Отбасы тәрбиесінің басымдылығын мойындау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ Қолжазба
құқығында
Кәкім Ә.Н.
ЖАСТАРДЫ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЙЫНДАУ КЕЗІНДЕ СҮЮ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
7М01101 – Педагогика және психология
Педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Успанова Клавдия Жаркеновна
к.п.н, доцент
Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ЖАСТАРДЫ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Отбасылық некелік өмірге даялаудағы отбасы әлеуметтік дамуының
теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .8
1.2 Қазақ халқының отбасы мен неке құрудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...18
2. ЖАСТАРДЫ БОЛАШАҚ ОТБАСЫ – НЕКЕЛІК ӨМІРГЕ ДАЙЫНДАУДАҒЫ ТӘРБИЕНІҢ
КЕЗЕҢДЕРІ
2.1 Студент жастарды болашақ отбасылық өмірге дайындаудағы халықтық
әдеп-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Қазіргі кезеңдегі қоғамда жастардың отбасы құруының кейінгі ұрпақтың
физиологиялық және генетикалық дамуына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 . ЭКСПЕРИМЕНТ БАРЫСЫНА СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІНЕ ТАЛДАУ
3.1 Қазіргі отбасының қоғамда атқаратын қызметтері және рөлдік
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Жас жұбайлардың отбасылық өмірге бейімделу
мəселесі ... ... ... ... ... ... ... .59
3.3 Отбасының басқа тәрбие институттарымен
әрекеттесуі ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Біз XXI ғасырда, қарқынды өзгеріп отыратын
қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы елдер жаңа қоғамға, ақпаратты
қоғамға енуде. Осыған байланысты Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық
саласында батыл өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Сондықтан да
қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын анықтау, ұлттық
ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге мүмкіндік
беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасында
және Қазақстан халқына Жолдауында: Біз жергілікті деңгейде де отбасын,
әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын
табуымыз керек. Неке және отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият
талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі
жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең
бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-
аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор
болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда – еліміз үшін
алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына
қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек.
Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа,
сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз, - деп атап
көрсетті [1].
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі – отбасы тұрақтылығын,
отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды
жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық
дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады.
Ажырасу статистикасы Республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын
көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан
қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде
отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге
орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың
төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай
отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Білім жүйесінің қоғамдық өмірінің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да
тигізетін ықпалы мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда
отбасының орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік қарым-
қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалы,
студенттердің отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық
және репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-
қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы,
құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан
басқа білім жүйесі жоғары оқу орны деңгейінде белгілі пәндерді
ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде
көмектесуі қажет.
Отбасы қоғамда – ең маңызды орта. Ол қылықты әрқашан азшылық, кішкене
топ, жеке адам істейді. Тарихтың шұғыл ұлы өзгерістерінде жеке адам
белсенділігінің рөлі артатыны кездейсоқ емес. Бұл жағдайда жастардың сана
деңгейімен, неке және отбасы өміріне дайындық дәрежесімен
байланыстырылған субъективтік фактордың отбасы орнықтылығына әсері сөз
болып отыр. Осыдан жоғары оқу орнының, білім беру жүйесінің атқаратын
рөлдерін бүтіндей қайта бағалау өте қиын. Қазіргі уақытта жоғары оқу орны
бірінші кезекте студенттің парасатты өсуіне бағыт алып, жеке бастың жан-
жақты қалыптасып, өнегелі дамуына көңіл бөліп, бірақ студенттерді отбасы
өміріне даярлау аспектісін ұмыт қалдыруда.
Көп жылдар бойы жоғары оқу орындары жоспарларында тиісті пән тіпті
қарастырылмаған.
Отбасы – некелік қарым-қатынастың мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың
әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың сырын ашып қана қоймай,
ғылыми басқарудың жолдары мен әдістерін көрсету болып табылады.
Бұл проблемалар, қандай білім болса, сондай отбасы қалыптасады дегендей,
отбасы мәселесі көп зерттеушілердің нысанына айналды.
Педагогтар, философтар, тарихшылар, демографтар, әлеуметтанушылар,
психологтар және басқа да мамандардың зерттеулерінде олар өз аспектілері
тұрғысынан қарайды, бірақ педагогикада оқу, тәрбие ұғымдары әрқашан да
өзекті проблема болып қала береді. Білім жүйесі іс жүзінде отбасы
мәселесіне бармайды, ал отбасы қажетті шамада білім жүйесімен жалғаспайды.
Нәтижесінде бейтарап алаң пайда болады, дәл осындай алаңда жеке бастың
әлеуметтену проблемасының бірі, атап айтқанда, білімнің әлеуметтік қызметі
ретінде жастарды отбасы өміріне даярлау болып табылады. Мұның бәрі
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға және оның талдануына пәнаралық
зерттеу тұрғысынан келуге себепші болды.
Жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік өмірге даярлаудың мәселесі
бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау, студент жастарды отбасы-
некелік өмірге даярлау мәселесінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз
дәрежесінде көрініс таппағандығы көрінеді. Демек, студент жастарды
отбасы-некелік өмірге жүйелі түрде даярлау арнайы зерттеу нысаны
болған жоқ. Сондықтан бүгінгі таңда, еліміздің жастарын отбасылық
өмірге дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің тәрбие теориясы мен
практикасында нақты тиімділігін таппағандығы арасындағы қайшылық
алып тұрғандығымен ерекшеленеді. Осы қайшылықтардың шешімін табу
мақсатында зерттеу тақырыбын Қазіргі студент жастарды отбасылық
өмірге даярлау мәселелері деп алуға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: жоғары оқу орындарында студенттерді болашақ
отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау,
студенттерді отбасылық өмірге дайындау әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
1. Жастардың болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздерін анықтау.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық
түсініктеме беру.
3. Жастардың болашақ отбасылық өмірге даярлау үшін тәрбие
жұмысының маңыздылығын айқындау.
4. Жастарды болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
шарттарын жасау.
5. Студентерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесін
жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Зерттеудің гипотезасы:
-отбасылық мәселелерді шешудегі, отбасы татулығын сақтау жұмыстарын
қолдана алу.
-некеге, жастардың өтбасылық өмірге студенттер тұлғасының
дайындықтарын алдын –ала қалыптастыру;
- отбасы тәрбиесі жағдайында жастарда қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруды жетілдіру үшін қоғам тарапынан бірлескен әрекеттер жүйелі
ұйымдастырылса.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
1. Жастардың болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздері анықталды.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық
түсініктеме берілді.
3. Жастардың отбасылық өмірге даярлауда тәрбие жұмысының
маңыздылығы айқындалды.
4. Жастардың отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық шарттары
жасалып, мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
1. Жастардың отбасылық өмірге даярлаудың қазіргі сипатын айқындайтын
қағидалар берілді.
2. Отбасы-некелік өмірге дайындық элективті курсының бағдарламасы
құрастырылды.
3. Жастардың отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеуiмiзге
философиялық, әлеуметтiк, психологиялық және педагогикалық әдебиеттер
негiз етiп алынды.
Отбасындағы қарым-қатынастың дамуына бағытталған теориялар мен
тұжырымдар адам психикасының онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қарым-
қатынас туралы Л.С. Выготскийдің[2], А.Н. Леонтьевтің[3], С.Л.
Рубинштейннің[4], А.Н. Ананьевтің[5], Д.Б. Элькониннің[6] т.б.
ғалымдардың еңбектерінде, қазақстандық ғалымдар К.Ж.Қожахметованың[7], Қ.Б.
Жарықбаевтың[8], С.Қ. Бердібаеваның[9], А.Ж. Аяғанованың[10],
А.А.Жұмаділлаеваның[11] этнопедагогикалық, этнопсихологиялық зерттеулерінде
көрініс тапқан.
А.Байтұрсынов[12], Ы.Алтынсарин[13], М.Жұмабаев[14],
Ж.Аймауытов[15], М.Әуезов[16], К.Д.Ушинский[17], А.С.Макаренко[18],
В.А.Сухомлинский[19] отбасылық тәрбиенің жалпы теориялық,
педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес қосқан
ғалымдар.
К.Кенжахметов [20], С.Қалиев[21], С.А.Ұзақбаева[22], С.Ғаббасов[23],
З.Әбілова[24] және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде халықтық
педагогиканың жан-жақты мәселелерін зерттеген, отбасының педагогика,
психология, өнер және әлеуметтану ғылымдарымен байланысының нығайуына
үлкен еңбек сіңірген.
Қазақ отбасы туралы мәселелер А.Биекенова [25], Е.Мұқанғалиев[26],
М.Баймұқанова[27], А.Бекжігіт, Ә.Ыстыбай[28], Б.Айтмамбетова[29]
еңбектерінде қарастырылған. Қазақ халқының отбасылық ерекшеліктері туралы
бұл ғалымдардың еңбектері жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік
өмірге даярлауда бізге маңызды теориялық, этнографиялық,
этносоциологиялық материалдар болып табылады.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары
туралы білімдер мен көзқарастар Х.А.Арғынбаев[30], Б.Қожабекова[31],
Т.Төлендиев, Иманбаев Қ. [32] еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған
негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен
неке мәселелері М.С.Мацковский, А.Г.Харчев[33], В.А.Сысенко[34] және
басқа да ресейлік ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Шет елдік
мамандардың ішінде Э.А.Тийт[35], Ф.Я.Варга[36], Д.В.Винникотт[37] және
т.б. зертеулерінде ашылып көрсетілген.
Жастарды отбасын құруға және болашақ ерлі-зайыптылардың
міндетін орындауға дайындау мақсатына бағытталған тәрбие жұмысын
жүргізу керек. Бұл тұрғыда педагогика және отбасы әлеуметтануында
көп жұмыстар жасалынды. Болашақ отбасы иесін даярлау проблемасының
педагогикалық аспектілері И.В.Гребенников[38],Л.М.Панкова[39] ,
Б.Шапиро[40],С.Д.Лаптенюк[41],Б.Кру глов[42],В.А.Бальцевич,С.Н.Бурова,Ф .Н.Вод
нева[43] және басқалардың еңбектерінде берілген. Бұдан басқа
жыныстық тәрбие пролемалары И.С.Кон[44], В.Е.Какан[45] зерттеулерінде
бейнеленген.
Зерттеу көздері: ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының Неке және
отбасы заңы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан-
2050 стратегиясы, Қазақстан халқына жыл сайынғы Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдаулары, оқу-әдістемелік құралдар, зерттеу
мәселесі бойынша психологтардың, педагогтардың, мәдениеттанушылардың,
философтардың, демографтардың ғылыми еңбектерi.
Зерттеуде қолданылған әдістер: тақырыпқа байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды
талдау, бақылау,әңгіме,интервью,анкета т.б.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы. диссертациялық жұмыс
тақырыбы бойынша Ізденіс білім әлемі журналында жарық көрген.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде отбасы мәселесіне байланысты әдебиеттерге теориялық
талдау жасалынды, зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, пәні, жалпы және
жеке болжамдары, мақсаты мен міндеттері.
Екінші кезеңде студенттерді болашақ отбасылық өмірге дайындау
зерттеудің әдіснамалық негіздері мен әдістері анықталды.
Үшінші кезеңі зерттеу, эксперименттік тұрғыда зерттеліп, нәтижелері
талданды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Магистрлік диссертация кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖАСТАРДЫ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Отбасылық некелік өмірге даялаудағы отбасы әлеуметтік дамуының
теориялары.
Қазіргі қазақ отбасыларындағы көптеген проблемалар жастардың отбасы-
некелік қатынастарға дайындықтарының нашарлығынан туындауда. Бұл жерде
әнгіме өте маңызды саналатын шаруашылық дағдыларына оқыту жөнінде ғана
емес, отбасы мүшелерінің қатынастарына негізделген отбасылық өзара тұрақты
қарым-қатынастардағы қиыншылықтарда кездесіп қалатын психологиялық
дайындықтар жөнінде болып отыр.
Халық педагогикасының элементтерін қолдану арқылы неке, отбасы
қатынастарының ерекшеліктері жөніндегі білімді арнайы шығарылған басылымдар
көмегімен, жас жұбайлар арасында лекция оқумен, жастарды неке қатынастарына
дайындауға бағытталған радио және теле бағдарламалар ұйымдастырумен
толықтырып отыруға болар еді. Қажетті дағдылар мен икемділікті орнықтыру
бұдан гөрі шаруашылық, тұрмыстық дағдыларды үйрету оңайырақ болады, ал екі
адам арасындағы қатынастарды байыптылық негізінде орната қою күрделірек
келеді. Алайда, ең күрделі де ұзаққа созылатын үдеріс - жастардың қүндылық
бағыт-бағдары мен қағида-тұжырымдарын қалыптастыру, мұны ерте кезден бастап
қолға алған отбасының жоғары беделі, өзге адамдарға деген жауапкершілік
сезімі, өзгелердің мүдделерiн ескеріп отыруға және түсінуге икемділік,
өзара көмек пен өзара қамқорлық ұстанымы - міне, осылардың барлығы да
отбасы өмірінің, оның ежелгі дәстүрлерінің, ата-аналар мен балалардың
бірлескен қызметі мен бірлескен тыныс тіршілігінің ықпалымен тәрбиеленеді.
Бұл жерде жасөспірімдерді өндiрістік ұжымдардағы болашақ өмірге бағыттап
отырумен қатар отбасылық рольді ойдағыдай орындауға тәрбиелеп отыратын
мектеп үлкен қызмет атқарады.
Жастарды некеге дайындау бағдарламасының шеңберінде шартты түрде
тәрбиелеуді болжамдау деп атауға болатын шаралар жиынтығы белгілі бір
деңгейдегі маңызға ие бола алады.
Төмендегідей халық даналықтары ұлттық педагогикалық тәрбиенің жетекші
әдістері болып табылады: “Бірлік жоқ болса, ұйым жоқ, ұйым жоқ болса, күйің
жоқ”, “Біреуің бас, біреуің аяқ бол, біреуің құйрық, біреуің қанат бол”,
“Жас күніңде еңбек қылсаң, есейгенде жетілерсің” және т.б.
Жасыратыны жоқ, соңғы кездері үйленгендерден ажырасқандардың саны
артып, тастанды, жетім балалар, жесірлердің саны көбеюде. Мұндай етек алып
бара жатқан мәселелер қоғамымыздың дамуына кесірін тигізетіні бәрімізге
мәлім. Сондықтан да, халқымыз М.Әуезовтің Ел болам десең, бесігінді түзе
деген даналық сөзін естен шығармауы керек.
Бүгінгі күннің талабына сай жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауда
ата-ананың рөлі мен міндеттері аса жауапкершілікті талап етеді.
Отбасы бала үшін өмір мектебі, онда мейірбандық, шындық, адалдық,
қайырымдылық т.б. адамгершілік қасиеттері дамиды және қалыптасады.
Отбасы үлкен және жауапты іс, осы істі ата-аналар басқарады және отан
қоғам алдында жауап береді, - деп А.С.Макаренко атап көрсеткендей, әрбір
ата-ана өзінің міндетін адал жене түсініп орындауы қажет. Баланың жеке
басын, мінез-құлқын, ой-санасын қалыптастыратын, өмірге жол ашып, жөн
сілтейтін, бағыт беретін бас ұстазы – ата-анасы.
Отбасы мүшелерінің бірлігі, әсіресе, ерлі-зайыптыдардың ынтымақтығы мен
сүйіспеншілігі, бір-біріне қамқорлығы, өзара адамгершілік қарым-
қатынастарын кеңейтеді. Мұндай принципте құрылған отбасы - балаларға үлгі,
енеге көрсететін, келешекте өз орнын тауып, бақытты, баянды ететін отбасы.
Отбасының тату-тәтті өмірі жастардың ер жетіп есуіне, адамгершілік
қасиеттердің барлығын бойына сіңіруіне жағдай жасайды. Мұндай отбасы қоғам
үшін адал кызмет ететін әрі оның дамуына пайда келтіретін жастарды
дайындайды.
Отбасы-некелік өмірдің басы жыныстық тәрбиеден басталады. Ал жыныстық
тәрбие адамгершілік тербиенің негізінде жүзеге асырылады.
Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің демекші, адамгершілік қасиет
атаның қанымен, ананың сүтімен берілетін нәрсе.
Орыстың ұлы педагогы А.С.Макаренко отбасы тәрбиесіне байланысты
көптеген мәселелерді, соның ішінде жыныстық тәрбие жайлы меселелерді
зерттеді. Ол балалардың жыныстық тәрбиесінің бірқалыпты және адамгершілік
тұрғысынан дамуына ата-ананың жауапты екендігіне назар аударды.
А.С.Макаренко: Жыныстық қатынастардың жоғары мәдениеті біздің алдымыздағы
маңызды қоғамдық мақсаттардың бірі болуы тиіс - деді[18].
Жыныстық тәрбие - жоғары адамгершілік сезім, бір-біріне сенушілік,
адалдық, тазалық, өзара махаббат мәселесі.
Бұндай тәрбиенің негізі – ата-ана өнегесі. Әке мен шеше арасындағы
шынайы махаббатты, сүйіспеншілікті, достықты, сыйлаушылықты, қамқорлықты
бала сезіп, көзімен көріп отыруы керек. Ата көрген оқ жанар, ана көрген
тон пішер деген халықтың дана сөзінің тәрбиелік маңызы зор. Ата-ананың
теріс қылықтары мен мінездері жыныстық тәрбиеге үлкен кедергі жасайды.
Олардың арасындағы ұрыс керіс, ұстамсыздық, неке бұзушылығы баланың жанына
жара түсіреді. Ал моральдық жағынан ұстамды, мейірімді, тату отбасы
жыныстық қатынастың дұрыс дамуына септігін тигізеді.
Ата-ана арасындағы шынайы махаббатқа, өзара сыйласуға негізделген
мызғымас достық – жыныстық тәрбиенің негізгі шартының бірі. Баланың ата-
анаға, аға-інілеріне, апа-қарындастарына, достарына деген сүйіспеншілік
сезімі адамгершілік тәрбиесінің жыныстық тәрбиеге әсер ететін ең маңызды
жақтары. Егер балада мұндай сүйіспеншілік сезімі тәрбиеленбесе, онда оның
келешектегі, таңдаған жарын сүюге қабілеті болмайды. Сондықтан балаларды
өздерімен құрдас ұл-қыздарға көңіл бөліп, ықыласпен қамқорлық жасауға
үйрету қажет. Әсіресе, баланы жас кезінен бастап шынайы махаббаттық өмірге
даярлауда әрбір ата-ана отбасында үлгі-өнеге көрсетуі керек.
Қазіргі отбасы және оның мәселелері психология, педагогика,
әлеуметтану, демография, экономика сияқты бірқатар ғылымдардың зерттеу
нысанына айналып келеді. Аталған ғылымдардың әрқайсысы отбасы қызметтерін
және оның даму мәселелерін өз ерекшелігіне орай қарастырады. Экономика –
бұл отбасының тұтынушы аспектілерін және оның өндірістегі материалды
игіліктері мен қызметтерін қарастырады. Этнография – түрлі этникалық
сипаттағы отбасылардың тыныс-тіршілігі ерекшеліктерін зерттейді. Демография
– халықтың өсу үрдісіндегі отбасы рөлін қарастырады. Педагогика – отбасының
тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындайды.
Отбасын зерттеуде аталған бағыттардың бірігуі әлеуметтік құбылыс
ретіндегі отбасы жайлы біртұтас түсінік алуға мүмкіндік береді.
Отбасы психологиясы – отбасындағы тұлғааралық қатынастар, тұлғаның
дамуына ықпал ету тұрғысында отбасы ішіндегі қатынастар (олардың
тұрақтылығы) заңдылықтарын зерттеуге баса назар аударады. Заңдылықтарды
білу – отбасылармен практикалық жұмыс жасауға, диагностика жүргізуге және
отбасылық өзара қатынастарды қайта құруға көмектеседі. Тұлғааралық
қатынастардың негізгі параметрлері – статусты-рөлдік ерекшеліктер,
психологиялық дистанция, қатынастар валенттілігі, динамикасы және
тұрақтылығы.
Отбасы психологиясының пәні – отбасының қызметтік құрылымы, негізгі
заңдылықтары және оның даму динамикасы; отбасында тұлғаның дамуы.
Отбасы психологиясының міндеттері:
- өмірдің әртүрлі кезеңдеріндегі отбасының қалыптасу заңдылықтарын және
оның қызметтік-рөлдік құрылымының дамуын зерттеу;
- некеге дейінгі кезеңді, некелік серіктесті іздеу және таңдау
ерекшеліктерін зерттеу;
- ерлі-зайыптылық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
- бала-ата-аналық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
- баланың әртүрлі жас кезеңдерінде дамуындағы отбасылық тәрбиенің рөлін
анықтау;
- отбасының қалыпты емес дағдарыстарын зерттеу және оларды жеңу
стратегияларын жасау.
Отбасы психологиясы саласында практикалық білімдерді қолдану – отбасы
психологы мен отбасына кеңес беруші қызметінің келесі түрлерін талап етеді:
- неке, некелік серіктесті таңдау және некелесу мәселелері бойынша
психологиялық кеңес беру;
- ерлі-зайыптылық қатынастар мәселелері (диагностика, түзету, алдын
алу) бойынша кеңес беру;
- отбасына дағдарыстық жағдаяттарда және ажырасуда психологиялық көмек
көрсету;
- бала-ата-аналық қатынастарға кеңес беру, диагностика жүргізу, алдын
алу және түзету;
- балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелері (дамудағы бұзылыстар
мен ауытқушылықтарға диагностика жүргізу, алдын алу және түзету)
бойынша психологиялық кеңес беру;
- тәуекелдік топ балаларын және дарынды балаларды тәрбиелеу мәселелері
бойынша психологиялық кеңес беру;
- бала асырау және асыранды балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша
психологиялық көмек көрсету;
- отбасынсыз (жақындарымен қарым-қатынас депривациясы жағдайындағы)
тәрбиеленіп жатқан балалар мен жеткіншектердің дамуындағы
ауытқушылықтар мен бұзылыстардың алдын алу;
- нағылеттер жүктілігіне психологиялық кеңес беру және психологиялық
қолдау;
- ата-аналардың қалыптасуына психологиялық қолдау көрсету.
Әлеуметтік институт ретіндегі отбасы қызметтерін анықтау көптеген
өзгерістерге ұшырады. Қазіргі таңда отбасы – бұл шағын әлеуметтік топ, ерлі-
зайыптылық одаққа және туыстық байланыстарға, яғни бірге тұрып, ортақ
шаруашылықты жүргізіп жатқан ер мен әйелге, ата-ана мен балаларға
негізделген жеке тұрмыс құрудың маңызды формасы.
Туыстық байланыстардың үш түрі бар: қандас туыстық (ағайындар, апалы-
сіңлілер, аға-қарындастар), туылу (ата-ана – бала), некелік қатынастар (ер
мен әйел, ерлі-зайыптылар).
Психологиялық-педагогикалық тұрғыда отбасы – бұл ата-ана мен балалар
арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасының тарихи жүйесі болып табылады. Қазақ тілі түсіндірмелерінде
Отбасы – өзіне, неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ, – деген
анықтама берілген.
Отбасы, біріншіден, шағын әлеуметтік топ ретінде қарастырылады және
оның қызметі тиімділігі топ ішіндегі коммуникация, яғни отбасы мүшелері
арасындағы қарым-қатынас, билік және көшбасшылық мәселелеріне, жанжалдарды
шешуге, әлеуметтік орталармен топаралық өзара әрекеттесулерге байланысты.
Екіншіден, шағын әлеуметтік топ ретіндегі отбасының ерекше сипаты –
жоғары аффективті қарқындылықпен және отбасы мүшелері арасындағы
қатынастардың эмоциялық қанықтылығымен, бір жағынан – махаббатпен,
сүйіспеншілікпен, басқа жағынан алғанда – өшпенділікпен, жек көрушілікпен,
шеттетілумен байланысты.
Жасөспірімдердің өсіп-жетілу кезеңіңдегі жыныстық, ұғымдарын табиғи
құбылыс деп тану кажет. Сол себепті ата - аналар, мұғалімдер оларға
күдікпен қарап, ол құбылысты әдепсіздік деп түсінбеуі тиіс. Қалыпты
мөлшерден ауытқымай өсіп келе жатқан ұл мен қыздың бойындағы жыныстық
құштарлық бізге ұнау - ұнамауына қарамастан ол — табиғи құбылыс. Керісінше,
бойында жыныстық құштарлық жоқ салқын тартып өсіп келе жатқан ұл мен
қызға бойында бір кемістік жоқ па екен? деп күдіктене қарауымыз керек.
Дегенмен, адамға жыныстық қабілет туа біткенімен, ол адамның өзге
қабілеттеріндей емес, кеш пісіп жетіледі, кеш қалыптасады. Сол себепті
жыныстық қабілетті ерте, мезгілінен бұрын ояту, белсенділігін арттыру -
есейген кездегі сексуалдық сезімді күңгірт тартқызады, жыныстық қабілетті
әлсіретеді. Жастықтың қызуымен мұндай жайларды ұмытуға болмайды. Оны
ескермесе, өкініш қасіреті басым болады.
Біздің алдымызға өсіп келе жатқан жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу,
адамның жеке басын үйлесімді дамыту, жоғары саналы, адал ниетті және дене
құрылысы сымбатты адам етіп тәрбиелеу міндеті қойылып отыр. Бұл тұрғыдан
қарағанда, жыныс тәрбиесінің және сол туралы тиісті мағлұмат алудың маңызы
өте зор. Деннің саулығы, ұзақ өмір сүру, еңбекте шығармашылық табыстарға
жету — міне, осылардың бәрі де жас ұрпаққа дұрыс тәрбие беру арқылы
қамтамасыз етіледі.
Өкінішке орай, жасөспірімдердің, жігіттер мен қыздардың жыныс
мәселелерімен, жыныстық әрекеттерімен ерте шұғылданудың адам психикасына
қаншалықты зиян келтіретіндігі, жүйке күйзелісіне душар ететіні жайында
білетіндері өте аз.
Жыныстық қатынас тек нәрестенің өмірге келуінің себепшісі ғана емес,
ақыл-ой мен дене құрылысының өсіп-жетілуі, еңбек, өнер, қоғам өмірі
адамдардың жыныстық қатынастарының белгілі бір жақтарымен тығыз байланысты
болады. Адамдардың жыныстық қатынасы қоғамдық өмірдің отбасы және бала
тәрбиелеу сияқты жақтарына тиісті әсер етеді.
Балалар мен жасөспірімдерге дұрыс жыныс тәрбиесін беру әрбір адамның
дене мен рухани сапасының жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін қажетті
жағдай болып табылады. А.Макаренко жыныс тәрбиесіне тоқтала келіп, бұл ең
алдымен, әлеуметтік жеке бас мәдениеттілігін тәрбиелеу болып табылады -
деп жазды [18,30б.].
Өкінішке қарай, батыс елдеріндегі үстемдік құрған әдебиет пен өнерде
бейнеленетін идеологияның азғыңдатушылық әсерінен, құлықтылық жағынан
тұрақсыздану кейде біздің жастардың белгілі бір топтарына ықпал етуде.
Ендеше өзіміздің өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымызды тәрбиелеуде бұл
идеологияның жағымсыз әсерін жою үшін идеологиялық жұмыстарды ата-ана,
тәрбиешілер мен дәрігерлер бірге бас қоса отырып жүргізсе тиімді болар еді.
Жасөспірім ұрпақтарды жыныс мәселесі бойынша дұрыс тәрбиелеу ең кішкентай
кезінен, әсіресе балалар жануарлар тіршілігін бақылау кезінде жыныс
қатынасы құбылыстарына тап болған уақыттан бастап назар аудару керек.
Айналаны қоршаған табиғаттың физиологиялық құбылыстарын баланың жасына
карай қарапайым, таза, анық етіп түсіндіру қажет, сонымен бірге бүл
түсініктерді балалардың мектеп бағдарламасынан алатын білімдерімен
біріктіріп, ұштастыра түсіндірген дұрыс. Бұл ата-аналар мен педагогтардың
өсіп келе жатқан ұрпақтарды бірігіп тәрбиелеудегі маңызды міндеті.
Бұл мәселелер жайыңда үңдемей құтылу жағдайы тек қана зиян келтіреді,
себебі, балалар мен жасөспірімдер бұл мағлұматтарды жолдастарынан
бұрмаланған түрде, яғни ересектер өмірінен алған ұятты, бүркемелі
бірдеңелерді қажетсіз жақтарынан мақсатсыз, әдепсіз, құпиялық жағдайда
алады. Мұның өзі баланың жан дүниесінде көп жылдарға созылатын жағымсыз
әсерлер қалдырады.
Жыныстық өмір мәселелерін отбасы және неке мәселелерімен тығыз
байланыстырған жен. Әдебиет пен өнердің ең жақсы үлгілерін пайдалана
отырып, жастарға тек бақытты да берік отбасы жағдайында ғана белгіленген
қандай да болсын жайларға: мамандыққа, материалдық жағдайларға және
басқаларға қатысты мақсаттарға жетуге болатындығын көрсету қажет.
Әдебиеттің, өнердің барлық түрлері, педагогтің әңгімелері отбасы жағдайында
тұрмыс ауыртпалығын екеулеп атқарғанда жеңілдейтінін, қайғы, дерт, уайым,
сәтсіздіктер жанға онша батпайтындығын, өмір серігі қуаныштарға,
табыстарға, жетістіктерге шын жүректен ортақ болатындығын жастарға
ұғындыруға арналуы тиіс.
Сонымен бірге жалғыз басты адамның тәртіпке келтірілмеген кездейсоқ
кездесулерінен артық тиянақсыздық, келешегі жоқтық және жалғандылық жоқ
екенін келешек жастарға табанды, жүйелі, түсінікті түрде айтып отыру қажет.
Жасөспірімдердің жыныстық тәрбиесі сияқты балалардың жыныстық даму
мәселесі де ата-аналардан, тәрбиешілер мен дәрігерлерден олардың арнаулы
білімі болуын және биология, физиология, психология саласынан әзірлігі,
сондай-ақ бұл сияқты ашыналық мәселелерді түсіндіруде іскерлікті,
ұстамдылықты, сезімталдықты көрсетуін талап етеді. Сондықтан жыныс тәрбиесі
тақырыбында арнаулы әңгіме өткізу үшін сауатты, білгір мамандарды
қатыстырған жөн.
Әйел мен ер адамдардың ағзасының функциялық ерекшелігін ескере отырып,
жыныс мәселесіне қатысты әңгімелерді, сұхбаттарды, пікірталастарды
жігіттерге бір бөлек, қыздарға бір бөлек етіп жүйелі түрде мектеп
бағдарламасына ендіріп өткізген дұрыс.
Ер балалармен және жасөспірімдермен әңгімелескенде, ең алдымен, олардың
назарын тамақтану, ұйықтау гигиенасына, денешынықтыру мен күш-қуатқа, ерлік
пен сұлулыққа ие болу үшін денешынықтыру және спортпен шұғылдану
мәселелерінің маңыздылығы мен пайдасына, шылым шегу мен спирттік ішімдіктің
зияндылығына аудару қажет. Осынан барып жыныс тәрбиесі мәселелеріне көшіп,
гигиеналық ақыл-кеңес беруге көшу оңай әрі пайдалы болады. Әсіресе, адамның
жыныс ерекшелігіне байланысты шәукеттің түнде ағуы жайында айтқанда
тындаушыларға, егер ол жиі болмайтын болса, мұны жасөспірімдерде болатын
табиғи және зиянсыз физиологиялық құбылыс екенін түсіндірудің маңызы зор.
Жас және ересек қыздармен жеке әңгімелескенде әңгімеге қатысқандардың
тобы шағын болғаны дұрыс. Олардың назарына жеке бас гигиенасына және
етеккір келу кезіне, жұқпалы микробтардың түсуін болдырмау үшін жыныс
органдарының тазалығын сақтаудың маңызы және етеккір келуінің бала табуға
және ағзаның басқа да өзіне тән ерекшеліктеріне қатысты мәселелеріне ерекше
назар аудару керек. Жыныс мәселесіне көшкенде қыз өзінің қыз абыройы
белгісі мен мақтанышын, өз махаббатын жүрегінің қалаулысына, болашақ
өмірлік серігіне беру үшін көзінің қарашығындай сактауы керек екенін және
ол үшін досына деген өз сезімін және өзіне деген оның сезімін нақтылы
тексеріп алу қажет екені ерекше атап айтылуы тиіс. Қыз кездейсоқ жыныс
қатынасының қандай ауыр зардаптары болатынын, соның салдарынан баламен
күйеусіз қалатынын немесе денсаулығын жоятынын, сөйтіп, өз өмірін мүлде
бүлдіріп, кейіпсіз, көріксіз ететінін білуі қажет. Бұл жерде өмірден
алынған мысалдар келтірілсе құба - құп.
Әлеуметтену ұғымы. Әлеуметтену ұғымының мазмұны индивидтің әлеуметтік
ортаға енуі, әлеуметтік әсерлерді игеруі, әлеуметтік байланыстар
жүйесіне араласуы, т.с.с. түсініктермен анықталады. Әлеуметтену үрдісінде
тұлға қоғам мүшесіне айналады, әлеумет ортасында өмір сүруіне мүмкіндік
туады, бүкіл адамзат баласының жинақтаған құндылықтары мен нормаларын,
білім мен тәжірибелер жүйелерін игереді.
Әлеуметтену екі жақты үрдіс, біріншіден, әлеуметтік ортадан адам өзіне
керекті білімді, тәжірибені, эмоцияларды, құндылықтар мен дағдыларды т.б.
өзіне алады, екіншіден, игерілген құндылықтар мен тәжірибелерге сүйене
отырып әлеуметтік байланыстар жүйесін құрады, әлеумет ортасынан алғандары
нәтижесіндеөзінің белсенді әрекеттерін реттейді. Біріншісі – әлеуметтік
тәжірибені игеру, ортаның адамға тигізетін әлеуметтік әсерін сипаттаса,
екіншісі – адамның өзінің белсенді іс-әрекетінің арқасында ортаға әсер
етуін көрсетеді.
Баланың әлеуметтену үрдісін қамтамасыз ететінәлеуметтік институт –
отбасы, әлеуметтендіруші агенттері болып – ата-аналары болып есептеледі.
Отбасындағы баланың әлеуметтену үрдісі мақсатқа бағытталған және стихиялы
болып екі түрге бөлінеді. Мақсатқа бағытталған әлеуметтену дегеніміз ата-
ананың ақыл кеңесі, үлгі-өнегелері, бірігіп атқарған шаруалары, стихиялы
әлеуметтену – отбасында баланың өзі куә болған оң және теріс ықпалдар, ата-
ананың теріс әрекеттері мен қылықтары нәтижесінде жинақталған тәжірибелер.
Әлеуметтену үрдісі белгілі бір психологиялық механизмдердің желісінде
жүзеге асады. Олай болса, отбасындағы баланың әлеуметтену үрдісін
қамтамасыз ететін механизмдерге тоқталып өтейік:
1. Дүниеге келгеннен басталатын әлеуметтену үрдісі персонификация және
идентификация (ұқсастырылу) механизмдері негізінде жүзеге асады. Дүниеге
жаңа келген сәби ата-анасының өмір тәжірибесін көріп өседі де есейе келе
сол көргендерін қайталай отырып, болашақта атқаратын қызметі мен орындайтын
рөлдерін игереді. Мысалы, 2-3 жастағы балалар үйде ата-аналары не істесе,
ойнаған кезінде соны қайталайды. Қыз бала анасының қылықтарын, ал ер бала
әкесінің қылықтарын қайталайды. Бұл жай ғана ойын емес. Ол ертең есейгенде
қыз баланың ана болатынын, дүниеге сәби әкеліп, ас пісіру, үй жинау сияқты
қызметтермен айналысатыны туралы тәжірибе жинайды, ал ұл балалар ер азамат
болуға дайындықты бастайды. Осыдан келіп қыз бала анасына, ұл бала әкесіне
ұқсайды. Қазақ халқы бұл айтылғанды әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз
өсер деген қанатты сөзімен кейінгі ұрпаққа жеткізген.
2.Атақты орыс психологы Л.С.Выготский психологияға енгізген
интериоризация механизмі. Интериоризация латын тілінен аударғанда сырттан
ішке енгізу деген мағынаныбілдіреді. Яғни адам өзінің психикалық әлемін
біртіндеп сыртқы ортаның ықпалымен, оқыту және тәрбиелеу үрдістерінде ақыл,
білім, тәжірибе, дағдыларды жинақтап, әлеуметтік-психологиялық қасиеттерге
ие болады. Яғни сырттан ішке енгізілген білім, тәжірибе, дағдылар
әркімнің дара және жас ерекшеліктеріне қарай үнемі динамикалы өзгеріп
отыратын құбылыс. Бала дүниеге келгеннен бастап белсенді түрде сыртқы
ортамен байланысқа түседі. Нәтижесінде психикалық даму заңдылықтарына
сәйкес өзіндік санасын, өмірге деген қатынасын қалыптастырады. Бұл үрдісте
ата-ананың рөлі ерекше. Баланың бойындағы жақсы қасиеттер ананың сүтімен,
әлдиімен, жылы-жылы сөйлеген сөзімен, мейірімді жүрегімен, үлгі-
өнегеболарлық әрекеттерімен әлем кеңістігіне сенімді кіруіне негіз болады
[2].
3. А.Н.Леонтьев бойынша игеру және өз құндылығына айналдыру
механизмдері арқылы бала дүниеге келген күннен бастап, қоршаған ортасындағы
құндылықтарды игере бастайды. Жақсы мен жаманның, қайырымдылық пен
зұлымдықтың ара қатынасын ашып, өзінің рухани-адамгершілік құндылықтар
жүйесін түзеді. Игерілген білім, тәжірибелер оның құндылығына айналып
болашақта өз әрекеттерін реттеуде белсенді пайдаланады [3].
З. Фрейдтің әлеуметтік дамуға енгізген келесі психологиялық
механизмдері: имитация (еліктеу), идендификация (ұқсастырылу), ұят және
кінә сезімдері.
Имитаця (еліктеу) – баланың қандай да белгілі әрекет-қылық үлгісін
саналы қайталауға тырысуы. Мұндай үлгі ата-ана, жақындарының, достарының
және т.б. әрекеттері болуы мүмкін. Осы механизм негізінде бала көргендерін,
естігендерін ұқсастыра қайталай отырып,болашақта нені айтуға, істеуге
болмайды дегендей жақсы мен жаманның ара қатынасын ашады.
Идентификация (ұқсастырылу) бала өзін ата-анасымен, ағайын-
туыстарының,достарының ішіндегі өзіне ұнаған адамдармен ұқсастырылу арқылы
жақсы (өкінішке орай кейде теріс) әрекет-қылық үлгілерін, олардың бойындағы
құндылықтар мен нормаларды қабылдап өзінің меншікті әлеуметтік-
психологиялық сапа-қасиеттеріне айналдырады.
З.Фрейдің ойынша, психологиялық ұқсау мен теңестіру ұнамды мінез-
құлық үлгілерін қабылдау механизмдері болса, ұят пен кінә – теріс
әлеуметтік дамудың механизмдері болып табылады. Бұл екі механизм мағынасы
жағынан бір-біріне өте жақын және адамның ішкі мазасыздануы мен өзінің
кейбір қылықтарының әшкереленіп қалама деп ұялу, өзін кінәлі сезіну
сезімдерімен байланысты. Яғни, ұят, әдетте, адамды масқара, әшкере ету
сезімімен бірге жүреді. Бұл сезім баланың өз әрекеттерін басқалардың
көзімен бағалауға негізделген. Өзін кінәлі сезіну – баланың өзіндік бағасын
төмендетіп, болашақта мектепте нашар оқуына, жігерсіз бала болуына және
іштей күйзеліске түсуге әкеледі [47].
Америка психологы Ч.Кули әлеуметтену үрдісінде баланың өзіндік
санасының қалыптасуына оны қоршаған бастапқы әлеуметтік ұжымдардағы өзге
адамдардың (ата-аналар, туыстар, көршілер, достар және т.б.) пікірлері мен
түсініктерінің маңыздылығына назар аударады.
Қоршаған жақын адамдарының пікірлері бала үшін соншалықты маңызды да
мәнді, себебі олардың ықпал-әсері арқасында оның Мен бейнесі қалыптасады.
Егер отбасында татулық, сыйластық болса, уақыт өте келе бастапқы әлеуметтік
ұжымдардағы әлеуметтік ықпалдар мен байланыстардың шеңберінің кеңеюі
нәтижесінде субъективті Мен нығайып, тұрақтанады, қоршаған адамдар
ықпалымен баланың өзін-өзі қадағалау, бақылау қабілеті артады, әлеуметтік
нормалары мен құндылық бағдары, әлеуметтік белсенділігі жоғарылайды.
Ч. Кули өз теориясында баланың Мен бейнесінің қалыптасуындағы
әлеуметтік қарым-қатынастарға үлкен мән беріп, кіші әлеуметтік топтардың
(ата-аналар, жақындардың, көршілер және т.б.) ықпалын жоғары бағалаған.
Дегенмен, олар бала өміріндегі Мен дәрежесінің кемелденуіндегі бастапқы
баспалдақтары болып табылады [48].
Американдық ғалым-психолог Дж.Г. Мид баланың әлеуметтік кемелденуінде
әлеуметтік қарым-қатынастардың рөлін ерекше бағалаған. Дж.Мид отбасындағы
өзара түсіністік пен сыйластық болашақтағы үйлесімді әлеуметтік
қатынастардың негізі екенін айта келе, ата-ананың балаға айтқан жақсы және
жаман сөздерінің бала психикасының, өзін-өзі бағалау деңгейіне ықпалына
баса назар аударған. Автор жақсы сөздермен қарым-қатынас жасайтын отбасында
тәрбиеленген балалар көңілді, батыл, қиындықтардан қашпайтын, өзіне өзі
сенімді болатынын, ал жаман сөздермен атақ тағылған балалар қорқақ, өзіне
деген сенімі, бағалауы төмен, жанжал шығаруға жақын тұратынын тәжірибемен
дәлелдеген. Осыған байланысты оның атақ тағу теориясы жарыққа шыққан.
Шынында да біздің қазақтар кейде баласына жаман бала, қара бала деп
айтады. Себебін көз тимесін, тіл көзден сақтасын деген түсініктермен
байланыстырады. Соңынан сондай сөздерді естіп өскен баладан тәртіпсіз, ата-
анасына қайырсыз, ешкімге мейірімі жоқ адам шығады. Еврей халқы балаларын
кішкене күнінен бастап сен ақылдысың, сен әдемісің деген сөздермен
тәрбиелейді екен. Содан да болар ғылымдағы, өнердегі майталман адамдар сол
ұлттың өкілінен шыққан.
Ата-ананың бала тәрбиелеуде оларға әртүрлі өлеңдер айтып, ойындар
ойнағанының маңызы зор. Ойын кезінде бала белгілі бір рөлдерді орындайды,
туындайтын келіспеушіліктер мен жанжалдық жағдаяттарды баламен талқылай
отырып шешкенде оның ақылын, өзіндік санасын дамытады, әлеуметтік тәжірибе
жинауға ықпал етеді, келе-келе әлеумет ортасында туындайтын келеңсіз
жайларды конструктивті шешуге машықтанады, әлеуметтік нормалар мен
құндылықтарды танып біледі, соның негізінде мінез-құлқын, өзінің
белсенділіктерін бақылай отырып реттеуді үйренеді [49].
Орыс педагогы В.Соловейчик өзінің зерттеулерінде қазіргі ата-ананың
бала тәрбиесіне тәулігіне 17-20 минут қана уақыт бөлетінін анықтаған.
Мұншама аз уақыт ата-анамен баланың арасында түсіністік, сыйластық
сезімдерін қалыптастыру үшін өте аз. Сондықтан да болар қазіргі көптеген
балалар мен ата-аналар арасында өзара түсіністіктің болмауы.
Бала отбасындағы тәрбие үрдісінде қоғамдық мәдениетті қабылдайды. Ата-
анасының үлгі өнегелеріне қарай қарым-қатынас, қоғамдық ортада өзін-өзі
ұстау, өзін-өзі жетілдіру мен жүзеге асыруы қалыптасады. Әділдік, әсемдік,
сыпайылылық, сыйластық, ар-намыс және абырой сияқты жоғарғы сезімдері
байиды. Ол алдына қойған маңызды мақсаттарына қол жеткізу үшін кездескен
қиындықтардан қашпай, табандылық көрсетіп, көздегеніне жетеді. Өмірдің
сынақтары кезінде күйзеліске түспей, үлкен шыдамдылық пен қайраттылық
танытады. Өз табыстары мен ұтылыстарының себебін басқадан көрмей,
жауапкершілікті өзіне ала біледі. Күрделі өмір жағдайларында
жауапкершілікті жоғары ұстап, тәуекелдікке бел буып, бастаған ісін
абыроймен аяғына дейін жеткізеді. Көңіл-күйі тұрақты, әсемдік пен
әдемілікке құштар, рухани дүниені сезімталдығымен танып білетін
саналылығымен ерекшеленеді. Өз қадір-касиетін құрметтей білумен бірге,
үнемі өзіне сырттай көз жіберіп, бағалауға бейім, өзін-өзі шығармашылық
жағынан жетілдіріп отырады, қарым-қатынаста орынды әзіл қолданып, сөйлеу
мәдениетін танытады.
Отбасында баланың әлеуметтену үрдісінің үш өрісі:
Біріншісі – белсенді іс-әрекет. Баланы еңбек арқылы тәрбиелеудің
маңызы зор. Еңбектену кезінде бала адамзат тарихы жасап келген тәжірибені,
құндылықтар жүйесін іс-әрекет тәсілдерін игере отырып, сол ортаның белсенді
мүшесіне айналады. Осы жағдайда өте маңызды тағы да үш түрлі үрдістер
жүзеге асырылады. Біріншіден, әртүрлі іс-әрекет түрлері мен оның
формаларының арасындағы байланыстарды игереді. Осыдан туындайтын екінші
үрдіс – өзі таңдаған, жетекші іс-әрекетке баса назар аудара отырып,
басқаларын соған бағындырады. Үшінші үрдіс, іс-әрекет барысында бала жаңа
рөлдерді игереді және олардың маңыздылығын түсінеді. Осының бәрі баланың
болашақта өз ісінің шебері болуға, іс-әрекет субъектісі ретінде
қалыптасуына тиімді ықпал етеді.
Әлеуметтенудің екінші өрісі – қарым-қатынас. Ата-анамен, отбасы
мүшелерінің арасында үйлесімді, өзара түсіністік қарым-қатынас баланың
әлеуметтік-психологиялық дамуына ерекше тиімді ықпал етеді. Отбасындағы
өзара сыйластық пен түсіністік ертең ер жеткенде қоғамдық ортадағы
адамдармен жайлы қарым-қатынас құруға негіз береді. Ата-ана жас
ерекшеліктеріне сәйкес баланы ертерекотбасы шаруашылығына араластара
отырып, білмегенін түсіндіре отырып, бірге атқару арқылы танымдық
үрдістерінің аумағын кеңейтеді, еңбек сүйгіштікті, еңбек әрекетінде
өзгелермен үйлесімді қарым-қатынас жасау түсініктерін қалыптастырады [50].
Қарым-қатынас іс-әрекетпен тығыз байланысты, қарым-қатынассыз іс-
әрекетті ұйымдастыру, белгілі бір нәтижеге жету мүмкін емес. Іс-әрекет
үстінде қарым-қатынас кеңейіп, мағынасы тереңдейді, – деп есептейді
орыс психологы А.Н.Леонтьев. Іс-әрекет негізіндегі қарым-қатынаста
тұлғаның өмір тәжірибесі мен білімі, практикалық дағдылары мен
біліктілігі, дағдылары мен шеберлігінің арнасы кеңейеді.
Эксперименталдық зерттеулердің нәтижелеріне сүйене отырып Л.Д.Фридман,
А.В.Маркова, Л.И.Божович т.б. баланы ерте жастан еңбек тәрбиесінде
үйлесімді қарым-қатынас орнатуға баулу, оның әлеуметтік байланыстарының
нәтижелі болуына кепілдік береді деп есептеген. Мұны атақты психолог
Л.С.Выготский ата-анамен баланың әріптестік, серіктестік әрекеттері
арқылы психиканың жоғарғы қызметтерінің оңтайлы қалыптасуы жүзеге асады
деген. [51,52,53, 54].
Қазақстан Республикасының Конституциясында (27-бап) Неке мен отбасы,
ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы, әрі
міндеті, - делінген.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру
жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар,
ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау, еңбек нарығында бәсекелесуге қабілетті білікті
жұмысшылар мен мамандар даярлау, олардың біліктілігін арттыру,– деп
көрсетілген. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында жалпы білім беретін
мектептерде зияткер, дене бітімі және рухани дамыған азаматты
қалыптастыру қажеттігі, ол үшін Білім беру ұйымдары мен отбасыларда
адамгершілік-рухани мәдениеттің жоғары деңгейіне қол жеткізетін болады
делінген. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың әр жылда халыққа
арнайтын Жолдауында да отбасылық құндылықтарды сақтау, бала тәрбиесі
мәселесін дәріптеу, ата-аналардың балаларын шынайы қамқорлыққа алу
мәселелері тұрақты сөз болып келеді. Бұл жолдар әр баланың білім алуына
мемлекеттің басты назар аударатынын және ол отбасының парызы екенін
айғақтай түседі. Осы міндеттерді шешуде Қазіргі отбасы тәрбиесі оқу
пәні жастарды отбасы тәрбиесіне дайындауда үлкен рөл атқарады. Бұл
пәннің мақсаты-болашақ мамандарды тәрбие жүйесіндегі қазақ халқының
отбасылық тәрбие өзгешеліктері мен отбасылық қарым- қатынас жайлы
біліммен қаруландырады, көпғасырлық тәрбие әрекеті нәтижесінде
жинақталған отбасы тәрбиесі жайлы пікірлерді өмірде қолдана алу
дағдысын игертуді көздейді. Ал, пәннің міндеті-болашақ педагогикалық
мамандық студенттерін қазіргі отбасы тәрбиесі мәселелерімен
қаруландыру, орта ғасыр ойшылдары, ақын-жыраулар, ағартушылар, ғалым-
педагогтар еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі туралы ой-пікірлермен
таныстыру болып табылады. Қазақ отбасылық тәрбиесінің теориялық,
педагогикалық және психологиялық негіздерін жасауға Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов т.б. үлкен үлес қосты.
Қазақ қауымы, ондағы отбасының тарихы, оның ерекшеліктері, ондағы бала
тәрбиесі туралы Х.Арғынбаевтың, С.Мұқановтың, Д.Кішібековтың,
С.Кенжеахметұлының, А.Жүнісовтың, Қ.Толыбаев- тың, С. Қалиевтың,
М.Оразаевтың, М.Смайлованың т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Қазақ этнопедагогикасының теориялық – әдіснамалық және қол- данбалы
негіздерін Т.Тәжібаев, М.Ғабдуллин, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, К.
Қожахметова, С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев, Р.Дүйсембінова,
А.Қалыбекова, т.б. жасаған.
Кеңестік қоғамдағы отбасылық тәрбие проблемасы бойынша Қазақс тандық
ғалым-педагогтар Ж.Қоянбаев, Қ.Жақыпов т.б. арнайы еңбектері жарық
көрген. Қазақ отбасында қыз бала мен ер баланы тәрбиелеу проблемасы
Ж.Байжанованың, қыз бала тәрбиесі Т.Төленбаев пен Қ.Иманбаевтың,
А.Исабекованың, А.Бекжігіт пен Ә.Ыстыбайдың, Г.Мейірханованың,
Ж.Сарыбекованың,
Б.Әлімқұлова мен Е.Әбдрамановтың, З.Башбаеваның, С.Дорженовтың,
әйел және отбасы туралы Т.Байтастың ғылыми-көпшілікке арналған еңбектерінде
жалпы түрде сөз болған.
Қазақ этнопедагогикасындағы отбасылық тәрбиесі проблемасының кейбір
мәселелері бойынша бірқатар диссертациялық жұмыстар қорғалған
(Қ.Сейсембаев, С.Жамансариева, А.Дайрабаева, Ж.Сәкенов, А.Жумадуллаева).
Қ.Сейсембаевтың еңбегінде отбасылық тәрбиеде балаларды мектепке
дайындауда қазақ халық педагогикасының озық идеялары мен тәжірибесін
пайдалану мәселесі, С.Жамансариеваның зерттеуінде отбасы мен мектептегі
қазіргі тәрбие практикасында қазақ халық педагогикасының идеялары мен
дәстүрлері қарастырылған. Ал, А.Дайрабаеваның жұмысында қазақ халық
педагогикасындағы қыздарға адамгершілік тәрбиесін берудің тарихы,
Ж.Сәкеновтың зерттеу жұмысында жоғары сынып оқушыларын отбасылық өмірге
дайындауда халықтық дәстүрлерді пайдалану, А.Жумадуллаеваның жұмысында
жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздері анықталған. Ал, Ж.Сарыбекованың зерттеу жұмысында қазақ
отбасындағы қыз бала тәрбиесі және оған болашақ мұғалімдерді даярлау
мәселесі қарастырылған.
Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік,
қонақжайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл қасиеттерін жас
ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әр оқытушы сан ғасырларда
қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет- ғұрыптарды жан-жақты терең білумен
қатар өзінің бойына адамдық
құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт. Ол рухани-
адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып білім
берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Гуманизм, табиғатпен
үйлесімділік, халықтық, еңбекте тәрбиелеу, сезімталдық, тәрбиенің
жүйелілігі мен бірізділігі, талаптар бірлігі, бала тұлғасына ілтипат пен
құрмет- бұлар ұрпақ тәрбиелеудің халықтық жетекші бастаулары жүйесін
құрайды. Бұл принциптердің қадағалануы баланы табиғи жағдайда қояды, яғни
оның дағдылы ортада өсіп жетілуін, туған тілінде оқып, мәдени-тарихи,
рухани ұлттық дәстүрлер мен әдет - ғұрыптар арқылы тәрбиеленуін қамтамасыз
етеді. Қазақ халқының отбасылық тәрбиесі басқа халықтарға қарағанда өзгеше
жүзеге асырылады. Қазақ халық педагогикасында отбасылық тәрбиенің мынадай
кезеңдері пайда болған: құрсақ тәрбиесі, бесік тәрбиесі, қыз бала тәрбиесі,
ұл бала тәрбиесі, келін тәрбиесі, ер азамат тәрбиесі.
Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктері арқылы сол
халық отбасы тәрбиесінің де өзіне ғана тән мәдени құндылықтары
қалыптасады. Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері оның
халықтық педагогика мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген.
Қазақ отбасындағы бала тәрбиесін ұл тәрбиесі, қыз тәрбиесі деп жеке-
жеке мән беріп қарастыру да оның өзіндік ерекшеліктерінің ішіндегі
маңыздысының бірі. Қазақ табиғатында отбасы иелері ең әуелі өз ұлы мен
қызының алдында тәрбиелі, өнегелі, көргенді, үлгілі болуға тырысқан.
Оның ең басты себебі, ұлдың ұяты - әкеде, қыздың ұяты - шешеде деп
бағалағандықтан. Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы - ұлттық
мәдениетінің маңызды белгісі болып табылады. Ұлт тәрбиесінің сезімдік
әсері зор. Сондықтан халықта
Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле
деген мақал бар. Бұл қазаққа тән жақсы қасиеттер мен ұлттық сананы
ұрпаққа қалыптастыру, ұлтымыздың дүниетанымдық тәжірибесін жалғастыру
дегенге саяды.
2. Қазақ халқының отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері
Халық педагогикасында әдептіліктің мінез-құлық әдептері, жүріс-тұрыс
әдептері, адамдармен қатынас әдептері деп аталатын түрлері бар. Бұл кең,
ауқымды, бәрін тізіп шығу қиындығы себепті бағыт-бағдар беру үшін бір
қатарын көрсетіп, әрі дамыту мұғалімнің еркіне қалдырылады. Мінез-құлық
әдептері: кеңпейілділік, кішіпейілділік, салмақтылық, парасаттылық,
бауырмалдық, шыдамдылық, сыйластық, ұстамдылық, биязылық. Білімпаздық,
меймандостық және т.б. Ал жүріс-тұрыс әдептеріне: кісіге қарай керілмеу,
киімді жағаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ Қолжазба
құқығында
Кәкім Ә.Н.
ЖАСТАРДЫ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЙЫНДАУ КЕЗІНДЕ СҮЮ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
7М01101 – Педагогика және психология
Педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Успанова Клавдия Жаркеновна
к.п.н, доцент
Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ЖАСТАРДЫ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Отбасылық некелік өмірге даялаудағы отбасы әлеуметтік дамуының
теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .8
1.2 Қазақ халқының отбасы мен неке құрудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...18
2. ЖАСТАРДЫ БОЛАШАҚ ОТБАСЫ – НЕКЕЛІК ӨМІРГЕ ДАЙЫНДАУДАҒЫ ТӘРБИЕНІҢ
КЕЗЕҢДЕРІ
2.1 Студент жастарды болашақ отбасылық өмірге дайындаудағы халықтық
әдеп-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Қазіргі кезеңдегі қоғамда жастардың отбасы құруының кейінгі ұрпақтың
физиологиялық және генетикалық дамуына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 . ЭКСПЕРИМЕНТ БАРЫСЫНА СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІНЕ ТАЛДАУ
3.1 Қазіргі отбасының қоғамда атқаратын қызметтері және рөлдік
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Жас жұбайлардың отбасылық өмірге бейімделу
мəселесі ... ... ... ... ... ... ... .59
3.3 Отбасының басқа тәрбие институттарымен
әрекеттесуі ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Біз XXI ғасырда, қарқынды өзгеріп отыратын
қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы елдер жаңа қоғамға, ақпаратты
қоғамға енуде. Осыған байланысты Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық
саласында батыл өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Сондықтан да
қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын анықтау, ұлттық
ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге мүмкіндік
беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасында
және Қазақстан халқына Жолдауында: Біз жергілікті деңгейде де отбасын,
әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын
табуымыз керек. Неке және отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият
талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі
жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең
бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-
аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор
болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда – еліміз үшін
алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына
қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек.
Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа,
сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз, - деп атап
көрсетті [1].
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі – отбасы тұрақтылығын,
отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды
жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық
дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады.
Ажырасу статистикасы Республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын
көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан
қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде
отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге
орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың
төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай
отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Білім жүйесінің қоғамдық өмірінің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да
тигізетін ықпалы мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда
отбасының орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік қарым-
қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалы,
студенттердің отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық
және репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-
қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы,
құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан
басқа білім жүйесі жоғары оқу орны деңгейінде белгілі пәндерді
ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде
көмектесуі қажет.
Отбасы қоғамда – ең маңызды орта. Ол қылықты әрқашан азшылық, кішкене
топ, жеке адам істейді. Тарихтың шұғыл ұлы өзгерістерінде жеке адам
белсенділігінің рөлі артатыны кездейсоқ емес. Бұл жағдайда жастардың сана
деңгейімен, неке және отбасы өміріне дайындық дәрежесімен
байланыстырылған субъективтік фактордың отбасы орнықтылығына әсері сөз
болып отыр. Осыдан жоғары оқу орнының, білім беру жүйесінің атқаратын
рөлдерін бүтіндей қайта бағалау өте қиын. Қазіргі уақытта жоғары оқу орны
бірінші кезекте студенттің парасатты өсуіне бағыт алып, жеке бастың жан-
жақты қалыптасып, өнегелі дамуына көңіл бөліп, бірақ студенттерді отбасы
өміріне даярлау аспектісін ұмыт қалдыруда.
Көп жылдар бойы жоғары оқу орындары жоспарларында тиісті пән тіпті
қарастырылмаған.
Отбасы – некелік қарым-қатынастың мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың
әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың сырын ашып қана қоймай,
ғылыми басқарудың жолдары мен әдістерін көрсету болып табылады.
Бұл проблемалар, қандай білім болса, сондай отбасы қалыптасады дегендей,
отбасы мәселесі көп зерттеушілердің нысанына айналды.
Педагогтар, философтар, тарихшылар, демографтар, әлеуметтанушылар,
психологтар және басқа да мамандардың зерттеулерінде олар өз аспектілері
тұрғысынан қарайды, бірақ педагогикада оқу, тәрбие ұғымдары әрқашан да
өзекті проблема болып қала береді. Білім жүйесі іс жүзінде отбасы
мәселесіне бармайды, ал отбасы қажетті шамада білім жүйесімен жалғаспайды.
Нәтижесінде бейтарап алаң пайда болады, дәл осындай алаңда жеке бастың
әлеуметтену проблемасының бірі, атап айтқанда, білімнің әлеуметтік қызметі
ретінде жастарды отбасы өміріне даярлау болып табылады. Мұның бәрі
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға және оның талдануына пәнаралық
зерттеу тұрғысынан келуге себепші болды.
Жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік өмірге даярлаудың мәселесі
бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау, студент жастарды отбасы-
некелік өмірге даярлау мәселесінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз
дәрежесінде көрініс таппағандығы көрінеді. Демек, студент жастарды
отбасы-некелік өмірге жүйелі түрде даярлау арнайы зерттеу нысаны
болған жоқ. Сондықтан бүгінгі таңда, еліміздің жастарын отбасылық
өмірге дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің тәрбие теориясы мен
практикасында нақты тиімділігін таппағандығы арасындағы қайшылық
алып тұрғандығымен ерекшеленеді. Осы қайшылықтардың шешімін табу
мақсатында зерттеу тақырыбын Қазіргі студент жастарды отбасылық
өмірге даярлау мәселелері деп алуға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: жоғары оқу орындарында студенттерді болашақ
отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау,
студенттерді отбасылық өмірге дайындау әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
1. Жастардың болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздерін анықтау.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық
түсініктеме беру.
3. Жастардың болашақ отбасылық өмірге даярлау үшін тәрбие
жұмысының маңыздылығын айқындау.
4. Жастарды болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
шарттарын жасау.
5. Студентерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесін
жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Зерттеудің гипотезасы:
-отбасылық мәселелерді шешудегі, отбасы татулығын сақтау жұмыстарын
қолдана алу.
-некеге, жастардың өтбасылық өмірге студенттер тұлғасының
дайындықтарын алдын –ала қалыптастыру;
- отбасы тәрбиесі жағдайында жастарда қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруды жетілдіру үшін қоғам тарапынан бірлескен әрекеттер жүйелі
ұйымдастырылса.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
1. Жастардың болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздері анықталды.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық
түсініктеме берілді.
3. Жастардың отбасылық өмірге даярлауда тәрбие жұмысының
маңыздылығы айқындалды.
4. Жастардың отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық шарттары
жасалып, мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
1. Жастардың отбасылық өмірге даярлаудың қазіргі сипатын айқындайтын
қағидалар берілді.
2. Отбасы-некелік өмірге дайындық элективті курсының бағдарламасы
құрастырылды.
3. Жастардың отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеуiмiзге
философиялық, әлеуметтiк, психологиялық және педагогикалық әдебиеттер
негiз етiп алынды.
Отбасындағы қарым-қатынастың дамуына бағытталған теориялар мен
тұжырымдар адам психикасының онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қарым-
қатынас туралы Л.С. Выготскийдің[2], А.Н. Леонтьевтің[3], С.Л.
Рубинштейннің[4], А.Н. Ананьевтің[5], Д.Б. Элькониннің[6] т.б.
ғалымдардың еңбектерінде, қазақстандық ғалымдар К.Ж.Қожахметованың[7], Қ.Б.
Жарықбаевтың[8], С.Қ. Бердібаеваның[9], А.Ж. Аяғанованың[10],
А.А.Жұмаділлаеваның[11] этнопедагогикалық, этнопсихологиялық зерттеулерінде
көрініс тапқан.
А.Байтұрсынов[12], Ы.Алтынсарин[13], М.Жұмабаев[14],
Ж.Аймауытов[15], М.Әуезов[16], К.Д.Ушинский[17], А.С.Макаренко[18],
В.А.Сухомлинский[19] отбасылық тәрбиенің жалпы теориялық,
педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес қосқан
ғалымдар.
К.Кенжахметов [20], С.Қалиев[21], С.А.Ұзақбаева[22], С.Ғаббасов[23],
З.Әбілова[24] және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде халықтық
педагогиканың жан-жақты мәселелерін зерттеген, отбасының педагогика,
психология, өнер және әлеуметтану ғылымдарымен байланысының нығайуына
үлкен еңбек сіңірген.
Қазақ отбасы туралы мәселелер А.Биекенова [25], Е.Мұқанғалиев[26],
М.Баймұқанова[27], А.Бекжігіт, Ә.Ыстыбай[28], Б.Айтмамбетова[29]
еңбектерінде қарастырылған. Қазақ халқының отбасылық ерекшеліктері туралы
бұл ғалымдардың еңбектері жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік
өмірге даярлауда бізге маңызды теориялық, этнографиялық,
этносоциологиялық материалдар болып табылады.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары
туралы білімдер мен көзқарастар Х.А.Арғынбаев[30], Б.Қожабекова[31],
Т.Төлендиев, Иманбаев Қ. [32] еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған
негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен
неке мәселелері М.С.Мацковский, А.Г.Харчев[33], В.А.Сысенко[34] және
басқа да ресейлік ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Шет елдік
мамандардың ішінде Э.А.Тийт[35], Ф.Я.Варга[36], Д.В.Винникотт[37] және
т.б. зертеулерінде ашылып көрсетілген.
Жастарды отбасын құруға және болашақ ерлі-зайыптылардың
міндетін орындауға дайындау мақсатына бағытталған тәрбие жұмысын
жүргізу керек. Бұл тұрғыда педагогика және отбасы әлеуметтануында
көп жұмыстар жасалынды. Болашақ отбасы иесін даярлау проблемасының
педагогикалық аспектілері И.В.Гребенников[38],Л.М.Панкова[39] ,
Б.Шапиро[40],С.Д.Лаптенюк[41],Б.Кру глов[42],В.А.Бальцевич,С.Н.Бурова,Ф .Н.Вод
нева[43] және басқалардың еңбектерінде берілген. Бұдан басқа
жыныстық тәрбие пролемалары И.С.Кон[44], В.Е.Какан[45] зерттеулерінде
бейнеленген.
Зерттеу көздері: ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының Неке және
отбасы заңы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан-
2050 стратегиясы, Қазақстан халқына жыл сайынғы Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдаулары, оқу-әдістемелік құралдар, зерттеу
мәселесі бойынша психологтардың, педагогтардың, мәдениеттанушылардың,
философтардың, демографтардың ғылыми еңбектерi.
Зерттеуде қолданылған әдістер: тақырыпқа байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды
талдау, бақылау,әңгіме,интервью,анкета т.б.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы. диссертациялық жұмыс
тақырыбы бойынша Ізденіс білім әлемі журналында жарық көрген.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде отбасы мәселесіне байланысты әдебиеттерге теориялық
талдау жасалынды, зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, пәні, жалпы және
жеке болжамдары, мақсаты мен міндеттері.
Екінші кезеңде студенттерді болашақ отбасылық өмірге дайындау
зерттеудің әдіснамалық негіздері мен әдістері анықталды.
Үшінші кезеңі зерттеу, эксперименттік тұрғыда зерттеліп, нәтижелері
талданды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Магистрлік диссертация кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖАСТАРДЫ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Отбасылық некелік өмірге даялаудағы отбасы әлеуметтік дамуының
теориялары.
Қазіргі қазақ отбасыларындағы көптеген проблемалар жастардың отбасы-
некелік қатынастарға дайындықтарының нашарлығынан туындауда. Бұл жерде
әнгіме өте маңызды саналатын шаруашылық дағдыларына оқыту жөнінде ғана
емес, отбасы мүшелерінің қатынастарына негізделген отбасылық өзара тұрақты
қарым-қатынастардағы қиыншылықтарда кездесіп қалатын психологиялық
дайындықтар жөнінде болып отыр.
Халық педагогикасының элементтерін қолдану арқылы неке, отбасы
қатынастарының ерекшеліктері жөніндегі білімді арнайы шығарылған басылымдар
көмегімен, жас жұбайлар арасында лекция оқумен, жастарды неке қатынастарына
дайындауға бағытталған радио және теле бағдарламалар ұйымдастырумен
толықтырып отыруға болар еді. Қажетті дағдылар мен икемділікті орнықтыру
бұдан гөрі шаруашылық, тұрмыстық дағдыларды үйрету оңайырақ болады, ал екі
адам арасындағы қатынастарды байыптылық негізінде орната қою күрделірек
келеді. Алайда, ең күрделі де ұзаққа созылатын үдеріс - жастардың қүндылық
бағыт-бағдары мен қағида-тұжырымдарын қалыптастыру, мұны ерте кезден бастап
қолға алған отбасының жоғары беделі, өзге адамдарға деген жауапкершілік
сезімі, өзгелердің мүдделерiн ескеріп отыруға және түсінуге икемділік,
өзара көмек пен өзара қамқорлық ұстанымы - міне, осылардың барлығы да
отбасы өмірінің, оның ежелгі дәстүрлерінің, ата-аналар мен балалардың
бірлескен қызметі мен бірлескен тыныс тіршілігінің ықпалымен тәрбиеленеді.
Бұл жерде жасөспірімдерді өндiрістік ұжымдардағы болашақ өмірге бағыттап
отырумен қатар отбасылық рольді ойдағыдай орындауға тәрбиелеп отыратын
мектеп үлкен қызмет атқарады.
Жастарды некеге дайындау бағдарламасының шеңберінде шартты түрде
тәрбиелеуді болжамдау деп атауға болатын шаралар жиынтығы белгілі бір
деңгейдегі маңызға ие бола алады.
Төмендегідей халық даналықтары ұлттық педагогикалық тәрбиенің жетекші
әдістері болып табылады: “Бірлік жоқ болса, ұйым жоқ, ұйым жоқ болса, күйің
жоқ”, “Біреуің бас, біреуің аяқ бол, біреуің құйрық, біреуің қанат бол”,
“Жас күніңде еңбек қылсаң, есейгенде жетілерсің” және т.б.
Жасыратыны жоқ, соңғы кездері үйленгендерден ажырасқандардың саны
артып, тастанды, жетім балалар, жесірлердің саны көбеюде. Мұндай етек алып
бара жатқан мәселелер қоғамымыздың дамуына кесірін тигізетіні бәрімізге
мәлім. Сондықтан да, халқымыз М.Әуезовтің Ел болам десең, бесігінді түзе
деген даналық сөзін естен шығармауы керек.
Бүгінгі күннің талабына сай жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауда
ата-ананың рөлі мен міндеттері аса жауапкершілікті талап етеді.
Отбасы бала үшін өмір мектебі, онда мейірбандық, шындық, адалдық,
қайырымдылық т.б. адамгершілік қасиеттері дамиды және қалыптасады.
Отбасы үлкен және жауапты іс, осы істі ата-аналар басқарады және отан
қоғам алдында жауап береді, - деп А.С.Макаренко атап көрсеткендей, әрбір
ата-ана өзінің міндетін адал жене түсініп орындауы қажет. Баланың жеке
басын, мінез-құлқын, ой-санасын қалыптастыратын, өмірге жол ашып, жөн
сілтейтін, бағыт беретін бас ұстазы – ата-анасы.
Отбасы мүшелерінің бірлігі, әсіресе, ерлі-зайыптыдардың ынтымақтығы мен
сүйіспеншілігі, бір-біріне қамқорлығы, өзара адамгершілік қарым-
қатынастарын кеңейтеді. Мұндай принципте құрылған отбасы - балаларға үлгі,
енеге көрсететін, келешекте өз орнын тауып, бақытты, баянды ететін отбасы.
Отбасының тату-тәтті өмірі жастардың ер жетіп есуіне, адамгершілік
қасиеттердің барлығын бойына сіңіруіне жағдай жасайды. Мұндай отбасы қоғам
үшін адал кызмет ететін әрі оның дамуына пайда келтіретін жастарды
дайындайды.
Отбасы-некелік өмірдің басы жыныстық тәрбиеден басталады. Ал жыныстық
тәрбие адамгершілік тербиенің негізінде жүзеге асырылады.
Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің демекші, адамгершілік қасиет
атаның қанымен, ананың сүтімен берілетін нәрсе.
Орыстың ұлы педагогы А.С.Макаренко отбасы тәрбиесіне байланысты
көптеген мәселелерді, соның ішінде жыныстық тәрбие жайлы меселелерді
зерттеді. Ол балалардың жыныстық тәрбиесінің бірқалыпты және адамгершілік
тұрғысынан дамуына ата-ананың жауапты екендігіне назар аударды.
А.С.Макаренко: Жыныстық қатынастардың жоғары мәдениеті біздің алдымыздағы
маңызды қоғамдық мақсаттардың бірі болуы тиіс - деді[18].
Жыныстық тәрбие - жоғары адамгершілік сезім, бір-біріне сенушілік,
адалдық, тазалық, өзара махаббат мәселесі.
Бұндай тәрбиенің негізі – ата-ана өнегесі. Әке мен шеше арасындағы
шынайы махаббатты, сүйіспеншілікті, достықты, сыйлаушылықты, қамқорлықты
бала сезіп, көзімен көріп отыруы керек. Ата көрген оқ жанар, ана көрген
тон пішер деген халықтың дана сөзінің тәрбиелік маңызы зор. Ата-ананың
теріс қылықтары мен мінездері жыныстық тәрбиеге үлкен кедергі жасайды.
Олардың арасындағы ұрыс керіс, ұстамсыздық, неке бұзушылығы баланың жанына
жара түсіреді. Ал моральдық жағынан ұстамды, мейірімді, тату отбасы
жыныстық қатынастың дұрыс дамуына септігін тигізеді.
Ата-ана арасындағы шынайы махаббатқа, өзара сыйласуға негізделген
мызғымас достық – жыныстық тәрбиенің негізгі шартының бірі. Баланың ата-
анаға, аға-інілеріне, апа-қарындастарына, достарына деген сүйіспеншілік
сезімі адамгершілік тәрбиесінің жыныстық тәрбиеге әсер ететін ең маңызды
жақтары. Егер балада мұндай сүйіспеншілік сезімі тәрбиеленбесе, онда оның
келешектегі, таңдаған жарын сүюге қабілеті болмайды. Сондықтан балаларды
өздерімен құрдас ұл-қыздарға көңіл бөліп, ықыласпен қамқорлық жасауға
үйрету қажет. Әсіресе, баланы жас кезінен бастап шынайы махаббаттық өмірге
даярлауда әрбір ата-ана отбасында үлгі-өнеге көрсетуі керек.
Қазіргі отбасы және оның мәселелері психология, педагогика,
әлеуметтану, демография, экономика сияқты бірқатар ғылымдардың зерттеу
нысанына айналып келеді. Аталған ғылымдардың әрқайсысы отбасы қызметтерін
және оның даму мәселелерін өз ерекшелігіне орай қарастырады. Экономика –
бұл отбасының тұтынушы аспектілерін және оның өндірістегі материалды
игіліктері мен қызметтерін қарастырады. Этнография – түрлі этникалық
сипаттағы отбасылардың тыныс-тіршілігі ерекшеліктерін зерттейді. Демография
– халықтың өсу үрдісіндегі отбасы рөлін қарастырады. Педагогика – отбасының
тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындайды.
Отбасын зерттеуде аталған бағыттардың бірігуі әлеуметтік құбылыс
ретіндегі отбасы жайлы біртұтас түсінік алуға мүмкіндік береді.
Отбасы психологиясы – отбасындағы тұлғааралық қатынастар, тұлғаның
дамуына ықпал ету тұрғысында отбасы ішіндегі қатынастар (олардың
тұрақтылығы) заңдылықтарын зерттеуге баса назар аударады. Заңдылықтарды
білу – отбасылармен практикалық жұмыс жасауға, диагностика жүргізуге және
отбасылық өзара қатынастарды қайта құруға көмектеседі. Тұлғааралық
қатынастардың негізгі параметрлері – статусты-рөлдік ерекшеліктер,
психологиялық дистанция, қатынастар валенттілігі, динамикасы және
тұрақтылығы.
Отбасы психологиясының пәні – отбасының қызметтік құрылымы, негізгі
заңдылықтары және оның даму динамикасы; отбасында тұлғаның дамуы.
Отбасы психологиясының міндеттері:
- өмірдің әртүрлі кезеңдеріндегі отбасының қалыптасу заңдылықтарын және
оның қызметтік-рөлдік құрылымының дамуын зерттеу;
- некеге дейінгі кезеңді, некелік серіктесті іздеу және таңдау
ерекшеліктерін зерттеу;
- ерлі-зайыптылық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
- бала-ата-аналық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
- баланың әртүрлі жас кезеңдерінде дамуындағы отбасылық тәрбиенің рөлін
анықтау;
- отбасының қалыпты емес дағдарыстарын зерттеу және оларды жеңу
стратегияларын жасау.
Отбасы психологиясы саласында практикалық білімдерді қолдану – отбасы
психологы мен отбасына кеңес беруші қызметінің келесі түрлерін талап етеді:
- неке, некелік серіктесті таңдау және некелесу мәселелері бойынша
психологиялық кеңес беру;
- ерлі-зайыптылық қатынастар мәселелері (диагностика, түзету, алдын
алу) бойынша кеңес беру;
- отбасына дағдарыстық жағдаяттарда және ажырасуда психологиялық көмек
көрсету;
- бала-ата-аналық қатынастарға кеңес беру, диагностика жүргізу, алдын
алу және түзету;
- балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелері (дамудағы бұзылыстар
мен ауытқушылықтарға диагностика жүргізу, алдын алу және түзету)
бойынша психологиялық кеңес беру;
- тәуекелдік топ балаларын және дарынды балаларды тәрбиелеу мәселелері
бойынша психологиялық кеңес беру;
- бала асырау және асыранды балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша
психологиялық көмек көрсету;
- отбасынсыз (жақындарымен қарым-қатынас депривациясы жағдайындағы)
тәрбиеленіп жатқан балалар мен жеткіншектердің дамуындағы
ауытқушылықтар мен бұзылыстардың алдын алу;
- нағылеттер жүктілігіне психологиялық кеңес беру және психологиялық
қолдау;
- ата-аналардың қалыптасуына психологиялық қолдау көрсету.
Әлеуметтік институт ретіндегі отбасы қызметтерін анықтау көптеген
өзгерістерге ұшырады. Қазіргі таңда отбасы – бұл шағын әлеуметтік топ, ерлі-
зайыптылық одаққа және туыстық байланыстарға, яғни бірге тұрып, ортақ
шаруашылықты жүргізіп жатқан ер мен әйелге, ата-ана мен балаларға
негізделген жеке тұрмыс құрудың маңызды формасы.
Туыстық байланыстардың үш түрі бар: қандас туыстық (ағайындар, апалы-
сіңлілер, аға-қарындастар), туылу (ата-ана – бала), некелік қатынастар (ер
мен әйел, ерлі-зайыптылар).
Психологиялық-педагогикалық тұрғыда отбасы – бұл ата-ана мен балалар
арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасының тарихи жүйесі болып табылады. Қазақ тілі түсіндірмелерінде
Отбасы – өзіне, неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ, – деген
анықтама берілген.
Отбасы, біріншіден, шағын әлеуметтік топ ретінде қарастырылады және
оның қызметі тиімділігі топ ішіндегі коммуникация, яғни отбасы мүшелері
арасындағы қарым-қатынас, билік және көшбасшылық мәселелеріне, жанжалдарды
шешуге, әлеуметтік орталармен топаралық өзара әрекеттесулерге байланысты.
Екіншіден, шағын әлеуметтік топ ретіндегі отбасының ерекше сипаты –
жоғары аффективті қарқындылықпен және отбасы мүшелері арасындағы
қатынастардың эмоциялық қанықтылығымен, бір жағынан – махаббатпен,
сүйіспеншілікпен, басқа жағынан алғанда – өшпенділікпен, жек көрушілікпен,
шеттетілумен байланысты.
Жасөспірімдердің өсіп-жетілу кезеңіңдегі жыныстық, ұғымдарын табиғи
құбылыс деп тану кажет. Сол себепті ата - аналар, мұғалімдер оларға
күдікпен қарап, ол құбылысты әдепсіздік деп түсінбеуі тиіс. Қалыпты
мөлшерден ауытқымай өсіп келе жатқан ұл мен қыздың бойындағы жыныстық
құштарлық бізге ұнау - ұнамауына қарамастан ол — табиғи құбылыс. Керісінше,
бойында жыныстық құштарлық жоқ салқын тартып өсіп келе жатқан ұл мен
қызға бойында бір кемістік жоқ па екен? деп күдіктене қарауымыз керек.
Дегенмен, адамға жыныстық қабілет туа біткенімен, ол адамның өзге
қабілеттеріндей емес, кеш пісіп жетіледі, кеш қалыптасады. Сол себепті
жыныстық қабілетті ерте, мезгілінен бұрын ояту, белсенділігін арттыру -
есейген кездегі сексуалдық сезімді күңгірт тартқызады, жыныстық қабілетті
әлсіретеді. Жастықтың қызуымен мұндай жайларды ұмытуға болмайды. Оны
ескермесе, өкініш қасіреті басым болады.
Біздің алдымызға өсіп келе жатқан жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу,
адамның жеке басын үйлесімді дамыту, жоғары саналы, адал ниетті және дене
құрылысы сымбатты адам етіп тәрбиелеу міндеті қойылып отыр. Бұл тұрғыдан
қарағанда, жыныс тәрбиесінің және сол туралы тиісті мағлұмат алудың маңызы
өте зор. Деннің саулығы, ұзақ өмір сүру, еңбекте шығармашылық табыстарға
жету — міне, осылардың бәрі де жас ұрпаққа дұрыс тәрбие беру арқылы
қамтамасыз етіледі.
Өкінішке орай, жасөспірімдердің, жігіттер мен қыздардың жыныс
мәселелерімен, жыныстық әрекеттерімен ерте шұғылданудың адам психикасына
қаншалықты зиян келтіретіндігі, жүйке күйзелісіне душар ететіні жайында
білетіндері өте аз.
Жыныстық қатынас тек нәрестенің өмірге келуінің себепшісі ғана емес,
ақыл-ой мен дене құрылысының өсіп-жетілуі, еңбек, өнер, қоғам өмірі
адамдардың жыныстық қатынастарының белгілі бір жақтарымен тығыз байланысты
болады. Адамдардың жыныстық қатынасы қоғамдық өмірдің отбасы және бала
тәрбиелеу сияқты жақтарына тиісті әсер етеді.
Балалар мен жасөспірімдерге дұрыс жыныс тәрбиесін беру әрбір адамның
дене мен рухани сапасының жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін қажетті
жағдай болып табылады. А.Макаренко жыныс тәрбиесіне тоқтала келіп, бұл ең
алдымен, әлеуметтік жеке бас мәдениеттілігін тәрбиелеу болып табылады -
деп жазды [18,30б.].
Өкінішке қарай, батыс елдеріндегі үстемдік құрған әдебиет пен өнерде
бейнеленетін идеологияның азғыңдатушылық әсерінен, құлықтылық жағынан
тұрақсыздану кейде біздің жастардың белгілі бір топтарына ықпал етуде.
Ендеше өзіміздің өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымызды тәрбиелеуде бұл
идеологияның жағымсыз әсерін жою үшін идеологиялық жұмыстарды ата-ана,
тәрбиешілер мен дәрігерлер бірге бас қоса отырып жүргізсе тиімді болар еді.
Жасөспірім ұрпақтарды жыныс мәселесі бойынша дұрыс тәрбиелеу ең кішкентай
кезінен, әсіресе балалар жануарлар тіршілігін бақылау кезінде жыныс
қатынасы құбылыстарына тап болған уақыттан бастап назар аудару керек.
Айналаны қоршаған табиғаттың физиологиялық құбылыстарын баланың жасына
карай қарапайым, таза, анық етіп түсіндіру қажет, сонымен бірге бүл
түсініктерді балалардың мектеп бағдарламасынан алатын білімдерімен
біріктіріп, ұштастыра түсіндірген дұрыс. Бұл ата-аналар мен педагогтардың
өсіп келе жатқан ұрпақтарды бірігіп тәрбиелеудегі маңызды міндеті.
Бұл мәселелер жайыңда үңдемей құтылу жағдайы тек қана зиян келтіреді,
себебі, балалар мен жасөспірімдер бұл мағлұматтарды жолдастарынан
бұрмаланған түрде, яғни ересектер өмірінен алған ұятты, бүркемелі
бірдеңелерді қажетсіз жақтарынан мақсатсыз, әдепсіз, құпиялық жағдайда
алады. Мұның өзі баланың жан дүниесінде көп жылдарға созылатын жағымсыз
әсерлер қалдырады.
Жыныстық өмір мәселелерін отбасы және неке мәселелерімен тығыз
байланыстырған жен. Әдебиет пен өнердің ең жақсы үлгілерін пайдалана
отырып, жастарға тек бақытты да берік отбасы жағдайында ғана белгіленген
қандай да болсын жайларға: мамандыққа, материалдық жағдайларға және
басқаларға қатысты мақсаттарға жетуге болатындығын көрсету қажет.
Әдебиеттің, өнердің барлық түрлері, педагогтің әңгімелері отбасы жағдайында
тұрмыс ауыртпалығын екеулеп атқарғанда жеңілдейтінін, қайғы, дерт, уайым,
сәтсіздіктер жанға онша батпайтындығын, өмір серігі қуаныштарға,
табыстарға, жетістіктерге шын жүректен ортақ болатындығын жастарға
ұғындыруға арналуы тиіс.
Сонымен бірге жалғыз басты адамның тәртіпке келтірілмеген кездейсоқ
кездесулерінен артық тиянақсыздық, келешегі жоқтық және жалғандылық жоқ
екенін келешек жастарға табанды, жүйелі, түсінікті түрде айтып отыру қажет.
Жасөспірімдердің жыныстық тәрбиесі сияқты балалардың жыныстық даму
мәселесі де ата-аналардан, тәрбиешілер мен дәрігерлерден олардың арнаулы
білімі болуын және биология, физиология, психология саласынан әзірлігі,
сондай-ақ бұл сияқты ашыналық мәселелерді түсіндіруде іскерлікті,
ұстамдылықты, сезімталдықты көрсетуін талап етеді. Сондықтан жыныс тәрбиесі
тақырыбында арнаулы әңгіме өткізу үшін сауатты, білгір мамандарды
қатыстырған жөн.
Әйел мен ер адамдардың ағзасының функциялық ерекшелігін ескере отырып,
жыныс мәселесіне қатысты әңгімелерді, сұхбаттарды, пікірталастарды
жігіттерге бір бөлек, қыздарға бір бөлек етіп жүйелі түрде мектеп
бағдарламасына ендіріп өткізген дұрыс.
Ер балалармен және жасөспірімдермен әңгімелескенде, ең алдымен, олардың
назарын тамақтану, ұйықтау гигиенасына, денешынықтыру мен күш-қуатқа, ерлік
пен сұлулыққа ие болу үшін денешынықтыру және спортпен шұғылдану
мәселелерінің маңыздылығы мен пайдасына, шылым шегу мен спирттік ішімдіктің
зияндылығына аудару қажет. Осынан барып жыныс тәрбиесі мәселелеріне көшіп,
гигиеналық ақыл-кеңес беруге көшу оңай әрі пайдалы болады. Әсіресе, адамның
жыныс ерекшелігіне байланысты шәукеттің түнде ағуы жайында айтқанда
тындаушыларға, егер ол жиі болмайтын болса, мұны жасөспірімдерде болатын
табиғи және зиянсыз физиологиялық құбылыс екенін түсіндірудің маңызы зор.
Жас және ересек қыздармен жеке әңгімелескенде әңгімеге қатысқандардың
тобы шағын болғаны дұрыс. Олардың назарына жеке бас гигиенасына және
етеккір келу кезіне, жұқпалы микробтардың түсуін болдырмау үшін жыныс
органдарының тазалығын сақтаудың маңызы және етеккір келуінің бала табуға
және ағзаның басқа да өзіне тән ерекшеліктеріне қатысты мәселелеріне ерекше
назар аудару керек. Жыныс мәселесіне көшкенде қыз өзінің қыз абыройы
белгісі мен мақтанышын, өз махаббатын жүрегінің қалаулысына, болашақ
өмірлік серігіне беру үшін көзінің қарашығындай сактауы керек екенін және
ол үшін досына деген өз сезімін және өзіне деген оның сезімін нақтылы
тексеріп алу қажет екені ерекше атап айтылуы тиіс. Қыз кездейсоқ жыныс
қатынасының қандай ауыр зардаптары болатынын, соның салдарынан баламен
күйеусіз қалатынын немесе денсаулығын жоятынын, сөйтіп, өз өмірін мүлде
бүлдіріп, кейіпсіз, көріксіз ететінін білуі қажет. Бұл жерде өмірден
алынған мысалдар келтірілсе құба - құп.
Әлеуметтену ұғымы. Әлеуметтену ұғымының мазмұны индивидтің әлеуметтік
ортаға енуі, әлеуметтік әсерлерді игеруі, әлеуметтік байланыстар
жүйесіне араласуы, т.с.с. түсініктермен анықталады. Әлеуметтену үрдісінде
тұлға қоғам мүшесіне айналады, әлеумет ортасында өмір сүруіне мүмкіндік
туады, бүкіл адамзат баласының жинақтаған құндылықтары мен нормаларын,
білім мен тәжірибелер жүйелерін игереді.
Әлеуметтену екі жақты үрдіс, біріншіден, әлеуметтік ортадан адам өзіне
керекті білімді, тәжірибені, эмоцияларды, құндылықтар мен дағдыларды т.б.
өзіне алады, екіншіден, игерілген құндылықтар мен тәжірибелерге сүйене
отырып әлеуметтік байланыстар жүйесін құрады, әлеумет ортасынан алғандары
нәтижесіндеөзінің белсенді әрекеттерін реттейді. Біріншісі – әлеуметтік
тәжірибені игеру, ортаның адамға тигізетін әлеуметтік әсерін сипаттаса,
екіншісі – адамның өзінің белсенді іс-әрекетінің арқасында ортаға әсер
етуін көрсетеді.
Баланың әлеуметтену үрдісін қамтамасыз ететінәлеуметтік институт –
отбасы, әлеуметтендіруші агенттері болып – ата-аналары болып есептеледі.
Отбасындағы баланың әлеуметтену үрдісі мақсатқа бағытталған және стихиялы
болып екі түрге бөлінеді. Мақсатқа бағытталған әлеуметтену дегеніміз ата-
ананың ақыл кеңесі, үлгі-өнегелері, бірігіп атқарған шаруалары, стихиялы
әлеуметтену – отбасында баланың өзі куә болған оң және теріс ықпалдар, ата-
ананың теріс әрекеттері мен қылықтары нәтижесінде жинақталған тәжірибелер.
Әлеуметтену үрдісі белгілі бір психологиялық механизмдердің желісінде
жүзеге асады. Олай болса, отбасындағы баланың әлеуметтену үрдісін
қамтамасыз ететін механизмдерге тоқталып өтейік:
1. Дүниеге келгеннен басталатын әлеуметтену үрдісі персонификация және
идентификация (ұқсастырылу) механизмдері негізінде жүзеге асады. Дүниеге
жаңа келген сәби ата-анасының өмір тәжірибесін көріп өседі де есейе келе
сол көргендерін қайталай отырып, болашақта атқаратын қызметі мен орындайтын
рөлдерін игереді. Мысалы, 2-3 жастағы балалар үйде ата-аналары не істесе,
ойнаған кезінде соны қайталайды. Қыз бала анасының қылықтарын, ал ер бала
әкесінің қылықтарын қайталайды. Бұл жай ғана ойын емес. Ол ертең есейгенде
қыз баланың ана болатынын, дүниеге сәби әкеліп, ас пісіру, үй жинау сияқты
қызметтермен айналысатыны туралы тәжірибе жинайды, ал ұл балалар ер азамат
болуға дайындықты бастайды. Осыдан келіп қыз бала анасына, ұл бала әкесіне
ұқсайды. Қазақ халқы бұл айтылғанды әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз
өсер деген қанатты сөзімен кейінгі ұрпаққа жеткізген.
2.Атақты орыс психологы Л.С.Выготский психологияға енгізген
интериоризация механизмі. Интериоризация латын тілінен аударғанда сырттан
ішке енгізу деген мағынаныбілдіреді. Яғни адам өзінің психикалық әлемін
біртіндеп сыртқы ортаның ықпалымен, оқыту және тәрбиелеу үрдістерінде ақыл,
білім, тәжірибе, дағдыларды жинақтап, әлеуметтік-психологиялық қасиеттерге
ие болады. Яғни сырттан ішке енгізілген білім, тәжірибе, дағдылар
әркімнің дара және жас ерекшеліктеріне қарай үнемі динамикалы өзгеріп
отыратын құбылыс. Бала дүниеге келгеннен бастап белсенді түрде сыртқы
ортамен байланысқа түседі. Нәтижесінде психикалық даму заңдылықтарына
сәйкес өзіндік санасын, өмірге деген қатынасын қалыптастырады. Бұл үрдісте
ата-ананың рөлі ерекше. Баланың бойындағы жақсы қасиеттер ананың сүтімен,
әлдиімен, жылы-жылы сөйлеген сөзімен, мейірімді жүрегімен, үлгі-
өнегеболарлық әрекеттерімен әлем кеңістігіне сенімді кіруіне негіз болады
[2].
3. А.Н.Леонтьев бойынша игеру және өз құндылығына айналдыру
механизмдері арқылы бала дүниеге келген күннен бастап, қоршаған ортасындағы
құндылықтарды игере бастайды. Жақсы мен жаманның, қайырымдылық пен
зұлымдықтың ара қатынасын ашып, өзінің рухани-адамгершілік құндылықтар
жүйесін түзеді. Игерілген білім, тәжірибелер оның құндылығына айналып
болашақта өз әрекеттерін реттеуде белсенді пайдаланады [3].
З. Фрейдтің әлеуметтік дамуға енгізген келесі психологиялық
механизмдері: имитация (еліктеу), идендификация (ұқсастырылу), ұят және
кінә сезімдері.
Имитаця (еліктеу) – баланың қандай да белгілі әрекет-қылық үлгісін
саналы қайталауға тырысуы. Мұндай үлгі ата-ана, жақындарының, достарының
және т.б. әрекеттері болуы мүмкін. Осы механизм негізінде бала көргендерін,
естігендерін ұқсастыра қайталай отырып,болашақта нені айтуға, істеуге
болмайды дегендей жақсы мен жаманның ара қатынасын ашады.
Идентификация (ұқсастырылу) бала өзін ата-анасымен, ағайын-
туыстарының,достарының ішіндегі өзіне ұнаған адамдармен ұқсастырылу арқылы
жақсы (өкінішке орай кейде теріс) әрекет-қылық үлгілерін, олардың бойындағы
құндылықтар мен нормаларды қабылдап өзінің меншікті әлеуметтік-
психологиялық сапа-қасиеттеріне айналдырады.
З.Фрейдің ойынша, психологиялық ұқсау мен теңестіру ұнамды мінез-
құлық үлгілерін қабылдау механизмдері болса, ұят пен кінә – теріс
әлеуметтік дамудың механизмдері болып табылады. Бұл екі механизм мағынасы
жағынан бір-біріне өте жақын және адамның ішкі мазасыздануы мен өзінің
кейбір қылықтарының әшкереленіп қалама деп ұялу, өзін кінәлі сезіну
сезімдерімен байланысты. Яғни, ұят, әдетте, адамды масқара, әшкере ету
сезімімен бірге жүреді. Бұл сезім баланың өз әрекеттерін басқалардың
көзімен бағалауға негізделген. Өзін кінәлі сезіну – баланың өзіндік бағасын
төмендетіп, болашақта мектепте нашар оқуына, жігерсіз бала болуына және
іштей күйзеліске түсуге әкеледі [47].
Америка психологы Ч.Кули әлеуметтену үрдісінде баланың өзіндік
санасының қалыптасуына оны қоршаған бастапқы әлеуметтік ұжымдардағы өзге
адамдардың (ата-аналар, туыстар, көршілер, достар және т.б.) пікірлері мен
түсініктерінің маңыздылығына назар аударады.
Қоршаған жақын адамдарының пікірлері бала үшін соншалықты маңызды да
мәнді, себебі олардың ықпал-әсері арқасында оның Мен бейнесі қалыптасады.
Егер отбасында татулық, сыйластық болса, уақыт өте келе бастапқы әлеуметтік
ұжымдардағы әлеуметтік ықпалдар мен байланыстардың шеңберінің кеңеюі
нәтижесінде субъективті Мен нығайып, тұрақтанады, қоршаған адамдар
ықпалымен баланың өзін-өзі қадағалау, бақылау қабілеті артады, әлеуметтік
нормалары мен құндылық бағдары, әлеуметтік белсенділігі жоғарылайды.
Ч. Кули өз теориясында баланың Мен бейнесінің қалыптасуындағы
әлеуметтік қарым-қатынастарға үлкен мән беріп, кіші әлеуметтік топтардың
(ата-аналар, жақындардың, көршілер және т.б.) ықпалын жоғары бағалаған.
Дегенмен, олар бала өміріндегі Мен дәрежесінің кемелденуіндегі бастапқы
баспалдақтары болып табылады [48].
Американдық ғалым-психолог Дж.Г. Мид баланың әлеуметтік кемелденуінде
әлеуметтік қарым-қатынастардың рөлін ерекше бағалаған. Дж.Мид отбасындағы
өзара түсіністік пен сыйластық болашақтағы үйлесімді әлеуметтік
қатынастардың негізі екенін айта келе, ата-ананың балаға айтқан жақсы және
жаман сөздерінің бала психикасының, өзін-өзі бағалау деңгейіне ықпалына
баса назар аударған. Автор жақсы сөздермен қарым-қатынас жасайтын отбасында
тәрбиеленген балалар көңілді, батыл, қиындықтардан қашпайтын, өзіне өзі
сенімді болатынын, ал жаман сөздермен атақ тағылған балалар қорқақ, өзіне
деген сенімі, бағалауы төмен, жанжал шығаруға жақын тұратынын тәжірибемен
дәлелдеген. Осыған байланысты оның атақ тағу теориясы жарыққа шыққан.
Шынында да біздің қазақтар кейде баласына жаман бала, қара бала деп
айтады. Себебін көз тимесін, тіл көзден сақтасын деген түсініктермен
байланыстырады. Соңынан сондай сөздерді естіп өскен баладан тәртіпсіз, ата-
анасына қайырсыз, ешкімге мейірімі жоқ адам шығады. Еврей халқы балаларын
кішкене күнінен бастап сен ақылдысың, сен әдемісің деген сөздермен
тәрбиелейді екен. Содан да болар ғылымдағы, өнердегі майталман адамдар сол
ұлттың өкілінен шыққан.
Ата-ананың бала тәрбиелеуде оларға әртүрлі өлеңдер айтып, ойындар
ойнағанының маңызы зор. Ойын кезінде бала белгілі бір рөлдерді орындайды,
туындайтын келіспеушіліктер мен жанжалдық жағдаяттарды баламен талқылай
отырып шешкенде оның ақылын, өзіндік санасын дамытады, әлеуметтік тәжірибе
жинауға ықпал етеді, келе-келе әлеумет ортасында туындайтын келеңсіз
жайларды конструктивті шешуге машықтанады, әлеуметтік нормалар мен
құндылықтарды танып біледі, соның негізінде мінез-құлқын, өзінің
белсенділіктерін бақылай отырып реттеуді үйренеді [49].
Орыс педагогы В.Соловейчик өзінің зерттеулерінде қазіргі ата-ананың
бала тәрбиесіне тәулігіне 17-20 минут қана уақыт бөлетінін анықтаған.
Мұншама аз уақыт ата-анамен баланың арасында түсіністік, сыйластық
сезімдерін қалыптастыру үшін өте аз. Сондықтан да болар қазіргі көптеген
балалар мен ата-аналар арасында өзара түсіністіктің болмауы.
Бала отбасындағы тәрбие үрдісінде қоғамдық мәдениетті қабылдайды. Ата-
анасының үлгі өнегелеріне қарай қарым-қатынас, қоғамдық ортада өзін-өзі
ұстау, өзін-өзі жетілдіру мен жүзеге асыруы қалыптасады. Әділдік, әсемдік,
сыпайылылық, сыйластық, ар-намыс және абырой сияқты жоғарғы сезімдері
байиды. Ол алдына қойған маңызды мақсаттарына қол жеткізу үшін кездескен
қиындықтардан қашпай, табандылық көрсетіп, көздегеніне жетеді. Өмірдің
сынақтары кезінде күйзеліске түспей, үлкен шыдамдылық пен қайраттылық
танытады. Өз табыстары мен ұтылыстарының себебін басқадан көрмей,
жауапкершілікті өзіне ала біледі. Күрделі өмір жағдайларында
жауапкершілікті жоғары ұстап, тәуекелдікке бел буып, бастаған ісін
абыроймен аяғына дейін жеткізеді. Көңіл-күйі тұрақты, әсемдік пен
әдемілікке құштар, рухани дүниені сезімталдығымен танып білетін
саналылығымен ерекшеленеді. Өз қадір-касиетін құрметтей білумен бірге,
үнемі өзіне сырттай көз жіберіп, бағалауға бейім, өзін-өзі шығармашылық
жағынан жетілдіріп отырады, қарым-қатынаста орынды әзіл қолданып, сөйлеу
мәдениетін танытады.
Отбасында баланың әлеуметтену үрдісінің үш өрісі:
Біріншісі – белсенді іс-әрекет. Баланы еңбек арқылы тәрбиелеудің
маңызы зор. Еңбектену кезінде бала адамзат тарихы жасап келген тәжірибені,
құндылықтар жүйесін іс-әрекет тәсілдерін игере отырып, сол ортаның белсенді
мүшесіне айналады. Осы жағдайда өте маңызды тағы да үш түрлі үрдістер
жүзеге асырылады. Біріншіден, әртүрлі іс-әрекет түрлері мен оның
формаларының арасындағы байланыстарды игереді. Осыдан туындайтын екінші
үрдіс – өзі таңдаған, жетекші іс-әрекетке баса назар аудара отырып,
басқаларын соған бағындырады. Үшінші үрдіс, іс-әрекет барысында бала жаңа
рөлдерді игереді және олардың маңыздылығын түсінеді. Осының бәрі баланың
болашақта өз ісінің шебері болуға, іс-әрекет субъектісі ретінде
қалыптасуына тиімді ықпал етеді.
Әлеуметтенудің екінші өрісі – қарым-қатынас. Ата-анамен, отбасы
мүшелерінің арасында үйлесімді, өзара түсіністік қарым-қатынас баланың
әлеуметтік-психологиялық дамуына ерекше тиімді ықпал етеді. Отбасындағы
өзара сыйластық пен түсіністік ертең ер жеткенде қоғамдық ортадағы
адамдармен жайлы қарым-қатынас құруға негіз береді. Ата-ана жас
ерекшеліктеріне сәйкес баланы ертерекотбасы шаруашылығына араластара
отырып, білмегенін түсіндіре отырып, бірге атқару арқылы танымдық
үрдістерінің аумағын кеңейтеді, еңбек сүйгіштікті, еңбек әрекетінде
өзгелермен үйлесімді қарым-қатынас жасау түсініктерін қалыптастырады [50].
Қарым-қатынас іс-әрекетпен тығыз байланысты, қарым-қатынассыз іс-
әрекетті ұйымдастыру, белгілі бір нәтижеге жету мүмкін емес. Іс-әрекет
үстінде қарым-қатынас кеңейіп, мағынасы тереңдейді, – деп есептейді
орыс психологы А.Н.Леонтьев. Іс-әрекет негізіндегі қарым-қатынаста
тұлғаның өмір тәжірибесі мен білімі, практикалық дағдылары мен
біліктілігі, дағдылары мен шеберлігінің арнасы кеңейеді.
Эксперименталдық зерттеулердің нәтижелеріне сүйене отырып Л.Д.Фридман,
А.В.Маркова, Л.И.Божович т.б. баланы ерте жастан еңбек тәрбиесінде
үйлесімді қарым-қатынас орнатуға баулу, оның әлеуметтік байланыстарының
нәтижелі болуына кепілдік береді деп есептеген. Мұны атақты психолог
Л.С.Выготский ата-анамен баланың әріптестік, серіктестік әрекеттері
арқылы психиканың жоғарғы қызметтерінің оңтайлы қалыптасуы жүзеге асады
деген. [51,52,53, 54].
Қазақстан Республикасының Конституциясында (27-бап) Неке мен отбасы,
ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы, әрі
міндеті, - делінген.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру
жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар,
ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау, еңбек нарығында бәсекелесуге қабілетті білікті
жұмысшылар мен мамандар даярлау, олардың біліктілігін арттыру,– деп
көрсетілген. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында жалпы білім беретін
мектептерде зияткер, дене бітімі және рухани дамыған азаматты
қалыптастыру қажеттігі, ол үшін Білім беру ұйымдары мен отбасыларда
адамгершілік-рухани мәдениеттің жоғары деңгейіне қол жеткізетін болады
делінген. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың әр жылда халыққа
арнайтын Жолдауында да отбасылық құндылықтарды сақтау, бала тәрбиесі
мәселесін дәріптеу, ата-аналардың балаларын шынайы қамқорлыққа алу
мәселелері тұрақты сөз болып келеді. Бұл жолдар әр баланың білім алуына
мемлекеттің басты назар аударатынын және ол отбасының парызы екенін
айғақтай түседі. Осы міндеттерді шешуде Қазіргі отбасы тәрбиесі оқу
пәні жастарды отбасы тәрбиесіне дайындауда үлкен рөл атқарады. Бұл
пәннің мақсаты-болашақ мамандарды тәрбие жүйесіндегі қазақ халқының
отбасылық тәрбие өзгешеліктері мен отбасылық қарым- қатынас жайлы
біліммен қаруландырады, көпғасырлық тәрбие әрекеті нәтижесінде
жинақталған отбасы тәрбиесі жайлы пікірлерді өмірде қолдана алу
дағдысын игертуді көздейді. Ал, пәннің міндеті-болашақ педагогикалық
мамандық студенттерін қазіргі отбасы тәрбиесі мәселелерімен
қаруландыру, орта ғасыр ойшылдары, ақын-жыраулар, ағартушылар, ғалым-
педагогтар еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі туралы ой-пікірлермен
таныстыру болып табылады. Қазақ отбасылық тәрбиесінің теориялық,
педагогикалық және психологиялық негіздерін жасауға Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов т.б. үлкен үлес қосты.
Қазақ қауымы, ондағы отбасының тарихы, оның ерекшеліктері, ондағы бала
тәрбиесі туралы Х.Арғынбаевтың, С.Мұқановтың, Д.Кішібековтың,
С.Кенжеахметұлының, А.Жүнісовтың, Қ.Толыбаев- тың, С. Қалиевтың,
М.Оразаевтың, М.Смайлованың т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Қазақ этнопедагогикасының теориялық – әдіснамалық және қол- данбалы
негіздерін Т.Тәжібаев, М.Ғабдуллин, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, К.
Қожахметова, С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев, Р.Дүйсембінова,
А.Қалыбекова, т.б. жасаған.
Кеңестік қоғамдағы отбасылық тәрбие проблемасы бойынша Қазақс тандық
ғалым-педагогтар Ж.Қоянбаев, Қ.Жақыпов т.б. арнайы еңбектері жарық
көрген. Қазақ отбасында қыз бала мен ер баланы тәрбиелеу проблемасы
Ж.Байжанованың, қыз бала тәрбиесі Т.Төленбаев пен Қ.Иманбаевтың,
А.Исабекованың, А.Бекжігіт пен Ә.Ыстыбайдың, Г.Мейірханованың,
Ж.Сарыбекованың,
Б.Әлімқұлова мен Е.Әбдрамановтың, З.Башбаеваның, С.Дорженовтың,
әйел және отбасы туралы Т.Байтастың ғылыми-көпшілікке арналған еңбектерінде
жалпы түрде сөз болған.
Қазақ этнопедагогикасындағы отбасылық тәрбиесі проблемасының кейбір
мәселелері бойынша бірқатар диссертациялық жұмыстар қорғалған
(Қ.Сейсембаев, С.Жамансариева, А.Дайрабаева, Ж.Сәкенов, А.Жумадуллаева).
Қ.Сейсембаевтың еңбегінде отбасылық тәрбиеде балаларды мектепке
дайындауда қазақ халық педагогикасының озық идеялары мен тәжірибесін
пайдалану мәселесі, С.Жамансариеваның зерттеуінде отбасы мен мектептегі
қазіргі тәрбие практикасында қазақ халық педагогикасының идеялары мен
дәстүрлері қарастырылған. Ал, А.Дайрабаеваның жұмысында қазақ халық
педагогикасындағы қыздарға адамгершілік тәрбиесін берудің тарихы,
Ж.Сәкеновтың зерттеу жұмысында жоғары сынып оқушыларын отбасылық өмірге
дайындауда халықтық дәстүрлерді пайдалану, А.Жумадуллаеваның жұмысында
жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздері анықталған. Ал, Ж.Сарыбекованың зерттеу жұмысында қазақ
отбасындағы қыз бала тәрбиесі және оған болашақ мұғалімдерді даярлау
мәселесі қарастырылған.
Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік,
қонақжайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл қасиеттерін жас
ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әр оқытушы сан ғасырларда
қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет- ғұрыптарды жан-жақты терең білумен
қатар өзінің бойына адамдық
құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт. Ол рухани-
адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып білім
берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Гуманизм, табиғатпен
үйлесімділік, халықтық, еңбекте тәрбиелеу, сезімталдық, тәрбиенің
жүйелілігі мен бірізділігі, талаптар бірлігі, бала тұлғасына ілтипат пен
құрмет- бұлар ұрпақ тәрбиелеудің халықтық жетекші бастаулары жүйесін
құрайды. Бұл принциптердің қадағалануы баланы табиғи жағдайда қояды, яғни
оның дағдылы ортада өсіп жетілуін, туған тілінде оқып, мәдени-тарихи,
рухани ұлттық дәстүрлер мен әдет - ғұрыптар арқылы тәрбиеленуін қамтамасыз
етеді. Қазақ халқының отбасылық тәрбиесі басқа халықтарға қарағанда өзгеше
жүзеге асырылады. Қазақ халық педагогикасында отбасылық тәрбиенің мынадай
кезеңдері пайда болған: құрсақ тәрбиесі, бесік тәрбиесі, қыз бала тәрбиесі,
ұл бала тәрбиесі, келін тәрбиесі, ер азамат тәрбиесі.
Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктері арқылы сол
халық отбасы тәрбиесінің де өзіне ғана тән мәдени құндылықтары
қалыптасады. Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері оның
халықтық педагогика мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген.
Қазақ отбасындағы бала тәрбиесін ұл тәрбиесі, қыз тәрбиесі деп жеке-
жеке мән беріп қарастыру да оның өзіндік ерекшеліктерінің ішіндегі
маңыздысының бірі. Қазақ табиғатында отбасы иелері ең әуелі өз ұлы мен
қызының алдында тәрбиелі, өнегелі, көргенді, үлгілі болуға тырысқан.
Оның ең басты себебі, ұлдың ұяты - әкеде, қыздың ұяты - шешеде деп
бағалағандықтан. Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы - ұлттық
мәдениетінің маңызды белгісі болып табылады. Ұлт тәрбиесінің сезімдік
әсері зор. Сондықтан халықта
Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле
деген мақал бар. Бұл қазаққа тән жақсы қасиеттер мен ұлттық сананы
ұрпаққа қалыптастыру, ұлтымыздың дүниетанымдық тәжірибесін жалғастыру
дегенге саяды.
2. Қазақ халқының отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері
Халық педагогикасында әдептіліктің мінез-құлық әдептері, жүріс-тұрыс
әдептері, адамдармен қатынас әдептері деп аталатын түрлері бар. Бұл кең,
ауқымды, бәрін тізіп шығу қиындығы себепті бағыт-бағдар беру үшін бір
қатарын көрсетіп, әрі дамыту мұғалімнің еркіне қалдырылады. Мінез-құлық
әдептері: кеңпейілділік, кішіпейілділік, салмақтылық, парасаттылық,
бауырмалдық, шыдамдылық, сыйластық, ұстамдылық, биязылық. Білімпаздық,
меймандостық және т.б. Ал жүріс-тұрыс әдептеріне: кісіге қарай керілмеу,
киімді жағаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz