат жөніндегі мемлекеттік комитеті;
2. ҚР архитектура және құрылыс жөніндегі мемлекеттік комитеті;
3. ҚР су ресурстары жөніндегі мемлекеттік комитеті;
4. ҚР мемлекеттік мүлік жөніндегі мемлекеттік комитеті;
5. ҚР жер қатынастары және жер орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитеті;
6. ҚР жастар ісі жөніндегі мемлекеттік комитеті;
7. ҚР өндірістегі жұмыс қауіпсіздігін қадағалау және тауды қадағалау
жөніндегі мемлекеттік комитеті;
8. ҚР ұлттық қауіпсіздік комитеті;
9. ҚР статистика және талдау жөніндегі мемлекеттік комитеті;
10. ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комиссия;
11. ҚР министрлер кабинетінің құрамындағы материалдық резервтер жөніндегі
мемлекеттік комитеті;
12. ҚР министрлер кабинетіндегі қаржылық бақылау жөніндегі мемлекеттік
комитеті;
13. ҚР министрлер кабинетіндегі тілдер жөніндегі мемлекеттік комитеті;
14. ҚР министрлер кабинетіндегі архив және құжаттау жөніндегі басты
басқармасы;
15. ҚР министрлер кабинетіндегі геодезия және картаға түсіру жөніндегі
басты басқарма;
16. ҚР министрлер кабинетіндегі гидрометеорология жөніндегі басты басқарма;
17. ҚР министрлер кабинетіндегі стандарттау және метрология жөніндегі басты
басқарма;
18. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Елу жылда – ел жаңа деуші еді бабаларымыз.
Еліміз тәуелсідік алғаннан кейнгі қысқа мерзімнің ішінде қоғамның өмір
тіршілігін өзгертіп, жаңа саяси жүйе қалыптастыруда экономика мен
әлеуметтік салаларды реформалауда іргелі табыстарға қол жеткізді. Ұтымды
әрі кезең – кезеңімен жүйелі түрде жүргізіліп жатқан қомақты іс –
шаралардың оң нәтижелері еліміз таңдаған жолға деген халықтың сенімін
нығайтуда. Дегенмен өтпелі кезеңнің күрделі экономикалық және әлеуметтік
проблемаларын шешкен сайын, қоғамның даму деңгейіне сәйкес халықтың өмір
тіршілігін тиімді ұйымдастырудың жаңа және аса күрделі мәселелері күн
тәртібіне қойылып отыратыны бәрімізге түсінікті. Еліміз іргесінің бұзылмай,
тыныштығы мен тәуелсіздігін сақтап, экономикасы мен мәдениетін ілгері
тұрған елдермен теңестіру үшін бүгінгі күннің шындық болмысына жауап
беретін мемлекеттік басқарудың жетілген жүйесі қажет.
Еліміз егемендік алған алғашқы күннен бастап мемлекеттік басқару мен
мемлекеттік қызметтің қазіргі заманғы тиімді жүйесін қалыптастыруға баса
назар аудартады. Осы орайда елбасы тануда Үкімет алдына міндет етіп қойған
әкімшілік реформасы респубилкамыздағы бүгінге дейін өніктілігімен танылып
келе жатқан келелі өзгерістердің заңды жалғасы деуге болады. Ол ұзақ
мерзімді Қазақстан 2030 стратегиясында көрсетілген кәсіби мемлекет құру
жөніндегі жетінші басымдық негізінде іске асырылмақ.
Реформаға сәйкес, мемлекеттік органдар құрылымдарын жетілдіру,
шенеуніктердің жұмыс сапасына баға беру негізінде олардың жалақыларын
ұлғайту, мемлекеттік қызмет көрсетудің оң сапасына қол жеткізу, сыбайлас
жемқорлықтың тынысын тарылту және басқа да маңызды шаралар Қазақстанның
әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіруіндегі басты
өлшемдердің бірі болып қалмақ. Сондықтан саяси сипаты бойынша да,
әлеуметтік – экономикалық жағынан алып қарағанда да мұның мәні маңызы аса
зор.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жергілікті өкілді органдар жайлы
тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылға Констутициясында айтылды. С.З.Зимановтың,
С.С. Сартаевтың, Г.С. Сапарғалиевтың еңбектерінде өз көрінісін тапқан осы
маңызды мәселелер бойынша идеялар сол кездегі қазақстандық құқытанушылар
мен мемлекеттанушылардың жарқын да өткір де маңызды идеялары болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың мәні және оның
экономикалық процестерді әрі қарай дамытудағы рөлін анықтай отырып,
мемлекеттік басқару мәні және оның нысандарын басқару қасиеттілігін ашып
көрсету.
Зерттеу жұмыстың алдына қойған мақсатына байланысты келесідей міндеттер
қойылды:
- қазіргі жағдайдағы мемлекеттік басқару мен жергілікті өкілді
органдардың ара қатынасын анықтау;
- жергілікті өкілді органдардың қызметі мен құзыретінің құқытық негізін
айқындау;
- жергілікті өкілді органдардың мемлекеттік басқару механизмдегі орны
мен рөлін көрсету;
- мемлекеттік басқару орталықсыздандыру және жергілікті өкілді
органдарының жұйесін дамытуды ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы өкілді органдар, олардың
құзыреті, жергілікті басқару механизмдегі алатын орны мен рөлі болып
табылады.
Зерттеу жұмысының деректік көздері. Жергілікті өкілді органдардың
құзыретін зертеуде Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінің деректік маңызы зор. Осымен қатар, әлемдік
саяси ой мен отандық саяси көзқарастар мектептерінің озық үлгілерің зерттеу
деректер ретінде пайдаланады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кріспе мен негізгі 3
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Дипломдық жұмыстың нормативтік-ақпараттық базасы. Диплом жұмысының
негізгі ақпараттық базасын, экономикалық оқулықтар, оқу құралдары,
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, Бюджет кодексі,
Республиканың статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері, Қызылорда
облысы қаржы басқармасының мәліметтері қолданылды.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ӘРІ
ҚАРАЙ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
1.1 Мемлекеттік басқару мәні және оның нысандарын басқару
қасиеттілігі
Қазақстан Республикасында мемлекеттік-қоғамдық басқарудың жаңа жүйесі
қалыптасуда. Оның бастапқы кезеңдегі басты ерекшелігі-кеңестік мұраны
сынау, ататизм дәстүрін сақтау, аумағы үлкен полиэтилен мемлекетінің
талаптарын ескеруді түсіну. Қазақстанның қазіргі даму кезеңі, ең алдымен,
тиімді мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесін құруға, қоғамдық
қауіпсіздік пен тәртіпті қамтамасыз етуге бағытталған қазіргі президенттің
саясатымен байланысты. Реформалар биліктің бірыңғай вертикалын ұсыну
саясаты шеңберінде жүргізіледі, бұл бір жағынан - азаматтық қоғам
институттарын құруды, екінші жағынан-тәртіпті нығайтуды көздейді.
Соңғы онжылдықта бізде жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін реформалау
әрекеттері жасалуда. Жергілікті өзін-өзі басқару-халыққа барынша
бейімделген билік. Риясыздық оның иерархиялық баспалдақтағы орны емес, ол
атқаратын функциялары бойынша анықталады. Жергілікті маңызы бар мәселелерді
шеше отырып, ол оларды халықтың мүддесі үшін шешуі керек. Сондықтан
муниципалды басқару жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілді органдарының
болуын қамтамасыз етеді, олардың функциялары шығу 1орындалуы мүмкін
жағдайларды қоспағанда.
Жергілікті өзін-өзі басқару, Белсенді экономикалық субъект бола отырып
немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың белгілі бір өкілеттіктеріне ие бола
отырып, кең қызметті жүзеге асыра алады, мысалы:
жергілікті қоғамдастық жерін ұтымды пайдалану;
жергілікті қоғамдастықтар мен олардың бірлестіктерінің аумақтарын
кешенді әлеуметтік-экономикалық дамыту;
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және аумақты абаттандыру;
тұрмыстық және сауда қызметін көрсету;
мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес мектепке дейінгі, мектептегі
және кәсіптік білім беру;
жергілікті қоғамдастық халқының тарихи және мәдени дәстүрлерін сақтау және
дамыту;
дене шынықтыру, спорт және туризмді дамыту;
қоғамдық тәртіпті сақтау;
қоршаған ортаны қорғау және т. б.
Мұндай органдарды ұйымдастырудың жалпы принциптері туралы айта отырып, О.
А. Велихов шартты түрде мынаны атап өтті: "өз мақсатына жауап беретін
жергілікті өзін-өзі басқару аппаратына келесі талаптарды қолдану керек:
біріншіден, ол жергілікті қоғамдастықтың шынайы мүдделері мен
қажеттіліктерін дұрыс және жеткілікті икемділікпен қабылдамауы керек:
екіншіден, ол қаражат пен күшті үнемдеу принципіне сәйкес келуі керек,
яғни оны ұстауға аз шығындармен, тез, тегіс және қажетсіз формальдылықсыз
жұмыс істеуі керек;
үшіншіден, ол атқарушылық лауазымдарға тәжірибелі және жауапты
адамдарды ұсынып, олар үшін неғұрлым қолайлы Объектілік жұмыс жасауы тиіс"
Нарықтық жағдайда көптеген меншік, Экономикалық қызмет пен кәсіпкерлік
еркіндігі басым болады. Бұл жағдайда, әлемдік тәжірибе көрсеткендей,
жергілікті өзін-өзі басқару органы өзінің негізгі функциясын жүзеге асырады-
аумақтың кешенді әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету, ең алдымен,
тұрғын халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын коммуналдық қызметтер
жүйесі арқылы, сондай-ақ әр түрлі кәсіпорындардың аумағында орналасқан.
Әңгіме сумен жабдықтау, электрмен жабдықтау, санитарлық-эпидемиологиялық
қызмет, коммуналдық көлік, азаматтық хал актілерін тіркеу, әлеуметтік
инфрақұрылым қызметтері (мұражайлар, театр, мектептер), Жерлеу қызметтері
және т. б. сияқты қызметтер туралы болып отыр.
Алайда біздің қалаларымыз табиғи монополиялардың (энергетикалық,
көліктік, газ, су-шаруашылық және т.б.) әсер ету саласына тап болды.
Алайда, мұндай корпорациялардың қазіргі мүдделері тұрғын үй-коммуналдық
шаруашылық, Әлеуметтік сала немесе қаладағы кәсіпкерлікті дамыту
мәселелерін шешуден гөрі бизнесті сәтті жүргізу және пайда табу болып
табылады. Сондықтан бизнес-топтың жергілікті қоғамға қатысты мүдделері өте
пассивті: корпорациялар қалыпты жұмыс істеуге кедергі жасамауға мүдделі.
Алайда, бизнес-топ қалалық ресурстарды белсенді игеріп, қалада өзіне
тиесілі емес кез-келген бизнестің дамуына кедергі келтіретін кері мысалдар
бар.
Өз кезегінде, әкімдердің атынан муниципалитеттер ірі бизнеспен және
аймақтық құрылымдармен "ықпал ету аймақтарын" бөліп, өздерінің билігін
нығайтуға және өздері басқаратын жергілікті құрылымдарды дамытуға
алаңдайды. Жергілікті халықтың шұғыл мүдделерін тудыратын мұндай жағдай өте
тұрақты. Муниципалитеттер күрделі әлеуметтік және инженерлік жүйе болып
табылады, сондықтан жалғасып жатқан инфрақұрылымдық дағдарысты объективті
жұмыстарға да, саяси факторларға да (реттелетін салықтардың негізсіз
стандарттары) жатқызуға болады. Жергілікті қоғамдастықтардың ішінде
халықтың мүдделерінен артта қалуы мүмкін саяси күштер байқалмайды.
Жергілікті билікті реформалаудың жүзеге асырылатын жүйесінің көптеген
жағымды жақтары бар, ал басты қасиеті-мемлекеттік органдармен үнемі
ынтымақтастықта болатын белсенді өзін-өзі қамтамасыз ететін қауымдастық
жүйесін құру. Теория бойынша, әрбір нақты қазақстандық жергілікті маңызы
бар мәселелерді шешуде өзінің қажеттілігін сезінуі, сондай-ақ өзінің
сұраныстарының қанағаттандырылуына сенуі тиіс. Тұжырымдамалық реформа
жергілікті биліктің тиімділігін арттыруға, халықтың муниципалды органдарға
деген қызығушылығы мен сенімін арттыруға бағытталған деп айтуға болады.
Билік деңгейінің бытыраңқылығы жағдайында біртұтас мемлекеттік саясат
мүмкін емес міндет болар еді.
Өкінішке орай, қазіргі заманғы жергілікті басқару жүйесін бірнеше
себептер бойынша Өзін-өзі басқару деп атауға болмайды, олар төменде
талқыланады. Бұл жағдайда реформа бұл институттың Қазақстан Республикасында
болуы ресми түрде заңды түрде мойындалғанына қарамастан, оны өзгертпейді,
бірақ жергілікті өзін-өзі басқару институтын құрады деп айтуға болады.
Жалпы алғанда, бүгінде жергілікті өзін - өзі басқару проблемаларын екі
позициямен тұжырымдауға болады-қаржылық тәуелсіздік пен саяси автономияның
болмауы. Сонымен қатар, бұл проблемалар өзара байланысты.
PK Үкіметі жергілікті өзін-өзі басқару үшін белгілеген бюджеттік және
қаржылық ұйымның нысаны оның қалыпты даму жолын жабады, жергілікті өзін-өзі
басқаруға қоғамдық қатысуды мүлдем тартымсыз етеді. Біздің мемлекетіміздің
бюджеттік саясаты соңғы онжылдықта нақты экономикалық жағдайды ескере
отырып, бюджетті бөлу принциптерінің әрекетін түзетуге тырыспады,
керісінше, басқа елдерде қолданылатын бюджетті теңестіру әдістерін көшірді.
Жергілікті биліктің қолданыстағы жүйесі муниципалитеттердің құзыретінің
анық еместігімен, шешілетін міндеттерге сәйкес келмейтін жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының құрылымын қалыптастыру мүмкіндігімен, ресурстардың
орындалатын міндеттерге сәйкес келмеуімен, жергілікті билік органдарының
халықтан алыстауымен, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқарудың өзара әрекеттесуінің тиімсіз механизмімен байланысты жергілікті
басқарудың бірқатар мәселелерін анықтады.
Қазіргі уақытта жергілікті деңгей республикалық және аймақтық билікке
тәуелді Білім, бірақ нақты құрылымы, өз өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін
керемет міндеттері мен қаржылық ресурстары бар жүйе емес деген қорытынды
жасауға болады. Бұл билік жергілікті өзін-өзі басқарудың анықтамасына түсе
алмайды, сонымен қатар халықтың өзі пассивті, және бұл ұстаным, ең алдымен,
кез-келген билік деңгейіне деген сенімсіздіктен туындайды.
Бірақ Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту
мүмкіндігін толық жоққа шығару дұрыс емес сияқты, өйткені алғышарттар бар.
Жергілікті өзін-өзі басқару құқығын іске асырудың нақты қабілеті үшін қажет
болып көрінеді:
жергілікті мәселелерді шешуде өз құқықтарын іске асыру үшін Халық
құратын органдардың, тікелей ерік білдіру рәсімдерінің (референдумдар,
конференциялар, жиындар) немесе өзі құратын органдардың (сайлау, бақылау
нысандары) халқына тәуелділігінің болуы);
халықтың нақты дербестігін және ол құратын органдардың әрекет
қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін қаржы-экономикалық базаның болуы;
жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру процесіне тек мемлекеттің
ғана емес (оның органдарының ресми шешімдері және олардың лауазымды
тұлғаларының іске асыруы арқылы), сондай-ақ халықтың да (процеске кеңінен
қатысу, оның нәтижесіне мүдделілік арқылы) белсенді қатысуы.
Бұрын айтылғандай, болашақта халық шынымен жергілікті билік органдарын
сайлайды, бірақ тұтастай алғанда халық пассивті. Біздің азаматтарымыздың
ұстанымын жергілікті өзін-өзі басқаруды халық өз проблемаларын шешу үшін
құрған демократия органынан гөрі муниципалды басқару институты ретінде
көретіндігімен, сондай-ақ адамдардың жергілікті өзін-өзі басқаруға қандай
формада және қандай деңгейде қатысу мүмкін екендігі туралы білімі жоқ
екендігімен түсіндіруге болады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен
коммерциялық емес ұйымдар бірлесіп әлеуметтік серіктестік құра бастаған
кезде азаматтардың жергілікті мәселелерді шешуге қосқан үлесі тез және
айтарлықтай артады.
Жергілікті билік органдарының қаржылық тәуелсіздігін арттыру
мәселесінде әлі де көптеген кемшіліктер бар. Мысалы, жергілікті бюджеттерге
салық түсімдерінің жеткіліксіздігі. Дәстүр бойынша, мемлекеттік биліктің
шешімдері халықтың негізгі бөлігі үшін транспаренттіліктен айырылады және
халықтың қолдауының болмауының себептерінің бірі-биліктің әрекеттері туралы
қоғамды ақпараттандырудың болмауы.
Жүргізілген әлеуметтанушылық зерттеулер қазақстандық Жергілікті өзін -
өзі басқарудың негізгі институты-мәслихат азаматтар арасында танымал емес
екенін көрсетеді, алайда бұл ретте халықтың оның мақсаттары, мазмұны және
функцияларының тетіктері туралы өте көмескі түсінігі бар. Жергілікті өзін-
өзі басқарудың мемлекет алдындағы жауапкершілігіне халық алдындағы
жауапкершілікке қарағанда бірнеше есе көп көңіл бөлінеді.
Жергілікті биліктің қазіргі жағдайы жергілікті органдардың
республикалық және өңірлік деңгейлерге тікелей тәуелділігінде. Негізінен,
бұл тәуелділік экономикалық сипатқа ие, әкімшілік ресурс өзін де сезінеді.
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізу мен дамытудың
осы кезеңінде бұл үдерісте мемлекеттік билік органдары негативті де,
позитивті де негізгі бастамашылар ретінде айқындаушы рөл атқарады. Бір
жағынан, мемлекеттік органдар жергілікті билік құрылымдарын қалыптастыру
қажеттілігін мәлімдей отырып, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту үшін
құқықтық, ұйымдастырушылық жағдайлар жасай бастады, ал екінші жағынан,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің тиімділігін айқындайтын
бірқатар негізгі ережелердің жеткіліксіз пысықталғаны байқалады (құқықтық,
аумақтық, экономикалық негіздер).
Орталық және өңірлік билік органдарының жергілікті өзін-өзі басқару
органдарымен және оның лауазымды адамдарымен өзара іс-қимылы елеулі
дәрежеде олар әзірлейтін саясатты жүзеге асырудың тиімділігін және дамудың
әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани проблемаларын шешуді айқындайтын
болады.
Басқару – мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда, қоғамдық құрылыстың
барлық саласында қолданады, аз шығындармен барынша тиімділікке қол
жеткізуді көздейтін болғандықтан да басқару теориясы мен тәжірибесі барлық
деңгейлерге тән. Басқару – процесс ретінде жалпылама ортаға ие болып,
табиғаттың барлық құбылыстарында, яғни табиғатта (өндірістік құралдар мен
заттарын арттыруда) тірі табиғатта (биологиялық жүйелерде) және қоғамдағы
әлеуметтік жүйені басқару процестерінде орындалады. Осыған байланысты
басқару ісі барлық бірдей территориялық бөліктерде әлеуметтік –
экономикалық жүйелерде объективті түрде жүзеге асырылады. Сонымен қатар
менеджмент басқару процесіне объективті түрде қатыса отыырп, өзінің
қалыптасуы мен барысында қолайлы жағдай жасауды талап етеді. Орталық
есебінде басқару әрекетінде әрбір территориялық ерекшелігін барынша ескеру,
жергілікті экономикалық дамуы мен жасауын реттеуді қалыпты орынға қою талап
етіледі.
Сонымен мемлекеттік басқару мәні келесі қағида бойынша айқындалады.
Мемлекеттік басқару деп – мемлекеттің билік күшін пайдалану арқылы белгілі
бір мақсаттарға жету үшін адамдардың қоғамдық өміріне тәжірибелі,
ұйымдасқан және реттеуші бағытта әсер етуі аталады. Мемлекеттік басқарудың
мақсаттылығын, тиімділігін адамдардың қажеттігін орындау барысындағы
әлеуметтік бағыттылығы анықтайды. Ендеше мемлекеттік басқару - ерекше
субъектілер тобының экономикалық, әкімшілік, саяси және әлеуметтік,
мәдениет аяларына басшылық жасау процесінде міндеттерімен қызметтерді іс
жүзінде орындаудан тұратын заңға тәуелді заңдық біліктілік ұйымдастыру
қызметі. Мемлекеттік басқару мыналармен сипатталады:
- қоғамдық пайдалы қызметтің нақтылы түрімен;
- бұл қызметтің атқару өкім ету сипатымен;
- арнайы уәкілетті субъектілердің жүзеге асырумен;
- күнделіктілігімен және үзіліссіздігімен;
- заңға тәуелді сипатымен;
- қызметтің әр түрлі нысандарымен;
Мемлекеттік басқару принциптері – оның мән мағынасын білдіретін негізгі
бастамалары, идеялары. Мемлекеттік басқару принциптері екі түрге бөлінеді:
1) Жалпы мемлекеттік басқару;
2) Ұйымдастырушылық мемлекеттік басқару;
Жалпы мемлекеттік басқарудың өзі бірнеше топқа бөлінеді:
- жалпы демократиялық;
- жалпы объективтілік;
- жалпы ғылымдық;
- жалпы нақтылық;
- жалпы шапшаңдық;
- жалпы тиімділік;
- жалпы жариялылық;
Ал ұйымдастырудың түрлері мыналар:
- салалық;
- желілік;
- аумақтық;
- функционалдық;
- екі жақта бағалаушылық;
- жеке дара басшылық пен олқылықты үйлестіру.
Мемлекеттік басқару ол жүйелі құрастырсаң басқару қызметтерден тұрады.
Олар:
1) Жоспарлау қызметі – мұнда қандай мақсат қойылуы қажет, ол қашан
және қалай орындалады деген сұрақтарға жауап беріледі.
2) Ұйымдастыру қызметі – адамдарға өкілеттіліктер мен міндеттерді
бөліп беру арқылы оларды ортақ нәтижеге жұмылдыру:
3) Реттеу қызметі – адамдардың белгілі бір ұйым шеңберінде белгілі бір
қызметтерді атқаруға міндеттейді;
4) Қызметкерлермен жұмыс істеу қызметі - әлемдік тәжірибеде бұл
қызметке маңызды көңіл бөлініп, қолданылып келеді.
5) Бақылау қызметі – барлық жоғарыда аталған қызметтердің кері
байланысын көрсетеді.
Мемлекеттік басқару нысаны – атқарушы билік органдарының өзінің
құдіреті шеңберінде жүзеге асырылған және нарықтық реттеуші мен белгілі бір
сардарлар туғызатын қызметтің сыртқы көрінісі. Сондықтан нарықты экономика
механизмінде мемлекеттің экономикаға араласуынсыз экономиканың толық өзін -
өзі реттеуі мүмкін емес. Осы орайда мемлекет салық, инвестиция, жеңілдіктер
беру арқылы нарықтық экономиканы реттеп отырады. Ал, мемлекеттің арнайы
қызметтері ретінде ғылыми – техникалық дамуды қамтамасыз ету, еңбек
қатынастары мен қаржы жүйесін жүйесін мемлекеттік бақылау және реттеу
қызметтерін қарастырсақ болады. Мемлекеттік басқаруды жүйелі түрде
қарастыру үшін оның қағидаларын бір – бірімен байланысқан субъектілердің
даму заңдылығын анықтайды. Мемлекеттік басқаруда келесі 3-қағиданы атап
көрсетсек болады:
- Онтологиялық – мұнда элементтердің табиғатпен байланысын, оның даму
заңдылығын және бір – бірімен байланысын қарастырады:
- Гносологиялық – қағидалардың негізгі ерекшеліктерін талдау және оларға
ғылыми түрде сипаттама беру;
- Методологиялық – қағидалардың теориялық және іс – тәжірибеде қолдану
механизмін анықтайды;
Сонымен қатар мемлекеттік басқаруда келесі қағидаларды қамтиды:
1) Қоғамдық - саяси - мемлекеттік басқарудың әлеуметтік табиғатын
зерттеу арқылы олардың даму заңдылығын анықтау;
2) Функционалдық - құрылымдық - мемлекеттік басқару органдарының
құрылымының заңдылығын түсіндіреді;
3) Ұйымдық – құрылымдық - мемлекеттік басқарудың ұйымдастыру құрылымының
заңдылығы мен бір – бірімен байланысын түсіндіреді;
4) Мемлекеттік басқару қызметі - мемлекеттік басқару органдарының басқару
әдістерін қолдау заңдылығын түсіндіреді;
Мемлекеттік басқару әдістеріне – басқару субъектісінің басқару объектісіне
ықпал ету тәсілі, амалы, ал басқарудың алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін басқарудың функцияларын іске асыру үшін
пайдаланады. Мемлекеттік басқару әдісінің мынандай белгілері бар:
1) Мемлекеттік қызметтің белгілі бір түрін мақсатты түрде танумен табиғи
байланысты.
2) Басқару қызметі субъектісін объектіге басқару ықпалын білдіреді.
3) Басқару субъектісінің өз – құқық өкілеттілігін іске асырудың құралы.
4) Тиісті объектіге арналған.
5) Алға қойылған мақсатына нақты жағдайда қол жеткізудің қолайлы тәсілі.
6) Белгілі бір мерзімдік шеңберлері болады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, қорытынды жасаудың орнына,
оларды іске асыру Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу және
дамыту мәселелерін ілгерілетуге ықпал ететін кейбір ұсынымдар бергіміз
келеді:
ең алдымен, жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу үшін талап етілетін
бюджет қаражатын экономикалық-қаржылық есептеу қажет, мемлекеттік деңгейде
жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздерін түсіндіру, қоғамдық пікірді, ең
алдымен, ғалымдардың, сондай-ақ осы мәселе бойынша ҮЕҰ-ның пікірін анықтау
және талдау саясатын жүргізу қажет;
сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің әлеуметтік-құқықтық
аспектілері бойынша тәуелсіз ғылыми-құқықтық сараптама жүргізу қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу кезеңдерін анықтау қажет: алдымен
төменгі деңгейде: селолық (ауылдық, кенттік) округтер, аудандар, содан
кейін облыстық деңгейде (аудан мен өңірлік деңгейдегі облыс арасында аралық
округ құрылуы да мүмкін).
осы шаралардың негізінде, ең алдымен, жергілікті өзін-өзі басқаруды
енгізу жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны әзірлеу және қабылдау қажет
болады;
сыбайлас жемқорлық сипатындағы нормалар мен схемаларды, яғни сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін (мүмкіндік беретін)
қандай да бір шамада алып тастау;
ҚР Парламентінің жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық хартиясын
ратификациялауы қажет, оның негізінде "Қазақстан Республикасындағы
жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Мемлекеттік тұжырымдаманы дайындаған
орынды, ол бүкілхалықтық талқылауға шығарылуға тиіс;
болашақта" вРК жергілікті өзін-өзі басқару туралы " заңда көптеген
еуропа елдерінің (Венгрия, Чехия, Словакия, Эстония және т. б.) үлгісі
бойынша азаматтардың жергілікті жерлерде тікелей ерік білдіруінің мынадай
маңызды нысандарын: жергілікті референдумды, жергілікті қоғамдық бастаманы
(халықтың өз құзыреті шегінде жергілікті өзін-өзі басқару органының
қарауына жергілікті маңызы бар мәселелерді шығаруы үшін) және жергілікті
қоғамдық тыңдауларды бекіту маңызды болып көрінеді.;
ірі және шағын елді мекендердің стратегиялық объектілері қоғамдық
меншік ретінде қарастырылуы керек, оны басқару және ұстау әлеуметтік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қажетті кіріс әкелетін әлеуметтік
маңызды бизнес ретінде қарастырылуы керек.
Меншік мәселесін нақты шешудің арқасында муниципалды органдар
жергілікті қауымдастықтардың әртүрлі мүдделеріне тиімді жауап беруге
мүмкіндік алады, бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының болуының
негізгі негіздемесін растайды. Муниципалды билік орталық министрліктерге
қарағанда азаматтар мен тұтынушылардың қажеттіліктері туралы жақсы біледі,
сондықтан олардың Халыққа қызмет көрсету деңгейі әдетте тиімді және арзан
деп саналады. Бұл органдардың тиімділігі мен тиімділігінің ең айқын өлшемі
олардың негізгі қызметтерді ұсыну қабілеті болып табылады. Жергілікті билік
органдарының тиімді жұмысын бағалаудың маңызды критерийі тұрғындар үшін
коммуналдық қызметтердің сапасы мен қолжетімділігі болып табылады. Осы
себептерге байланысты жергілікті коммуналдық қызметтерді қамтамасыз ету
басқаларға қарағанда жергілікті органдардың дербестігі мен тиімділігін
арттыруға көмектеседі. Оларға және демократиялық процеске деген қоғамдық
сенім, егер олар көбірек өкілеттіктер мен қаржылық қаражатқа ие болса, арта
түседі, өйткені жергілікті тұрғындар өздерінің күнделікті тұрмыстық
қажеттіліктерімен тығыз байланысты билік саясатына әсер ету мүмкіндігіне
ие.
1.2 Басқару қызметінің әлеуметтік – экономикалық тиімділігі
Мемлекеттік басқару тиімділігі тек технологиялық мәселе емес, ол
тарихи қалыптасқан процесс. Тиімсіз мемлекеттік басқару сол кезеңдегі
қоғамдық құрылымдағы көптеген адамдардың әлеуметтік механизмін қамтамасыз
ете алмауынан пайда болады. Қоғамда басқарушылар негізгі екі фактор
экономика және саясаттың, меншік қатынастары мен билік қатынастарын тиімді
пайдалану арқылы өз биліктерін жүргізді. Бұл факторлар бір – бірін
толықтыра отырып, қоғамның негізгі құрылымы мен оның әлеуметтік
бағыттылығын анықтайды.
Сонымен әлеуметтік басқарудың анықтайтын келесі критерияларды атап
көрсетуге болады:
- басқару құрылымы мен қызметкерлердің қызметтерінің бағыттары, мазмұны
және нәтижесі басқару қызметінің қызметтік нұсқаулары мен статусымен
анықталған параметрлерге сәйкес болуы;
- басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің шешімдерді заңға сәйкес
қабылдауы, өйткені заңдар мен құқықтық нормаларды ұстана отырып, жұмыс
істеуі басқару тиімділігін арттырады;
- басқару қызметінің басқару объектілерінің дамуына жағдай жасауы, яғни
басқару шешімдері басқару объектілеріне бағытталып, оның тиімді даму
қызметін қамтамасыз етеді;
- басқару шешімдерін адамдардың мақсаттарымен қажеттіліктеріне
бағытталуы;
- еңбек коллективін демократиялық басқару арқылы қызметкерлер еңбегінің
нәтижелігі мен тиімділігін арттыру;
- басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің қабылдаған шешімдері мен
қызметтерінің маңызды болуы;
- басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің берген ақпараттарының
дұрыстығы мен толықтығын қамтамасыз ету.
Сонымен қатар мемлекеттік басқарудың тиімсіздігі адамдардың негізгі
үлкен тобының экономикалық, саяси, әлеуметтік қызметтерге
бағытталмағандығымен анықталады, ал ол өз кезегінде әлеуметтік мәселелерді
шешуде тиімсіз жағдайға алып келеді.
Басқару тиімділігінде көпшілік басқару субъектілері басқа пікірлерге
қосылуына себепкер болады, егер тиімді болған жағдайда да, өйткені олар
жоғары қойылған саяси бағыттылық пен кейбіреулердің қызығушылығымен
келіспейді. Олар басқару тиімділігін арттыруды демократиялық процестерді
жоғары деңгейде басқару арқылы жетуге болады деп есептейді.
Басым басқару тиімділігінің бағыты тек қана классикалық анықталуы
мүмкін ...алға қойған мақсатқа ресурстардың аз шығындылығымен жоғары еңбек
өнімділігімен жетуге... экономикалық тиімділікке қабылданған шешімдер мен
қызметтерде әлеуметтік, саясаттылық және басқа да қолданбалы тиімділіктер
болуы қажет.
Осыған орай барлық құрылымдар білуі қажет, өйткені басқару
тиімділігін бір бағытты түсінікте толық мағынада білу мүмкін емес. Сонымен
қатар және бір міндетті қағидадағы – сақтау критериймен оптималды құрамдағы
мемлекеттік және қоғамдық қызығушылықтармен инновациялық идеяларды жүзеге
асырушы – интеллектуалды – кадрлық ресурстарға қарағанда орны алады.
Өйткен жағдайда басқару тиімділігін ортақ мақсатқа жұмылдыру
барысында демократиялық басқару шектілігін белгілеп алып, сонда қарама –
қайшы түсініктер анықталар еді. Бұл енді яғни басқару құрылымы иерархиядан
және аумаққа тиістіліктен тәуелсіз болып, басты бағытын айқындалып, елдің
дамуына және тұрғындардың жағдайын көтеруге тиіс.
Ел мен аймақтарда басқаруға, парламент пен маслихаттарға
кандидаттарды іріктеуші әр жалдаушы халықтың өзі болып табылады. Осымен
байланысты басқару қызметінің тиімділігі басшыға тікелей байланысты. Әр
деңгейдегі басшы қызметінің тиімділігі оның жалдамалы жұмысшыны дұрыс
таңдап алуына да байланысты. Жұмыстың нәтижесі жұмысшының қаншалықты
тапсырылған істі мінсіз атқаруға сәйкес келетініне сөзсіз тәуелді.
Жұмысшыны таңдайтын адам ең алдымен өзіне нендей мәселелерді шешудің
қажеттілігін дұрыс сараптамай білуі керек. Соған сай маманды содан кейін
іздеуі тиіс. Әрі іріктеуге барынша көбірек адамды тартуы керек.
Әрқайсысының алға қойған шаруаны жүзеге асыруға қажетті идеяларға
қаншалықты бай екендігін және оларды тікелей өзі орындауға қабілеттілігін
сынып көру керек. Соның нәтижесінде ғана жұмысқа қабылдаушы өз іздегенін
табатын болады. Мемлекеттік биліктегі шенеуніктердің бәрі жалдамалы
қызметкерлер. Олар қай деңгейде болмасын, солардың қызмет сапасы айналып
келгенде қоғамды басқарудың халыққа қызмет етудің дәрежесін, тиімділігін
анықтайды.
1.3 Экономиканың мемлекеттік секторын басқарудағы рөлі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикадағы мемлекеттік
басқарудағы дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 20-
жылдардың екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай-ақ
Қазақстан қоғамдық саяси ахуал қарама – қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық
тұрақсыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының
мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын
алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама – қайшылығын
үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді,
мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісіне түсуіне әкеліп соқтырады.
Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында
болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру,
талаптық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады. Тіпті
1993 жылдың аяқ кезіне дейін дербес экономикалық орын алмады. Сонымен
көптеген мемлекеттердің айқын дәлелдегендей, барлық шаруашылық жүргізу
жүйелерінің ішінде ең тиімдісі болып нарықтық экономика табылады. Ол
еңбекті ынталандыруды жетілдіреді, өнім өндірушілердің монополитетіне жол
бермейді және өндірісті тұтынушы сұранысына бағыттайды. Экономикада
тәуелсіздіктің негіздері нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы экономиканы
басқарудың маңыздылығы көрсетілген. Бұл жайлы республика дербестігінің
экономикалық алғышарты мен өмір тіршілігін басқарудың барлық сферасын
анықтайды. Атап айтқанда, олар Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігінің
негізі: жерге, оның қойма байлықтарына ішкі және территориялық су
ресурстарына өсімдік пен жан – жануарлар әлеміне, тарихи – мәдени
құндылықтарына, материалдық, қардылық ресурстарына, өндірістік және
өндірістік емес объектілігіне деген төтенше меншігі.
Қазақстан экономикасы мемлекеттік реттеудің субъектісі болып
табылады. Бұған басқару функциясы ретіндегі мемлекеттік реттеуде аса
маңызды өзіндік қаржы – несие жүйесі, дербес мемлекеттік бюджет қалыптасуы,
салық және кеден жүйесін ұйымдастыру жатады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құрамында экономиканы
басқаруды ұйымдастырудың қағидалары бар. Біріншіден, Қазақстан экономикасы
меншіктің әр түрлі нысандарына негізделеді. Мемлекет заң алдында меншіктің
барлық субъектілерінің теңдігін қамтамасыз етеді. Екіншіден, жеке меншікке
қол сұғуға болмайды. Үшіншіден, мемлекет жеке кәсіпкерлік қызметтің
еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді.
Төртіншіден, монополистік қызмет пен бәсекелестің кез – келген шектеуіне
жол берілмейді. Бесіншіден, әкімшілік аймақтың бірліктері дербес болып
табылады.
Бұл қағидалар Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың қазіргі
жүйесінің негізін құрайды және республиканың халық шаруашылығының
әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі
тиіс. Экономиканың қарқынды дамуы, саяси тұрақтылық, басқару тиімділігі,
заңнама қорының халықаралық талаптарға сай келуі – Қазақстан корпоративті
басқару қағидаларын жүзеге асыруға ең қолайлы жағдай туғызуда. Азаматтық
кодекс, Акционерлік қоғам туралы Заң қабылданып, биыл корпоративті
басқару жөніндегі ұлттық кеңес құрылды.
Сапа мамандарының пікірінше, корпаративті басқару қағидаттары, яғни
нарықтың тетіктердің өзі кәсіпкерлерді бүгінгі ахуалды уақытында дұрыс
бағалай білуге үйретеді. Ал мұның өзі бизнестің табысты болуына жол ашады.
Елбасы корпоративті басқару нормаларын жетілдіру және моноритарлық
акционерлер құқықтарын қорғау жөнінде мәселе қозғалған наурыз айындағы
жолдауына орай корпоративті басқаруға баса назар аударылуда. Жаңа жобаның
ықпалдылығына қол жеткізуде іргелі ізденістің, іскерліктің қажеттілігі
орасан. Сондықтан да корпоративті басқару жүйесін өрістетуге қатысты
маңызды жәйттермен өзгерістер енгізу, осы орайда мемлекет секторын
басқарушы мемлекеттік холдингтерге енгізу болып табылады. Мемлекеттік
активтердің корпоративтік басқаруда және оның сапасын халықаралық деңгейге
көтеруде Самұрық қазақстандық холдингі және Қазына тұрақты даму қоры
акционерлік қоғамдары құрылды. Тап осындай қағидаттар бойынша аграрлық
секторда КазАгро холдинг компаниясы және жуырда Қарағанды облысында
әлеуметтік – кәсіпкерлік копорациясы ретінде Сарыарда корпорациясы іске
қоспады. Осы орайда биылғы жылдың соңына дейін, еліміздің барлық
аумақтарын қамтитын жеті әлеуметтік – корпорация құрылуға тиіс. Олардың
ортақ мүддесі жоғарыда айтылғандай – мемлекеттік активтердің корпоративтік
түрде басқарудың сапасын халықаралық деңгейге көтеру. Енді мемлекеттік
холдингтерге тоқтала кетсек:
Самұрық мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі “Қазақстандық
холдингі”. Мемлекеттік холдингтің құрылуына байланысты бірқатар
заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын. Оның құрамына
Қазақстан темір жолы, Ұлттық компаниясы АҚ (100-пайыз), Қазпошта АҚ,
Энергетика желісін басқару жөніндегі қазақстандық компания, КЕGOK (100-
пайыз), Қазақтелеком ( 50 –пайыз + 1 акция, Қазмұнайгаз ұлттық
компаниясы АҚ (100-пайыз) кіріп отыр. Ұлттық холдингтің басты мақсаты
ұлттық компанияларды басқарудың корпоративтік жүйесін жетілдірумен қатар,
холдинг құрамына кіретін еншілес және тәуелді ұйымдардың құнды қағаздарын
қор рыногына шығару болып табылады. Сонымен қатар ұлттық компанисымен
мемлекеттік холдингтің құны артумен қатар, дамымақ. Басқарудың кезекті
сатысында мемлекеттік активтерді басқаратын Қазына тұрақты даму қоры АҚ
холдингі дүниеге келді. Қазына АҚ-ның басты міндеті – экономиканы
әртараптандыруға көмектесу, жобалар мен инновацияны қаржыландыру, шағын
және орта бизнесті қолдауды қаржыландыру. Бұл мақсаттар ұзақ мерзімді болып
табылады және таза коммерциялық сипатта емес. Қор басшысы, сондай –ақ
Қазына жұмысы барынша ашық болатынын атап өтті. Сонымен қатар, басты
назарда инвестициялық жобалар барысында мемлекеттік кірісті қатынастыруға
бағытталады және мемлекет жақсы дивиденттер алуы керек болады. Холдингтің
өзі қарамағына өзіне сәйкес келмейтін кәсіпорынды қабылдай алмайды.
Ауылшаруашылығы секторында КазАгро холдинг компаниясы құрылды.
Мемлекет басқаның бәрін жекеменшікке таратып, өзіне бағалы, асыл тұқымды
мал өсіріп, сататын компаниялардың жергілікті рынокта өздерін дәлелдеуіне,
нығаюына кетті. Ал, әлемдік рынокқа шығар тұста олардың басын қосқан
КазАгро холдингына берілетін болды. Министрлікке қарасты жеті
корпорацияның мемлекеттік акциялар пакетіне иелік ететін холдингке
берілген. Холдингтің капиталы 80 миллиард теңгені құрап отыр.
Үкімет басшысын тағайындаған Жарлықтан көп кешікпей Президенттің
Әлеуметтік – кәсіпкерлік корпорациялар құру және олардың қызметін
қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы Жарлығы жарияланды. Ол құжат
Жарғылық капиталының 100 пайызы түгел мемлекет қолында болатын Сарыарқа
ұлттық компаниясын құруға арналды. Бұл Сарыарқа Ақмола мен Қарағанды
облыстарының және Астана қаласының біртұтас экономикалық рыногын
қалыптастыруды көздейді. Осы өңірдің мемлекеттік және жекеше секторын
шоғырландыратын болады. Пайдалы қазбаларды барлау, өндіру, қайта өңдеумен
айналысады. Осылайша, өңір ұғымы алғаш мемлекет өміріндегі істен көрініс
таппақшы. Бүгін Орталық Қазақстандағы екі облыс пен бір республикалық
бағыныстағы қаланы қамтыған Сарыарқа құрылса, ертең солтүстікте
Торғай, шығыста Семей, оңтүстік – шығыста Жетісу, оңтүстікте
Қаратау, батыста Жайық және Үстірт аталатын әлеуметтік – кәсіпкерлік
корпорациялар құрылуы үстінде.
Жоғарыда аталған ұлттық компаниялар ортақ түптеп келгендегі мақсаты
ел дамуындағы маңызды мақсаттарды жүзеге асыру, корпоративті басқару
деңгейінде мемлекет мүддесін жүзеге асыру болып табылады. Соның біршамасына
тоқталсақ:
Біріншісі – отын – энергетика секторының тиімділігін арттыру. 2006-
2008 жылдар аралығы кезеңінде ілеспе табиғи газды кәдеге жаратуды ұлғайту
және оны экспорттық рынокқа шығару, энергия өндіретін жаңа қуаттарды салу
есебінен энергетиканы одан әрі дамытуды қамтамасыз ету жоспарланған.
Екіншісі - өнім өндіруші компаниялардың өскелең сұранымы базасында
сервистік және тауарлық өндірістерді дамыту, көмірсутегі кеніштерінің ірі
операторлары маңынан Қазақстанның шағын және орташа бизнесінің жұптасып
құруымыз, ол мұнай компанияларының өскелең қажеттеріне қызмет ететін
болады.
Үшінші – экономиканың дамуныа елеулі түрде ықпал етуге қабілетті
серпіліс жобаларын іске асыру. Мұнай – химия өндіріс дамытудың бас
жоспарын іске асыру болады. 2006-2008 жылдардың өзінде –ақ алғашқы мұнай –
химия жобаларын жүзеге асыру басталады.
Төртінші. Жоғары қосылған құны бар тауарлар экспорты мен қызмет
көрсетулер өсуіне қол жеткізуді, оның көлемді өндірісін болашақтағы 2-3
жылда жолға қойылуы мүмкіндігі.
Әрине, жоғарыда аталған мәселелер бәрін дерлік қамтыған жоқ, бірақ
бұл республиканың бәсекеге қабілетттігін одан әрі арттыру мақсатында іске
асыру жоспарланып отырған серпіліс жобаларының неғұрлым болашақтағы
бағыттары.
Осы бағыттарда мақсатты жұмыстарды ұйымдастыру үшін Қазына тұрақты
даму қоры АҚ және Самұрық мемлекеттік холдингтік компаниясы АҚ
компанияларын жұптастырылған.
2 ҚАЗАҚСТАНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ДАМЫҒАН
ЕЛДЕРДІҢ БАСҚАРУДЫ РЕФОРМАЛАУ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
2.1 Мемлекеттік басқарудағы орталық атқарушы органдардың құрылымының
қалыптасуы және дамуы
Мемлекеттік басқару сапасын дамытудың стратегиясы қашанда өмір
мектебінен өткен тәжірибелі, тиімді және заман талабына сай басқару
органдарының жетілуі қажет етеді. Сонымен қатар, атқарушы биліктің
құрылымын талдау болып табылады.
Атқарушы биліктің орталық (республикалық) органдарын олардың
қызметінің сипатына қарай салалық құзыретті органдарға, салааралық
құзыретті органдарға, бақылау және қадағалау органдарына, мемлекеттің
арнайы немесе ерекше функцияларын іске асыратын мамандандырылған
мемлекеттік органдарға бөлуге болады. Қазіргі кезде төмендегі салалар
бойынша республиканың орталық атқарушы органдары бар:
а) экономика салалары бойынша: Экономикаға; Мемлекеттік кіріс; Қаржы;
Ауыл шаруашылығы; Көлік және коммуникация; Энергетика, Индустрия және
сауда; Табиғи ресурстар және айналадағы қоршаған ортаны қорғау
министрліктері; Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және
шағын бизнесті қолдау жөніндегі; Мемлекетік сатып алу жөніндегі;
Инвестициялау жөніндегі; Стратегиялық жоспарлау жөніндегі; Жер ресурстарын
басқару жөніндегі; Статистика жөніндегі агенттіктер; Бағалы қағаздар
жөніндегі ұлттық комиссия;
ә) әлеуметтік – мәдениет салалары бойынша: Мәдениет, ақпарат және
қоғамдық келісім; Білім және ғылым; Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрліктері; Денсаулық сақтау ісі жөніндегі; Туризм және спорт
жөніндегі, Көші – қон және демография жөніндегі агенттіктер; Отбасы және
әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссия;
б) әкімшілік – саяси қызмет бойынша: Сыртқы істер, Қорғаныс; Ішкі
істер; Әділет министрліктері; Төтенше жағдайлар жөніндегі; Мемлекеттік
қызмет істері жөніндегі; Мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі;
Нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі агенттіктер;
Ұлттық қауіпсіздік комитеті; Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі
мемлекеттік комиссия.
Қазақстан Республикасы министрліктерінің құрамында Үкімет құратын
ведомстволар болады. Мысалы, Энергетика, индустрия және сауда
министрлігінде Атом энергетикасы жөніндегі және Аэроғарыш комитеттері;
Табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігінде: Орман, балық
және аң шаруашылығы және Су ресурстары жөніндегі комитеттері.
Кейбір органдардың өкілеттіктері мемлекеттің бірнеше салаларына
таратылады, мысалы, Қарулы Күштер, ІІМ, ҰҚК және басқа да министрліктер мен
ведомстволарда да денсаулық сақтау мекемелері мен органдары бар. Олар
арнайы және аймақтық қызмет көрсетеді, жергілікті басқару органдарының
құрамына кіреді. Сонымен бірге, Денсаулық сақтау ісі жөніндегі агенттіктің
емдеу ісін ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулары мен өкімдерін орындап отырады.
Қазіргі кезде атқарушы биліктің орталық органдарын ұйымдастыру мен
қызмет атқаруының тәртібі Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы
Конституциялық заң күші бар 1996 жылғы 18 желтоқсанындағы заңы, Қазақстан
Республикасының Президентінің Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы
Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 1999 жылғы 6-мамырдағы
Конституциялық заңмен, Республика Үкіметінің 1997 жылғы 13-наурыздағы №
321 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Министрлігі
(Мемлекеттік комитеті) туралы Үлгі Ережемен және әрбір министрлік,
агенттік, комитет, комиссия туралы жеке ережелермен реттеледі.
Сонымен, Қазақстан Республикасында ұйымдық – құқықтық нысандарда
қалыптасып қызмет атқарып жатқан мына төмендегідей ортаның атқарушы
органдары бар:
1) Қазақстан Республикасының министрліктері;
2) Қазақстан Республикасының агенттіктері;
3) Қазақстан Республикасының министрліктерінің құрылымдық бөлімшелері
болып табылатын комитеттер (ведомстволар), депортаменттер және
басқармалар.
Орталық органдардың әдетте, тәжірибеде тұрақтанған үш буынды құрылымдары
бар: басшылар, функционалдық бөлімшелер, қызмет көрсететін бөлімшелер.
1. Қазақстан Республикасының министрлігі ммлекеттік басқарудың тиісті
саласына (аясына басшылық жасауды, сондай-ақ заңдарда көрсетілген шептерде
– салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Республиканың орталық атқарушы
органы болып табылады.
Министрліктерді Республика Премьер – Министрінің ұсынысы бойынша
Республика Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Министрлерді де
Республиканың орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрлікті Республика Премьер – Министрінің ұсынысы бойынша
Республика Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Министрлерді де
Республика Премьер – Министрінің ұсынуы бойынша Республика Президенті
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Министрліктің жұмысына министр басшылық жасайды және министрлікке
жүктелген міндеттемелердің орындалуына және оның өз функцияларын жүзеге
асыруына жеке басымен жауап береді.
Министр лауазымы бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына
кіреді. Министрліктің құрылымы мен штат санының шеңберін Үкімет бекітеді.
Министрлікте министрлердің орынбасарларының (вице министрлердің),
сондай-ақ министрліктің басқа басшы қызметкерлерінің құрамында министр
басшылық ететін (алқа төрағасы) алқа Конституциялық – кеңесші орган
құрылады. Алқаның сандық құманы Үкімет, ал жеке адамдар құрамын Министр
бекітеді. Алқаның шешімі министрдің бұйрығымен рәсімделеді.
Министрлік өз құзыретінің мәселелері бойынша заңдарда белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасының барлық аумағында міндетті күші бар
бұйрықтар түрінде актілер шығарады.
Министрлік өзінің ұйымдық – құқықтық мәртебесі бойынша заңды тұлға
болып табылады. Мемлекеттік биліктің органы ретінде мемлекеттік тілде
өзінің аты жазылған мөрі мен мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілері,
сондай-ақ заңдарға сәйкес банкілерді есеп – шоттары болады.
Министрліктің қызметін қаржыландыру тек қана мемлекеттік бюджеттен
жүзеге асырылады.
Заң бойынша барлық министрліктер өзара тең болып табылады және біріне
– бірі әкімшілік бағыныста болмайды, бірақ олар өздерінің жұмыстарын
үйлестіре алады, бірлесіп қызмет атқару немесе әртүрлі ведомстволардың іс –
қимылын қажет ететін, мысалы, республикалық мақсатты бағдарламаларды іске
асыру, қылмыспен күресу тағы басқалар жөніндегі мәселелерді шешу туралы
шарттар мен келісімдер жасай алады.
2. Қазақстан Республикасының агенттігі Үкімет құрамына енбейтін
орталық атқарушы орган болып табылады. Агенттікті Республика Премьер –
Министрінің ұсынысы бойынша Республика Президенті құрады, қайта
ұйымдастырады және таратады.
Агенттік тиісті мемлекеттік басқару саласына (аясына) басшылықты,
сондай-ақ заңдарда белгіленген шектерде салааралық үйлестіруді және өзге де
арнайы және рұқсат беру міндеттерін жүзеге асырады.
Агенттіктердің және басқа, үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы
органдардың басшыларын қызметке Үкімет тағайындайды және қызметтен
босатады.
Агенттіктің құрылымын оның басшысы – төраға бекітеді. Әдетте, оның
құрылымы депортаменттер мен басқармалардан тұрады.
Агенттік төрағасының жанынан консультациялық кеңесші орган –алқа
құрылады. Оның сан және адам құратын агенттіктің төрағасы бекітеді.
Агенттіктің құқықтық актілері болып оның төрағасының бұйрықтары табылады.
Министрліктер мен өзге де орталық атқарушы органдар туралы
ережелерді, сондай-ақ олардың аумақтық органдарының және оларға
ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік мекемелердің штат санының лимиттерін
Республика Үкіметі бекітеді.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті,
стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі мемлекеттік қызмет
жөніндегі агенттіктері, Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия, Отбасы және әйелдер
істері жөніндегі ұлттық комиссия (бұл комиссияның төрайымы әрі Қазақстан
Республикасының министрі) Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей
бағынады.
4. Республиканың орталық атқарушы органының комитеті тиісті орталық
атқарушы органның ведомствосы болып табылады.
Сурет - 1 Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органдарының
құрылымы
Ведомствоны тиісті орталық атқарушы орган басшысының ұсынуымен
республика Үкіметі құрады, қайта ұйымдастырады және таратады.
Ведомство Республиканың орталық атқарушы құзыретінің шегінде арнайы
атқару және бақылау – қадағалау міндеттерін, сондай-ақ салааралық
үйлестіруді немесе мемлекеттік басқарудың ішкі саласына (аясына) басшылық
жасауды жүзеге асырады.
Орталық атқарушы орган басшысының ұсынуы бойынша Республика Үкіметі
ведомствоның басшысын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Ведомствоның құрылымын, құзыретін және басқа мемлекеттік органдармен
өзара іс – қимылының тәртібін Үкімет белгілейді. Сондай-ақ мемлекеттік
басқару құрылымындағы орталық атқарушы органдарының құрылымын бекітіп
отырады. Осы орайда еліміздің егемендік алғаннан кейінгі жылдарымен осы
бүгінге дейін Қазақстан Республиканда 7-үкімет жұмыс істеп келіпті. Сонымен
қатар орталық атқарушы органдардың қалыптасуы жайында тоқталып өтсек:
1. Сергей Александрович Терещенко үкіметі;
2. Әкежан Қажыгелдин үкіметі;
3. Нұрлан Балғымбаев үкіметі;
4. Қасым- Жомарт Кемелұлы Тоқаев үкіметі;
5. Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов үкіметі;
6. Даниэл Кенжетайұлы Ахметов үкіметі;
7. Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов үкіметі – қазіргі уақытта қызмет етуде. Осы
орайда әрқайсысының құрылымы жайында қарастырып өтейік.
С.А.Терещенко тұсындағы орталық атқарушы органдарының яғни
Президенттің бекітуімен 1993 жылғы 9 маусымдағы Жарлығы негізінде
жарияланған үкімет құрылымы:
1. ҚР ішкі экономикалық байланыстар министрлігі;
2. ҚР ішкі істер министрлігі;
3. ҚР геология және ортаны қорғау министрлігі;
4. ҚР денсаулық сақтау министрлігі;
5. ҚР сыртқы істер министрлігі;
6. ҚР ғылым және жаңа технология министрлігі;
7. ҚР мәдениет министрлігі;
8. ҚР қорғаныс министрлігі;
9. ҚР білім министрлігі;
10. ҚР мөртаңба және жалпы ақпарат министрлігі;
11. ҚР өндіріс министрлігі;
12. ҚР байланыс министрлігі;
13. ҚР ауыл – шаруашылық министрлігі;
14. ҚР халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;
15. ҚР сауда министрлігі;
16. ҚР көлік министрлігі;
17. ҚР еңбек министрлігі;
18. ҚР туризм, дене шынықтыру және спорт министрлігі;
19. ҚР қаржы министрлігі;
20. ҚР экология және табиғи ресурстар министрлігі;
21. ҚР экономика министрлігі;
22. ҚР энергетика және отын ресурсы министрлігі;
23. ҚР әділет министрлігі;
Комитеттер тізімі.
1. ҚР антимонополиялық саясат жөніндегі мемлекеттік комитеті;
2. ҚР архитектура және құрылыс жөніндегі мемлекеттік комитеті;
3. ҚР су ресурстары жөніндегі мемлекеттік комитеті;
4. ҚР мемлекеттік мүлік жөніндегі мемлекеттік комитеті;
5. ҚР жер қатынастары және жер орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитеті;
6. ҚР жастар ісі жөніндегі мемлекеттік комитеті;
7. ҚР өндірістегі жұмыс қауіпсіздігін қадағалау және тауды қадағалау
жөніндегі мемлекеттік комитеті;
8. ҚР ұлттық қауіпсіздік комитеті;
9. ҚР статистика және талдау жөніндегі мемлекеттік комитеті;
10. ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комиссия;
11. ҚР министрлер кабинетінің құрамындағы материалдық резервтер жөніндегі
мемлекеттік комитеті;
12. ҚР министрлер кабинетіндегі қаржылық бақылау жөніндегі мемлекеттік
комитеті;
13. ҚР министрлер кабинетіндегі тілдер жөніндегі мемлекеттік комитеті;
14. ҚР министрлер кабинетіндегі архив және құжаттау жөніндегі басты
басқармасы;
15. ҚР министрлер кабинетіндегі геодезия және картаға түсіру жөніндегі
басты басқарма;
16. ҚР министрлер кабинетіндегі гидрометеорология жөніндегі басты басқарма;
17. ҚР министрлер кабинетіндегі стандарттау және метрология жөніндегі басты
басқарма;
18. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz