Әріптерден сөз жасау
Дәріс тезистері
1-тақырып. Сауат ашу әдістемесінің теориялық негіздері
Негізгі мәселелер:
1. Сауат ашу әдістемесі пәні және оның нысаны, мақсат-міндеттері,
мазмұны, басқа ғылым салаларымен байланысы, зерттеу әдістері
3. Сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен дамуы
3. Сауат ашу әдістемесінің лингвистикалық, педагогикалық және
психофизиологиялық негіздері
Сауат ашу әдістемесі пәні және оның нысаны, мақсат-міндеттері, мазмұны,
басқа ғылым салаларымен байланысы, зерттеу әдістері
Пәннің нысаны – бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
бойынша ҚР-ның мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
талаптарына сәйкес болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің жоғары
педагогикалық құрамдасы ретіндегі сауат ашу әдістемесінің мазмұны.
Пәні – стандарт талаптарына сәйкес болашақ бастауыш сынып
мұғалімдеріне сауат ашу әдістемесі курсынан берілетін білім, білік, дағды
қалыптастыру үдерісі.
Сауат ашу әдістемесі пәнінің мақсаты – сауат ашу әдістемесінің
теориясынан студенттерге жүйелі білім беру, сабақ жүргізу әдіс-тәсілдерін
меңгерту.
Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді көздейді:
– сауат ашуға байланысты практикалық іскерлік пен дағды
қалыптастыруға негіз болатын теориялық және практикалық мағлұматтар
беру;
– оларды пәннің танымдық, тәрбиелік, дамытушылық мақсаттарын іске
асыруға дайындау;
– сауат ашудың әдіс-тәсілдерін меңгерту.
Сауат ашу әдістемесі пәнінің мазмұнында сауат ашу әдістемесінің
теориялық негіздері (яғни Сауат ашу әдістемесі пәні және оның нысаны,
мақсат-міндеттері, мазмұны, басқа ғылым салаларымен байланысы, зерттеу
әдістері; сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен дамуы және оның
лингвистикалық, педагогикалық және психофизиологиялық негіздері); сауат
ашу үдерісі (сауат ашудың мектептегі оқу-тәрбие жұмысы жүйесіндегі маңызы;
сауат ашу пәнінің оқыту аясы; Сауат ашу пәні оқу бағдарламасының мазмұны;
Сауат ашу пәнін оқыту мерзімі; сауат ашу үдерісі және кезеңдері; сауат
ашу кезеңіндегі оқу-тәрбие міндеттері; сауат ашуға қажетті құрал-
жабдықтар); сауат ашу әдісі (сауат ашу әдісі туралы ұғым; дыбыстық талдау-
жинақтау әдісі; бастапқы оқуды қалыптастыру: буындап оқу, тұтас сөзді
дауысты дыбысқа бағыттай оқу; сауат ашуға арналған оқу-әдістемелік
топтама); жазуға үйрету әдістемесі (жазуға үйрету әдіс-тәсілдері; жазуға
қойылатын талаптар; бастапқы жазуға үйрету, оның мазмұны мен міндеттері,
қазіргі Жазу дәптерлеріне сипаттама; оқушылардың каллиграфиялық талапқа
сай жазу дағдысын қалыптастыру; көркем жазуға үйрету); сауат ашу кезеңінде
жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары (сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл
дамыту жұмыстарының теориялық негіздері; Әліппені оқыту барысында
жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемелік ерекшеліктері; сауат ашу
барысындағы тіл дамыту жұмыстарының үлгілері) қарастырылады.
Сауат ашу әдістемесі педагогика, психология, лингвистика ғылымдарымен
тығыз байланысқа түсіп, жеке тұлғаның қалыптасуының белгілі бір
аспектілерін қарастырады.
Сауат ашу әдістемесі психологиямен тығыз байланысты. Психология
оқушының психологиялық ерекшеліктерін сипаттайды: жоғары нерв жүйесінің
қызметі туралы ілімге сүйене отырып, ол оқытудың әдісі мен тәсілін
психологиялық тұрғыда дәлелдеуге көмектеседі. Сөйтіп сауат ашуға байланысты
әдістемелік мәселелерді дұрыс түсініп, практика жүзінде шешуге мүмкіндік
береді. Оқушының оқу материалын қабылдауы, есінде сақтауы, түсінуі,
ойлауының дамуы олардың жан дүниесінің ерекшелігімен байланысты. Осыған
орай мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау
және есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге, жағдай жасайды,
оқушыларды жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады. Оқушылардың
психологиясын білмей тұрып, сауат ашу әдістемесі ұсынған әдістер мен
тәсілдерді тиімді пайдалану мүмкін емес. Сондықтан материалды игертуде
оқушылардың жас ерекшелігін ескеру – ең маңызды мәселе. Оқу бағдарламалары
да, оқыту үдерісі де осы факторға негізделіп құрылады. Адамның басты
ерекшелігі – сөйлеу қабілеті. Сөз – адам психикасының өмір сүруінің аса
маңызды құралы. Өйткені қарым-қатынассыз қоғам да, оның қозғаушы күші адам
да өмір сүре алмайды. Ал қарым-қатынас тек тіл, оның көрінісі сөз арқылы
іске асатыны белгілі. Психологиялық тұрғыдан тілді меңгеру – жеке тұлғаның
қалыптасуының негізгі шарты.
Пән бойынша берілетін теориялық білім тәжірибе арқылы бекітілуі, яғни
іскерлік пен дағдыға айналуы тиіс. Дағдыға, іскерлікке айналмаған білім тез
ұмытылады. Ал дағды мен іскерлік – психологиялық ұғым. Дағды дегеніміз –
адамның әрекетті орындау процесінде жасалатын саналы әрекеттің дағдыланған
бөліктері. Дағдылар жаттығу арқылы туындайды. Дағды іс-әрекет процесінде
оған бағынышты құрылым ретінде қалыптасады. Демек теориялық білім
жаттығудың, қайталаудың негізінде дағдыға айналады. Осыған орай оқулықтарда
міндетті түрде жаттығулар беріледі, қайталау сабақтары жүргізіледі. Яғни,
оқушының сабақты жақсы немесе жаман оқуы олардың психикалық әрекеттерінің
дамуымен тікелей байланысты.
Сауат ашу әдістемесі ғылымы педагогика ғылымымен тығыз байланысты.
Педагогика ғылымы: дидактика және тәрбие теориясынан құралатыны белгілі. Ал
оқу мен тәрбие – егіз. Дидактика мен әдістеме ғылымының қарастыратын
нысандары бір. Ол – оқыту үрдісі. Айырмашылығы: дидактика білім беру, оқыту
үрдісін жалпылама қарастырса, әдістеме жеке пәндерді оқыту заңдылықтарын
қарастырады. Дидактика педагогиканың маңызды бір бөлігі – оқытудың жалпы
теориясы ретінде қазақ тілі әдістемесінің негізі болып табылады. Сауат ашу
әдістемесі ғылымы дидактиканың ұстанымдарына, оқытудың әдіс-тәсілдеріне,
тексеру формаларына, білімді бағалау нормаларына сүйенеді. Мысалы,
оқушыларға ұсынылатын тілдік материалдар ғылым негіздеріне (ғылыми ұстаным)
сүйене отырып, жүйелі және бірізді (жүйелілік ұстанымы), саналы түрде
(саналылылық ұстанымы), берік, тиянақты (берік, тиянақты болу ұстанымы),
өмірмен байланыстыра (теорияны өмірмен байланыстыру ұстанымы) беріледі.
Осыған орай әдістеме ғылымы педагогиканың бір саласы ретінде қарастырылады.
Сауат ашу әдістемесі ғылымы тіл білімімен тікелей байланысты. Сауат
ашу пәнінің оқыту аясы қазақ тілінің дыбыстық және әріптік (графикалық)
жүйесі; қазақ тілінен алғашқы грамматикалық мағлұматтар болғандықтан, ол
алдымен тіл біліміне арқа сүйейді. Мысалы, тіл білімінен берілетін
фонетикалық мағлұматтар: дыбыстарды дұрыс айту, жазу, дұрыс сөйлеу,
мәнерлеп оқуға, емлеге үйрету т.т. әдістемелік мәселелермен тығыз
байланысты іске асырылады.
Сауат ашу әдістемесі курсын оқытуда ғалым-әдіскерлердің әдістемелік
мұрасын, мектеп тәжірибесін зерттеу әдістерімен қатар, дәстүрлі сөздік,
практикалық, көрнекілік әдістері қолданылады.
Сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен дамуы
Сауат ашу әдістемесі – кештеу қолға алынып, кенжелеу дамыған ғылымның
бірі. Оның ғылым ретіндегі қалыптасуының негізі А.Байтұрсынұлының есімімен
байланысты. Сауат ашу әдістемесін арнайы зерттемесе де, Т.Шонанұлы,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев еңбектерінің де жас ғылымның бұғанасының қатаюына
үлес қосқаны даусыз.
Кейінірек қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілер Қ.Жұбанов,
Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Ш.Сарыбаев, И.Ұйықбаев өз еңбектерінде бұл мәселеге
тоқталып, үлкен мән бергенін атау орынды.
Қазақ бастауыш мектебіндегі сауат ашу әдістемесін алғаш жазған ғалым –
М.Қ.Жұбанова. Оған ғалымның 1965 жылы Мектепте сауат ашудың методикасы
деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғауы дәлел. Ғалым С.Рахметова
Қазақ тілін оқыту методикасы, Қазақ тілін оқыту әдістемесі, Қазақ тілі
әдістемесінің теориясы мен технологиясыоқу құралдарында сауат ашу
әдістемесін арнайы бөлім ретінде қарастырады. Сауат ашу әдістемесі бүгінгі
күндері жаңа бағыттағы еңбектермен (Жұмабаева Ә.Е., Молдабекова Н.) толыға
түсуде.
Ендеше сауат ашу әдістемесінің даму кезеңдерін 1912-1940 жылдар, 1940-
1965 жылдар, 1965-1997 жылдар және қазіргі кезге дейін деп бөліп
қарастыруға болады.
Сауат ашу әдістемесінің лингвистикалық, педагогикалық және
психофизиологиялық негіздері
Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздерінің бірі лингвистика (тіл
білімі) болып табылады. Соның ішінде, әсіресе, фонетиканың рөлі ерекше.
Өйткені тіл дыбыстары – әрбір тілдің өмір сүруінің тәсілі. Егер сөздер –
дыбыстардың тіркесі ретінде айтылмаса, онда тілдің өзі: 1) қатынас құралы,
2) пікір алысу құралы, 3) танымдық құрал, 4) ойлау құралы болмас еді [4,
15].
Сауат ашу кезеңінде оқушылардың лингвистикалық түсініктерді білу талап
етілмейтіні белгілі. Бұл кезде барлық назар балаларға дыбыстарды танытуды,
оқуға және жазуға үйретіп, олардың ауызекі және жазу тілін дамытуға
аударылады. Сондықтан бала дыбыс, әріп, буын, сөз тіркесі,
сөйлем, мәтін деген сияқты лингвистикалық ұғымдардың мәнін ұғынуға
мәжбүр болады.
Бұл аталған тілдік единицалар туралы, алдымен, мұғалімнің толық
мағлұматы болуы керек. Сөйлем туралы айтпас бұрын, сөйлеу туралы айқтан
жөн.
Адам сөйлегенде, біреумен сөйлескенде, тыңдаушыға белгілі ойды
білдіру үшін я бір нәрсе туралы білу үшін сөйлейді: сондықтан сөйлеу
айналадағы заттар, құбылыстар, адам өміріндегі әрекет, тіршілік, өндіріс
туралы болады, - деді профессор Н.Сауранбаев. шынында да, заттарды,
жаратылыстағы, қоғам өміріндегі құбылыстарды, адам өміріндегі әрекет,
тіршілік т.б. білу, білдіру туралы айтылған ой, яғни өзара байланысты
сөйлемдер тобы сөлеу болады сөйлеу бірнеше сөйлемнен тұрады, өйткені
сөйлеуші бірдеме туралы сөйлегенде, ол жайындағы айтылатын ойлардың жігін
ажыратып саралап айтады. Мысалы, Қыс түсті. Күн суытты. Жерде қар жатыр.
Өзенде су қатты. Балалар шанамен сырғанап жүр. Бұл сөйлеуде бірнеше сөйлем
бар екені іс жүзілік тұрғыдан танытылады. Ол үшін бұл сөйлемдердің
әрқайсысы айрықша дауыс ырғағымен бөлініп айтылады да, олардың қандай ойды
білдіретіндігі түсіндіріледі.
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен, оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Дүние тануға қажет ақыл-ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау, ес пен ойлау,
сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар. баланың қуануы, шаттануы,
қиялдануы, ренжуі, ашулануы, жылауы, сөйлеуі – осылардың бәрі баланың
әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты ішкі дүниесін, психикасын
сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына жарасымды әдептілік,
адамгершілік, естілік сияқты қасиеттер оның өсетін ортасындағы тәлім-
тәрбиенің арқасында және қайшылықтарды жеңу үстінде қалыптасады, өйткені
психикалық дамудың өзі баланың ұмтылуы мен оған жету жолындағы
мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан туады (мысалы, ми
қабығында болатын қозу мен тежелу, механикалық ес пен логикалық ес, ескі
білім мен жаңа білім т.б.).
Мектеп табалдырығын жаңа аттаған баланың зейіні тұрақсыз болатыны
белгілі. Қабылдауға қиын нәрседен, ұзақ сонар әңгімеден немесе жұмыстан
бала зейіні тез шаршайды. Оны шаршатпай, баланың сабақтағы тапсырмаға
зейінін ұзағырақ аударуға бірте-бірте тәрбиелеу – сауат ашу кезеңіндегі
қиын міндеттерінің бірі. Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап-ақ
балаларды тыңдай білуге, оңай тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету
керек. Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білу, олармен жұмыс жасау арқылы
тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда
зейіннің тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын
элементтерін, іс-әрекеттің нәтижелі түрлерін, іс-әрекет формаларын жиі
өзгерту балалар зейінін шаршатпай, бірте-бірте тұрақтылыққа тәрбиелеуге
көмектеседі.
Сауат ашу барысында оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру тұсында
ескеруге тиіс тағы бір психологиялық міндет – оқушылардың есте сақтау
қабілетін дамыту. Естің адам өмірінде алатын орнын, балалардың таным
процесінде атқаратын рөлін психолог ғалымдардың бәрі ерекше атап өткен.
Сауат ашу барысында тіл дамыту жұмыстарына қатысты үшінші
психологиялық ерекшелік – балалар психикасындағы ойлау машығын дамыту болып
табылады. Оқушылар енді тек өздері бұрын көрген немесе бірнеше рет
қайталанған үйреншікті ұғымдарды сөз түрінде қабылдап қоймай, өздері бұрын
көрмеген дүниелер мен қимылдардың атауларын, сапаларын т.б. білдіретін
сөздерді оқуды және жазуды меңгеріп, естерінде сақтауға мәжбүр болады, әрі
мұндай сөздер әр сабақ сайын кездеседі.
Тағы бір психологиялық ерекшелік – балалар қиялының қуатын пайдалану.
Кіші жастағы балалардың қиялы бай болатыны белгілі.
Психикалық даму дегеніміз – жалпы алғанда, адамның қалыптасуындағы
сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда, анатомиялық-
физиологиялық есею, нерв жүйесінің жетілуі, білімнің артуы, сезім мен
моральдық ұғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта құрылуы,
дүниеге көзқарастың қалыптасуы, белсенділік пен өзінше әрекет етудің
көрінісі, белгілі бір мінез-құлыққа дағдылану.
Адамның психикалық қабілеті сезім мүшелеріне сыртқы дүниенің ықпал
етуі арқылы, сезім мүшелерін жаттықтыру арқылы дамиды. Мектепке алғаш
келген бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір ғана әріп тұрады,
көбінесе қайта-қайта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп отырады, әрбір әріпке
жекелеп көз тоқтатады, оқу айсағы тар болады. Осының салдарынан олардың
оқығанды түсіну дәрежесі де төмен. Ал әріпті тану дағдысының қалыптасып
жетілуімен қабат баланың көру, оқу аймағы кеңейіп, ол бірте-бірте буындап
оқуға, онан әрі тұтас сөзді оқуға дағдылана бастайды. Мұндай дағдыға ие
болу балаға оп-оңайға түспейді, ол көп күш-жігерін жұмсайды, мұнда әсіресе
зейін мен еркі үлкен рөл атқарады. Осының барысында зейін мен еріктің
төзімділік қасиеті жаттыға түседі.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуғы жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Сол
себепті олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады.
Балаға қойылатын талап пен сол талапты орындай алу мүмкіншілігі
арасында да көптеген қиындықтар, кедергілер мен қайшылықтар кездесетіні
белгілі. Бала өзін ересек адам етіп көрсетуге тырысады, олардың көпшілігі
өзін асыра бағалайды, бірақ оның ақыл-ой өрісі, білімі немесе тәжірибесінің
аздығы оған кедергі болады. Сонымен қатар бала ішкі қиыншылықтардан басқа
сыртқы қиыншылықтарға да кездеседі. Мысалы, әлеуметтік орта баладан
мәдениетті, әдепті, сыпайы мінез-құлықты талап етеді, ал олар мұндай мінез-
құлыққа дағдыланып жетпеген. Осы қайшылықтарды жеңу жолында да оған
көптеген қиындықтар кездеседі.
2-тақырып. Сауат ашу үдерісі
Негізгі мәселелер:
1. Сауат ашудың мектептегі оқу-тәрбие жұмысы жүйесіндегі маңызы
2. Сауат ашу пәнінің оқыту аясы (Сауат ашу пәні оқу бағдарламасының
мазмұны мен оқыту мерзімі)
3. Сауат ашу үдерісі және кезеңдері
4. Сауат ашуға қажетті құрал-жабдықтар
Сауат ашудың мектептегі оқу-тәрбие жұмысы жүйесіндегі маңызы
Қазіргі мектеп жан-жақты дамыған, зиялылық (интеллекті) деңгейі мен
практикалық машығы заман талабына сай жеке тұлғаларды оқытып, тәрбиелеуі
тиіс.
Бұл орайда, алғашқы сөйлеу дағдысын меңгергеннен бастап, мектеп есігін
ашқанға дейін сөздік қоры біршама молыққан, ана тіліндегі сөз тіркестіру,
жіктеу, септеу сияқты заңдылықтарды әзірше табиғи тұрғыдан түйсігімен ғана
сезінген 6-7 жастағы баланың сол білгендерін жүйелеп, ана тілінің әлгі
заңдылықтарын саналы түрде меңгерте бастайтын, әріп танытып, өздігінен
оқуға, жазуға үйрететін бастауыш сыныптағы сауат ашу әдістемесінің рөлі аса
зор.
Бастауыш сыныптағы сауат ашу барысында жүргізілетін оқу-тәрбие
жұмыстарының әдістемесі психологиялық, физиологиялық және педагогикалық
аспектілер тұрғысынан жалпы әдістеме ғылымының ең күрделі де қиын саласы
болып табылады. Бұл кезеңде мектеп табалдырығын жаңа аттаған оқушы оқу мен
жазуды үйреніп, ана тілінің заңдылықтарын, ондағы ой мен сезімді бейнелеу
мүмкіндіктерін саналы түрде меңгеруге кірісіп қана қоймай, оның қабылдау,
есте сақтау, ойлау, сөйлеу дағдылары қауырт дамып, психологиялық және
физиологиялық тұрғыдан өзгеше секірісті басынан өткізеді. Басқаша
айтқанда, бала психикасындағы жоғарыдағы аталған қабілеттердің дамуынсыз
сауат ашу кезеңінің міндеттерін орындау мүмкін емес.
Сауат ашу пәнінің оқыту аясы.
ҚР жалпы бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартында Сауат ашу пәнін оқытудың басты мақсаты – оқу және жазу
дағдыларын қалыптастыру, байланыстырып сөйлеуге үйрету, алғашқы
грамматикалық мағлұматтарды меңгерту; ана тіліне сүйіспеншілікке,
адамгершілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеу; оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту, – деп көрсетілген.
Сауат ашу пәнінің оқыту аясы:
– қазақ тілінің дыбыстық және әріптік (графикалық) жүйесі,
– қазақ тілінен алғашқы грамматикалық мағлұматтар;
– балалар көркем әдебиет шығармалары.
Сауат ашу пәні білім берудің негізгі бағдарламасы негізінде жүзеге
асырылады.
Сауат ашу пәні оқу бағдарламасының мазмұны: 1. Әліппеге дейінгі
кезең: сөздің дыбыстық құрамын бағдарлай білу, саусақтарын жазуға даярлау
(әр түрлі сызықтар, өрнектер мен таңбалар сыздыру), сөздік қорын молайту,
байланыстырып сөйлеуге үйрету.
2. Әліппе кезеңі: әріптердің баспа және жазба түрлері, бас әріп пен
кіші әріп, сөздің дыбыстық-буындық құрылымын модельдеу, сөзді буындап оқу
және тұтас сөзбен оқу; сөйлемдерді, мәтіндерді оқу; әріптерді жазу, сөз
ішіндегі әріптерді бір-бірімен дұрыс қосып жазу; сөз, сөйлем жазу; мәтінмен
жұмыс жүргізу (сұрақтарға жауап беру, оқығанын мазмұндау, мәтін құрастыру).
3. Әліппеден кейінгі кезең: сөз, сөйлем, мәтін оқу және жазу; дауысты
және дауыссыз дыбыстар, сөз таптары туралы алғашқы грамматикалық
мағлұматтарды меңгеру (заттың атын, қимылын, сынын, санын білдіретін
сөздер); сөйлемнің бірінші сөзін бас әріппен жазу, кісі аттары, жер-су
атаулары және үй жануарларына қойылатын аттарды бас әріппен жазу.
Сауат ашу пәні аптасына 7 сағаттан және оқу жылында 238 сағат
оқытылады.
Бірінші жарты жылдықта – 112 сағат, ал екінші жарты жылдықта – 126
сағат.
Сауат ашу пәні интеграцияланған мазмұндағы екі оқулық арқылы жүзеге
асырылады:
I жартыжылдықта – Әліппе оқулығы;
II жартыжылдықта Ана тілі оқулығы.
Сауат ашу пәнінің базалық білім мазмұны.
Әліппеге дейінгі кезең (14 сағат): Сөйлеу. Сөйлем. Сөз. Буын. Дауысты
және дауыссыз дыбыстар. Сөзді дыбыстық талдау.
Әліппе кезеңі (98 сағат): Әріптердің баспа, жазба түрлері. Бас әріп
және кіші әріп. Сөз. Буын. Сөйлем. Мәтін. Дауысты және дауыссыз дыбыс
әріптері. Сөзді дыбыстық-буындық талдау. Орфографиялық және пунктуациялық
ережелер (бас әріппен жазылатын сөздер, сөйлемнің соңына нүкте қою).
Әліппеден кейінгі кезең (126 сағат): Сөйлеу. Ауызекі және жазба тілде
сөйлеу. Қазақ алфавиті. Дауысты және дауыссыз дыбыстар. Жуан және жіңішке
айтылатын сөздер. Жуан және жіңішке жұп дауыстылар. Буын. Тасымал. Заттың
атын білдіретін сөздер. Бас әріптен басталып жазылатын сөздер. Заттың
қимылын білдіретін сөздер. Заттың сынын білдіретін сөздер. Заттың санын
білдіретін сөздер. Сөйлем. Сөйлемдегі сөздердің байланысы. Мәтін.
Әңгімелер, өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, мақал-мәтелдер.
Сауат ашу үдерісі және кезеңдері.
Мектептегі оқыту үдерісі сауат ашудан басталатыны белгілі. Сондықтан
оның балаға ана тілін оқытып, үйретуден алатын орны да ерекше.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандартында қойылған талаптардың ішіндегі аса күрделісі – 6-7 жастағы
балаларды сауаттандыру мәселесі. 6-7 жасар баланың сауатын ашу, тілін
дамыту - олардың физиологиялық-психологиялық ерекшеліктеріне негізделе
отырып жүзеге асырылатын, баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне өтуін
қамтамасыз ететін үдеріс. Осыған орай балалардың 6-7 жастан бастап сауатын
ашу жүйесі: 1-сыныптың тұтасымен сауат ашуға берілуімен, оқу мен жазу
жұмыстарының кіріктірілуімен, сабақ уақытының кезеңдерге бөлінуімен т.б.
ерекшеленеді.
Сауат ашу үш кезеңнен – әліппеге дейінгі, әліппе, әліппеден кейінгі
кезеңдерден тұрады.
Әліппеге дейінгі кезеңнің басты міндеті – оқушыларды оқуға және жазуға
даярлау, олардың сөздік қоры мен сөйлеуін анықтап, байланыстырып сөйлеуге
үйрету.
Мазмұны: сөздің дыбыстық құрамын бағдарлай білу, саусақтарын жазуға
даярлау (әр түрлі сызықтар, өрнектер мен таңбалар сыздыру), тілін дамыту.
Дайындық кезеңінде оқушыларға ертегі, әңгіме оқып беріп, өлең жаттатып,
сурет салғызып, білуге құмарлығын арттыруға, қағаз, қалам ұстауға
машықтандыруға болады. Әліппе суреттерін пайдалана отырып, сөйлем,
сөйлемнен әңгіме құратуға және сөздерге дыбыстық талдау жасауға
машықтандыру керек. Сабақта сөйлеу, сөйлем, сөз, буын, дыбыс деген
ұғымдарды оқушылар тәжірибе жүзінде меңгеретін болады.
Әліппе кезеңінің басты міндеті – оқушыларды оқу және жазуға үйрету,
сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуін жетілдіру.
Мазмұны: дыбыспен, оның таңбасымен таныстыру, әріптердің баспа және
жазба түрлері, бас әріп пен кіші әріп, сөздің дыбыстық-буындық құрылымын
модельдеу, сөзді буындап оқу және тұтас сөзбен оқу, сөйлемдерді, мәтіндерді
оқу, әріптерді жазу, сөз ішіндегі әріптерді бір-бірімен дұрыс қосып жазу,
сөз, сөйлем жазу, мәтінмен жұмыс жүргізу (сұрақтарға жауап беру, оқығанын
мазмұндау, мәтін құрастыру).
Әліппеден кейінгі кезеңнің басты міндеті – оқушылардың оқу және жазу
дағдыларын жетілдіру, тілін дамыту.
Бұл кезеңде оқушылардың оқу және жазу машықтары жетіле түседі. Ана
тіліндегі материалдар оқушылардың оқу және жазу машықтарын жетілдірумен
бірге коммуникативтік құзыреттіліктерін, байланыстырып сөйлеуді жетілдіру
тәсілдерін меңгертуді (мазмұнын айту, монолог және диалог құрастыру)
көздейді.
Сауат ашуға қажетті құрал-жабдықтар.
Сауат ашу кезеңіндегі ең негізгі басты құрал – Сауат ашу-1 және
Сауат ашу-2. Әліппенің бас жағындағы түрлі тақырыптарға салынатын
суреттер де оқушылармен жүргізілетін дайындық жұмыстары үшін ең қажетті
көрнекі құрал болып есептеледі. Бұл суреттер, бір жағынан, лингвистикалық
мақсат көздесе, екінші жағынан, балалардың мектепке дейінгі үйренген сөздік
қорын сарқа қолдану арқылы тілдерінің даму деңгейін байқау үшін берілген.
Әліппеде әрбір жаңа әріпті үйрету барысында жекелеген заттардың суреттері
және тақырыптық суреттер де беріледі. Сонымен қатар онда балалардың ойы мен
тілін дамыту үшін сюжетті картинкалар, әңгімелер, жұмбақтар т.б. бар.
Әліппегі қосымша көрнекі құрал – кеспе әліппе. Кеспе әліппеден олар
буын, сөз, сөйлем құрайды және оларды талдап, оқып үйренеді. Әріптерді
естерінде жақсы сақтау үшін суретті алфавит қолданылады, онда әрбір әріптің
суреті мен атауы және сол әріптен басталатын заттың суреті салынады.
Әріптерді сақтауға арналған әріп кассасы жасалады. Әріп кассасының
көлемі дәптердің ашып қойғандағы көлеміндей болады. Қызыл, көк түсті төрт
бұрыштар жасалады. Қызыл дауысты, көгі дауыссыз дыбыстарды көрсетеді. Сөз
құрастыру үшін буындар беріледі. Бұл айтылғандардан басқа кестелер де
қолданылуы мүмкін.
Жазу жұмыстарында пайдалану үшін арнаулы жазу үлгісі ұсынылады. Жазу
үлгісінде әріптердің элементтері, жазба үлгілері беріледі.
Әр мектепте оқушылардың партаға түзу, дұрыс отыруы және жазу кезінде
қаламды дұрыс ұстау үлгілері бейнеленген плакаттар болуға тиіс.
Сауат ашу кезеңінде пайдаланылатын дидактикалық материалдар да бар.
Бұлар: сөздердің дыбыстық құрамын талдауға жаттығу үшін түрлі карточкалар,
кейбір жағдайда олар – клеткалармен берілген заттық картинкалар, екінші бір
жағдайда – әріптің жартысы мен қалған жартысының орнына клетка т.б. Мұндай
үлестіруге арналған дидактикалық материал – оқушыларға сөздің дыбыстық
құрамын сызбаға сүйеніп талдауы үшін көмекші құрал болып саналады. Оқушылар
сөзді іштерінен айтады да, сызбаны толтыруға кіріседі (дәптерге – түсті
бояу қарындашпен, тақтаға – дөңгелекшемен, сызықшамен т.б.). Сөздегі
дыбыстарды тәртібімен талдап, дауысты, дауыссыздарды анықтап, оқушылар
әріптерден сөз құрауға кіріседі.
Алдыңғы дидактикалық материал екінші бір жолмен тағы қолданылады. 1)
өтілген дыбыстардан қиындау буындар кездесетін сөздер құрастыру үшін; 2)
балаларға анағұрлым ауырлық келтіретін дыбыстарды қайталап, бекіте түсу
үшін; 3) картинкалармен жұмыс жасау үшін, логикалық жаттығулар орындау
үшін; 4) әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін ескеріп, жұмыс ұйымдастыру
үшін.
3-тақырып. Сауат ашу әдісі
Негізгі мәселелер:
1.Сауат ашу әдісі туралы ұғым. Сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен
дамуы
2. Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі
3. Бастапқы оқуды қалыптастыру: буындап оқу, тұтас сөзді дауысты
дыбысқа бағыттай оқу
4. Сауат ашуға арналған оқу-әдістемелік топтама
Сауат ашу әдісі туралы ұғым. Сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен
дамуы
Сауат ашу барысында жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының күрделі
аспектілерінің молдығынан болар, әлемдік педагогика теориясында сауат
ашудың әдіс-тәсілдерін таңдау мәселесіне қатысты әр түрлі таласты
қөзқарастардың орын алғаны белгілі. Мысалы: сауат ашу әдістемесі
тарихындағы дыбыстық аналитикалық әдіс (мұны Батыс Еуропада Жакото әдісі,
деп атаса, Ресейде Золотов әдісі деп атаған), дыбыстық синтетикалық әдіс
( мұның негізін неміс педагогы Г.Стефани қалап, Ресей педагогы Н.А. Корф
одан әрі дамытты), есту немесе буын есту әдісі (мұның негізін орыс ғұламасы
Л.Н.Толстой қалаған) сияқты бағыттар осы кезеңдегі күрделі міндеттерді
оңтайлы шешу жолдарын табуға тырысқан ғылыми-педагогикалық ізденістердің
нәтижесі еді. Кезінде қазақтың ғұлама ғалымы А.Байтұрсынұлы әлемдік
педагогика теориясындағы осы талас пікірлерге үн қосып, бірнеше мақала
жазғаны белгілі.
Ақырында әлемдік педагогика теориясында сауат ашудың дыбыстық аналитико-
синтетикалық әдіс (А.Байтұрсынұлыша айтсақ, жалқылаулы-жалпылау әдісі)
қолдау тауып, орнықты (оны негіздеген Батыс Еуропа педагогтары К.Грезер,
А.Дистерверг, Ресей педагогтары К.Д.Ушинский, В.П.Вахтеров т.б.). Дүние
жүзінде бір ауыздан қабылданған осы әдіс күні бүгінге дейін әр қырынан
байыпталып, сауат ашуға арналған бағдарламаларымыз бен оқулықтарымызға
негіз боп қаланып келеді.
Байтұрсынов Баяншы атты еңбегінде: Сөз – дыбыстың мағыналы
болып тізілгені,– деп түйіндей келіп, дыбыспен жаттығудың негізгі жолдары
ретінде мыналарды көрсетеді:
а) әуелі балаларға әр түрлі дыбыс бар екенін білдіру;
ә) балаларға таныс сөздерді алып, олардың ішінде қандай дыбыстар барын
айырту;
б) бөлек- бөлек дыбыстарды тіздіріп сөз айтуды білдіру.
Әдіскер ғалым: Мұны білмей тұрғанда, балаларға хәріп көрсету
жарамайды. Ол жайпақпен жүрмей, жармен шыққан сықылды балалардың күшіне
тиеді,– дейді. Одан әрі автор әріптерді үйрету жөні мен ретін былай
көрсетеді:
1) Әр жаңа әріп үшін әуелі сол жаңа әріп ішінде келетін қысқа- қысқа
сөздерді айтып, дыбысын айыру.
2) Үйрететін дыбыстың әрпін кеспе әліппеден алып, тақтаға жазып көрсету.
3) Ішінде сол әріп бар сөздерді оқыту, жазғызу.
4) Жазғандағы қателерін балалардың көзінше түзету.
А.Байтұрсынов Жалқылау (айырыңқы) әдіс атты мақаласында қазіргі
оқыту процесінде пайдаланылып жүрген анализ (талдау), синтез (жинақтау)
әдістерінің басты белгілерін анықтайды. Жалқылау әдіс – жалпылау әдісіне
қарсы жөніндегі әдіс. Жалпылаудың асылы ұсақтан ірілету болса, жалқылаудың
асылы – іріден ұсақтау, – деп көрсетеді. Ал Жалқылаулы – жалпылау әдіс
мақаласында әдісті қолдану жүзіндегі баспалдақтарына қарай Шағын сөзді,
Жазу-оқу, Дыбысты әдіс, Тұтас сөзді деп төрт түрге бөліп қарастырады.
I. Әдіскер шағын сөзді әдісін қолданушылардың әліп-би кітабын
басшылыққа алатынын айта келіп, кітап ішінде болуға тиіс материалдарды
былайша топтайды:1) Сүгіреттердің болуы; 2) Сүгіреттегі нәрселердің атын
көрсететін баспа да, жазба да сөздердің болуы; 3) Сол сөздерге ұқсас басқа
да сөздердің болуы; 4) үйретілетін әріптерден жасалған сөздер, сөздерден
жасалған сөйлемдер, сөйлемдерден жасалған қысқа-қысқа әңгімелердің болуы;
5) Түгел күйінде әліп-би ретінде жазылған әріптердің болуы, яғни алфавиттің
берілуі.
А.Байтұрсынов шағын сөзді әдісімен оқытуда әріп таныту, жазуға
үйрету және бала тілін дамыту туралы былай деп жазады:
Үйрету кешесі былай:
1. Әліп-би кітабының 1-і бетінде тұрған сүгіретті оқытушы тақтайға
салады да, сол нәрсенің жайынан әңгіме қозғайды. Балалар мен
оқытушы әңгімелесе- әңгімелесе барып, сол нәрсе тупасындағы
жұмбақтар, өлеңдер сияқты нәрселерді айтқызады немесе өзі айтады.
Бұл әңгіменің пайдасы – алынған нәрсені балаларға анық танытып
білім береді, сөйлесуге бойын да, тілін де үйретеді.
2. Салынған сүгіретті балалар дәптерлеріне көшіреді. Бұл көшіру
балаларды сурет салуға үйрету емес, салғандары ұқсасын, ұқсамасын
әркім әлінше салса болғаны. Мұның пайдасы – сүгірет салуға балалар
әуес болғандықтан, сүгірет салғандарына мәз болып өздері
рақаттанады, қарындаш ұстауға қолдары үйренеді.
3. Сүгіреттегі нәрсенің атын көшіру. Оқытушы сөзді тұтас күйінде
тақтайға жазады. Балалар дәптерлеріне көшіреді. Дәптерлеріне
көшіруден бұрын былай ету керек дейді. Оқытушы тақтайға жазып
жатқанда, балалар қарап бағып отырады. Жазып болған соң, балалар
орнында отырып, оқытушының жазғанына еліктеп, жазған сияқты болып,
сұқ қолдарымен тақтай бетіндегі жазу бойымен жүргізеді. Сонан соң
барып қарындашпен дәптерлеріне жазады.
4. Сөздің дұрыстарын айыру. Ол үшін оқытушы тиісті сөзді алады да
дыбыстарын анық етіп ашық дауыспен айтады. Әсіресе, кезінде
үйретуге керек болып тұрған дыбысты айқындата айтады.
5. Сөзді әріптен бұтарлау. Ол үшін оқытушы әріп араларын ашығырақ
жазады. Балалар соның ішінен үйретіп жүрген әріпті танып алып,
бірнеше рет жазады. Солай бірнеше әріпті танығаннан кейін оқытушы
енді әр әріпті жеке күйінде алып тақтаға жазып, бұл қай сөзде, қай
орында тұр деп сұрайды. Балалар әліп кітабынан жазылған әріпті
сөздің ішінен танып көрсетеді.
6. Әріптерден сөз жасау. 3–4 әріпті танитын болғаннан кейін солардан
құрап сөз жасайды.
7. Баспа тану. Ол үшін жазба сөзінің астына баспа сөз қойылып,
екеуінің әрпі салыстырылады.
II. Оқу-жазу деген түрінде оқу мен жазудың қайсысы алда жүру керектігі
туралы айтады. Бұрын оқу алда жүріп, жазу соңында жүргенін, жазу- оқу
әдісі шыққалы оқу мен жазу екеуі қатар жүретін болды,– деп көрсетеді.
III. Дыбысты әдіс дегенінде дыбысты әдіспен үйретуде істелетін мынадай
жұмыс түрлерін көрсеткен:
1) Балалармен әңгімелесу.
2) Оқу үйретуге даярлайтын жұмыстар.
3) Сөзден дыбыстарды айырып шығару.
4) Әріптермен таныстыру.
5) Білген әріптерінен сөз құрау, соны оқу.
IV. Тұтас сөзді әдісін сынайды. Балалар оқытушының тақтайға жазғанын
ғана оқумен барады. Оқу не әріптен, не дыбыстан басталмайды, тұтас тұрған
сөздерді оқудан басталады. Мәселен, бір бала шегіртке ұстап әкелген екен.
Оқытушы: Не әкелдә?– деп балалардан сұрайды. Балалар: Шегіртке әкелді,–
дейді. Шегіртке әкелді деген сөйлемді оқытушы тақтайға жазады. Өзі оқиды,
балаларға оқытады. Сонан соң шегіртке деген сөзді кірістіріп, басқа
сөйлемдер алады. Оны жазады, оқиды, оқытады. Сүйте-сүйте шегіртке деген
сөздің жазуы қайта-қайта ұшырап, балалардың жаттарында қала-қала барып,
әбден таныс болып, бірден танитын болады. Бірден танитын болса, бірден
оқитын болғаны. Басқа сөздердің де оқуын сол ретше үйретеді....
Осы мақаласында дыбысты әдіс түрін талдай отырып, әдіскер:
Дыбыстарды айырту, құрастырып сөз қылу дұрысталып істеліп, балалар әбден
әдісін алған болса, балалар қиналмайды. Бір-екі сөзді әріптеп құрап
оқығаннан кейін тез әдісін алады. Алғашқы кезде сөзді ылғи буындап қостырып
оқытады. Сонан буындап оқып әдеттенеді. Буындап оқуға жаттыға бара қалыпты
оқу түріне түседі, – деген түйінге келеді. Бұдан оның буындап оқытуды оқу
процесін тездетудің тиімді әдісі деп есептегенін аңғарамыз. Ол оқушылардан
әріп термей, буынды тұтас оқуды талап еткен.
А.Байтұрсыновтың әдістемеге қатысты құнды еңбектерінің бірі – Ана
тілінің әдісі мақаласы. Бұл мақалада автор үйрету әдістерін үш топқа бөліп
сипаттайды:
1) Кей әдістердің негізі қосу, жинау болады, барша ол негізді әдістер
жалпылау (синтез) немесе жиылыңқы әдіс деп аталады.
2) Кей әдістердің негізі талдау, айыру болады. Ол негізді әдістердің бәрі
жалқылау (анализ) немесе айырыңқы әдіс деп аталады.
3) Кей әдістердің негізінде қосу да, талдау да болады. Ондай әдістер
жалқылаулы-жалпылау немесе айырыңқы-жиылыңқы әдіс деп аталады.
Демек, талдау, жинақтау, талдау-жинақтау әдістерінің ғылыми негізін
қалаған да – А.Байтұрсынов.
Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі
Талдау тәсілі бойынша сөйлеуден сөйлемді, сөйлемнен сөзді, сөзден
буынды, буыннан дыбысты бөліп алуға, жеке дыбыстарды әріптермен таңбалауға
мүмкіндік жасалып, оқуға негіз қаланады.
Жинақтау тәсілі бойынша дыбыстардан буын, буындардан сөз, сөздерден
сөйлем, сөйлемдерден сөйлеу құрастырылып, оқу дағдысы қалыптасырылады;
оқушылар сөзді алдымен буындап, соңынан тұтас оқуға үйренеді, сол сияқты
әуелі – жеке жазу элементтерінен әріптерді шығарып, одан тұтас сөздерді
жаза білуге дағдыланады, соның нәтижесінде сөйлемді, мәтінді оқуға, көшіріп
не тыңдап жазуға, сондай-ақ өз ойын байланыстырып сөйлеуге, жазуға
біртіндеп төселеді.
Талдау-жинақтау әдісі қалай жүргізіледі?
Сауат ашу кезінде талдау мен жинақтау бір-бірімен тығыз бірлікте,
байланыста жүргізіледі: балалар талдау арқылы сөздің қандай буындардан,
дыбыстардан тұратынын ажыратса, іле-шала жүргізілетін жинақтау арқылы
дыбыстардан буын құрап, буындардан сөз құрап үйренеді. Сөйтіп, дыбыстарды
жеке-жеке оқымай, бір-бірімен қосып буын етіп, сөз етіп оқитын болады.
Талдау-жинақтауға жаттыққан кезде, мына жағдайларға сүйену керек:
1) Әрбір өтілетін жаңа дауысты дыбысты сөзден бөліп алып, мұқият зерттеу
негізінде оқуға үйрету, онан әрі оның әріпі меңгертіледі және буыны, сөзі
оқытылады.
Жалпы дыбыс пен әріпті үйретудің типтік сызбасы мынадай:
1. Мәтіннен сөйлемді бөліп алу. 2. Сөйлемді сөзге бөлу. 3. Жаңа
(үйретілген) дыбысы бар сөзді бөліп алу. 4. Жаңа дыбысты бөліп айтып
үйрену. 5. Оның баспа әрпін көрсету. 6. Кеспе әліппеден сөзді құрастыру. 7.
Ол сөзді оқу. 8. Әліппеден жаңа сөздер оқу. 9. Әліппеден тіркестер оқу.
10. Жаңа дыбыстың жаңа түрін көрсету және оның бөліктерін (әріптің) жазу,
кейінірек сол әріппен сөз жазу.
Бұл схемадан сөзді оқуға құрамындағы дыбыстарын саналы ұғынып, буынды
оқу арқылы үйренеді. Сөйтіп, дыбыстық талдау-жинақтау әдісіне үйренуде: 1)
оқу бастамасы (единица) буын болып табылады; 2) Сөз көрсетілмейді. Ол
сөйлеуден бөлінеді де, ауызша айтылады. Оқушылар сөздің әрпінен дыбысын
емес, дыбысынан оның әріптерін тануға көшеді (керісінше емес).
1) Сауат ашу барысындағы негізгі міндет – балаларды тура буынды оқуға
үйрету. Әрбір жаңа үйретілетін дауыссыз дыбыс бұрыннан таныс, үйренген
дауысты дыбыс арқылы беріледі.
Мұнда сөз құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар буын анық естіліп,
ал дыбыстың өзі ерекшеленіңкіреп, созылып айтылғаны дұрыс. Мысалы, р
дыбысы үйретілуі қажет болғанда ара сөзіндегі а-ра буындары а—рра
делініп, р дыбысы ерекшеленіп, біраз созылыңқырап айтылады.
2) Дыбыстың артикуляциясын байқату, яғни балаларды сөз құрамындағы
үйретілуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен таныстыру. Мысалы, мұғалім
балаларға р дыбысын айтқызып көреді де, ол дыбысты айтуға тілдің қандай
жағдайда болатынын байқаңдар дейді. Осы дыбысты қайта-қайта өздері айтып
көру арқылы, олар тілдің ұшының дірілдеп тұратынын байқайды. Сонан кейін
оқушылардың назары р дыбысын айтқанда тілдің қай жерге жуықтайтынына
аударылады. Балалар тілдің ұшының таңдайға жуықтауынан р дыбыс
шығатынын аңғарады.
Сөйтіп, балаларға дыбыстың айтылуымен қатар, өзін де үйретеді. Бірақ
мұнда есте болатын жай тіліміздегі барлық дыбыстың артикуляциясын білу
керек деген ұғым тумасқа тиіс. Жоғарыда айтылған тәсілмен тек еріндік және
тіс пен тіл қатысы арқылы шығатын дыбыстарды ғана үйретуге болады. Ал ш, ж,
к, ғ, г, й, и, щ, ц дыбыстардың артикуляциясын аңғару, әрине, қиынға соғар
еді. Сондықтан мұғалім дыбысты оқытуға кірісер алдында оны үйретудің
тәсілін жан-жақты ойластыруға тиіс.
3) Сөздің аяғындағы немесе басындағы дыбысты түсіріп айтып, балаларға
тапқызу. Мысалы, мұғалім Әліппедегі тонның суретін көрсетіп, он дейді
де, мен сөзді дұрыс айттым ба? — деп сұрайды. Балалар дыбысын қосады.
Т дыбысын оқушыларға айтқызады. Сөйтіп, суреттегі киімнің аты мен
айтылған буын (немесе сөз) құрамындағы дыбыстарды жинақтау арқылы қандай
дыбысты қосу керектігін саналы ұғады.
4) Айтылуына қарай дыбыстарды, жазылуына қарай әріптерді салыстыру. Мысалы,
қол-көл, тор-төр, от-өт сияқты сөздер арқылы о дыбысы мен ө дыбысының
айтылуындағы айырмашылық аңғартылады. Сонымен бірге жазылуындағы
ұқсастықтар мен айырмашылықтарға көңіл бөлінеді. Осылайша, қ-к, с-з, а-ә,
ы-і дыбыстар да жұпталып, салыстырып, сөздерді талдап-жинақтау арқылы
үйретіледі.
5) Үйретіліп отырған дыбыстың сөздің басында, ортасында, аяғында келетіні
де сөздерді талдау және жинақтау барысында ұғындырылады. Мысалы, қ
дыбысын үйрету керек делік. Мұғалім бұл дыбысты балаларға айтқызып,
таныстырғаннан кейін қар, ақ, оқушы сияқты сөздерді өзі айтып, буынға,
дыбысқа таладатады; қ дыбысының қай буында, нешінші буында тұрғаны
анықталады; қайта жинақтау барысында қ дыбысының қай жерде тұрғанына
көңіл бөлінеді. Осыдан кейін бұл дыбысқа балалардың өздері сөз ойлап
табады.
6) Буынды немесе сөзді есте сақтау арқылы оқу. Мысалы қала сөзін алайық.
Оқушылар оны дыбысқа-буынға ажыратып талдағаннан кейін, жинақтап, кеспе
әліппеден құрастырады; енді оқуға келгенде іркіліп қиналады немесе әр
әріпті ежіктеп қ-а... деп айта бастайды. Сол кезде мұғалім: құрастырған
сөзіміз қалай еді? — деген сияқты сұрақтар арқылы бастапқы сөз
(оқушылардың құрастырған сөзін) еске түсіртеді. Ол сөзді қалай айтатын
едік? (мысалы, қа-ла). Міне, осылайша оқыңдар, — дейді. Оқушылар кеспе
әліппеден құрастырған сөзді бірден оқып береді.
7) Дыбыс алмастырып оқу. Мысалы, балалар талдау-жинақтау арқылы қара
сөзін құрастырып, оқыды делік. Енді бірінші буындағы а әрпінің орнына
мұғалім о әрпін қояды, қора деп оқиды .
Бастапқы оқуды қалыптастыру: буындап оқу, тұтас сөзді дауысты дыбысқа
бағыттай оқу
Буындап оқу, тұтас сөзді оқу. Сауат ашудың дыбыстық талдау-жинақтау
әдісі бойынша сөз жеке дыбыстарды бөлек-бөлек айту арқылы оқытылмайды,
буынға бөлініп оқылады. Өйткені дыбыстап оқу дегеніміз – алфавиттегі әрбір
әріптің жеке дыбысталуын өзара қосып оқу деген сөз. Мұндай жағдайда
ешқандай сөз дыбыстарын жасай алмаған болар едік. Мысалы, тақта дегенді
тыақытыа деп айтар едік. Олай болатын себебі, қазақ тіліндегі дауыссыз
дыбыстар тек дауысты дыбыстардың көмегімен дыбысталатыны жоғарыда сөз
болған. Сондықтан сөзді оқудың өлшемі – буын.
Қазақ тілінде буынның негізгі түрлерінің – ашық, тұйық, бітеу буынның
– әрқайсысы сауат ашу барысында сөзді буындап оқуға түрлі ықпал етеді.
Дауыссызға аяқталған буын дауысты дыбыс сияқты еркін созып айтуға
келмейді, тұйық айтылып, буын соңындағы дыбыс кілт тоқталады, дауыс тынады:
ат-тар, ас-тық, ар-қар. Оларды буын ыңғайында дыбыстау үшін үстеме
тәсілдер қолдану керек болады (буындағы дауысты мен соңғы дауыссызды
қайталап айту).
Дауыстыға аяқталған буын дауысты дыбыс сияқты созылып айтылады, сөзді
буындап айтуды оңайлатады, созылыңқы буын өзінен кейін келесі буын бар
екенін аңғартады, яғни алғашқы буын, келесі буынның қосылып айтылуын тілеп
тұрады. Мұндай жағдай буындарды бір-бірімен оңай қосылып, сөзді тұтас
құрастырып оқуды жеңілдетеді. Сауат ашуға да керегі осы. Дауыссыздан
дауыстыға қарай оқу дауыссыз дыбысты дыбыстауға, келесі буынды қосуға
мүмкіндік береді. Қазақ тілінің буын құрылысына байланысты айтылған бұл
ерекшеліктер сауат ашуды ашық буыннан бастаудың тиімді екенін көрсетеді.
Осыған орай Әліппе оқулығы да ашық буында оқытудан басталады, яғни сауат
ашудың алғашқы кезеңінде сөзді оқудың ашық буынға негізделген перспективтік
материалдары беріледі. Егерде бала жаңа таныған дауыссызға өзіне бұрыннан
таныс а дыбысын қосып (а-та түрінде) оқи алатын болса, (әрине, мұндай
дыбыстардың қосылысы буын ретінде мұғалімнің басшылығымен жеке де, хормен
де дыбысталып үйретіледі), келесі танитын дауыссыздарға да а дыбысын (бара-
бара буын өзгерту ұстанымы бойынша барлық дауыстыларды) қатыстырып, ашық
буындарды жасай алатын болады.
Перспективтік материалдарды төмендегі сызба-кесте түрінде ұсынуға
болады:
ата-ата Са-ра
па – апа жа – жаға
на – ана ба – бала
ға – аға ма – маса
ра – ара да – дала
уа – ауа қа – қала
ла – ала ша – шана
Кестеде берілген сөздердің бәрінде де оқушыға бұрыннан таныс әрі
дыбысталуы оңай дауысты а дыбысы екі рет қайталанып келеді. Ал мұндай
жағдайда оқылатын дауыссыз дыбыс ерекше бөлініп, бірден көзге түседі.
Басқаша айтқанда, бала оқығанда, айтқанда таныс емес жалғыз дауыссыз
дыбысты бірден естіп, жазғанда оны бірден көре алады. Оқылатын сөздегі бір
дыбыстың ғана бөлек болып, қалғандарының таныс бір дыбыстан қайталануы
дыбыстық талдау жасауға және ұқсастықпен салыстырып оқуға мүмкіндік жасап,
сауат ашу кезінде сөзді оқуды мейлінше жеңілдетеді. Екіншіден, дауыстыға
аяқталған буындардың созылыңқы айтылуы нәтижесінде сөзді құрап оқу оңай
болады.
Әліппе бағандарында берілген сөздерді буындап оқудың нақты үлгілерін
мұғалім көрсетеді:
1) бірінің астына бірі жазылған сөздер тобы әліппе бағандары деп
аталатынын, ондай бағандар сөз тізбектерін топтап, әр топтың аралығындағы
ашық жер шекара бөлуші қызмет атқаратынын, алдыңғы баған біткен соң келесі
баған оқылатынын түсіндіру;
2) баған жасаушы сөздер тобының қалай жазылып, қалай оқылатынын
мұғалім тақтаға жазып көрсетеді;
3) бағандағы әрбір сөздің екі түс арқылы буынға бөлініп (буын арасына
сызықша қойылмай) жазылуын түсіндіру; әдетте (бұрынғы әліппелерде)
бағандағы сөздер сызықша арқылы буынға бөлініп берілген.
Оқу барысында сөзді буынға талдай отырып, бастапқы буынды келесі
буынмен жалғастыра оқу талап етіледі. Бұл тұста бала бірінші буынды оқыған
соң, үлкен дауыс кідірісін жасап, тоқтап қалмауы керек. Алғашқы буынды
келесі буынға қосып оқуға әдеттенуі керек. Сауат ашуда мұның үлкен мәні
бар. Бұл талап буынға бөлінбей, бағаннан тыс сөзбен оқуға берілген сөздерді
тұтастыра оқу барысында да мұқият қадағалауды қажет етеді. Бағандағы
сөздерді үйрету үшін оларды тақтаға жазып, дыбыстық талдау-жинақтау жасау
арқылы сөз құрамындағы дыбыстарды жеке дыбыстау және сөздегі орын ретін
анықтап алған соң, сөздің буындалып оқылатыны туралы мынадай жұмыстар
жүргізіледі; әр буындағы дыбыстарды тұтастырып, бір дыбыс сияқты қосып
оқу, яғни дауыссыздан дауыстыға қарай және дауыстымен үндестіріп оқу,
буындарды жеке тұтас сөздегі айтылумен оқу; дауыс екпінін бақылау; әрбір
дыбысты естіп, әріпті көріп, өздігінен саналы оқу.
Соңғы психологиялық зерттеулерге қарағанда бастауыш сынып балаларының
өзін теориялық ойлауға, жалпыдан жекеге көшу, заттар мен құбылыстардың
арасындағы байланысты аңғаруға үйретуге болатыны анықталады. Егер мектепке
оқуға түскен бала әлі заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін айыра
алмайтын болса, мұның өзі олардың тәжірибесінің аздығынан, білімінің
жеткіліксіздігінен деп түсінген жөн.
Осыған орай, І сынып оқушыларының заттар, құбылыстар туралы елестерін
анықтап, бір жүйеге келтіру қажет. Бұл жұмыс әуелі әліппеде берілген сөздер
арқылы жүргізіледі.
Бірінші сынып оқушылары естігендері, көргендері, кейбіреулері оқығандары
жөнінде айтып бере алады. Алайда олардың сөйлемдері нашар, жүйесіз
құрылған, белгілі бір жоспармен айта алмайды. Егер мұғалім әңгімені дұрыс
салаға бағыттап отырмаса, тіл дамыту құр мылжың болып кетуі мүмкін. Мұндағы
негізгі міндеттің өзі — балаларды белгілі бір жүйемен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-тақырып. Сауат ашу әдістемесінің теориялық негіздері
Негізгі мәселелер:
1. Сауат ашу әдістемесі пәні және оның нысаны, мақсат-міндеттері,
мазмұны, басқа ғылым салаларымен байланысы, зерттеу әдістері
3. Сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен дамуы
3. Сауат ашу әдістемесінің лингвистикалық, педагогикалық және
психофизиологиялық негіздері
Сауат ашу әдістемесі пәні және оның нысаны, мақсат-міндеттері, мазмұны,
басқа ғылым салаларымен байланысы, зерттеу әдістері
Пәннің нысаны – бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
бойынша ҚР-ның мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
талаптарына сәйкес болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің жоғары
педагогикалық құрамдасы ретіндегі сауат ашу әдістемесінің мазмұны.
Пәні – стандарт талаптарына сәйкес болашақ бастауыш сынып
мұғалімдеріне сауат ашу әдістемесі курсынан берілетін білім, білік, дағды
қалыптастыру үдерісі.
Сауат ашу әдістемесі пәнінің мақсаты – сауат ашу әдістемесінің
теориясынан студенттерге жүйелі білім беру, сабақ жүргізу әдіс-тәсілдерін
меңгерту.
Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді көздейді:
– сауат ашуға байланысты практикалық іскерлік пен дағды
қалыптастыруға негіз болатын теориялық және практикалық мағлұматтар
беру;
– оларды пәннің танымдық, тәрбиелік, дамытушылық мақсаттарын іске
асыруға дайындау;
– сауат ашудың әдіс-тәсілдерін меңгерту.
Сауат ашу әдістемесі пәнінің мазмұнында сауат ашу әдістемесінің
теориялық негіздері (яғни Сауат ашу әдістемесі пәні және оның нысаны,
мақсат-міндеттері, мазмұны, басқа ғылым салаларымен байланысы, зерттеу
әдістері; сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен дамуы және оның
лингвистикалық, педагогикалық және психофизиологиялық негіздері); сауат
ашу үдерісі (сауат ашудың мектептегі оқу-тәрбие жұмысы жүйесіндегі маңызы;
сауат ашу пәнінің оқыту аясы; Сауат ашу пәні оқу бағдарламасының мазмұны;
Сауат ашу пәнін оқыту мерзімі; сауат ашу үдерісі және кезеңдері; сауат
ашу кезеңіндегі оқу-тәрбие міндеттері; сауат ашуға қажетті құрал-
жабдықтар); сауат ашу әдісі (сауат ашу әдісі туралы ұғым; дыбыстық талдау-
жинақтау әдісі; бастапқы оқуды қалыптастыру: буындап оқу, тұтас сөзді
дауысты дыбысқа бағыттай оқу; сауат ашуға арналған оқу-әдістемелік
топтама); жазуға үйрету әдістемесі (жазуға үйрету әдіс-тәсілдері; жазуға
қойылатын талаптар; бастапқы жазуға үйрету, оның мазмұны мен міндеттері,
қазіргі Жазу дәптерлеріне сипаттама; оқушылардың каллиграфиялық талапқа
сай жазу дағдысын қалыптастыру; көркем жазуға үйрету); сауат ашу кезеңінде
жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары (сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл
дамыту жұмыстарының теориялық негіздері; Әліппені оқыту барысында
жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемелік ерекшеліктері; сауат ашу
барысындағы тіл дамыту жұмыстарының үлгілері) қарастырылады.
Сауат ашу әдістемесі педагогика, психология, лингвистика ғылымдарымен
тығыз байланысқа түсіп, жеке тұлғаның қалыптасуының белгілі бір
аспектілерін қарастырады.
Сауат ашу әдістемесі психологиямен тығыз байланысты. Психология
оқушының психологиялық ерекшеліктерін сипаттайды: жоғары нерв жүйесінің
қызметі туралы ілімге сүйене отырып, ол оқытудың әдісі мен тәсілін
психологиялық тұрғыда дәлелдеуге көмектеседі. Сөйтіп сауат ашуға байланысты
әдістемелік мәселелерді дұрыс түсініп, практика жүзінде шешуге мүмкіндік
береді. Оқушының оқу материалын қабылдауы, есінде сақтауы, түсінуі,
ойлауының дамуы олардың жан дүниесінің ерекшелігімен байланысты. Осыған
орай мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау
және есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге, жағдай жасайды,
оқушыларды жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады. Оқушылардың
психологиясын білмей тұрып, сауат ашу әдістемесі ұсынған әдістер мен
тәсілдерді тиімді пайдалану мүмкін емес. Сондықтан материалды игертуде
оқушылардың жас ерекшелігін ескеру – ең маңызды мәселе. Оқу бағдарламалары
да, оқыту үдерісі де осы факторға негізделіп құрылады. Адамның басты
ерекшелігі – сөйлеу қабілеті. Сөз – адам психикасының өмір сүруінің аса
маңызды құралы. Өйткені қарым-қатынассыз қоғам да, оның қозғаушы күші адам
да өмір сүре алмайды. Ал қарым-қатынас тек тіл, оның көрінісі сөз арқылы
іске асатыны белгілі. Психологиялық тұрғыдан тілді меңгеру – жеке тұлғаның
қалыптасуының негізгі шарты.
Пән бойынша берілетін теориялық білім тәжірибе арқылы бекітілуі, яғни
іскерлік пен дағдыға айналуы тиіс. Дағдыға, іскерлікке айналмаған білім тез
ұмытылады. Ал дағды мен іскерлік – психологиялық ұғым. Дағды дегеніміз –
адамның әрекетті орындау процесінде жасалатын саналы әрекеттің дағдыланған
бөліктері. Дағдылар жаттығу арқылы туындайды. Дағды іс-әрекет процесінде
оған бағынышты құрылым ретінде қалыптасады. Демек теориялық білім
жаттығудың, қайталаудың негізінде дағдыға айналады. Осыған орай оқулықтарда
міндетті түрде жаттығулар беріледі, қайталау сабақтары жүргізіледі. Яғни,
оқушының сабақты жақсы немесе жаман оқуы олардың психикалық әрекеттерінің
дамуымен тікелей байланысты.
Сауат ашу әдістемесі ғылымы педагогика ғылымымен тығыз байланысты.
Педагогика ғылымы: дидактика және тәрбие теориясынан құралатыны белгілі. Ал
оқу мен тәрбие – егіз. Дидактика мен әдістеме ғылымының қарастыратын
нысандары бір. Ол – оқыту үрдісі. Айырмашылығы: дидактика білім беру, оқыту
үрдісін жалпылама қарастырса, әдістеме жеке пәндерді оқыту заңдылықтарын
қарастырады. Дидактика педагогиканың маңызды бір бөлігі – оқытудың жалпы
теориясы ретінде қазақ тілі әдістемесінің негізі болып табылады. Сауат ашу
әдістемесі ғылымы дидактиканың ұстанымдарына, оқытудың әдіс-тәсілдеріне,
тексеру формаларына, білімді бағалау нормаларына сүйенеді. Мысалы,
оқушыларға ұсынылатын тілдік материалдар ғылым негіздеріне (ғылыми ұстаным)
сүйене отырып, жүйелі және бірізді (жүйелілік ұстанымы), саналы түрде
(саналылылық ұстанымы), берік, тиянақты (берік, тиянақты болу ұстанымы),
өмірмен байланыстыра (теорияны өмірмен байланыстыру ұстанымы) беріледі.
Осыған орай әдістеме ғылымы педагогиканың бір саласы ретінде қарастырылады.
Сауат ашу әдістемесі ғылымы тіл білімімен тікелей байланысты. Сауат
ашу пәнінің оқыту аясы қазақ тілінің дыбыстық және әріптік (графикалық)
жүйесі; қазақ тілінен алғашқы грамматикалық мағлұматтар болғандықтан, ол
алдымен тіл біліміне арқа сүйейді. Мысалы, тіл білімінен берілетін
фонетикалық мағлұматтар: дыбыстарды дұрыс айту, жазу, дұрыс сөйлеу,
мәнерлеп оқуға, емлеге үйрету т.т. әдістемелік мәселелермен тығыз
байланысты іске асырылады.
Сауат ашу әдістемесі курсын оқытуда ғалым-әдіскерлердің әдістемелік
мұрасын, мектеп тәжірибесін зерттеу әдістерімен қатар, дәстүрлі сөздік,
практикалық, көрнекілік әдістері қолданылады.
Сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен дамуы
Сауат ашу әдістемесі – кештеу қолға алынып, кенжелеу дамыған ғылымның
бірі. Оның ғылым ретіндегі қалыптасуының негізі А.Байтұрсынұлының есімімен
байланысты. Сауат ашу әдістемесін арнайы зерттемесе де, Т.Шонанұлы,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев еңбектерінің де жас ғылымның бұғанасының қатаюына
үлес қосқаны даусыз.
Кейінірек қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілер Қ.Жұбанов,
Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Ш.Сарыбаев, И.Ұйықбаев өз еңбектерінде бұл мәселеге
тоқталып, үлкен мән бергенін атау орынды.
Қазақ бастауыш мектебіндегі сауат ашу әдістемесін алғаш жазған ғалым –
М.Қ.Жұбанова. Оған ғалымның 1965 жылы Мектепте сауат ашудың методикасы
деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғауы дәлел. Ғалым С.Рахметова
Қазақ тілін оқыту методикасы, Қазақ тілін оқыту әдістемесі, Қазақ тілі
әдістемесінің теориясы мен технологиясыоқу құралдарында сауат ашу
әдістемесін арнайы бөлім ретінде қарастырады. Сауат ашу әдістемесі бүгінгі
күндері жаңа бағыттағы еңбектермен (Жұмабаева Ә.Е., Молдабекова Н.) толыға
түсуде.
Ендеше сауат ашу әдістемесінің даму кезеңдерін 1912-1940 жылдар, 1940-
1965 жылдар, 1965-1997 жылдар және қазіргі кезге дейін деп бөліп
қарастыруға болады.
Сауат ашу әдістемесінің лингвистикалық, педагогикалық және
психофизиологиялық негіздері
Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздерінің бірі лингвистика (тіл
білімі) болып табылады. Соның ішінде, әсіресе, фонетиканың рөлі ерекше.
Өйткені тіл дыбыстары – әрбір тілдің өмір сүруінің тәсілі. Егер сөздер –
дыбыстардың тіркесі ретінде айтылмаса, онда тілдің өзі: 1) қатынас құралы,
2) пікір алысу құралы, 3) танымдық құрал, 4) ойлау құралы болмас еді [4,
15].
Сауат ашу кезеңінде оқушылардың лингвистикалық түсініктерді білу талап
етілмейтіні белгілі. Бұл кезде барлық назар балаларға дыбыстарды танытуды,
оқуға және жазуға үйретіп, олардың ауызекі және жазу тілін дамытуға
аударылады. Сондықтан бала дыбыс, әріп, буын, сөз тіркесі,
сөйлем, мәтін деген сияқты лингвистикалық ұғымдардың мәнін ұғынуға
мәжбүр болады.
Бұл аталған тілдік единицалар туралы, алдымен, мұғалімнің толық
мағлұматы болуы керек. Сөйлем туралы айтпас бұрын, сөйлеу туралы айқтан
жөн.
Адам сөйлегенде, біреумен сөйлескенде, тыңдаушыға белгілі ойды
білдіру үшін я бір нәрсе туралы білу үшін сөйлейді: сондықтан сөйлеу
айналадағы заттар, құбылыстар, адам өміріндегі әрекет, тіршілік, өндіріс
туралы болады, - деді профессор Н.Сауранбаев. шынында да, заттарды,
жаратылыстағы, қоғам өміріндегі құбылыстарды, адам өміріндегі әрекет,
тіршілік т.б. білу, білдіру туралы айтылған ой, яғни өзара байланысты
сөйлемдер тобы сөлеу болады сөйлеу бірнеше сөйлемнен тұрады, өйткені
сөйлеуші бірдеме туралы сөйлегенде, ол жайындағы айтылатын ойлардың жігін
ажыратып саралап айтады. Мысалы, Қыс түсті. Күн суытты. Жерде қар жатыр.
Өзенде су қатты. Балалар шанамен сырғанап жүр. Бұл сөйлеуде бірнеше сөйлем
бар екені іс жүзілік тұрғыдан танытылады. Ол үшін бұл сөйлемдердің
әрқайсысы айрықша дауыс ырғағымен бөлініп айтылады да, олардың қандай ойды
білдіретіндігі түсіндіріледі.
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен, оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Дүние тануға қажет ақыл-ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау, ес пен ойлау,
сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар. баланың қуануы, шаттануы,
қиялдануы, ренжуі, ашулануы, жылауы, сөйлеуі – осылардың бәрі баланың
әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты ішкі дүниесін, психикасын
сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына жарасымды әдептілік,
адамгершілік, естілік сияқты қасиеттер оның өсетін ортасындағы тәлім-
тәрбиенің арқасында және қайшылықтарды жеңу үстінде қалыптасады, өйткені
психикалық дамудың өзі баланың ұмтылуы мен оған жету жолындағы
мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан туады (мысалы, ми
қабығында болатын қозу мен тежелу, механикалық ес пен логикалық ес, ескі
білім мен жаңа білім т.б.).
Мектеп табалдырығын жаңа аттаған баланың зейіні тұрақсыз болатыны
белгілі. Қабылдауға қиын нәрседен, ұзақ сонар әңгімеден немесе жұмыстан
бала зейіні тез шаршайды. Оны шаршатпай, баланың сабақтағы тапсырмаға
зейінін ұзағырақ аударуға бірте-бірте тәрбиелеу – сауат ашу кезеңіндегі
қиын міндеттерінің бірі. Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап-ақ
балаларды тыңдай білуге, оңай тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету
керек. Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білу, олармен жұмыс жасау арқылы
тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда
зейіннің тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын
элементтерін, іс-әрекеттің нәтижелі түрлерін, іс-әрекет формаларын жиі
өзгерту балалар зейінін шаршатпай, бірте-бірте тұрақтылыққа тәрбиелеуге
көмектеседі.
Сауат ашу барысында оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру тұсында
ескеруге тиіс тағы бір психологиялық міндет – оқушылардың есте сақтау
қабілетін дамыту. Естің адам өмірінде алатын орнын, балалардың таным
процесінде атқаратын рөлін психолог ғалымдардың бәрі ерекше атап өткен.
Сауат ашу барысында тіл дамыту жұмыстарына қатысты үшінші
психологиялық ерекшелік – балалар психикасындағы ойлау машығын дамыту болып
табылады. Оқушылар енді тек өздері бұрын көрген немесе бірнеше рет
қайталанған үйреншікті ұғымдарды сөз түрінде қабылдап қоймай, өздері бұрын
көрмеген дүниелер мен қимылдардың атауларын, сапаларын т.б. білдіретін
сөздерді оқуды және жазуды меңгеріп, естерінде сақтауға мәжбүр болады, әрі
мұндай сөздер әр сабақ сайын кездеседі.
Тағы бір психологиялық ерекшелік – балалар қиялының қуатын пайдалану.
Кіші жастағы балалардың қиялы бай болатыны белгілі.
Психикалық даму дегеніміз – жалпы алғанда, адамның қалыптасуындағы
сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда, анатомиялық-
физиологиялық есею, нерв жүйесінің жетілуі, білімнің артуы, сезім мен
моральдық ұғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта құрылуы,
дүниеге көзқарастың қалыптасуы, белсенділік пен өзінше әрекет етудің
көрінісі, белгілі бір мінез-құлыққа дағдылану.
Адамның психикалық қабілеті сезім мүшелеріне сыртқы дүниенің ықпал
етуі арқылы, сезім мүшелерін жаттықтыру арқылы дамиды. Мектепке алғаш
келген бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір ғана әріп тұрады,
көбінесе қайта-қайта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп отырады, әрбір әріпке
жекелеп көз тоқтатады, оқу айсағы тар болады. Осының салдарынан олардың
оқығанды түсіну дәрежесі де төмен. Ал әріпті тану дағдысының қалыптасып
жетілуімен қабат баланың көру, оқу аймағы кеңейіп, ол бірте-бірте буындап
оқуға, онан әрі тұтас сөзді оқуға дағдылана бастайды. Мұндай дағдыға ие
болу балаға оп-оңайға түспейді, ол көп күш-жігерін жұмсайды, мұнда әсіресе
зейін мен еркі үлкен рөл атқарады. Осының барысында зейін мен еріктің
төзімділік қасиеті жаттыға түседі.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуғы жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Сол
себепті олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады.
Балаға қойылатын талап пен сол талапты орындай алу мүмкіншілігі
арасында да көптеген қиындықтар, кедергілер мен қайшылықтар кездесетіні
белгілі. Бала өзін ересек адам етіп көрсетуге тырысады, олардың көпшілігі
өзін асыра бағалайды, бірақ оның ақыл-ой өрісі, білімі немесе тәжірибесінің
аздығы оған кедергі болады. Сонымен қатар бала ішкі қиыншылықтардан басқа
сыртқы қиыншылықтарға да кездеседі. Мысалы, әлеуметтік орта баладан
мәдениетті, әдепті, сыпайы мінез-құлықты талап етеді, ал олар мұндай мінез-
құлыққа дағдыланып жетпеген. Осы қайшылықтарды жеңу жолында да оған
көптеген қиындықтар кездеседі.
2-тақырып. Сауат ашу үдерісі
Негізгі мәселелер:
1. Сауат ашудың мектептегі оқу-тәрбие жұмысы жүйесіндегі маңызы
2. Сауат ашу пәнінің оқыту аясы (Сауат ашу пәні оқу бағдарламасының
мазмұны мен оқыту мерзімі)
3. Сауат ашу үдерісі және кезеңдері
4. Сауат ашуға қажетті құрал-жабдықтар
Сауат ашудың мектептегі оқу-тәрбие жұмысы жүйесіндегі маңызы
Қазіргі мектеп жан-жақты дамыған, зиялылық (интеллекті) деңгейі мен
практикалық машығы заман талабына сай жеке тұлғаларды оқытып, тәрбиелеуі
тиіс.
Бұл орайда, алғашқы сөйлеу дағдысын меңгергеннен бастап, мектеп есігін
ашқанға дейін сөздік қоры біршама молыққан, ана тіліндегі сөз тіркестіру,
жіктеу, септеу сияқты заңдылықтарды әзірше табиғи тұрғыдан түйсігімен ғана
сезінген 6-7 жастағы баланың сол білгендерін жүйелеп, ана тілінің әлгі
заңдылықтарын саналы түрде меңгерте бастайтын, әріп танытып, өздігінен
оқуға, жазуға үйрететін бастауыш сыныптағы сауат ашу әдістемесінің рөлі аса
зор.
Бастауыш сыныптағы сауат ашу барысында жүргізілетін оқу-тәрбие
жұмыстарының әдістемесі психологиялық, физиологиялық және педагогикалық
аспектілер тұрғысынан жалпы әдістеме ғылымының ең күрделі де қиын саласы
болып табылады. Бұл кезеңде мектеп табалдырығын жаңа аттаған оқушы оқу мен
жазуды үйреніп, ана тілінің заңдылықтарын, ондағы ой мен сезімді бейнелеу
мүмкіндіктерін саналы түрде меңгеруге кірісіп қана қоймай, оның қабылдау,
есте сақтау, ойлау, сөйлеу дағдылары қауырт дамып, психологиялық және
физиологиялық тұрғыдан өзгеше секірісті басынан өткізеді. Басқаша
айтқанда, бала психикасындағы жоғарыдағы аталған қабілеттердің дамуынсыз
сауат ашу кезеңінің міндеттерін орындау мүмкін емес.
Сауат ашу пәнінің оқыту аясы.
ҚР жалпы бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартында Сауат ашу пәнін оқытудың басты мақсаты – оқу және жазу
дағдыларын қалыптастыру, байланыстырып сөйлеуге үйрету, алғашқы
грамматикалық мағлұматтарды меңгерту; ана тіліне сүйіспеншілікке,
адамгершілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеу; оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту, – деп көрсетілген.
Сауат ашу пәнінің оқыту аясы:
– қазақ тілінің дыбыстық және әріптік (графикалық) жүйесі,
– қазақ тілінен алғашқы грамматикалық мағлұматтар;
– балалар көркем әдебиет шығармалары.
Сауат ашу пәні білім берудің негізгі бағдарламасы негізінде жүзеге
асырылады.
Сауат ашу пәні оқу бағдарламасының мазмұны: 1. Әліппеге дейінгі
кезең: сөздің дыбыстық құрамын бағдарлай білу, саусақтарын жазуға даярлау
(әр түрлі сызықтар, өрнектер мен таңбалар сыздыру), сөздік қорын молайту,
байланыстырып сөйлеуге үйрету.
2. Әліппе кезеңі: әріптердің баспа және жазба түрлері, бас әріп пен
кіші әріп, сөздің дыбыстық-буындық құрылымын модельдеу, сөзді буындап оқу
және тұтас сөзбен оқу; сөйлемдерді, мәтіндерді оқу; әріптерді жазу, сөз
ішіндегі әріптерді бір-бірімен дұрыс қосып жазу; сөз, сөйлем жазу; мәтінмен
жұмыс жүргізу (сұрақтарға жауап беру, оқығанын мазмұндау, мәтін құрастыру).
3. Әліппеден кейінгі кезең: сөз, сөйлем, мәтін оқу және жазу; дауысты
және дауыссыз дыбыстар, сөз таптары туралы алғашқы грамматикалық
мағлұматтарды меңгеру (заттың атын, қимылын, сынын, санын білдіретін
сөздер); сөйлемнің бірінші сөзін бас әріппен жазу, кісі аттары, жер-су
атаулары және үй жануарларына қойылатын аттарды бас әріппен жазу.
Сауат ашу пәні аптасына 7 сағаттан және оқу жылында 238 сағат
оқытылады.
Бірінші жарты жылдықта – 112 сағат, ал екінші жарты жылдықта – 126
сағат.
Сауат ашу пәні интеграцияланған мазмұндағы екі оқулық арқылы жүзеге
асырылады:
I жартыжылдықта – Әліппе оқулығы;
II жартыжылдықта Ана тілі оқулығы.
Сауат ашу пәнінің базалық білім мазмұны.
Әліппеге дейінгі кезең (14 сағат): Сөйлеу. Сөйлем. Сөз. Буын. Дауысты
және дауыссыз дыбыстар. Сөзді дыбыстық талдау.
Әліппе кезеңі (98 сағат): Әріптердің баспа, жазба түрлері. Бас әріп
және кіші әріп. Сөз. Буын. Сөйлем. Мәтін. Дауысты және дауыссыз дыбыс
әріптері. Сөзді дыбыстық-буындық талдау. Орфографиялық және пунктуациялық
ережелер (бас әріппен жазылатын сөздер, сөйлемнің соңына нүкте қою).
Әліппеден кейінгі кезең (126 сағат): Сөйлеу. Ауызекі және жазба тілде
сөйлеу. Қазақ алфавиті. Дауысты және дауыссыз дыбыстар. Жуан және жіңішке
айтылатын сөздер. Жуан және жіңішке жұп дауыстылар. Буын. Тасымал. Заттың
атын білдіретін сөздер. Бас әріптен басталып жазылатын сөздер. Заттың
қимылын білдіретін сөздер. Заттың сынын білдіретін сөздер. Заттың санын
білдіретін сөздер. Сөйлем. Сөйлемдегі сөздердің байланысы. Мәтін.
Әңгімелер, өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, мақал-мәтелдер.
Сауат ашу үдерісі және кезеңдері.
Мектептегі оқыту үдерісі сауат ашудан басталатыны белгілі. Сондықтан
оның балаға ана тілін оқытып, үйретуден алатын орны да ерекше.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандартында қойылған талаптардың ішіндегі аса күрделісі – 6-7 жастағы
балаларды сауаттандыру мәселесі. 6-7 жасар баланың сауатын ашу, тілін
дамыту - олардың физиологиялық-психологиялық ерекшеліктеріне негізделе
отырып жүзеге асырылатын, баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне өтуін
қамтамасыз ететін үдеріс. Осыған орай балалардың 6-7 жастан бастап сауатын
ашу жүйесі: 1-сыныптың тұтасымен сауат ашуға берілуімен, оқу мен жазу
жұмыстарының кіріктірілуімен, сабақ уақытының кезеңдерге бөлінуімен т.б.
ерекшеленеді.
Сауат ашу үш кезеңнен – әліппеге дейінгі, әліппе, әліппеден кейінгі
кезеңдерден тұрады.
Әліппеге дейінгі кезеңнің басты міндеті – оқушыларды оқуға және жазуға
даярлау, олардың сөздік қоры мен сөйлеуін анықтап, байланыстырып сөйлеуге
үйрету.
Мазмұны: сөздің дыбыстық құрамын бағдарлай білу, саусақтарын жазуға
даярлау (әр түрлі сызықтар, өрнектер мен таңбалар сыздыру), тілін дамыту.
Дайындық кезеңінде оқушыларға ертегі, әңгіме оқып беріп, өлең жаттатып,
сурет салғызып, білуге құмарлығын арттыруға, қағаз, қалам ұстауға
машықтандыруға болады. Әліппе суреттерін пайдалана отырып, сөйлем,
сөйлемнен әңгіме құратуға және сөздерге дыбыстық талдау жасауға
машықтандыру керек. Сабақта сөйлеу, сөйлем, сөз, буын, дыбыс деген
ұғымдарды оқушылар тәжірибе жүзінде меңгеретін болады.
Әліппе кезеңінің басты міндеті – оқушыларды оқу және жазуға үйрету,
сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуін жетілдіру.
Мазмұны: дыбыспен, оның таңбасымен таныстыру, әріптердің баспа және
жазба түрлері, бас әріп пен кіші әріп, сөздің дыбыстық-буындық құрылымын
модельдеу, сөзді буындап оқу және тұтас сөзбен оқу, сөйлемдерді, мәтіндерді
оқу, әріптерді жазу, сөз ішіндегі әріптерді бір-бірімен дұрыс қосып жазу,
сөз, сөйлем жазу, мәтінмен жұмыс жүргізу (сұрақтарға жауап беру, оқығанын
мазмұндау, мәтін құрастыру).
Әліппеден кейінгі кезеңнің басты міндеті – оқушылардың оқу және жазу
дағдыларын жетілдіру, тілін дамыту.
Бұл кезеңде оқушылардың оқу және жазу машықтары жетіле түседі. Ана
тіліндегі материалдар оқушылардың оқу және жазу машықтарын жетілдірумен
бірге коммуникативтік құзыреттіліктерін, байланыстырып сөйлеуді жетілдіру
тәсілдерін меңгертуді (мазмұнын айту, монолог және диалог құрастыру)
көздейді.
Сауат ашуға қажетті құрал-жабдықтар.
Сауат ашу кезеңіндегі ең негізгі басты құрал – Сауат ашу-1 және
Сауат ашу-2. Әліппенің бас жағындағы түрлі тақырыптарға салынатын
суреттер де оқушылармен жүргізілетін дайындық жұмыстары үшін ең қажетті
көрнекі құрал болып есептеледі. Бұл суреттер, бір жағынан, лингвистикалық
мақсат көздесе, екінші жағынан, балалардың мектепке дейінгі үйренген сөздік
қорын сарқа қолдану арқылы тілдерінің даму деңгейін байқау үшін берілген.
Әліппеде әрбір жаңа әріпті үйрету барысында жекелеген заттардың суреттері
және тақырыптық суреттер де беріледі. Сонымен қатар онда балалардың ойы мен
тілін дамыту үшін сюжетті картинкалар, әңгімелер, жұмбақтар т.б. бар.
Әліппегі қосымша көрнекі құрал – кеспе әліппе. Кеспе әліппеден олар
буын, сөз, сөйлем құрайды және оларды талдап, оқып үйренеді. Әріптерді
естерінде жақсы сақтау үшін суретті алфавит қолданылады, онда әрбір әріптің
суреті мен атауы және сол әріптен басталатын заттың суреті салынады.
Әріптерді сақтауға арналған әріп кассасы жасалады. Әріп кассасының
көлемі дәптердің ашып қойғандағы көлеміндей болады. Қызыл, көк түсті төрт
бұрыштар жасалады. Қызыл дауысты, көгі дауыссыз дыбыстарды көрсетеді. Сөз
құрастыру үшін буындар беріледі. Бұл айтылғандардан басқа кестелер де
қолданылуы мүмкін.
Жазу жұмыстарында пайдалану үшін арнаулы жазу үлгісі ұсынылады. Жазу
үлгісінде әріптердің элементтері, жазба үлгілері беріледі.
Әр мектепте оқушылардың партаға түзу, дұрыс отыруы және жазу кезінде
қаламды дұрыс ұстау үлгілері бейнеленген плакаттар болуға тиіс.
Сауат ашу кезеңінде пайдаланылатын дидактикалық материалдар да бар.
Бұлар: сөздердің дыбыстық құрамын талдауға жаттығу үшін түрлі карточкалар,
кейбір жағдайда олар – клеткалармен берілген заттық картинкалар, екінші бір
жағдайда – әріптің жартысы мен қалған жартысының орнына клетка т.б. Мұндай
үлестіруге арналған дидактикалық материал – оқушыларға сөздің дыбыстық
құрамын сызбаға сүйеніп талдауы үшін көмекші құрал болып саналады. Оқушылар
сөзді іштерінен айтады да, сызбаны толтыруға кіріседі (дәптерге – түсті
бояу қарындашпен, тақтаға – дөңгелекшемен, сызықшамен т.б.). Сөздегі
дыбыстарды тәртібімен талдап, дауысты, дауыссыздарды анықтап, оқушылар
әріптерден сөз құрауға кіріседі.
Алдыңғы дидактикалық материал екінші бір жолмен тағы қолданылады. 1)
өтілген дыбыстардан қиындау буындар кездесетін сөздер құрастыру үшін; 2)
балаларға анағұрлым ауырлық келтіретін дыбыстарды қайталап, бекіте түсу
үшін; 3) картинкалармен жұмыс жасау үшін, логикалық жаттығулар орындау
үшін; 4) әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін ескеріп, жұмыс ұйымдастыру
үшін.
3-тақырып. Сауат ашу әдісі
Негізгі мәселелер:
1.Сауат ашу әдісі туралы ұғым. Сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен
дамуы
2. Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі
3. Бастапқы оқуды қалыптастыру: буындап оқу, тұтас сөзді дауысты
дыбысқа бағыттай оқу
4. Сауат ашуға арналған оқу-әдістемелік топтама
Сауат ашу әдісі туралы ұғым. Сауат ашу әдістемесінің қалыптасуы мен
дамуы
Сауат ашу барысында жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының күрделі
аспектілерінің молдығынан болар, әлемдік педагогика теориясында сауат
ашудың әдіс-тәсілдерін таңдау мәселесіне қатысты әр түрлі таласты
қөзқарастардың орын алғаны белгілі. Мысалы: сауат ашу әдістемесі
тарихындағы дыбыстық аналитикалық әдіс (мұны Батыс Еуропада Жакото әдісі,
деп атаса, Ресейде Золотов әдісі деп атаған), дыбыстық синтетикалық әдіс
( мұның негізін неміс педагогы Г.Стефани қалап, Ресей педагогы Н.А. Корф
одан әрі дамытты), есту немесе буын есту әдісі (мұның негізін орыс ғұламасы
Л.Н.Толстой қалаған) сияқты бағыттар осы кезеңдегі күрделі міндеттерді
оңтайлы шешу жолдарын табуға тырысқан ғылыми-педагогикалық ізденістердің
нәтижесі еді. Кезінде қазақтың ғұлама ғалымы А.Байтұрсынұлы әлемдік
педагогика теориясындағы осы талас пікірлерге үн қосып, бірнеше мақала
жазғаны белгілі.
Ақырында әлемдік педагогика теориясында сауат ашудың дыбыстық аналитико-
синтетикалық әдіс (А.Байтұрсынұлыша айтсақ, жалқылаулы-жалпылау әдісі)
қолдау тауып, орнықты (оны негіздеген Батыс Еуропа педагогтары К.Грезер,
А.Дистерверг, Ресей педагогтары К.Д.Ушинский, В.П.Вахтеров т.б.). Дүние
жүзінде бір ауыздан қабылданған осы әдіс күні бүгінге дейін әр қырынан
байыпталып, сауат ашуға арналған бағдарламаларымыз бен оқулықтарымызға
негіз боп қаланып келеді.
Байтұрсынов Баяншы атты еңбегінде: Сөз – дыбыстың мағыналы
болып тізілгені,– деп түйіндей келіп, дыбыспен жаттығудың негізгі жолдары
ретінде мыналарды көрсетеді:
а) әуелі балаларға әр түрлі дыбыс бар екенін білдіру;
ә) балаларға таныс сөздерді алып, олардың ішінде қандай дыбыстар барын
айырту;
б) бөлек- бөлек дыбыстарды тіздіріп сөз айтуды білдіру.
Әдіскер ғалым: Мұны білмей тұрғанда, балаларға хәріп көрсету
жарамайды. Ол жайпақпен жүрмей, жармен шыққан сықылды балалардың күшіне
тиеді,– дейді. Одан әрі автор әріптерді үйрету жөні мен ретін былай
көрсетеді:
1) Әр жаңа әріп үшін әуелі сол жаңа әріп ішінде келетін қысқа- қысқа
сөздерді айтып, дыбысын айыру.
2) Үйрететін дыбыстың әрпін кеспе әліппеден алып, тақтаға жазып көрсету.
3) Ішінде сол әріп бар сөздерді оқыту, жазғызу.
4) Жазғандағы қателерін балалардың көзінше түзету.
А.Байтұрсынов Жалқылау (айырыңқы) әдіс атты мақаласында қазіргі
оқыту процесінде пайдаланылып жүрген анализ (талдау), синтез (жинақтау)
әдістерінің басты белгілерін анықтайды. Жалқылау әдіс – жалпылау әдісіне
қарсы жөніндегі әдіс. Жалпылаудың асылы ұсақтан ірілету болса, жалқылаудың
асылы – іріден ұсақтау, – деп көрсетеді. Ал Жалқылаулы – жалпылау әдіс
мақаласында әдісті қолдану жүзіндегі баспалдақтарына қарай Шағын сөзді,
Жазу-оқу, Дыбысты әдіс, Тұтас сөзді деп төрт түрге бөліп қарастырады.
I. Әдіскер шағын сөзді әдісін қолданушылардың әліп-би кітабын
басшылыққа алатынын айта келіп, кітап ішінде болуға тиіс материалдарды
былайша топтайды:1) Сүгіреттердің болуы; 2) Сүгіреттегі нәрселердің атын
көрсететін баспа да, жазба да сөздердің болуы; 3) Сол сөздерге ұқсас басқа
да сөздердің болуы; 4) үйретілетін әріптерден жасалған сөздер, сөздерден
жасалған сөйлемдер, сөйлемдерден жасалған қысқа-қысқа әңгімелердің болуы;
5) Түгел күйінде әліп-би ретінде жазылған әріптердің болуы, яғни алфавиттің
берілуі.
А.Байтұрсынов шағын сөзді әдісімен оқытуда әріп таныту, жазуға
үйрету және бала тілін дамыту туралы былай деп жазады:
Үйрету кешесі былай:
1. Әліп-би кітабының 1-і бетінде тұрған сүгіретті оқытушы тақтайға
салады да, сол нәрсенің жайынан әңгіме қозғайды. Балалар мен
оқытушы әңгімелесе- әңгімелесе барып, сол нәрсе тупасындағы
жұмбақтар, өлеңдер сияқты нәрселерді айтқызады немесе өзі айтады.
Бұл әңгіменің пайдасы – алынған нәрсені балаларға анық танытып
білім береді, сөйлесуге бойын да, тілін де үйретеді.
2. Салынған сүгіретті балалар дәптерлеріне көшіреді. Бұл көшіру
балаларды сурет салуға үйрету емес, салғандары ұқсасын, ұқсамасын
әркім әлінше салса болғаны. Мұның пайдасы – сүгірет салуға балалар
әуес болғандықтан, сүгірет салғандарына мәз болып өздері
рақаттанады, қарындаш ұстауға қолдары үйренеді.
3. Сүгіреттегі нәрсенің атын көшіру. Оқытушы сөзді тұтас күйінде
тақтайға жазады. Балалар дәптерлеріне көшіреді. Дәптерлеріне
көшіруден бұрын былай ету керек дейді. Оқытушы тақтайға жазып
жатқанда, балалар қарап бағып отырады. Жазып болған соң, балалар
орнында отырып, оқытушының жазғанына еліктеп, жазған сияқты болып,
сұқ қолдарымен тақтай бетіндегі жазу бойымен жүргізеді. Сонан соң
барып қарындашпен дәптерлеріне жазады.
4. Сөздің дұрыстарын айыру. Ол үшін оқытушы тиісті сөзді алады да
дыбыстарын анық етіп ашық дауыспен айтады. Әсіресе, кезінде
үйретуге керек болып тұрған дыбысты айқындата айтады.
5. Сөзді әріптен бұтарлау. Ол үшін оқытушы әріп араларын ашығырақ
жазады. Балалар соның ішінен үйретіп жүрген әріпті танып алып,
бірнеше рет жазады. Солай бірнеше әріпті танығаннан кейін оқытушы
енді әр әріпті жеке күйінде алып тақтаға жазып, бұл қай сөзде, қай
орында тұр деп сұрайды. Балалар әліп кітабынан жазылған әріпті
сөздің ішінен танып көрсетеді.
6. Әріптерден сөз жасау. 3–4 әріпті танитын болғаннан кейін солардан
құрап сөз жасайды.
7. Баспа тану. Ол үшін жазба сөзінің астына баспа сөз қойылып,
екеуінің әрпі салыстырылады.
II. Оқу-жазу деген түрінде оқу мен жазудың қайсысы алда жүру керектігі
туралы айтады. Бұрын оқу алда жүріп, жазу соңында жүргенін, жазу- оқу
әдісі шыққалы оқу мен жазу екеуі қатар жүретін болды,– деп көрсетеді.
III. Дыбысты әдіс дегенінде дыбысты әдіспен үйретуде істелетін мынадай
жұмыс түрлерін көрсеткен:
1) Балалармен әңгімелесу.
2) Оқу үйретуге даярлайтын жұмыстар.
3) Сөзден дыбыстарды айырып шығару.
4) Әріптермен таныстыру.
5) Білген әріптерінен сөз құрау, соны оқу.
IV. Тұтас сөзді әдісін сынайды. Балалар оқытушының тақтайға жазғанын
ғана оқумен барады. Оқу не әріптен, не дыбыстан басталмайды, тұтас тұрған
сөздерді оқудан басталады. Мәселен, бір бала шегіртке ұстап әкелген екен.
Оқытушы: Не әкелдә?– деп балалардан сұрайды. Балалар: Шегіртке әкелді,–
дейді. Шегіртке әкелді деген сөйлемді оқытушы тақтайға жазады. Өзі оқиды,
балаларға оқытады. Сонан соң шегіртке деген сөзді кірістіріп, басқа
сөйлемдер алады. Оны жазады, оқиды, оқытады. Сүйте-сүйте шегіртке деген
сөздің жазуы қайта-қайта ұшырап, балалардың жаттарында қала-қала барып,
әбден таныс болып, бірден танитын болады. Бірден танитын болса, бірден
оқитын болғаны. Басқа сөздердің де оқуын сол ретше үйретеді....
Осы мақаласында дыбысты әдіс түрін талдай отырып, әдіскер:
Дыбыстарды айырту, құрастырып сөз қылу дұрысталып істеліп, балалар әбден
әдісін алған болса, балалар қиналмайды. Бір-екі сөзді әріптеп құрап
оқығаннан кейін тез әдісін алады. Алғашқы кезде сөзді ылғи буындап қостырып
оқытады. Сонан буындап оқып әдеттенеді. Буындап оқуға жаттыға бара қалыпты
оқу түріне түседі, – деген түйінге келеді. Бұдан оның буындап оқытуды оқу
процесін тездетудің тиімді әдісі деп есептегенін аңғарамыз. Ол оқушылардан
әріп термей, буынды тұтас оқуды талап еткен.
А.Байтұрсыновтың әдістемеге қатысты құнды еңбектерінің бірі – Ана
тілінің әдісі мақаласы. Бұл мақалада автор үйрету әдістерін үш топқа бөліп
сипаттайды:
1) Кей әдістердің негізі қосу, жинау болады, барша ол негізді әдістер
жалпылау (синтез) немесе жиылыңқы әдіс деп аталады.
2) Кей әдістердің негізі талдау, айыру болады. Ол негізді әдістердің бәрі
жалқылау (анализ) немесе айырыңқы әдіс деп аталады.
3) Кей әдістердің негізінде қосу да, талдау да болады. Ондай әдістер
жалқылаулы-жалпылау немесе айырыңқы-жиылыңқы әдіс деп аталады.
Демек, талдау, жинақтау, талдау-жинақтау әдістерінің ғылыми негізін
қалаған да – А.Байтұрсынов.
Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі
Талдау тәсілі бойынша сөйлеуден сөйлемді, сөйлемнен сөзді, сөзден
буынды, буыннан дыбысты бөліп алуға, жеке дыбыстарды әріптермен таңбалауға
мүмкіндік жасалып, оқуға негіз қаланады.
Жинақтау тәсілі бойынша дыбыстардан буын, буындардан сөз, сөздерден
сөйлем, сөйлемдерден сөйлеу құрастырылып, оқу дағдысы қалыптасырылады;
оқушылар сөзді алдымен буындап, соңынан тұтас оқуға үйренеді, сол сияқты
әуелі – жеке жазу элементтерінен әріптерді шығарып, одан тұтас сөздерді
жаза білуге дағдыланады, соның нәтижесінде сөйлемді, мәтінді оқуға, көшіріп
не тыңдап жазуға, сондай-ақ өз ойын байланыстырып сөйлеуге, жазуға
біртіндеп төселеді.
Талдау-жинақтау әдісі қалай жүргізіледі?
Сауат ашу кезінде талдау мен жинақтау бір-бірімен тығыз бірлікте,
байланыста жүргізіледі: балалар талдау арқылы сөздің қандай буындардан,
дыбыстардан тұратынын ажыратса, іле-шала жүргізілетін жинақтау арқылы
дыбыстардан буын құрап, буындардан сөз құрап үйренеді. Сөйтіп, дыбыстарды
жеке-жеке оқымай, бір-бірімен қосып буын етіп, сөз етіп оқитын болады.
Талдау-жинақтауға жаттыққан кезде, мына жағдайларға сүйену керек:
1) Әрбір өтілетін жаңа дауысты дыбысты сөзден бөліп алып, мұқият зерттеу
негізінде оқуға үйрету, онан әрі оның әріпі меңгертіледі және буыны, сөзі
оқытылады.
Жалпы дыбыс пен әріпті үйретудің типтік сызбасы мынадай:
1. Мәтіннен сөйлемді бөліп алу. 2. Сөйлемді сөзге бөлу. 3. Жаңа
(үйретілген) дыбысы бар сөзді бөліп алу. 4. Жаңа дыбысты бөліп айтып
үйрену. 5. Оның баспа әрпін көрсету. 6. Кеспе әліппеден сөзді құрастыру. 7.
Ол сөзді оқу. 8. Әліппеден жаңа сөздер оқу. 9. Әліппеден тіркестер оқу.
10. Жаңа дыбыстың жаңа түрін көрсету және оның бөліктерін (әріптің) жазу,
кейінірек сол әріппен сөз жазу.
Бұл схемадан сөзді оқуға құрамындағы дыбыстарын саналы ұғынып, буынды
оқу арқылы үйренеді. Сөйтіп, дыбыстық талдау-жинақтау әдісіне үйренуде: 1)
оқу бастамасы (единица) буын болып табылады; 2) Сөз көрсетілмейді. Ол
сөйлеуден бөлінеді де, ауызша айтылады. Оқушылар сөздің әрпінен дыбысын
емес, дыбысынан оның әріптерін тануға көшеді (керісінше емес).
1) Сауат ашу барысындағы негізгі міндет – балаларды тура буынды оқуға
үйрету. Әрбір жаңа үйретілетін дауыссыз дыбыс бұрыннан таныс, үйренген
дауысты дыбыс арқылы беріледі.
Мұнда сөз құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар буын анық естіліп,
ал дыбыстың өзі ерекшеленіңкіреп, созылып айтылғаны дұрыс. Мысалы, р
дыбысы үйретілуі қажет болғанда ара сөзіндегі а-ра буындары а—рра
делініп, р дыбысы ерекшеленіп, біраз созылыңқырап айтылады.
2) Дыбыстың артикуляциясын байқату, яғни балаларды сөз құрамындағы
үйретілуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен таныстыру. Мысалы, мұғалім
балаларға р дыбысын айтқызып көреді де, ол дыбысты айтуға тілдің қандай
жағдайда болатынын байқаңдар дейді. Осы дыбысты қайта-қайта өздері айтып
көру арқылы, олар тілдің ұшының дірілдеп тұратынын байқайды. Сонан кейін
оқушылардың назары р дыбысын айтқанда тілдің қай жерге жуықтайтынына
аударылады. Балалар тілдің ұшының таңдайға жуықтауынан р дыбыс
шығатынын аңғарады.
Сөйтіп, балаларға дыбыстың айтылуымен қатар, өзін де үйретеді. Бірақ
мұнда есте болатын жай тіліміздегі барлық дыбыстың артикуляциясын білу
керек деген ұғым тумасқа тиіс. Жоғарыда айтылған тәсілмен тек еріндік және
тіс пен тіл қатысы арқылы шығатын дыбыстарды ғана үйретуге болады. Ал ш, ж,
к, ғ, г, й, и, щ, ц дыбыстардың артикуляциясын аңғару, әрине, қиынға соғар
еді. Сондықтан мұғалім дыбысты оқытуға кірісер алдында оны үйретудің
тәсілін жан-жақты ойластыруға тиіс.
3) Сөздің аяғындағы немесе басындағы дыбысты түсіріп айтып, балаларға
тапқызу. Мысалы, мұғалім Әліппедегі тонның суретін көрсетіп, он дейді
де, мен сөзді дұрыс айттым ба? — деп сұрайды. Балалар дыбысын қосады.
Т дыбысын оқушыларға айтқызады. Сөйтіп, суреттегі киімнің аты мен
айтылған буын (немесе сөз) құрамындағы дыбыстарды жинақтау арқылы қандай
дыбысты қосу керектігін саналы ұғады.
4) Айтылуына қарай дыбыстарды, жазылуына қарай әріптерді салыстыру. Мысалы,
қол-көл, тор-төр, от-өт сияқты сөздер арқылы о дыбысы мен ө дыбысының
айтылуындағы айырмашылық аңғартылады. Сонымен бірге жазылуындағы
ұқсастықтар мен айырмашылықтарға көңіл бөлінеді. Осылайша, қ-к, с-з, а-ә,
ы-і дыбыстар да жұпталып, салыстырып, сөздерді талдап-жинақтау арқылы
үйретіледі.
5) Үйретіліп отырған дыбыстың сөздің басында, ортасында, аяғында келетіні
де сөздерді талдау және жинақтау барысында ұғындырылады. Мысалы, қ
дыбысын үйрету керек делік. Мұғалім бұл дыбысты балаларға айтқызып,
таныстырғаннан кейін қар, ақ, оқушы сияқты сөздерді өзі айтып, буынға,
дыбысқа таладатады; қ дыбысының қай буында, нешінші буында тұрғаны
анықталады; қайта жинақтау барысында қ дыбысының қай жерде тұрғанына
көңіл бөлінеді. Осыдан кейін бұл дыбысқа балалардың өздері сөз ойлап
табады.
6) Буынды немесе сөзді есте сақтау арқылы оқу. Мысалы қала сөзін алайық.
Оқушылар оны дыбысқа-буынға ажыратып талдағаннан кейін, жинақтап, кеспе
әліппеден құрастырады; енді оқуға келгенде іркіліп қиналады немесе әр
әріпті ежіктеп қ-а... деп айта бастайды. Сол кезде мұғалім: құрастырған
сөзіміз қалай еді? — деген сияқты сұрақтар арқылы бастапқы сөз
(оқушылардың құрастырған сөзін) еске түсіртеді. Ол сөзді қалай айтатын
едік? (мысалы, қа-ла). Міне, осылайша оқыңдар, — дейді. Оқушылар кеспе
әліппеден құрастырған сөзді бірден оқып береді.
7) Дыбыс алмастырып оқу. Мысалы, балалар талдау-жинақтау арқылы қара
сөзін құрастырып, оқыды делік. Енді бірінші буындағы а әрпінің орнына
мұғалім о әрпін қояды, қора деп оқиды .
Бастапқы оқуды қалыптастыру: буындап оқу, тұтас сөзді дауысты дыбысқа
бағыттай оқу
Буындап оқу, тұтас сөзді оқу. Сауат ашудың дыбыстық талдау-жинақтау
әдісі бойынша сөз жеке дыбыстарды бөлек-бөлек айту арқылы оқытылмайды,
буынға бөлініп оқылады. Өйткені дыбыстап оқу дегеніміз – алфавиттегі әрбір
әріптің жеке дыбысталуын өзара қосып оқу деген сөз. Мұндай жағдайда
ешқандай сөз дыбыстарын жасай алмаған болар едік. Мысалы, тақта дегенді
тыақытыа деп айтар едік. Олай болатын себебі, қазақ тіліндегі дауыссыз
дыбыстар тек дауысты дыбыстардың көмегімен дыбысталатыны жоғарыда сөз
болған. Сондықтан сөзді оқудың өлшемі – буын.
Қазақ тілінде буынның негізгі түрлерінің – ашық, тұйық, бітеу буынның
– әрқайсысы сауат ашу барысында сөзді буындап оқуға түрлі ықпал етеді.
Дауыссызға аяқталған буын дауысты дыбыс сияқты еркін созып айтуға
келмейді, тұйық айтылып, буын соңындағы дыбыс кілт тоқталады, дауыс тынады:
ат-тар, ас-тық, ар-қар. Оларды буын ыңғайында дыбыстау үшін үстеме
тәсілдер қолдану керек болады (буындағы дауысты мен соңғы дауыссызды
қайталап айту).
Дауыстыға аяқталған буын дауысты дыбыс сияқты созылып айтылады, сөзді
буындап айтуды оңайлатады, созылыңқы буын өзінен кейін келесі буын бар
екенін аңғартады, яғни алғашқы буын, келесі буынның қосылып айтылуын тілеп
тұрады. Мұндай жағдай буындарды бір-бірімен оңай қосылып, сөзді тұтас
құрастырып оқуды жеңілдетеді. Сауат ашуға да керегі осы. Дауыссыздан
дауыстыға қарай оқу дауыссыз дыбысты дыбыстауға, келесі буынды қосуға
мүмкіндік береді. Қазақ тілінің буын құрылысына байланысты айтылған бұл
ерекшеліктер сауат ашуды ашық буыннан бастаудың тиімді екенін көрсетеді.
Осыған орай Әліппе оқулығы да ашық буында оқытудан басталады, яғни сауат
ашудың алғашқы кезеңінде сөзді оқудың ашық буынға негізделген перспективтік
материалдары беріледі. Егерде бала жаңа таныған дауыссызға өзіне бұрыннан
таныс а дыбысын қосып (а-та түрінде) оқи алатын болса, (әрине, мұндай
дыбыстардың қосылысы буын ретінде мұғалімнің басшылығымен жеке де, хормен
де дыбысталып үйретіледі), келесі танитын дауыссыздарға да а дыбысын (бара-
бара буын өзгерту ұстанымы бойынша барлық дауыстыларды) қатыстырып, ашық
буындарды жасай алатын болады.
Перспективтік материалдарды төмендегі сызба-кесте түрінде ұсынуға
болады:
ата-ата Са-ра
па – апа жа – жаға
на – ана ба – бала
ға – аға ма – маса
ра – ара да – дала
уа – ауа қа – қала
ла – ала ша – шана
Кестеде берілген сөздердің бәрінде де оқушыға бұрыннан таныс әрі
дыбысталуы оңай дауысты а дыбысы екі рет қайталанып келеді. Ал мұндай
жағдайда оқылатын дауыссыз дыбыс ерекше бөлініп, бірден көзге түседі.
Басқаша айтқанда, бала оқығанда, айтқанда таныс емес жалғыз дауыссыз
дыбысты бірден естіп, жазғанда оны бірден көре алады. Оқылатын сөздегі бір
дыбыстың ғана бөлек болып, қалғандарының таныс бір дыбыстан қайталануы
дыбыстық талдау жасауға және ұқсастықпен салыстырып оқуға мүмкіндік жасап,
сауат ашу кезінде сөзді оқуды мейлінше жеңілдетеді. Екіншіден, дауыстыға
аяқталған буындардың созылыңқы айтылуы нәтижесінде сөзді құрап оқу оңай
болады.
Әліппе бағандарында берілген сөздерді буындап оқудың нақты үлгілерін
мұғалім көрсетеді:
1) бірінің астына бірі жазылған сөздер тобы әліппе бағандары деп
аталатынын, ондай бағандар сөз тізбектерін топтап, әр топтың аралығындағы
ашық жер шекара бөлуші қызмет атқаратынын, алдыңғы баған біткен соң келесі
баған оқылатынын түсіндіру;
2) баған жасаушы сөздер тобының қалай жазылып, қалай оқылатынын
мұғалім тақтаға жазып көрсетеді;
3) бағандағы әрбір сөздің екі түс арқылы буынға бөлініп (буын арасына
сызықша қойылмай) жазылуын түсіндіру; әдетте (бұрынғы әліппелерде)
бағандағы сөздер сызықша арқылы буынға бөлініп берілген.
Оқу барысында сөзді буынға талдай отырып, бастапқы буынды келесі
буынмен жалғастыра оқу талап етіледі. Бұл тұста бала бірінші буынды оқыған
соң, үлкен дауыс кідірісін жасап, тоқтап қалмауы керек. Алғашқы буынды
келесі буынға қосып оқуға әдеттенуі керек. Сауат ашуда мұның үлкен мәні
бар. Бұл талап буынға бөлінбей, бағаннан тыс сөзбен оқуға берілген сөздерді
тұтастыра оқу барысында да мұқият қадағалауды қажет етеді. Бағандағы
сөздерді үйрету үшін оларды тақтаға жазып, дыбыстық талдау-жинақтау жасау
арқылы сөз құрамындағы дыбыстарды жеке дыбыстау және сөздегі орын ретін
анықтап алған соң, сөздің буындалып оқылатыны туралы мынадай жұмыстар
жүргізіледі; әр буындағы дыбыстарды тұтастырып, бір дыбыс сияқты қосып
оқу, яғни дауыссыздан дауыстыға қарай және дауыстымен үндестіріп оқу,
буындарды жеке тұтас сөздегі айтылумен оқу; дауыс екпінін бақылау; әрбір
дыбысты естіп, әріпті көріп, өздігінен саналы оқу.
Соңғы психологиялық зерттеулерге қарағанда бастауыш сынып балаларының
өзін теориялық ойлауға, жалпыдан жекеге көшу, заттар мен құбылыстардың
арасындағы байланысты аңғаруға үйретуге болатыны анықталады. Егер мектепке
оқуға түскен бала әлі заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін айыра
алмайтын болса, мұның өзі олардың тәжірибесінің аздығынан, білімінің
жеткіліксіздігінен деп түсінген жөн.
Осыған орай, І сынып оқушыларының заттар, құбылыстар туралы елестерін
анықтап, бір жүйеге келтіру қажет. Бұл жұмыс әуелі әліппеде берілген сөздер
арқылы жүргізіледі.
Бірінші сынып оқушылары естігендері, көргендері, кейбіреулері оқығандары
жөнінде айтып бере алады. Алайда олардың сөйлемдері нашар, жүйесіз
құрылған, белгілі бір жоспармен айта алмайды. Егер мұғалім әңгімені дұрыс
салаға бағыттап отырмаса, тіл дамыту құр мылжың болып кетуі мүмкін. Мұндағы
негізгі міндеттің өзі — балаларды белгілі бір жүйемен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz