Қарым - қатынас ақпарат алмасу ретінде
Тақырыбы: Қарым-қатынас процесі, оның түрлері, құрылымы мен қызметтері.
Жоспары
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қарым-қатынас ұғымы туралы жалпы түсінік.
1.1. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
1.2. Қарым-қатынас ақпарат алмасу ретінде
2. Қарым-қатынас түрлері мен топтастырылуы.
2.1. Тұлға аралық және рөлдік қарым-қатынастар.
2.2. Салт-жоралық, монологтық, диалогтық қарым-қатынастар.
2.3. Қарым-қатынастың топтастырылуы.
3. Қарым-қатынас процесінің құрылымдық талдауы мен қызметтері.
3.1. Перцептивтік, коммуникативтік және интерактивтік жақтары.
3.2. Қарым-қатынастың атқаратын қызметтері.
III. Тәжірибелік бөлім
3. Негізгі мектеп оқушыларының қарым-қатынас процесінің түрлерін, құрылымын анықтау мен дамытуға арналған жұмыстар
3.1. Жасөспірімдерде қарым-қатынас дамуын анықтауда ұйымдастырылатын іс-шаралар
3.2. Жасөспірімдерде қарым-қатынасты қалыптастыру жолдары және зерттеу әдістерін қолданудың нәтижелері
3.3. Қарым-қатынасқа негізделген тәрбие сағаты
3.4. Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен үлгілі сабақ жоспары
IV. Қорытынды
V. Қосымшалар
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам дамуының бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен технологияның дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту, осының барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Өмір сүру барысында дамитын тұлғаның ерекшеліктерін меңгеретін білімнің көлемі мен сипаты, қызығушылығы, кез келген ортада қарым-қатынасқа түсе білуі, зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы, адамгершілік қасиеттері, осылардың барлығы адамның белгілі бір жағдайға еркін жауап қайтаруына белсенді және мақсатты түрде әсер етеді.
Адам баласы туылған сәтінен бастап, өмірден озған уақытына дейін басқа адамдармен әртүрлі өзара әрекеттесулер мен қатынастардың кеңістігіне енеді. Бұл өзара әрекеттесулер өзінің мақсаттары, формалары мен өту жағдайларына байланысты тым көп болады. Мысалы, адамдар жұп-жұппен немесе шағын топтарда тікелей, не болмаса жанама түрде - байланыс құралдары арқылы немесе өнердің әр алуан түрлері арқылы әрекеттесулері мүмкін. Қазіргі кезде қарым-қатынас, бір жағынан, іс-әрекеттің ерекше бір түрі, екіншіден, басқа да іс-әрекет түрлерін жасаудағы дербес және өзара әрекеттестік процесі деп түсіндіріледі. Демек, қарым-қатынастың адам өміріндегі маңызы зор. Сол себепті де, зерттеу жұмысымыздың тақырыбы: Қарым-қатынас процесі, оның түрлері, құрылымы мен қызметтері.
Тақырыптың өзектілігі: Жеке тұлғаның барлық адамдық қасиеттері басқа адамдармен қарым-қатынас барысында қалыптасады. Білімді меңгеру, мамандық даярлықтан өту және мамандық шеберлікті шыңдау қарым-қатынас барысында басқалардың тәжірибесін үйренудің нәтижесінде орын алады. Сондықтан қарым-қатынас мәселесін зерттеу және қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру психологияда үлкен орын алатын проблемалардың бірі болып табылады. Қарыс-қатынас мәселелерінің көкейкестілігі жеткіншек жасындағы оқушыларға психологиялық қызмет көрсетуде тереңдей түседі.
Болашақ мұғалім ретінде жеткіншек жасындағы оқушылармен жұмыс жасап, қарым-қатынас жасайтын болғандықтан көп жағдайда жеткіншек жасындағы оқушылардың қарым-қатынасын зерттедік. Жеткіншек жасындағы оқушылардың қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілерін Л.С.Выготский 1, Б.Г.Ананьев 2, Е.И.Головаха 3, А.Б.Добрович 4, А.А.Бодалев 5, И.С.Кон 6, Л.А.Петровская 7, В.В.Столин 8, Н.И.Шеврандин 9, Л.Д.Стрляренко 10, Қ.А.Айдарбеков 11, Т.М.Шалғынбаев 12 т.б. ғалымдар зерттеген. Қарым-қатынастың бұзылу себептерін анықтап оны түзету жолдарын ұсынғандар Э.Берн, Дж.Морено, Д.Карнеги. Олар әлеуметтік ортаға адамның икемделуіне негіз болатын себептер және факторларды анықтап, қарым-қатынас функциялары мен түрлерін сыныптастырып жүйеге келтірген. Сонымен қатар Трансактілік талдау, Социометриялық талдау, Ұйымдастырушылық және коммуникациялық қыбілетті анықтау, Басқа адамдарға әсерлілікті бағалау т.с.с. көптеген әдістемелер жасалған. Психодиагностикалық әдістемелердің қалыптасуымен байланысты қазіргі кезде жеке тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін, оның қарым-қатынасының қалыптасуын толық және жан-жақты талдап шығуға мүмкіндік туды.
Мектепте оқушылар өмірде жаңа орын алып келе жатқан есею сезімінің негізінде өзіне үлкендердің жасаған қамқорлығын ауырсынып, ата-анасымен, мұғалімдермен қарым-қатынасты теңдік негізінде құрғысы келеді. Психологтар осы ерекшеліктерді ескере отырып әр адамның қарым-қатынасындағы кездесетін қиындықтардан шығу жолдарын анықтауға көмек көрсетуі керек. Сондықтан мектеп психологиялық қызметінің күрделі міндеттерінің бірі ретінде - оқушылардың жекелік қасиеттерін, таным процестерін зерттеумен қатар олардың көпшілікпен тіл табысуы, ортаға лайықты мінез-құлық көрсетуі, өз қатарлары және оқытушылармен қарым-қатынас жасау ерекшеліктері зерттеп, осы психодиагностикалық жұмыс нәтижесі бойынша психокоррекция жұмыстары ұйымдастырылуы қажет. Осы мәселенің өте күрделі екенін ескере отырып, курстық жұмыстың тақырыбын: Қарым-қатынас процесі, оның түрлері, құрылымы мен қызметтері - деп анықтадық.
Зерттеу нысаны: Негізгі мектеп оқушыларының қарым-қатынас процесі.
Зерттеу пәні: Негізгі мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Негізгі мектеп оқушыларының қарым-қатынас процесін, түрлерін, құрылымын, қызметтерін ғылыми тұрғыдан сипаттап, диагностикалық зерттеу әдістерін ғылыми-практикалық тұрғыдан тұжырымдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
* қарым-қатынас және тұлғааралық қатынас проблемалары бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектеді талдау;
* мектеп психологиялық қызметінде жеткіншек жасындағы оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеу және қалыптастыру әдістемелерін жинақтау;
* мектеп оқушыларының тұлғааралық қарым-қатынасында ауытқу байқалған балаларға көмек көрсету жолдарын анықтау;
* жеткіншектердің қарым-қатынас мәдениетін диагностикалау және зерттеу нәтижелерін талдау;
* қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру іс-шараларын жүргізуге арналған әдістемелерді пайдалана отырып психокоррекция жүргізу.
Зерттеу көздері: Қарым-қатынас процесі, оның түрлері, құрылымы мен қызметтерінің заңдылықтары жайлы ғылыми-теориялық ғылыми әдістемелік оқулықтар мен әдебиеттер, диагностикалық әдістемелер, ҰМЖ, ОМЖ, ҚМЖ үлгілері, басылым материалдары, бейнероликтер мен интернет ресурстар.
Ғылыми зерттеу әдістері: Негізгі және қосымша әдебиеттермен жұмыс, талдау, жинақтау, бақылау, диагностикалық әдістемелермен жұмыс. тақырыпты зерттеу барысында қолданылған педагогикалық және психологиялық әдебиеттерге, ғылыми мерзімді басылымдарға ғылыми талдау жасау, педагогикалық эксперимент өткізу, анкета және интервью әдістері қолданылды. Балалардың жас ерекшелігіне байланысты қарым - қатынастың дамуын зерттеуде психологияның әдістерін: әңгіме әдісін, анкеталық әдістерді қолдану.
Зерттеу болжамы: Егер негізгі мектеп оқушыларының қарым-қатынасын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан ана тілінде толғымен тұжырымдалып зерттелсе, онда мектеп мұғалімдері оқушылардың қарым-қатынасының түрлерін, құрылымын және қызметтерін толығымен ажыратып, оқу-тәрбие істерін осы ерекшеліктерді ескере отырып жүргізеді.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қарым-қатынас ұғымы туралы жалпы түсінік.
1.1. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
Адам баласы туылған сәтінен бастап, өмірден озған уақыты на дейін басқа адамдармен әртүрлі өзара әрекеттесулер мен қаты настардың символдық (таңбалық) кеңістігіне енеді. Бұл өзара әре кеттесулер өзінің мақсаттары, формалары мен өту жағдайларына байланысты тым көп болады. Мысалы, адамдар жұп-жұппен неме се шағын топтарда тікелей, не болмаса жанама турде-байланыс құралдары, көптеген коммуникация, өнердің әр алуан түрлері ар қылы өзара әрекеттесулері мүмкін. Әлеуметтік байланысқа жекеле ген адамдар мен тұтас халық түсе алады, серіктестер арасындағы байланыс эмоциялық-тұлғалық, іскерлік, әлеуметтік-ресми және т.б. сипат алуы мүмкін. Адамның өз әлеміне қатынасы, оның басқа адамдарға деген қатынасымен жанамаланғандығы және оның зат тық іс-әрекетінің өзі қарым-қатынас деп аталатын анағұрлым кең процеске енетіндігі маңызды.
Қарым-қатынас өзінің бастапқы сыртқы түрінде де, бірлес кен іс-әрекет түрінде немесе тілдік қарым-қатынас немесе тіпті тек ойша түрінде де адамның қоғамда дамуының қажетті әрі специфи калық шарты болып табылады.
Бұл пікірге қоғамның өзін де қосамыз, өйткені ол Г.М.Андрееваның айтуынша индивидтердің даму тәсілі, әрі олар дың қатынасын нығайту тәсілі де болып табылады (Г.М.Андреева).
Қарым-қатынас - адамдар әлемінің аса маңызды сипаттама сы. Ол - адамдар қатынастарының даму механизмі, осы қатынас тардың болу формасы және жекелеген адамның психикалық элемі нің маңызды аспектілерінің болу тәсілі. Қарым-қатынас пен пси хикалық процестердің тектестілігін ресейлік және шетелдік автор лар: Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев, В.Штерн, К.Бюлер бірнеше рет атап көрсеткен.
Бәлкім, адамзат болмысында қарым-қатынастың түрлері мен қызметтерінің көп түрлі болуы бұл ұғымның психологиядағы ерекше мәртебесін анықтаған да шығар. Аталмыш ұғымды талдай тын авторлардың әрқайсысы оған накты аныктама бермейді. Негізінде құбылыстың мәні жайлы емес, қарым-қатынас пен іс-әрекеттің байланысы жайлы көп айтылады.
Қарым-қатынас, бұл - адам аралық қатынастардың әр текті түрлерінен туындайтын және қуаттанатын Адам болмысының әмбебап шындығы. Бұл шындықта әлеуметтік қатынастардың әр ал уан түрлері де, сондай-ақ, жекелеген адамның психологиялық ерекшеліктері де қалыптасады және дамиды.
Ғылыми ұғым ретінде ол ағылшын тілді психологиялық әде биеттерде кең тараған коммуникация ұғымына караганда ана- ғұрлым бай әрі тереңірек. Өзінің рухы жағынан қарым-қатынас - гуманитарлық ұғым; ол құндылықтар мен субъективті мағыналарға толы; ол технологиялық емес және лабораториялық жағдайларда әрқайсысы қарым-қатынас болып табылмайтын жекеленген элементтерге бөлінеді. Қарым-қатынас ұғымының көмегімен ресейлік әлеуметтік психология адам аралық қатынастардың нақты әлемімен өзара әрекеттесуге талпынады.
Гуманитарлық әлеуметтік психологияның ұғымы ретінде қарым-қатынастың дамуына XX ғасырдың ресейлік ойшылдары М.М.Бахтин мен А.А.Ухтомский айтарлықтай үлес қосты. Бахтин диалог деп, ал Ухтомский әңгімелесушіге үстемдік ету деп атаған қарым-қатынас, олар үшін әрбір адамның қайталанбас даралығының болуы мен дамуының түрі болып табылды.
Қарым-қатынастың бірлескен іс-әрекетпен байланысы айқын көзге түседі. Бірақ, қарым-қатынас бірлескен іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры, аспектісі болып табыла ма немесе қарым-қатынас әрекет - екі дербес, тең құқылы процесс пе? - деген сұрақ туындайды.
Бірлескен іс-әрекетте адам қажет болған жағдайда басқа адамдармен бірігуі, олармен қарым-қатынас жасауы, яғни байланыс орнатуы, өзара түсіністікке қол жеткізуі, қажет ақпаратты алуы, жа уапты хабарлауы т.с.с. тиіс. Бұл жерде қарым-қатынас іс-әрекеттің бөлігі, бір кыры ретінде, оның маңызды ақпараттық аспектісі ретін де, коммуникация ретінде (бірінші түрдегі қарым-қатынас) болады.
Алайда, коммуникация ретіндегі қарым-қатынастан құрала тын іс-әрекет процесінде белгілі-бір зат жасай отырып (прибор құрастыру, ойын айту, машина құрастыру және т.с.с.) адам тек осы мен ғана шектелмейді; жасалған зат арқылы өзін, өзінің ерекшелік терін, өзінің ерекшелігін басқа адамдарға көрсетеді, ұсынады, өзін басқа адамдарда жалғастырады.
Жасалған зат (тұрғызылған ғимарат, нақты поэзиялық шумак, отырғызылған ағаш, жазылған кітап, шығарылған немесе орындалған ән) бұл, бір жағынан, іс-әрекет онімі, ал екінші жағы нан - адамның қоғамдық өмірде өзін шыңдауына көмектесетін құ рал, өйткені осы зат, басқа адамдар үшін жасалған құрал арқылы адамдар арасындағы қатынас iске асады, затты жасаушыға да, оны тұтынушы мен игерушіге де теңдей тиесілі ортақ өнім ретіндегі қарым-қатынас құрылады.
Өзін басқаларда жалғастыру ретіндегі қарым-қатынас екінші түрдегі қарым-қатынас болып табылады. Егер, бірінші түрдегі қа рым-қатынас (коммуникация түріндегі қарым-қатынас) бірлескен іс-әрекеттің бір қыры ретінде көрінсе, екінші түрдегі қарым-қа тынастың маңызды қыры қоғамдық құнды және тұлғалық мәні бар затты өндіруге байланысты іс-әрекет болып табылады. Бұл жерде тәуелділік алмасады да, іс-әрекет қарым-қатынастың аспектісі, бөлігі, қажетті алғышарты ретінде болады.
Сонымен, іс-әрекет - қарым-қатынастың бөлігі, бір қыры, қа рым-қатынас - іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры. Алайда қарым-қаты нас пен іс-әрекет барлық жағдайда бөлінбейтін бірлікті құрайды.
Сонымен, біз қарым-қатынас ұғымымен, оның атқаратын қызметтерімен және кейбір түрлерімен таныстық. Қарым-қатынас -- біртұтас процесс, оған қатысушылар өзінің ішкі жан дүниесінің бу кіл мазмұнымен - сезімдерімен, ойларымен, әрекеттерімен - каты сады. Алайда гылыми мақсаттардан басқа, материалды зерттеу мен мазмұндауға қолайлы болу үшін қарым-қатынастың әр түрлі құрылымдық компоненттерін бөлiп көрсетуге болады. Біз Г.М.Андреева ұсынған қарым-қатынастың үні компонентті кұрылымын қолданамыз (И.Ә.Әбеуова). Ол қарым-қатынастың:
* коммуникативті аспектісін (ақпарат беру);
* перцептивті аспектісін (серіктестердің бір-бірін қабылдауы мен түсінуі);
* интерактивті аспектісін (қарым-қатынас процесіндегі өзара әрекеттесу) бөліп көрсетеді.
Олардың әрқайсысына кейін тереңірек тоқталамыз. Қазірше қысқаша қорытындыны ұсынамыз.
1. Тұлғааралық қарым-қатынас -- адам болмысының әмбебап шындығы, ол адам аралық қатынастардың әртүрлі формаларынан туындайды және бекіп отырады. Бұл шындықта әлеуметтік қаты настардың әр алуан түрлері, сондай-ақ, жекелеген адамның психо логиялық ерекшеліктері қалыптасады, әрі дамиды.
2. Жеке адамның және адамзат қауымдастығының өмірінде қарым-қатынас айрықша маңызды қызметтер атқарады: шынайы адамдық қасиеттер мен мүмкіндіктердің қалыптасуы мен пайда болуы, бірлескен іс-әрекетті коммуникативті қолдау, адамның психикалық және физикалық аман-саулығын қолдау.
3. Қарым-қатынастың түрлері де әр алуан. Қарым-қатынас Тың әлеуметтік нормалар мен құндылықтарға жанамалану дәреже сіне қарай рөлдік және тұлғааралық қарым-қатынас деп бөлуге бо лады.
4. Қарым-қатынасты сондай-ақ, салттық (объект-объектілі), монологтық (субъект-объектілі) және диалогтық (субъект-субъек тілі) деп бөлуге болады; қарым-қатынастың әр түрінің адами бан ланыстар мен қатынастардың күрделі сипатында атқаратын өзіндік қызметтері бар.
1.2. Қарым-қатынас ақпарат алмасу ретінде
Қарым- қатынас - адамдардың басқалармен қоғам мүшесі ре тінде өзара әрекеттесуінің арнаулы формасы. Сайып келгенде, қа рым - қатынас екі немесе одан көп адамдардың ақпарат алмасу мақ сатымен өзара байланысқа түсуі: ойларымен, сезімдерімен, әрекет терімен. Қарым-қатынаста адамдардың әлеуметтік міндеттері жү зеге асады,
Көптеген зерттеулер нәтижелеріне жүгінсек, адамдардың ба сым көпшілігі өзінің 70% уақытын өзара тілдесіп, қарым-қатынас жасауға жұмсайды екен. Ал, басшылық ететін немесе жетекші қызмет қарым-қатынасты адамдар арасындагы өзара әрекеттесу мен бірлескен іс-әрекет барысында көрініс беретін ортақ үрдіс деп түсінуден, тіл, бұл - қарым-қатынас құралы деген ұғым туады. Тіл карым-қатынасқа түсушілер арасындағы байланысты қамтамасыз етеді, себебі ақпаратты хабарлау үшін сөздерді мағынасына қарай қолданатын адам да, ол ақпаратты қабылдайтын адам да бірін-бірі түciнiп, apаларында байланыс орнайды.
Ақпаратты басқа адамға багыттайтын адам (коммуникатор) және оны қабылдайтын адам (реципиент) екеуі, бір кодтау мен де кодтау жүйесін пайдаланса ғана, яғни бір тілде сөйлессе ғана, карым-қатынас пен ортақ іс-әрекеттің мақсатына жетеді. Коммуни катор мен реципиент әртүрлі кодтау жүйесін қолданса, олар бірін бірі түсінбей, ортақ іс-әрекеттер жасау, көбіне - коп ешқандай нә тиже бермейді. Әр тілде сойлесетін адамдар бір-бірімен келісе ал- майды, сондықтан олардың бірігіп іс-әрекет жасауы да мүмкін емес. Ақпарат алмасу процесі барысында қолданылатын таңбалардың (сөздердің, ым-ишараның, иероглифтердің және т.с.с.) мағыналары қарым-қатынасқа түсуші адамдарға таныс болса ғана, ақпарат алмасу мүмкін болады.
Сөздік таңбалардың жүйесі тіл, қоғамдық-тарихи тәжірибені меңгеру және келесі ұрпакка жеткізу құралы ретінде қолданылады.
Тіл қоғамдық тәжірибені жинақтау және жеткізу құралы ре тінде, еңбек процесінің барысында пайда болды және қоғам тапқа болінбей турган кезенде дами бастады. Ақпаратты бір-біріне жет кізу үшін адамдар, белгілі-бір мағынаны құрайтын дыбыстарды пайдалана бастады.
Сондай-ақ карым-қатынасқа түсушілер арасындағы қашықтық айтарлықтай алыс болған жағдайда, қараңғыда, тұманда, тоғай немесе орман ішінде, дыбыстар арқылы ойларын жеткізу біршама ыңғайлы болды.
Қарым-қатынастың арқасында тілдің көмегімен жеке адамда калыптаскан ой, басқа адамдардың мәліметтерімен толықтырылып отырады, ягни, ой мен ақпарат алмасады. Қарым-қатынас ба рысында адам маңыздыны маңызды еместен, керектіні керексізден ажыратуға, жалқы заттардан олардың жалпы қасиеттерін ажырата алады, создердің мағынасын түсіну арқылы осы топқа жататын зат тардың барлығы белгілі болады, сөйтіп, сөз болып отырған затқа қатысты ұғым, түсінік қалыптасып, толыға түседі. Мәселен, газет деп айтқанда, біз қолымызда тұрған газеттің бетін ғана емес, соны мен қатар бұл заттың қай топқа жататындығын, оның басқа басы лымдардан айырмашылығын ескереміз.
Жалпы, сөздердің әрбір затқа қатысты мағынасы болады. Оқытушы создерді қолданғанда, оның өзі де, тыңдаушылары да бір кұбылыс туралы ойлауы керек, сонда ғана арада түсінбеушіліктер орын алмайды. Мағыналар жүйесі адамның өмір сүру барысында молайып, әрі дамып отырады және оны мақсатты түрде қалыптас тыру - орта және жоғары білім берудің негізгі мақсаты.
2. Қарым-қатынас түрлері мен топтастырылуы.
2.1. Тұлға аралық және рөлдік қарым-қатынастар.
Әлеуметтік нормалар мен ережелер анық емес және жанама әсер ететін қатынастар тікелей, контактілі деп сипатталады. Ал оларды туғызатын қарым-қатынас түрі тұлғааралық деп аталады. Әлеуметтік талаптар мен күтінулермен ғана жанамаланған қаты настар дистантты, жанама деп аталады. Олар рөлдік қарым-қаты наста жүзеге асырылады.
Аталмыш контексте тұлғааралық термині оте специфика лық, тар мағынада қолданылып отыр. Адамдар арасындағы барлық қатынастар қандай сипат алатындығына қарамастан - тұлғааралык, Өйткені, оларды құруға тек қана тұлға, яғни нақты адамдар ғана ка білетті. Біздің жағдайда бұл анықтаманы қолдана ғааралық қарым-қатынастың эмоциялық сипатын атап көрсетеміз. Адамдардың қатынастары серіктестердің құндылықтары ұқсасты ғының, эмоциялық тартымдылықтың негізінде құрылады және әлеуметтiк рангтері мен рөлдеріне онша тәуелді болмайды.
Тұлғааралық қарым-қатынасқа түскен кезде адамдар өздері нің ішкі мақсаттары мен құндылықтарына бағдарланады. Олардың серіктесіне деген қатынасы қазір және осы жерде, байланыс барысында, олардың жариялайтын мінез-құлықтары мен көзқараста рының негізінде қалыптасады. Қарым-қатынастың мазмұнының өзі, оның формаларының оңай өзгеруі және серіктестің байланыс про цесінде қалыптасқан бейнесіне икемделуі мүмкін. Әрине, мұндай қарым-қатынасқа ор серіктестің екіншісіне деген қатынастарын дағы күтінулер де ықпал етеді, бірақ оларды оңай өзгертуге, нақты мінез-құлыққа жалғастыруға болады. Егер серіктестерде өзара сим патияны қалыптастыра алса мұндай қарым-қатынас жалғасын та буға ұмтылады. Керісінше, бір-біріне эмоциялық жек көрушілікті серіктестерде қарым-қатынасты әрі қарай жалғастыруға еш себеп жоқ. Сөйтіп, тұлғааралық қарым-қатынас өз қатысушыларына қа рым-қатынас режимін таңдауда, оны әрі қарай жалғастыру не месе доғару жөнінде шешім қабылдауда айтарлықтай еркіндік бе реді. Әрине, бұл артықшылықтың да өз ішкі қаупі бар. Ол мынада, тұлғааралық қарым-қатынас - әлеуметтік өнердің құнды және нә зік туындысы. Әртүрлі жағдайлар -- серіктестердің көңіл-күйлері нің түсулері, олардың коммуникативтік олактығы, қайшылықтарды шеше білу дағдыларының жоқтығы - эмоциялық байланыстардың бұзылуына әкеп соқтыруы мүмкін.
Эмоциялық қатынастар адами өзара әрекеттесулердің бар лық жүйесінде аса маңызды болады, көбінесе іскери, ролдік қаты настарға әсер етеді.
Рөлдік қарым-қатынас адамдарға іскерлік, ресми-әлеуметтік байланыстарға құрылған қатынастарды орнатуға және үзбей ұстап тұруға көмектеседі. Ол мынандай қосарластықтағы коммуникация ны қамтамасыз етеді, айталық, басшы - бағынушы, тұтынушы - сатушы, милиционер - тәртіп бұзушы және т.б. Мұндай қаты настарда қарым-қатынасқа қатысушылардың дәл осы ролі, рөлдік күтулері серіктестің қалай қабылданатынын (оның бойынан қандай сапалар мен ерекшеліктер байқалады және қабылданады), оның мі нез-құлқы қалай оқылатынын анықтайды. Рол сондай-ақ, ата мыш ситуацияда адамның өзін-өзі бағалауында анықтайды (яғни, өзін рөлдің иесі, орындаушысы ретінде бағалау).
Рөлдік карым-катынаста адам оз мінез-құлқының стратегия сын таңдауда, серіктесті және оз-озін қабылдауда ерікті емес, ол on реакцияларының, кей жағдайларда тіпті, ішкі реакциялары лай да бір еркіндігінен айрылады асырлар бойы әлеуметтік бойұсынуга тәрбиелену, тіпті оз рухани элеминде де адамның кандай да бiр элеуметтік рөлді орындауды жалгастыра беруіне экелуi мум- Оның бейнелері, орекеттері, елестері мен тіпті сезімдері ле әлеуметтік позицияда болады.
* Мен қазір бастықпын.
* Мен -- анамын, демек...
* Мен өз халқымның өкілі ретінде...
Көпшiлiri адамның өз рөлі мен қарым-қатынасқа қатысушы баскалардың ролдерін түсіне білуіне, оның орындайтын рөліне леген қатынасына, жеке тәжірибесіне және шығармашылық мүм кіндіктеріне байланысты болады. Әрбір адам өзінің әлеуметтік рол деріне бірегейлік пен қайталанбастық береді. Бірдей сот, президент, кеме капитаны жок, болмайды да.
Pөлдік қарым-қатынаста адам өзін қоғамның, белгілі бір топ тың мүшесі, әлеуметтік қадағаланудың әртүрлі жүйелерінің қаты сушысы, белгілі бір әлеуметтік тагттардың мүддесін көрсетуші ре тінде танытады. Егер қаласаңыз -- әртүрлі әлеуметтік қатынастар ды жасаушы. Мұндай қарым-қатынасқа түсе отырып, ол сол ар қылы кейбір қауымдастықтардың әлеуметтік, қоғамдық байланыс тарын ұстанады, әрі дамытады. Еркіндіктен айрыла отырып, рөлдік қарым-қатынаста ол кейбір маңызды құндылықтарға ие болады: тиістілік сезімі, әлеуметтік тұрғыда қорғалу, топқа және қатынас тарға ену. Бұл сезімдердің ар жағында нақты индивидуумның өте маңызды әлеуметтік қажеттіліктері тұрады.
Әлеуметтік психологияда рөл ұғымына байланысты шата су бар. Бір жағынан, тұлғааралық және рөлдік қарым-қатынас бір біріне қарама-қарсы қойылады, ал екінші жағынан, тұлғааралық рөлдер ұғымы да айтарлықтай белсенді түрде қолданылады. Көбі несе бұл түсініксіздік қазіргі тұжырымдамалар мен бағыттарға ин теракционизмдік дүниетаным элементтерін кеңінен енгізумен бай ланысты, бұл көзқарас тұрғысынан алғанда, кез-келген қарым-қа тынас - рөлдік болып саналады. Интеракционизм адамды оның әлеуметтік болмысында әртүрлі рөлдерді иеленуші және іске асы рушы ретінде қарастырады. Бұл рөлдер әлеуметтік, яғни қоғам ар қылы беріледі және белгілі бір әлеуметтік ситуацияда маңызға ие болады (адам білім алушы ретінде дәріс тыңдауға келді, демек, ол қазір студент). Олар тұлғааралық болуы да мүмкін; адам қандай да бір бетперде киеді де басқа адамдармен тікелей тұлғааралық қаты настарда: шағын топта, отбасында, некелік қатынастарда және т.с.с белгілі бір рөлде ойнайды. Егер интеракционистік түсініктерді есепке алатын болсақ, онда ролдік қарым-қатынас жөнінде жоғары да айтылғандардың барлығы әлеуметтік ролдерге айрықша қатысты болғаны.
Рөлдік те, тұлғааралық қатынас та қазіргі адам өмірінде бел гілі бір әлеуметтік-экологиялык орында болады. Олардың арақа тынасы адамның өмір сүру салтына, оның омірлік мақсаттарына және ең маңыздысы, қоғамның мәдени ерекшеліктеріне байланыс ты. Негізінде рөлдік қарым-қатынасқа көбірек бейім және де адам дар арасында тұлғааралық, эмоциялық қатынастар орнатуға көбірек бейім болатын мәдениеттер бар екендігін айтуға болады. Бірінші түрдегі мәдениеттерде іскерлік, ресми қатынастар оңай орнатыла ды, алайда, дистантты қарым-қатынастың интимдік-тұлғалық сфе раға ауысу қаупі бар. Екінші типтегі мәдениеттерде адами жылу лык, эмоциялық басым, дегенмен де бастық-бағынушы, лидер орындаушы, зан беруші билік-орындаушы байланыс және т.б. арасында әлеуметтік тұрғыда субординациялық, тең құқылы емес қатынастар құруда қиындықтар туындайды.
Әлеуметтік психологияда қарым-қатынас түрлерінің тағы да бір өте қызықты әрі терең топтастыруы бар, ол бірден бірнеше елеулі параметрлерді ескеруге және белгілі бір тұрғыда адамдар арасындағы тұлғааралық қатынастардың бүкіл сипатын көруге мүмкіндік береді. Осыларға тоқталайық.
2.2. Салт-жоралық, монологтық, диалогтық қарым-қатынастар.
Салт-жоралық қарым-қатынас, бұл ең алдымен қатынастар орнатуға бастама, алайда ол қазіргі адам өмірінде өзінше маңызды қызмет те атқара алады: топпен озінің психологиялық байланысын ныгайту, озін-озі багалауды арттыру, өзінің бағдарлары мен құнды лықтарын жариялау мен нығайту. Ягни салт-жоралық қарым-каты наста, адам озі үшін қандай-да бір маңызды топ қоғамының мүшесі ретінде өзінің бар екенін растайды.
Мәні жағынан ол - рөлдік. Ең алдымен, адам онда озінін әлеуметтік рөлдерін растайды: азамат, маман, ізетті адам, кызын еретін әке және т.с.с. Салт-жоралық қатынастардың маңызды ерекшелігі олар елігі олардың тұлғасыздығында. Адам тек өзін ғана дауға кедергі келтірмеге ергі келтірмегенінше оның тұлғалық салалары маңызды майды. Серіктестің басты ерекшелігі - салт зандарын же несі ретінде карастырмайды, сондай-ак, серіктесті де ресми салттың кажетті элементі ретінде қабылдайды. Салтты орын- тік түрде сақтай білуі.
Күрделілігі мен тағайындалуы жағынан әртүрлі салттардың болуы және қоғам мүшелерінің оларды лайықты орындауы - ко гамның тұрақтылығының, әлеуметтік сауаттылығының көрсеткіші. Бұл сәлемдесу - кешірім өтіну салттары, сондай-ақ, діни және мем лекеттік мерекелерге байланысты салттар, үстел басындағы ауа райы жоніндегі әңгімелер, тағы да коттеген сол сияқтылар. Тұлға аралық қатынастарда салттарға аз көңіл бөлінеді. Олардың саны эмоциялық күштену, серіктестердің бір-бірінен психологиялық қа шуы секілді жағдайларда арта түседі: әдейі үстелге шақыру, ерек ше ізеттілік, дөрекілеу комплименттер...
Салттардың мәні кобінесе олар орындалмай қалған кезде ай қын көзге түседі. Жұмыстағы әріптестері сәлемдесей қойса, мұны адам міндетті түрде аңғарады. Салт, бұл - әлеуметтiк расталудын ресурс сақтаушы технологиясы.
Өзінің мәні жағынан салттық қарым-қатынас объект-объек тілі болып табылады, себебі, бұл қарым-қатынаста тұлғаның құн дылығы мен даралығы жойылған, оның нақты авторы жок, накты адамға бағыттылығы да жоқ. Қатысушылар өздерінің тұлғасызды гы жағынан да, салтты орындауға себеп болған маңызды әлеумет тік қажеттіліктерді қанағаттандыру жағынан да бір-бірімен тең.
Монологтық қарым-қатынас, бұл - серіктестердің позициялық теңсіздігін ұйғаратын қарым-қатынастың өте кең тараған формасы. Адамның бір озі -- әсер ету авторы, белсенділікке, саналы максатгар мен оларды іске асыру құқығына ие адам. Оның мақсат тарын іске асыру басқа адамға, қарым-қатынас серігіне байланыс ты. Бұл жерде серіктес мақсатты түрде әсер ету объектісі ретінде кабылданады, демек біз субъект-объектілі қарым-қатынас жайында айтып отырмыз.
Монологтық қарым-қатынастың екі түрін бөліп көрсетуге болады: императивті және манипуляция.
Императивті қарым-қатынас карым-катынас серіктесіне оның мінез-құлқы мен ішкі бағдарларын басқару, белгілі-бір әрекеттер немесе шешімдерге мәжбүрлеу мақсатында авторитарлы, директивті түрде әсер ету формасы. Көп жағдайда қарым-қатынас тың императивті формалары адамның сыртқы мінез-құлқын қала ғалап отыру үшін қолданылады. Императивтің ерекшелігі мынада, қарым-қатынастың түпкі мақсаты - серіктесті мәжбүрлеу: Мен айтқандай - жасайсың. Ықпал ету құралы ретінде бұйрық, нұсқау, жарлық пен талаптар, жазалау, мадақтау қолданылады.
Қарым-қатынастың императивті түрін мақсатқа сәйкес әрі этикалық позицияда қолдану қажет болып табылатын ситуациялар мен әлеуметтік іс-әрекеттер де кездеседі. Оған әскери қатынастар ды, баскарушы-багынушы қатынастарын, әсіресе қиын-қыстау, шұғыл, төтенше жағдайлардағы жұмыстарды жатқызуға болады.Сондай-ак, императивті қолданудың орынсыз, этикаға сыймайтын тұстарын да анықтауға болады. Бұл жерде интимдік-тұлғалық, ерлі зайыптылар арасындағы, ата-ана мен балалары арасындағы қаты настар жөнінде сөз болып отыр. Өйткені олардың арасындағы нәзік байланыс өзара ықпал етудің мұндай дөрекі түрінің әсерінен оңай бырт етіп үзіледі. Императивті қарым-қатынасты тәрбие процесіне қолдануға да шек қойылады. Тәрбиеші тарапынан бұйрық, нұсқау беру мен шартсыз тыйым салу арқылы сырттай бағындыру мен қандай-да бір талаптарды орындатуға ғана қол жеткізуге болатыны мәлім. Алайда, балаға немесе жеткіншекке мұндай түрде берілген нормалар мен құндылықтар, қоғамдық жарлықтар оның ішкі тұл ғалық сенімдерінің бөлшегіне айналмайды, сол себепті оның сана сынан оңай өшіп қалады. Қатал императивтің көмегімен балаға да рьтатын үш нәрсені айтуға болады деп есептелінеді:
1) Өз өміріне қауіпті болып табылатын нәрсені істеме;
2) Басқа адамның өміріне қауіп төндіретін нәрсені істеме;
3) Отбасының мүлкіне, құндылықтарына зияныңды тигізбе.
Барлық басқа әртүрлі нормалар мен әлеуметтік құндылықтар басқа жолмен, бала ересектің талаптары мен акпараттарды тұлға- лық түрде және іштей игеруіне мүмкіндік беретін ынтымақтаст процесінде дарытылуы тиіс. Бұл сенімдердің тұрақтылығын масыз етеді, сыншылдық, әрекеттердегі дербестік пен озінін баскалардын мінез-кұлқын бағалай блу сиякты тұлгалық сапалар- ды калыптастыруга мүмкіндік береді. Карым-қатынастың автори- тарлы стилі мұндай манызды тұлгалык ерскшеліктерді калыптас- тыруға белсенді түрде кедергі келтіреді.
Манитуляция -- монологтық қарым-қатынастың екінші түрі қарым-қатынастың ең кең тараған түрі. Ол қарым-қатынас есіне өзінің ішкі мақсаттарын жасырын түрде жүзеге асыру сатында әсер етуді көздейтін қарым-қатынас түрі. Манипуля тивті қарым-қатынас серіктесті объектілі қабылдауды ұйғарады, оны манипулятор өз мақсаттарына қол жеткізу үшін қолданады. Императивті сияқты манипулятивті қарым-қатынаста да мақсат қойылады - басқа адамның мінез-құлқы мен ойларын басқаруға қол жеткізу. Түбегейлі ерекшелігі мынада, серіктеске қарым-қатынас тың шынайы мақсаттары жайында ақпарат берілмейді: олар не бол маса одан жасырылады, не болмаса басқалармен алмасады.
Сонымен, манипуляция - тұлғаны жасырын басқару, бұл жағдайда манипулятор серіктесіне сездірмей бір жетістіктерге қо лын жеткізеді.
Манипуляцияның күші - оның жасырын болу сипатында; әсер ету фактісінің өзі де, және оның мақсаты да жасырын болады.
Манипулятор адамның психологиялық осал тұстарын - мінез ерек шеліктерін, әдеттерін, тілектерін, сондай-ақ, оның адамгершілігін, яғни, адамның санадан тыс, автоматты түрде жасайтынының бәрін қолданып бағады. Мұндай әсер көбінесе серіктестің көнгіштігін арттыратын арнайы тәсілдермен беки түседі.
Манипулятордың серіктеске ерекше, жасырын-объектілі қа тынастарының бірқатар салдарлары да бар:
* адамгершілік тұрғысында - адамдарға жеке мақсаттарға қол жеткізу күралы ретінде қатынас жасау қалыптасады;
* мотивациялық аспектіде-серіктесті басқару тілегі, біржақты басымдыққа ие болуға ұмтылу қалыптасады, әдетке айналады;
* когнитивті тұрғыда -- эгоцентризм, серіктесті және өзін-озі фрагменттік түрде, біржақты көру пайда болады.
Манипулятивті қарым-қатынаста серіктес тұтас бірегей тұлға ретінде емес, манипуляторға қажетті қандай-да бір қасиеттер мен сапаларды иеленуші ретінде қабылданады. Ол адамның қаншалық ты мейірімді, ізгі ниетті екендігі маңызды емес, маңыздысы - оның осы мейірімділігін жеке мақсатыңа қолдануға болатындығы. Алай да негізгі ретінде басқаларға деген катынастың осы түрін таңдаған адам нәтижесінде, көп жағдайда, өзі өз манипуляциясының құрба нына айналады. Өз-өзін де ол фрагменттік түрде қабылдай бастай ды, мінез-құлықтың стереотипті формаларына көшеді, өз өмірінің желісін жоғалта отырып, жалған мотивтер мен мақсаттарды басшылыққа алады. Э.Шостром айтқандай, манипуляторды сезімдері жалғандығы мен дерекілігі, енжарлык, көңілсіздік пен өмірден жалығу, өзін және өз өмірін қадағалау, арсыздық пен өзіне және баскаларға сенбеу сипаттайды.
Манипуляция әбден занды болып табылатын әлеуметтік катынас салалары да бар. Манипуляцияга рұқсат етілген сфера ларга бизнес пен іскерлік қатынастар, саясат пен идеология жа тады. Д.Карнеги мен оның көптеген ізбасарларының қарым-қаты нас тұжырымдамасы осындай түрдегі қатынастардың символына айналып үлгерген. Үriттеу (насихат) саласында да қарым-қатынас тың серіктесіне әсер етуінің манипулятивті стилі кең таралған.
Манипулятивті әсер ету құралдарын табысты түрде меңгеру мен іскерлік сферада басқа адамдарға кеңінен қолдану, бұл дағды лардың өзара қатынастардың басқа салаларына да кеңінен енуіне ұласатындығы белгілі. Манипуляциядан достыққа, махаббатқа, сү йіспеншілікке құрылған қатынастар көп жапа шегеді. Қарым-қа тынастың манипулятивті құралдарын қолдану кезінде мұндай бай ланыстарга сызат түсері сөзсіз. Басқага мұндай қатынас жасау адамдар арасындагы - ғашықтар, ата-аналар мен олардың бала дары, педагогтар мен олардың тәрбиеленушілері арасындағы жа қын, сенімге негізделген байланыстардың бұзылуына әкеп соқты рады. Педагог кәсібін негізінен манипулятивті деформацияға ұшы райтындардың қатарына жатқызуға болады. Кез-келген оқытуда манипуляция элементтері кездеседі (сабақты қызықты етіп откізу, оқушылардың назарын аудару және т.с.с.). Бұл кобінесе кәсіби педагогтарда түсіндіру, үйрету, сендірудің тұрақты тұлғалық бағ дарларын қалыптастыруға әкеледі (пәнді сүюге мәжбүрлеу). Пәнді оқыту саласында орынды болғанымен, бүл бағдар мұғалімнің басқа адамдармен тұлғааралық қатынастарына зиянды әсерін тигізуі мүмкін.
Манипулятор әр адамның бойында өмір сүреді. Әр адамның бойында әр түрлі тересікте және ортүрлі бетперде түрінде кездеседі. Э.Шостром манипуляторлардың төрт жұпқа біріктіруге бола тын сегіз түрін бөлiп көрсетеді:
1) Үстемшіл-жігерсіз;
2) Есептегіш - Жабысқақ:
3) Тентек - Сүйкімді;
4) Tореші -- Қорғаушы.
Оларға қысқаша сипаттама берейік.
Үстемшіл (диктатор). Өз күшін асыра сілтейді. Үстемдік етеді, бұйрық береді, беделін алға тартады, өз құрбанын катал баскару ушін бәрін істеп бағады.
Жігерсіз - диктатордың құрбаны. Диктатормен өзара каты настарында үлкен шеберлік танытады: естімейді, үндемейді, кез келген сөзді қағып алады. Қажет сәтінде диктатормен орнын оңай ауыстырады. Мысалы, үйде және жұмыстағы Үлкен бастық, зей неткерлікке шыққаннан кейін көбінде әйелінің ықпалында калады.
Есептегіш. Айналасындағыларды басқару мүмкіндіктерін асыра пайдаланады. Алдайды, айласын асыру, әшкерелеу үшін жалтарады. Бәрін және түгелдей басқаруға ұмтылады.
Жабысқақ. Есептегіштің карама-қарсы түрі. Озінің тәуелді лігін асыра пайдаланады. Ақымақ болуға, қамқорлық көрсету ны саны болуға ұмтылатын тұлға. Озі үшін басқалардың жұмыс істеуі не мүмкіндік береді.
Тентек. Өзінің агрессивтілігін, қатыгездіrін, караниеттілігін асыра пайдаланады. Қоқан-лоқы көрсетеді. Сол арқылы өзіне пайда табады.
Сүйкімді адам. Өзінің қамқорлығын, махаббатын асыра кор сетеді, өзінің мейірімділігімен баурап алады. Тентекпен таластарда жиі жеңіп кетеді. Мейірімділік - біздің мәдениетіміздегі шынайы ізгілік, оны бағаламау қиын.
Төреші. Өзінің сыншылдығын асыра танытады. Ешкімге сен бейді, бойы наразылық пен кінәлауға толы, кешіруі өте киын. Сондай кекшіл.
Қорғаушы. Төрешінің қарама-қарсы бейнесі. Баскалардын қателіктеріне аса жұмсақ түрде қарайды. Соның нәтижесінде алам дардың дербес және сыншыл болуына кедергі келтіреді.
Манипуляцияга бейім адам қарама-қарсы типке жататын серіктеске сезімтал болады. Мысалы, эйел - жігерсіз, диктатор күйеуді таңдайды, онымен тұрақты одақ құрады, бұл одақта олар дың біреуі өзіне қолайлы тәсіл арқылы екіншісін басқарады. Егер ерлі-зайыптылардың біреуі оның өмірін, сезімдерін, қатынастарын таптайтын манипулятивті жолдан секіріп кетсе, бұл үлкен бакытсыздық.
Манипулятивті мінез-құлықтың типтері осындай
Императивті мен манипуляция бірігіп неліктен монолог қарым-қатынасты құрайды?
Адам басқаны оз әсерінің объектісі ретінде қарастыра от рып, шынайы әңгімелесушіні көрмей, оны слемей оз-озімен, өзінін максаттарымен, міндеттерімен түседі. карым-катынаска А.А.Ухтомскийдің айтуынша, адам оз айналасынан адамдарды емес, өзінің сыңарларын көреді. Ол оларға өзінің көзқарастарын, қате түсініктерін, көзқарастарын таңады, яғни, өзін ғана көреді. Серіктесті қабылдаудың бурмалану себебі, адамның мақсаттары немесе Ухтомскийдің айтуы бойынша оның доминанттары сон дай, яғни: Адам болмысты оз доминанттарына сәйкес қабылдай ды (Ухтомский А. А.).
Басқа адамға құрал ретінде қатынас жасаумен катар оған құндылық ретінде қатынас жасау да бар. Қатынастардың, доми нанттарды өзгеруі кеңес психологиясында диалог (М.М.Бахтин), ал батыс дәстүрінде қарым-қатынастың гуманистік типі (К.Роджерс) деген атауға ие болған қарым-қатынастың мүлдем жаңа, манипу лятор үшін мүмкін емес деңгейіне шығуға мүмкіндік берді. Диалог тық қатынастарда адамның кейбір басқа, өзінен және өзінің проек цияларынан өзгеше болмысты ашуы жүреді. Ең алдымен - басқа адамның болмысын, оның ойларын, сезімдерін, әлем жайлы түсі ніктерін ашу, демек, қоршаған әлемнің басқадай көкжиектерін ашу. Яғни, әңгімелесушінің қабылдауында Әлем қалай корініс табады.
Диалог, бұл - адамның даралық ретіндегі, өз өмірі мен қаты настарын жасаушы ретіндегі табиғи болмысы.
Диалог, бұл - тең құқылы субъект-субъектілі қарым-қатынас оның мақсаты: қарым-қатынас серіктестерінің бір-бірін өзара та ным-түсінісуі, озін-озі тану және өзін- өзі дамытуы. А. Хараштың анықтамасы бойынша, диалог - Меннің нақты бір басқалармен байланысқа түсу күйі. Басқаны түбегейлі танып білу мүмкін болма ғандықтан онымен қарым-қатынасқа түсу өзара ашылудың, түсіні судін, басқаның әлемге деген көзқарасын қабылдаудың үздіксіз шығармашылық процесіне айналады.
Диалог монологтық қарым-қатынасқа қарағанда мүлде басқа негіздерге құрылады. Ең алдымен - диалогтың мақсаты. Бір жағы ан ол адамныи озіне багытталган: озін-озі тану, озін-озі дамыту, тусіністікке деген кажеттлrи канагаттандыру. Екінші жагынан, диалогтын максаты-баска адам, ойткені баскага қүндылық ретінде катынас жасау гана өзіне катысты максаттарға кол жеткізуге мум- індік береді. Тағы бір маңызды сәт - диалогтық ойлауды іске асы у куралы. Қазіргі кезде оны ресми тілде біз диалогтық технология деп атаймыз. А. У.Хараш оларды жалпы түрде, бірақ өте кең прғыда анықтайды: стындау - есту; қарау - көру. Бұл мәселе ба тыстың гуманистік психологиясында, әсіресе К.Роджерстің теория сында егжей-тегжейлі қарастырылады.
Диалог ұғымына жақын көптеген ұғымдарды, гуманистік карым-қатынастың негізгі принциптерін анықтай отырып, К.Роджерс төмендегілерді бөліп көрсетті:
1. Қарым-қатынас серіктестерінің конгруэнттілігі, яғни, ту жірибе (күйзелістер), осы тәжірибені ұғыну мен қарым-қатынас құ ралдары арасындағы сәйкестік. Белсенді күй конгруэнттілігі адам ның өз-өзінің шынайы сезімдеріне сәйкес көрсетуіне мүмкіндік бе реді. Өзінің жеке тәжірибесінің басқалар үшін құндылығын ұғына отырып, адам екі жүзді болуды, өзіне және серіктеске қулық істеуді қажет деп таппайды, қарым-қатынаста өзін шынайы адами сапада көрсетеді. Мұндай ұстаным адамды өз-өзіне ашады және серіктесті, оның сезімдерін қабылдауда еркін болуына мүмкіндік береді. Со нымен, диалогтың бірінші технологиялық шарты серіктесте белсенді психологиялық күй туғызу, әңгіме осы жерде және қазір жүргізіледі.
2. Серіктес тұлғасын бағалаусыз қабылдау, оның ниеттеріне баламасыз түрде сенім таныту. Ю.С.Крижанская мен В.П.Третьяков былай дейді: ...гуманистік қарым-қатынаста серіктес дәл осы сәтте қажетті және қажетсіз функциялар, маңызды және маңызды емес сапалар деп бөлінбей тұтас түрде қабылданады... (Бахтин М.М.).
Бұл жерде басқаны шартсыз құндылық ретінде қабылдау ту ралы айтылып отыр. Басқаны қабылдау сеніммен, басқаның алдын да өзін ашуға, ол үшін қандай да бір күйзелістер объектісі, жеке тәжірибе сті болуға дайындықпен тығыз байланысты. Серіктесті тең құқылы, өзіндік пікірін білдіру мен өзіндік шешім қабылдауға құқығы бар ретінде қабылдау.
3. Қарым-қатынастың мәселелік, пікірталастық сипаты, ак апар мен озгермейтін шындық деңгейінде емес, көзқарастар мен ұстанымдар деңгейінде әңгіме жүргізу. Серіктес догма тіліне шкен кезде, таласка, козкарасты нақтылауға орын жок болған па, келісуге болмайтын болғанда диалог бүзылады. Талассыз беделдерге, халық даналығына, ғасырлар бойы келе жаткан к растарға сүйену диалогты іштей титықтатады, өйткені әңгімелес ші көбінесе олардың алдында өзінің мәселеге деген жеке козкара тарын білдіру мен жақтауға дайын еместігін жасырады. Халык даналыгына келер болсақ, оны талас кезінде өзіңнің шайқалып турган ұстанымыңа беделді қалқан ретінде қолдану біршама қиын. Кез келген мәселеге сіз тікелей қарама-қайшы пікір тауып аласыз, бір әділеттісі: адамдар көп, сол себепті әлемге деген көзқарастар да көп, яғни қанша адам болса, сонша пікір бар, олардың барлығы да қандай да бір қорытынды түрінде бекітілуге құқығы бар. Олар бі реудің көзқарасын талассыз бекітіп, таңып қою үшін емес, психо логиялық расталуға көмектесу үшін ойлап табылған: менің ғана бұлайша ойламайтыным қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қарым-қатынас ұғымы туралы жалпы түсінік.
1.1. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
1.2. Қарым-қатынас ақпарат алмасу ретінде
2. Қарым-қатынас түрлері мен топтастырылуы.
2.1. Тұлға аралық және рөлдік қарым-қатынастар.
2.2. Салт-жоралық, монологтық, диалогтық қарым-қатынастар.
2.3. Қарым-қатынастың топтастырылуы.
3. Қарым-қатынас процесінің құрылымдық талдауы мен қызметтері.
3.1. Перцептивтік, коммуникативтік және интерактивтік жақтары.
3.2. Қарым-қатынастың атқаратын қызметтері.
III. Тәжірибелік бөлім
3. Негізгі мектеп оқушыларының қарым-қатынас процесінің түрлерін, құрылымын анықтау мен дамытуға арналған жұмыстар
3.1. Жасөспірімдерде қарым-қатынас дамуын анықтауда ұйымдастырылатын іс-шаралар
3.2. Жасөспірімдерде қарым-қатынасты қалыптастыру жолдары және зерттеу әдістерін қолданудың нәтижелері
3.3. Қарым-қатынасқа негізделген тәрбие сағаты
3.4. Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен үлгілі сабақ жоспары
IV. Қорытынды
V. Қосымшалар
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам дамуының бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен технологияның дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту, осының барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Өмір сүру барысында дамитын тұлғаның ерекшеліктерін меңгеретін білімнің көлемі мен сипаты, қызығушылығы, кез келген ортада қарым-қатынасқа түсе білуі, зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы, адамгершілік қасиеттері, осылардың барлығы адамның белгілі бір жағдайға еркін жауап қайтаруына белсенді және мақсатты түрде әсер етеді.
Адам баласы туылған сәтінен бастап, өмірден озған уақытына дейін басқа адамдармен әртүрлі өзара әрекеттесулер мен қатынастардың кеңістігіне енеді. Бұл өзара әрекеттесулер өзінің мақсаттары, формалары мен өту жағдайларына байланысты тым көп болады. Мысалы, адамдар жұп-жұппен немесе шағын топтарда тікелей, не болмаса жанама түрде - байланыс құралдары арқылы немесе өнердің әр алуан түрлері арқылы әрекеттесулері мүмкін. Қазіргі кезде қарым-қатынас, бір жағынан, іс-әрекеттің ерекше бір түрі, екіншіден, басқа да іс-әрекет түрлерін жасаудағы дербес және өзара әрекеттестік процесі деп түсіндіріледі. Демек, қарым-қатынастың адам өміріндегі маңызы зор. Сол себепті де, зерттеу жұмысымыздың тақырыбы: Қарым-қатынас процесі, оның түрлері, құрылымы мен қызметтері.
Тақырыптың өзектілігі: Жеке тұлғаның барлық адамдық қасиеттері басқа адамдармен қарым-қатынас барысында қалыптасады. Білімді меңгеру, мамандық даярлықтан өту және мамандық шеберлікті шыңдау қарым-қатынас барысында басқалардың тәжірибесін үйренудің нәтижесінде орын алады. Сондықтан қарым-қатынас мәселесін зерттеу және қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру психологияда үлкен орын алатын проблемалардың бірі болып табылады. Қарыс-қатынас мәселелерінің көкейкестілігі жеткіншек жасындағы оқушыларға психологиялық қызмет көрсетуде тереңдей түседі.
Болашақ мұғалім ретінде жеткіншек жасындағы оқушылармен жұмыс жасап, қарым-қатынас жасайтын болғандықтан көп жағдайда жеткіншек жасындағы оқушылардың қарым-қатынасын зерттедік. Жеткіншек жасындағы оқушылардың қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілерін Л.С.Выготский 1, Б.Г.Ананьев 2, Е.И.Головаха 3, А.Б.Добрович 4, А.А.Бодалев 5, И.С.Кон 6, Л.А.Петровская 7, В.В.Столин 8, Н.И.Шеврандин 9, Л.Д.Стрляренко 10, Қ.А.Айдарбеков 11, Т.М.Шалғынбаев 12 т.б. ғалымдар зерттеген. Қарым-қатынастың бұзылу себептерін анықтап оны түзету жолдарын ұсынғандар Э.Берн, Дж.Морено, Д.Карнеги. Олар әлеуметтік ортаға адамның икемделуіне негіз болатын себептер және факторларды анықтап, қарым-қатынас функциялары мен түрлерін сыныптастырып жүйеге келтірген. Сонымен қатар Трансактілік талдау, Социометриялық талдау, Ұйымдастырушылық және коммуникациялық қыбілетті анықтау, Басқа адамдарға әсерлілікті бағалау т.с.с. көптеген әдістемелер жасалған. Психодиагностикалық әдістемелердің қалыптасуымен байланысты қазіргі кезде жеке тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін, оның қарым-қатынасының қалыптасуын толық және жан-жақты талдап шығуға мүмкіндік туды.
Мектепте оқушылар өмірде жаңа орын алып келе жатқан есею сезімінің негізінде өзіне үлкендердің жасаған қамқорлығын ауырсынып, ата-анасымен, мұғалімдермен қарым-қатынасты теңдік негізінде құрғысы келеді. Психологтар осы ерекшеліктерді ескере отырып әр адамның қарым-қатынасындағы кездесетін қиындықтардан шығу жолдарын анықтауға көмек көрсетуі керек. Сондықтан мектеп психологиялық қызметінің күрделі міндеттерінің бірі ретінде - оқушылардың жекелік қасиеттерін, таным процестерін зерттеумен қатар олардың көпшілікпен тіл табысуы, ортаға лайықты мінез-құлық көрсетуі, өз қатарлары және оқытушылармен қарым-қатынас жасау ерекшеліктері зерттеп, осы психодиагностикалық жұмыс нәтижесі бойынша психокоррекция жұмыстары ұйымдастырылуы қажет. Осы мәселенің өте күрделі екенін ескере отырып, курстық жұмыстың тақырыбын: Қарым-қатынас процесі, оның түрлері, құрылымы мен қызметтері - деп анықтадық.
Зерттеу нысаны: Негізгі мектеп оқушыларының қарым-қатынас процесі.
Зерттеу пәні: Негізгі мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Негізгі мектеп оқушыларының қарым-қатынас процесін, түрлерін, құрылымын, қызметтерін ғылыми тұрғыдан сипаттап, диагностикалық зерттеу әдістерін ғылыми-практикалық тұрғыдан тұжырымдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
* қарым-қатынас және тұлғааралық қатынас проблемалары бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектеді талдау;
* мектеп психологиялық қызметінде жеткіншек жасындағы оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеу және қалыптастыру әдістемелерін жинақтау;
* мектеп оқушыларының тұлғааралық қарым-қатынасында ауытқу байқалған балаларға көмек көрсету жолдарын анықтау;
* жеткіншектердің қарым-қатынас мәдениетін диагностикалау және зерттеу нәтижелерін талдау;
* қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру іс-шараларын жүргізуге арналған әдістемелерді пайдалана отырып психокоррекция жүргізу.
Зерттеу көздері: Қарым-қатынас процесі, оның түрлері, құрылымы мен қызметтерінің заңдылықтары жайлы ғылыми-теориялық ғылыми әдістемелік оқулықтар мен әдебиеттер, диагностикалық әдістемелер, ҰМЖ, ОМЖ, ҚМЖ үлгілері, басылым материалдары, бейнероликтер мен интернет ресурстар.
Ғылыми зерттеу әдістері: Негізгі және қосымша әдебиеттермен жұмыс, талдау, жинақтау, бақылау, диагностикалық әдістемелермен жұмыс. тақырыпты зерттеу барысында қолданылған педагогикалық және психологиялық әдебиеттерге, ғылыми мерзімді басылымдарға ғылыми талдау жасау, педагогикалық эксперимент өткізу, анкета және интервью әдістері қолданылды. Балалардың жас ерекшелігіне байланысты қарым - қатынастың дамуын зерттеуде психологияның әдістерін: әңгіме әдісін, анкеталық әдістерді қолдану.
Зерттеу болжамы: Егер негізгі мектеп оқушыларының қарым-қатынасын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан ана тілінде толғымен тұжырымдалып зерттелсе, онда мектеп мұғалімдері оқушылардың қарым-қатынасының түрлерін, құрылымын және қызметтерін толығымен ажыратып, оқу-тәрбие істерін осы ерекшеліктерді ескере отырып жүргізеді.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қарым-қатынас ұғымы туралы жалпы түсінік.
1.1. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
Адам баласы туылған сәтінен бастап, өмірден озған уақыты на дейін басқа адамдармен әртүрлі өзара әрекеттесулер мен қаты настардың символдық (таңбалық) кеңістігіне енеді. Бұл өзара әре кеттесулер өзінің мақсаттары, формалары мен өту жағдайларына байланысты тым көп болады. Мысалы, адамдар жұп-жұппен неме се шағын топтарда тікелей, не болмаса жанама турде-байланыс құралдары, көптеген коммуникация, өнердің әр алуан түрлері ар қылы өзара әрекеттесулері мүмкін. Әлеуметтік байланысқа жекеле ген адамдар мен тұтас халық түсе алады, серіктестер арасындағы байланыс эмоциялық-тұлғалық, іскерлік, әлеуметтік-ресми және т.б. сипат алуы мүмкін. Адамның өз әлеміне қатынасы, оның басқа адамдарға деген қатынасымен жанамаланғандығы және оның зат тық іс-әрекетінің өзі қарым-қатынас деп аталатын анағұрлым кең процеске енетіндігі маңызды.
Қарым-қатынас өзінің бастапқы сыртқы түрінде де, бірлес кен іс-әрекет түрінде немесе тілдік қарым-қатынас немесе тіпті тек ойша түрінде де адамның қоғамда дамуының қажетті әрі специфи калық шарты болып табылады.
Бұл пікірге қоғамның өзін де қосамыз, өйткені ол Г.М.Андрееваның айтуынша индивидтердің даму тәсілі, әрі олар дың қатынасын нығайту тәсілі де болып табылады (Г.М.Андреева).
Қарым-қатынас - адамдар әлемінің аса маңызды сипаттама сы. Ол - адамдар қатынастарының даму механизмі, осы қатынас тардың болу формасы және жекелеген адамның психикалық элемі нің маңызды аспектілерінің болу тәсілі. Қарым-қатынас пен пси хикалық процестердің тектестілігін ресейлік және шетелдік автор лар: Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев, В.Штерн, К.Бюлер бірнеше рет атап көрсеткен.
Бәлкім, адамзат болмысында қарым-қатынастың түрлері мен қызметтерінің көп түрлі болуы бұл ұғымның психологиядағы ерекше мәртебесін анықтаған да шығар. Аталмыш ұғымды талдай тын авторлардың әрқайсысы оған накты аныктама бермейді. Негізінде құбылыстың мәні жайлы емес, қарым-қатынас пен іс-әрекеттің байланысы жайлы көп айтылады.
Қарым-қатынас, бұл - адам аралық қатынастардың әр текті түрлерінен туындайтын және қуаттанатын Адам болмысының әмбебап шындығы. Бұл шындықта әлеуметтік қатынастардың әр ал уан түрлері де, сондай-ақ, жекелеген адамның психологиялық ерекшеліктері де қалыптасады және дамиды.
Ғылыми ұғым ретінде ол ағылшын тілді психологиялық әде биеттерде кең тараған коммуникация ұғымына караганда ана- ғұрлым бай әрі тереңірек. Өзінің рухы жағынан қарым-қатынас - гуманитарлық ұғым; ол құндылықтар мен субъективті мағыналарға толы; ол технологиялық емес және лабораториялық жағдайларда әрқайсысы қарым-қатынас болып табылмайтын жекеленген элементтерге бөлінеді. Қарым-қатынас ұғымының көмегімен ресейлік әлеуметтік психология адам аралық қатынастардың нақты әлемімен өзара әрекеттесуге талпынады.
Гуманитарлық әлеуметтік психологияның ұғымы ретінде қарым-қатынастың дамуына XX ғасырдың ресейлік ойшылдары М.М.Бахтин мен А.А.Ухтомский айтарлықтай үлес қосты. Бахтин диалог деп, ал Ухтомский әңгімелесушіге үстемдік ету деп атаған қарым-қатынас, олар үшін әрбір адамның қайталанбас даралығының болуы мен дамуының түрі болып табылды.
Қарым-қатынастың бірлескен іс-әрекетпен байланысы айқын көзге түседі. Бірақ, қарым-қатынас бірлескен іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры, аспектісі болып табыла ма немесе қарым-қатынас әрекет - екі дербес, тең құқылы процесс пе? - деген сұрақ туындайды.
Бірлескен іс-әрекетте адам қажет болған жағдайда басқа адамдармен бірігуі, олармен қарым-қатынас жасауы, яғни байланыс орнатуы, өзара түсіністікке қол жеткізуі, қажет ақпаратты алуы, жа уапты хабарлауы т.с.с. тиіс. Бұл жерде қарым-қатынас іс-әрекеттің бөлігі, бір кыры ретінде, оның маңызды ақпараттық аспектісі ретін де, коммуникация ретінде (бірінші түрдегі қарым-қатынас) болады.
Алайда, коммуникация ретіндегі қарым-қатынастан құрала тын іс-әрекет процесінде белгілі-бір зат жасай отырып (прибор құрастыру, ойын айту, машина құрастыру және т.с.с.) адам тек осы мен ғана шектелмейді; жасалған зат арқылы өзін, өзінің ерекшелік терін, өзінің ерекшелігін басқа адамдарға көрсетеді, ұсынады, өзін басқа адамдарда жалғастырады.
Жасалған зат (тұрғызылған ғимарат, нақты поэзиялық шумак, отырғызылған ағаш, жазылған кітап, шығарылған немесе орындалған ән) бұл, бір жағынан, іс-әрекет онімі, ал екінші жағы нан - адамның қоғамдық өмірде өзін шыңдауына көмектесетін құ рал, өйткені осы зат, басқа адамдар үшін жасалған құрал арқылы адамдар арасындағы қатынас iске асады, затты жасаушыға да, оны тұтынушы мен игерушіге де теңдей тиесілі ортақ өнім ретіндегі қарым-қатынас құрылады.
Өзін басқаларда жалғастыру ретіндегі қарым-қатынас екінші түрдегі қарым-қатынас болып табылады. Егер, бірінші түрдегі қа рым-қатынас (коммуникация түріндегі қарым-қатынас) бірлескен іс-әрекеттің бір қыры ретінде көрінсе, екінші түрдегі қарым-қа тынастың маңызды қыры қоғамдық құнды және тұлғалық мәні бар затты өндіруге байланысты іс-әрекет болып табылады. Бұл жерде тәуелділік алмасады да, іс-әрекет қарым-қатынастың аспектісі, бөлігі, қажетті алғышарты ретінде болады.
Сонымен, іс-әрекет - қарым-қатынастың бөлігі, бір қыры, қа рым-қатынас - іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры. Алайда қарым-қаты нас пен іс-әрекет барлық жағдайда бөлінбейтін бірлікті құрайды.
Сонымен, біз қарым-қатынас ұғымымен, оның атқаратын қызметтерімен және кейбір түрлерімен таныстық. Қарым-қатынас -- біртұтас процесс, оған қатысушылар өзінің ішкі жан дүниесінің бу кіл мазмұнымен - сезімдерімен, ойларымен, әрекеттерімен - каты сады. Алайда гылыми мақсаттардан басқа, материалды зерттеу мен мазмұндауға қолайлы болу үшін қарым-қатынастың әр түрлі құрылымдық компоненттерін бөлiп көрсетуге болады. Біз Г.М.Андреева ұсынған қарым-қатынастың үні компонентті кұрылымын қолданамыз (И.Ә.Әбеуова). Ол қарым-қатынастың:
* коммуникативті аспектісін (ақпарат беру);
* перцептивті аспектісін (серіктестердің бір-бірін қабылдауы мен түсінуі);
* интерактивті аспектісін (қарым-қатынас процесіндегі өзара әрекеттесу) бөліп көрсетеді.
Олардың әрқайсысына кейін тереңірек тоқталамыз. Қазірше қысқаша қорытындыны ұсынамыз.
1. Тұлғааралық қарым-қатынас -- адам болмысының әмбебап шындығы, ол адам аралық қатынастардың әртүрлі формаларынан туындайды және бекіп отырады. Бұл шындықта әлеуметтік қаты настардың әр алуан түрлері, сондай-ақ, жекелеген адамның психо логиялық ерекшеліктері қалыптасады, әрі дамиды.
2. Жеке адамның және адамзат қауымдастығының өмірінде қарым-қатынас айрықша маңызды қызметтер атқарады: шынайы адамдық қасиеттер мен мүмкіндіктердің қалыптасуы мен пайда болуы, бірлескен іс-әрекетті коммуникативті қолдау, адамның психикалық және физикалық аман-саулығын қолдау.
3. Қарым-қатынастың түрлері де әр алуан. Қарым-қатынас Тың әлеуметтік нормалар мен құндылықтарға жанамалану дәреже сіне қарай рөлдік және тұлғааралық қарым-қатынас деп бөлуге бо лады.
4. Қарым-қатынасты сондай-ақ, салттық (объект-объектілі), монологтық (субъект-объектілі) және диалогтық (субъект-субъек тілі) деп бөлуге болады; қарым-қатынастың әр түрінің адами бан ланыстар мен қатынастардың күрделі сипатында атқаратын өзіндік қызметтері бар.
1.2. Қарым-қатынас ақпарат алмасу ретінде
Қарым- қатынас - адамдардың басқалармен қоғам мүшесі ре тінде өзара әрекеттесуінің арнаулы формасы. Сайып келгенде, қа рым - қатынас екі немесе одан көп адамдардың ақпарат алмасу мақ сатымен өзара байланысқа түсуі: ойларымен, сезімдерімен, әрекет терімен. Қарым-қатынаста адамдардың әлеуметтік міндеттері жү зеге асады,
Көптеген зерттеулер нәтижелеріне жүгінсек, адамдардың ба сым көпшілігі өзінің 70% уақытын өзара тілдесіп, қарым-қатынас жасауға жұмсайды екен. Ал, басшылық ететін немесе жетекші қызмет қарым-қатынасты адамдар арасындагы өзара әрекеттесу мен бірлескен іс-әрекет барысында көрініс беретін ортақ үрдіс деп түсінуден, тіл, бұл - қарым-қатынас құралы деген ұғым туады. Тіл карым-қатынасқа түсушілер арасындағы байланысты қамтамасыз етеді, себебі ақпаратты хабарлау үшін сөздерді мағынасына қарай қолданатын адам да, ол ақпаратты қабылдайтын адам да бірін-бірі түciнiп, apаларында байланыс орнайды.
Ақпаратты басқа адамға багыттайтын адам (коммуникатор) және оны қабылдайтын адам (реципиент) екеуі, бір кодтау мен де кодтау жүйесін пайдаланса ғана, яғни бір тілде сөйлессе ғана, карым-қатынас пен ортақ іс-әрекеттің мақсатына жетеді. Коммуни катор мен реципиент әртүрлі кодтау жүйесін қолданса, олар бірін бірі түсінбей, ортақ іс-әрекеттер жасау, көбіне - коп ешқандай нә тиже бермейді. Әр тілде сойлесетін адамдар бір-бірімен келісе ал- майды, сондықтан олардың бірігіп іс-әрекет жасауы да мүмкін емес. Ақпарат алмасу процесі барысында қолданылатын таңбалардың (сөздердің, ым-ишараның, иероглифтердің және т.с.с.) мағыналары қарым-қатынасқа түсуші адамдарға таныс болса ғана, ақпарат алмасу мүмкін болады.
Сөздік таңбалардың жүйесі тіл, қоғамдық-тарихи тәжірибені меңгеру және келесі ұрпакка жеткізу құралы ретінде қолданылады.
Тіл қоғамдық тәжірибені жинақтау және жеткізу құралы ре тінде, еңбек процесінің барысында пайда болды және қоғам тапқа болінбей турган кезенде дами бастады. Ақпаратты бір-біріне жет кізу үшін адамдар, белгілі-бір мағынаны құрайтын дыбыстарды пайдалана бастады.
Сондай-ақ карым-қатынасқа түсушілер арасындағы қашықтық айтарлықтай алыс болған жағдайда, қараңғыда, тұманда, тоғай немесе орман ішінде, дыбыстар арқылы ойларын жеткізу біршама ыңғайлы болды.
Қарым-қатынастың арқасында тілдің көмегімен жеке адамда калыптаскан ой, басқа адамдардың мәліметтерімен толықтырылып отырады, ягни, ой мен ақпарат алмасады. Қарым-қатынас ба рысында адам маңыздыны маңызды еместен, керектіні керексізден ажыратуға, жалқы заттардан олардың жалпы қасиеттерін ажырата алады, создердің мағынасын түсіну арқылы осы топқа жататын зат тардың барлығы белгілі болады, сөйтіп, сөз болып отырған затқа қатысты ұғым, түсінік қалыптасып, толыға түседі. Мәселен, газет деп айтқанда, біз қолымызда тұрған газеттің бетін ғана емес, соны мен қатар бұл заттың қай топқа жататындығын, оның басқа басы лымдардан айырмашылығын ескереміз.
Жалпы, сөздердің әрбір затқа қатысты мағынасы болады. Оқытушы создерді қолданғанда, оның өзі де, тыңдаушылары да бір кұбылыс туралы ойлауы керек, сонда ғана арада түсінбеушіліктер орын алмайды. Мағыналар жүйесі адамның өмір сүру барысында молайып, әрі дамып отырады және оны мақсатты түрде қалыптас тыру - орта және жоғары білім берудің негізгі мақсаты.
2. Қарым-қатынас түрлері мен топтастырылуы.
2.1. Тұлға аралық және рөлдік қарым-қатынастар.
Әлеуметтік нормалар мен ережелер анық емес және жанама әсер ететін қатынастар тікелей, контактілі деп сипатталады. Ал оларды туғызатын қарым-қатынас түрі тұлғааралық деп аталады. Әлеуметтік талаптар мен күтінулермен ғана жанамаланған қаты настар дистантты, жанама деп аталады. Олар рөлдік қарым-қаты наста жүзеге асырылады.
Аталмыш контексте тұлғааралық термині оте специфика лық, тар мағынада қолданылып отыр. Адамдар арасындағы барлық қатынастар қандай сипат алатындығына қарамастан - тұлғааралык, Өйткені, оларды құруға тек қана тұлға, яғни нақты адамдар ғана ка білетті. Біздің жағдайда бұл анықтаманы қолдана ғааралық қарым-қатынастың эмоциялық сипатын атап көрсетеміз. Адамдардың қатынастары серіктестердің құндылықтары ұқсасты ғының, эмоциялық тартымдылықтың негізінде құрылады және әлеуметтiк рангтері мен рөлдеріне онша тәуелді болмайды.
Тұлғааралық қарым-қатынасқа түскен кезде адамдар өздері нің ішкі мақсаттары мен құндылықтарына бағдарланады. Олардың серіктесіне деген қатынасы қазір және осы жерде, байланыс барысында, олардың жариялайтын мінез-құлықтары мен көзқараста рының негізінде қалыптасады. Қарым-қатынастың мазмұнының өзі, оның формаларының оңай өзгеруі және серіктестің байланыс про цесінде қалыптасқан бейнесіне икемделуі мүмкін. Әрине, мұндай қарым-қатынасқа ор серіктестің екіншісіне деген қатынастарын дағы күтінулер де ықпал етеді, бірақ оларды оңай өзгертуге, нақты мінез-құлыққа жалғастыруға болады. Егер серіктестерде өзара сим патияны қалыптастыра алса мұндай қарым-қатынас жалғасын та буға ұмтылады. Керісінше, бір-біріне эмоциялық жек көрушілікті серіктестерде қарым-қатынасты әрі қарай жалғастыруға еш себеп жоқ. Сөйтіп, тұлғааралық қарым-қатынас өз қатысушыларына қа рым-қатынас режимін таңдауда, оны әрі қарай жалғастыру не месе доғару жөнінде шешім қабылдауда айтарлықтай еркіндік бе реді. Әрине, бұл артықшылықтың да өз ішкі қаупі бар. Ол мынада, тұлғааралық қарым-қатынас - әлеуметтік өнердің құнды және нә зік туындысы. Әртүрлі жағдайлар -- серіктестердің көңіл-күйлері нің түсулері, олардың коммуникативтік олактығы, қайшылықтарды шеше білу дағдыларының жоқтығы - эмоциялық байланыстардың бұзылуына әкеп соқтыруы мүмкін.
Эмоциялық қатынастар адами өзара әрекеттесулердің бар лық жүйесінде аса маңызды болады, көбінесе іскери, ролдік қаты настарға әсер етеді.
Рөлдік қарым-қатынас адамдарға іскерлік, ресми-әлеуметтік байланыстарға құрылған қатынастарды орнатуға және үзбей ұстап тұруға көмектеседі. Ол мынандай қосарластықтағы коммуникация ны қамтамасыз етеді, айталық, басшы - бағынушы, тұтынушы - сатушы, милиционер - тәртіп бұзушы және т.б. Мұндай қаты настарда қарым-қатынасқа қатысушылардың дәл осы ролі, рөлдік күтулері серіктестің қалай қабылданатынын (оның бойынан қандай сапалар мен ерекшеліктер байқалады және қабылданады), оның мі нез-құлқы қалай оқылатынын анықтайды. Рол сондай-ақ, ата мыш ситуацияда адамның өзін-өзі бағалауында анықтайды (яғни, өзін рөлдің иесі, орындаушысы ретінде бағалау).
Рөлдік карым-катынаста адам оз мінез-құлқының стратегия сын таңдауда, серіктесті және оз-озін қабылдауда ерікті емес, ол on реакцияларының, кей жағдайларда тіпті, ішкі реакциялары лай да бір еркіндігінен айрылады асырлар бойы әлеуметтік бойұсынуга тәрбиелену, тіпті оз рухани элеминде де адамның кандай да бiр элеуметтік рөлді орындауды жалгастыра беруіне экелуi мум- Оның бейнелері, орекеттері, елестері мен тіпті сезімдері ле әлеуметтік позицияда болады.
* Мен қазір бастықпын.
* Мен -- анамын, демек...
* Мен өз халқымның өкілі ретінде...
Көпшiлiri адамның өз рөлі мен қарым-қатынасқа қатысушы баскалардың ролдерін түсіне білуіне, оның орындайтын рөліне леген қатынасына, жеке тәжірибесіне және шығармашылық мүм кіндіктеріне байланысты болады. Әрбір адам өзінің әлеуметтік рол деріне бірегейлік пен қайталанбастық береді. Бірдей сот, президент, кеме капитаны жок, болмайды да.
Pөлдік қарым-қатынаста адам өзін қоғамның, белгілі бір топ тың мүшесі, әлеуметтік қадағаланудың әртүрлі жүйелерінің қаты сушысы, белгілі бір әлеуметтік тагттардың мүддесін көрсетуші ре тінде танытады. Егер қаласаңыз -- әртүрлі әлеуметтік қатынастар ды жасаушы. Мұндай қарым-қатынасқа түсе отырып, ол сол ар қылы кейбір қауымдастықтардың әлеуметтік, қоғамдық байланыс тарын ұстанады, әрі дамытады. Еркіндіктен айрыла отырып, рөлдік қарым-қатынаста ол кейбір маңызды құндылықтарға ие болады: тиістілік сезімі, әлеуметтік тұрғыда қорғалу, топқа және қатынас тарға ену. Бұл сезімдердің ар жағында нақты индивидуумның өте маңызды әлеуметтік қажеттіліктері тұрады.
Әлеуметтік психологияда рөл ұғымына байланысты шата су бар. Бір жағынан, тұлғааралық және рөлдік қарым-қатынас бір біріне қарама-қарсы қойылады, ал екінші жағынан, тұлғааралық рөлдер ұғымы да айтарлықтай белсенді түрде қолданылады. Көбі несе бұл түсініксіздік қазіргі тұжырымдамалар мен бағыттарға ин теракционизмдік дүниетаным элементтерін кеңінен енгізумен бай ланысты, бұл көзқарас тұрғысынан алғанда, кез-келген қарым-қа тынас - рөлдік болып саналады. Интеракционизм адамды оның әлеуметтік болмысында әртүрлі рөлдерді иеленуші және іске асы рушы ретінде қарастырады. Бұл рөлдер әлеуметтік, яғни қоғам ар қылы беріледі және белгілі бір әлеуметтік ситуацияда маңызға ие болады (адам білім алушы ретінде дәріс тыңдауға келді, демек, ол қазір студент). Олар тұлғааралық болуы да мүмкін; адам қандай да бір бетперде киеді де басқа адамдармен тікелей тұлғааралық қаты настарда: шағын топта, отбасында, некелік қатынастарда және т.с.с белгілі бір рөлде ойнайды. Егер интеракционистік түсініктерді есепке алатын болсақ, онда ролдік қарым-қатынас жөнінде жоғары да айтылғандардың барлығы әлеуметтік ролдерге айрықша қатысты болғаны.
Рөлдік те, тұлғааралық қатынас та қазіргі адам өмірінде бел гілі бір әлеуметтік-экологиялык орында болады. Олардың арақа тынасы адамның өмір сүру салтына, оның омірлік мақсаттарына және ең маңыздысы, қоғамның мәдени ерекшеліктеріне байланыс ты. Негізінде рөлдік қарым-қатынасқа көбірек бейім және де адам дар арасында тұлғааралық, эмоциялық қатынастар орнатуға көбірек бейім болатын мәдениеттер бар екендігін айтуға болады. Бірінші түрдегі мәдениеттерде іскерлік, ресми қатынастар оңай орнатыла ды, алайда, дистантты қарым-қатынастың интимдік-тұлғалық сфе раға ауысу қаупі бар. Екінші типтегі мәдениеттерде адами жылу лык, эмоциялық басым, дегенмен де бастық-бағынушы, лидер орындаушы, зан беруші билік-орындаушы байланыс және т.б. арасында әлеуметтік тұрғыда субординациялық, тең құқылы емес қатынастар құруда қиындықтар туындайды.
Әлеуметтік психологияда қарым-қатынас түрлерінің тағы да бір өте қызықты әрі терең топтастыруы бар, ол бірден бірнеше елеулі параметрлерді ескеруге және белгілі бір тұрғыда адамдар арасындағы тұлғааралық қатынастардың бүкіл сипатын көруге мүмкіндік береді. Осыларға тоқталайық.
2.2. Салт-жоралық, монологтық, диалогтық қарым-қатынастар.
Салт-жоралық қарым-қатынас, бұл ең алдымен қатынастар орнатуға бастама, алайда ол қазіргі адам өмірінде өзінше маңызды қызмет те атқара алады: топпен озінің психологиялық байланысын ныгайту, озін-озі багалауды арттыру, өзінің бағдарлары мен құнды лықтарын жариялау мен нығайту. Ягни салт-жоралық қарым-каты наста, адам озі үшін қандай-да бір маңызды топ қоғамының мүшесі ретінде өзінің бар екенін растайды.
Мәні жағынан ол - рөлдік. Ең алдымен, адам онда озінін әлеуметтік рөлдерін растайды: азамат, маман, ізетті адам, кызын еретін әке және т.с.с. Салт-жоралық қатынастардың маңызды ерекшелігі олар елігі олардың тұлғасыздығында. Адам тек өзін ғана дауға кедергі келтірмеге ергі келтірмегенінше оның тұлғалық салалары маңызды майды. Серіктестің басты ерекшелігі - салт зандарын же несі ретінде карастырмайды, сондай-ак, серіктесті де ресми салттың кажетті элементі ретінде қабылдайды. Салтты орын- тік түрде сақтай білуі.
Күрделілігі мен тағайындалуы жағынан әртүрлі салттардың болуы және қоғам мүшелерінің оларды лайықты орындауы - ко гамның тұрақтылығының, әлеуметтік сауаттылығының көрсеткіші. Бұл сәлемдесу - кешірім өтіну салттары, сондай-ақ, діни және мем лекеттік мерекелерге байланысты салттар, үстел басындағы ауа райы жоніндегі әңгімелер, тағы да коттеген сол сияқтылар. Тұлға аралық қатынастарда салттарға аз көңіл бөлінеді. Олардың саны эмоциялық күштену, серіктестердің бір-бірінен психологиялық қа шуы секілді жағдайларда арта түседі: әдейі үстелге шақыру, ерек ше ізеттілік, дөрекілеу комплименттер...
Салттардың мәні кобінесе олар орындалмай қалған кезде ай қын көзге түседі. Жұмыстағы әріптестері сәлемдесей қойса, мұны адам міндетті түрде аңғарады. Салт, бұл - әлеуметтiк расталудын ресурс сақтаушы технологиясы.
Өзінің мәні жағынан салттық қарым-қатынас объект-объек тілі болып табылады, себебі, бұл қарым-қатынаста тұлғаның құн дылығы мен даралығы жойылған, оның нақты авторы жок, накты адамға бағыттылығы да жоқ. Қатысушылар өздерінің тұлғасызды гы жағынан да, салтты орындауға себеп болған маңызды әлеумет тік қажеттіліктерді қанағаттандыру жағынан да бір-бірімен тең.
Монологтық қарым-қатынас, бұл - серіктестердің позициялық теңсіздігін ұйғаратын қарым-қатынастың өте кең тараған формасы. Адамның бір озі -- әсер ету авторы, белсенділікке, саналы максатгар мен оларды іске асыру құқығына ие адам. Оның мақсат тарын іске асыру басқа адамға, қарым-қатынас серігіне байланыс ты. Бұл жерде серіктес мақсатты түрде әсер ету объектісі ретінде кабылданады, демек біз субъект-объектілі қарым-қатынас жайында айтып отырмыз.
Монологтық қарым-қатынастың екі түрін бөліп көрсетуге болады: императивті және манипуляция.
Императивті қарым-қатынас карым-катынас серіктесіне оның мінез-құлқы мен ішкі бағдарларын басқару, белгілі-бір әрекеттер немесе шешімдерге мәжбүрлеу мақсатында авторитарлы, директивті түрде әсер ету формасы. Көп жағдайда қарым-қатынас тың императивті формалары адамның сыртқы мінез-құлқын қала ғалап отыру үшін қолданылады. Императивтің ерекшелігі мынада, қарым-қатынастың түпкі мақсаты - серіктесті мәжбүрлеу: Мен айтқандай - жасайсың. Ықпал ету құралы ретінде бұйрық, нұсқау, жарлық пен талаптар, жазалау, мадақтау қолданылады.
Қарым-қатынастың императивті түрін мақсатқа сәйкес әрі этикалық позицияда қолдану қажет болып табылатын ситуациялар мен әлеуметтік іс-әрекеттер де кездеседі. Оған әскери қатынастар ды, баскарушы-багынушы қатынастарын, әсіресе қиын-қыстау, шұғыл, төтенше жағдайлардағы жұмыстарды жатқызуға болады.Сондай-ак, императивті қолданудың орынсыз, этикаға сыймайтын тұстарын да анықтауға болады. Бұл жерде интимдік-тұлғалық, ерлі зайыптылар арасындағы, ата-ана мен балалары арасындағы қаты настар жөнінде сөз болып отыр. Өйткені олардың арасындағы нәзік байланыс өзара ықпал етудің мұндай дөрекі түрінің әсерінен оңай бырт етіп үзіледі. Императивті қарым-қатынасты тәрбие процесіне қолдануға да шек қойылады. Тәрбиеші тарапынан бұйрық, нұсқау беру мен шартсыз тыйым салу арқылы сырттай бағындыру мен қандай-да бір талаптарды орындатуға ғана қол жеткізуге болатыны мәлім. Алайда, балаға немесе жеткіншекке мұндай түрде берілген нормалар мен құндылықтар, қоғамдық жарлықтар оның ішкі тұл ғалық сенімдерінің бөлшегіне айналмайды, сол себепті оның сана сынан оңай өшіп қалады. Қатал императивтің көмегімен балаға да рьтатын үш нәрсені айтуға болады деп есептелінеді:
1) Өз өміріне қауіпті болып табылатын нәрсені істеме;
2) Басқа адамның өміріне қауіп төндіретін нәрсені істеме;
3) Отбасының мүлкіне, құндылықтарына зияныңды тигізбе.
Барлық басқа әртүрлі нормалар мен әлеуметтік құндылықтар басқа жолмен, бала ересектің талаптары мен акпараттарды тұлға- лық түрде және іштей игеруіне мүмкіндік беретін ынтымақтаст процесінде дарытылуы тиіс. Бұл сенімдердің тұрақтылығын масыз етеді, сыншылдық, әрекеттердегі дербестік пен озінін баскалардын мінез-кұлқын бағалай блу сиякты тұлгалық сапалар- ды калыптастыруга мүмкіндік береді. Карым-қатынастың автори- тарлы стилі мұндай манызды тұлгалык ерскшеліктерді калыптас- тыруға белсенді түрде кедергі келтіреді.
Манитуляция -- монологтық қарым-қатынастың екінші түрі қарым-қатынастың ең кең тараған түрі. Ол қарым-қатынас есіне өзінің ішкі мақсаттарын жасырын түрде жүзеге асыру сатында әсер етуді көздейтін қарым-қатынас түрі. Манипуля тивті қарым-қатынас серіктесті объектілі қабылдауды ұйғарады, оны манипулятор өз мақсаттарына қол жеткізу үшін қолданады. Императивті сияқты манипулятивті қарым-қатынаста да мақсат қойылады - басқа адамның мінез-құлқы мен ойларын басқаруға қол жеткізу. Түбегейлі ерекшелігі мынада, серіктеске қарым-қатынас тың шынайы мақсаттары жайында ақпарат берілмейді: олар не бол маса одан жасырылады, не болмаса басқалармен алмасады.
Сонымен, манипуляция - тұлғаны жасырын басқару, бұл жағдайда манипулятор серіктесіне сездірмей бір жетістіктерге қо лын жеткізеді.
Манипуляцияның күші - оның жасырын болу сипатында; әсер ету фактісінің өзі де, және оның мақсаты да жасырын болады.
Манипулятор адамның психологиялық осал тұстарын - мінез ерек шеліктерін, әдеттерін, тілектерін, сондай-ақ, оның адамгершілігін, яғни, адамның санадан тыс, автоматты түрде жасайтынының бәрін қолданып бағады. Мұндай әсер көбінесе серіктестің көнгіштігін арттыратын арнайы тәсілдермен беки түседі.
Манипулятордың серіктеске ерекше, жасырын-объектілі қа тынастарының бірқатар салдарлары да бар:
* адамгершілік тұрғысында - адамдарға жеке мақсаттарға қол жеткізу күралы ретінде қатынас жасау қалыптасады;
* мотивациялық аспектіде-серіктесті басқару тілегі, біржақты басымдыққа ие болуға ұмтылу қалыптасады, әдетке айналады;
* когнитивті тұрғыда -- эгоцентризм, серіктесті және өзін-озі фрагменттік түрде, біржақты көру пайда болады.
Манипулятивті қарым-қатынаста серіктес тұтас бірегей тұлға ретінде емес, манипуляторға қажетті қандай-да бір қасиеттер мен сапаларды иеленуші ретінде қабылданады. Ол адамның қаншалық ты мейірімді, ізгі ниетті екендігі маңызды емес, маңыздысы - оның осы мейірімділігін жеке мақсатыңа қолдануға болатындығы. Алай да негізгі ретінде басқаларға деген катынастың осы түрін таңдаған адам нәтижесінде, көп жағдайда, өзі өз манипуляциясының құрба нына айналады. Өз-өзін де ол фрагменттік түрде қабылдай бастай ды, мінез-құлықтың стереотипті формаларына көшеді, өз өмірінің желісін жоғалта отырып, жалған мотивтер мен мақсаттарды басшылыққа алады. Э.Шостром айтқандай, манипуляторды сезімдері жалғандығы мен дерекілігі, енжарлык, көңілсіздік пен өмірден жалығу, өзін және өз өмірін қадағалау, арсыздық пен өзіне және баскаларға сенбеу сипаттайды.
Манипуляция әбден занды болып табылатын әлеуметтік катынас салалары да бар. Манипуляцияга рұқсат етілген сфера ларга бизнес пен іскерлік қатынастар, саясат пен идеология жа тады. Д.Карнеги мен оның көптеген ізбасарларының қарым-қаты нас тұжырымдамасы осындай түрдегі қатынастардың символына айналып үлгерген. Үriттеу (насихат) саласында да қарым-қатынас тың серіктесіне әсер етуінің манипулятивті стилі кең таралған.
Манипулятивті әсер ету құралдарын табысты түрде меңгеру мен іскерлік сферада басқа адамдарға кеңінен қолдану, бұл дағды лардың өзара қатынастардың басқа салаларына да кеңінен енуіне ұласатындығы белгілі. Манипуляциядан достыққа, махаббатқа, сү йіспеншілікке құрылған қатынастар көп жапа шегеді. Қарым-қа тынастың манипулятивті құралдарын қолдану кезінде мұндай бай ланыстарга сызат түсері сөзсіз. Басқага мұндай қатынас жасау адамдар арасындагы - ғашықтар, ата-аналар мен олардың бала дары, педагогтар мен олардың тәрбиеленушілері арасындағы жа қын, сенімге негізделген байланыстардың бұзылуына әкеп соқты рады. Педагог кәсібін негізінен манипулятивті деформацияға ұшы райтындардың қатарына жатқызуға болады. Кез-келген оқытуда манипуляция элементтері кездеседі (сабақты қызықты етіп откізу, оқушылардың назарын аудару және т.с.с.). Бұл кобінесе кәсіби педагогтарда түсіндіру, үйрету, сендірудің тұрақты тұлғалық бағ дарларын қалыптастыруға әкеледі (пәнді сүюге мәжбүрлеу). Пәнді оқыту саласында орынды болғанымен, бүл бағдар мұғалімнің басқа адамдармен тұлғааралық қатынастарына зиянды әсерін тигізуі мүмкін.
Манипулятор әр адамның бойында өмір сүреді. Әр адамның бойында әр түрлі тересікте және ортүрлі бетперде түрінде кездеседі. Э.Шостром манипуляторлардың төрт жұпқа біріктіруге бола тын сегіз түрін бөлiп көрсетеді:
1) Үстемшіл-жігерсіз;
2) Есептегіш - Жабысқақ:
3) Тентек - Сүйкімді;
4) Tореші -- Қорғаушы.
Оларға қысқаша сипаттама берейік.
Үстемшіл (диктатор). Өз күшін асыра сілтейді. Үстемдік етеді, бұйрық береді, беделін алға тартады, өз құрбанын катал баскару ушін бәрін істеп бағады.
Жігерсіз - диктатордың құрбаны. Диктатормен өзара каты настарында үлкен шеберлік танытады: естімейді, үндемейді, кез келген сөзді қағып алады. Қажет сәтінде диктатормен орнын оңай ауыстырады. Мысалы, үйде және жұмыстағы Үлкен бастық, зей неткерлікке шыққаннан кейін көбінде әйелінің ықпалында калады.
Есептегіш. Айналасындағыларды басқару мүмкіндіктерін асыра пайдаланады. Алдайды, айласын асыру, әшкерелеу үшін жалтарады. Бәрін және түгелдей басқаруға ұмтылады.
Жабысқақ. Есептегіштің карама-қарсы түрі. Озінің тәуелді лігін асыра пайдаланады. Ақымақ болуға, қамқорлық көрсету ны саны болуға ұмтылатын тұлға. Озі үшін басқалардың жұмыс істеуі не мүмкіндік береді.
Тентек. Өзінің агрессивтілігін, қатыгездіrін, караниеттілігін асыра пайдаланады. Қоқан-лоқы көрсетеді. Сол арқылы өзіне пайда табады.
Сүйкімді адам. Өзінің қамқорлығын, махаббатын асыра кор сетеді, өзінің мейірімділігімен баурап алады. Тентекпен таластарда жиі жеңіп кетеді. Мейірімділік - біздің мәдениетіміздегі шынайы ізгілік, оны бағаламау қиын.
Төреші. Өзінің сыншылдығын асыра танытады. Ешкімге сен бейді, бойы наразылық пен кінәлауға толы, кешіруі өте киын. Сондай кекшіл.
Қорғаушы. Төрешінің қарама-қарсы бейнесі. Баскалардын қателіктеріне аса жұмсақ түрде қарайды. Соның нәтижесінде алам дардың дербес және сыншыл болуына кедергі келтіреді.
Манипуляцияга бейім адам қарама-қарсы типке жататын серіктеске сезімтал болады. Мысалы, эйел - жігерсіз, диктатор күйеуді таңдайды, онымен тұрақты одақ құрады, бұл одақта олар дың біреуі өзіне қолайлы тәсіл арқылы екіншісін басқарады. Егер ерлі-зайыптылардың біреуі оның өмірін, сезімдерін, қатынастарын таптайтын манипулятивті жолдан секіріп кетсе, бұл үлкен бакытсыздық.
Манипулятивті мінез-құлықтың типтері осындай
Императивті мен манипуляция бірігіп неліктен монолог қарым-қатынасты құрайды?
Адам басқаны оз әсерінің объектісі ретінде қарастыра от рып, шынайы әңгімелесушіні көрмей, оны слемей оз-озімен, өзінін максаттарымен, міндеттерімен түседі. карым-катынаска А.А.Ухтомскийдің айтуынша, адам оз айналасынан адамдарды емес, өзінің сыңарларын көреді. Ол оларға өзінің көзқарастарын, қате түсініктерін, көзқарастарын таңады, яғни, өзін ғана көреді. Серіктесті қабылдаудың бурмалану себебі, адамның мақсаттары немесе Ухтомскийдің айтуы бойынша оның доминанттары сон дай, яғни: Адам болмысты оз доминанттарына сәйкес қабылдай ды (Ухтомский А. А.).
Басқа адамға құрал ретінде қатынас жасаумен катар оған құндылық ретінде қатынас жасау да бар. Қатынастардың, доми нанттарды өзгеруі кеңес психологиясында диалог (М.М.Бахтин), ал батыс дәстүрінде қарым-қатынастың гуманистік типі (К.Роджерс) деген атауға ие болған қарым-қатынастың мүлдем жаңа, манипу лятор үшін мүмкін емес деңгейіне шығуға мүмкіндік берді. Диалог тық қатынастарда адамның кейбір басқа, өзінен және өзінің проек цияларынан өзгеше болмысты ашуы жүреді. Ең алдымен - басқа адамның болмысын, оның ойларын, сезімдерін, әлем жайлы түсі ніктерін ашу, демек, қоршаған әлемнің басқадай көкжиектерін ашу. Яғни, әңгімелесушінің қабылдауында Әлем қалай корініс табады.
Диалог, бұл - адамның даралық ретіндегі, өз өмірі мен қаты настарын жасаушы ретіндегі табиғи болмысы.
Диалог, бұл - тең құқылы субъект-субъектілі қарым-қатынас оның мақсаты: қарым-қатынас серіктестерінің бір-бірін өзара та ным-түсінісуі, озін-озі тану және өзін- өзі дамытуы. А. Хараштың анықтамасы бойынша, диалог - Меннің нақты бір басқалармен байланысқа түсу күйі. Басқаны түбегейлі танып білу мүмкін болма ғандықтан онымен қарым-қатынасқа түсу өзара ашылудың, түсіні судін, басқаның әлемге деген көзқарасын қабылдаудың үздіксіз шығармашылық процесіне айналады.
Диалог монологтық қарым-қатынасқа қарағанда мүлде басқа негіздерге құрылады. Ең алдымен - диалогтың мақсаты. Бір жағы ан ол адамныи озіне багытталган: озін-озі тану, озін-озі дамыту, тусіністікке деген кажеттлrи канагаттандыру. Екінші жагынан, диалогтын максаты-баска адам, ойткені баскага қүндылық ретінде катынас жасау гана өзіне катысты максаттарға кол жеткізуге мум- індік береді. Тағы бір маңызды сәт - диалогтық ойлауды іске асы у куралы. Қазіргі кезде оны ресми тілде біз диалогтық технология деп атаймыз. А. У.Хараш оларды жалпы түрде, бірақ өте кең прғыда анықтайды: стындау - есту; қарау - көру. Бұл мәселе ба тыстың гуманистік психологиясында, әсіресе К.Роджерстің теория сында егжей-тегжейлі қарастырылады.
Диалог ұғымына жақын көптеген ұғымдарды, гуманистік карым-қатынастың негізгі принциптерін анықтай отырып, К.Роджерс төмендегілерді бөліп көрсетті:
1. Қарым-қатынас серіктестерінің конгруэнттілігі, яғни, ту жірибе (күйзелістер), осы тәжірибені ұғыну мен қарым-қатынас құ ралдары арасындағы сәйкестік. Белсенді күй конгруэнттілігі адам ның өз-өзінің шынайы сезімдеріне сәйкес көрсетуіне мүмкіндік бе реді. Өзінің жеке тәжірибесінің басқалар үшін құндылығын ұғына отырып, адам екі жүзді болуды, өзіне және серіктеске қулық істеуді қажет деп таппайды, қарым-қатынаста өзін шынайы адами сапада көрсетеді. Мұндай ұстаным адамды өз-өзіне ашады және серіктесті, оның сезімдерін қабылдауда еркін болуына мүмкіндік береді. Со нымен, диалогтың бірінші технологиялық шарты серіктесте белсенді психологиялық күй туғызу, әңгіме осы жерде және қазір жүргізіледі.
2. Серіктес тұлғасын бағалаусыз қабылдау, оның ниеттеріне баламасыз түрде сенім таныту. Ю.С.Крижанская мен В.П.Третьяков былай дейді: ...гуманистік қарым-қатынаста серіктес дәл осы сәтте қажетті және қажетсіз функциялар, маңызды және маңызды емес сапалар деп бөлінбей тұтас түрде қабылданады... (Бахтин М.М.).
Бұл жерде басқаны шартсыз құндылық ретінде қабылдау ту ралы айтылып отыр. Басқаны қабылдау сеніммен, басқаның алдын да өзін ашуға, ол үшін қандай да бір күйзелістер объектісі, жеке тәжірибе сті болуға дайындықпен тығыз байланысты. Серіктесті тең құқылы, өзіндік пікірін білдіру мен өзіндік шешім қабылдауға құқығы бар ретінде қабылдау.
3. Қарым-қатынастың мәселелік, пікірталастық сипаты, ак апар мен озгермейтін шындық деңгейінде емес, көзқарастар мен ұстанымдар деңгейінде әңгіме жүргізу. Серіктес догма тіліне шкен кезде, таласка, козкарасты нақтылауға орын жок болған па, келісуге болмайтын болғанда диалог бүзылады. Талассыз беделдерге, халық даналығына, ғасырлар бойы келе жаткан к растарға сүйену диалогты іштей титықтатады, өйткені әңгімелес ші көбінесе олардың алдында өзінің мәселеге деген жеке козкара тарын білдіру мен жақтауға дайын еместігін жасырады. Халык даналыгына келер болсақ, оны талас кезінде өзіңнің шайқалып турган ұстанымыңа беделді қалқан ретінде қолдану біршама қиын. Кез келген мәселеге сіз тікелей қарама-қайшы пікір тауып аласыз, бір әділеттісі: адамдар көп, сол себепті әлемге деген көзқарастар да көп, яғни қанша адам болса, сонша пікір бар, олардың барлығы да қандай да бір қорытынды түрінде бекітілуге құқығы бар. Олар бі реудің көзқарасын талассыз бекітіп, таңып қою үшін емес, психо логиялық расталуға көмектесу үшін ойлап табылған: менің ғана бұлайша ойламайтыным қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz