Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
5

1. Еңбек ресурстарының мәні және оларды пайдалану тиімділігінің
теориялық негіздері

1.1 Еңбек мәні және еңбек ресурстарының ұғымы
7
1.2 Еңбек ресурстары жіктелуі және оларды басқару негіздері
15
1.3 Қазақстан Республикасының еңбек нарығының жағдайын бағалау 21

2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі агроөнеркәсіптік
кешені мемлекеттік инспекция комитетінің Батыс Қазақстан облыстық аумақтық
инспекциясының қазіргі жағдайы
2.1 ҚР АШМ АӨК МИК БҚО аумақтық инспекциясының ұйымдық-құқықтық негізі

31
2.2. Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі АӨК
мемлекеттік инспекциясының экономикалық сипаттамасы
36

2.3. Батыс Қазақстан облысында қалыптасқан ауыл шаруашылық
кәсіпорындарын мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы
44

3. Батыс Қазақстан аумақтық инспекциясы ММ қызметін дамыту
стратегиясы және еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін көтеру жолдары
3.1 Батыс Қазақстан аумақтық инспекциясы ММ қызметін дамыту
стратегиясы
52
3.2 Кәсіпорында еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін жоғарылату
жолдары
58
3.3. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары 67

Қорытынды
74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
76

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Кез келген кәсіпорынның нарықтық экономикада
қатаң бәсекелестік жағдайда табысты жұмыс істеуі ол ең алдымен еңбек
ресурстарына байланысты. Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыра
отырып көздеген мақсатқа қол жеткізуге болады.
Еңбек ресурстары – бұл халық шаруашылығында пайдаланылатын қажетті
физикалық дамуы бар, жұмыс істеуге білімі және машықтық тәжірибесі бар
республика халқының бөлігі. Еңбекке деген жарамдылық көзқарасынан еңбекке
қабілетті халық экономикалық тұрғыдан белсенді және белсенді емес халықтан
тұрады. Белсенді халық (жұмысшы күші) – қызмет пен тауарды өндіруге жұмыс
күшін қамтамасыз ететін экономикалық тұрғыдан белсенді халықты өлшеуге
белгіленген жастағы халықтың бөлігі. Экономикалық тұрғыдан белсенді
халықтың санын жұмыссыздар мен экономикалық қызметтің барлық түріндегі
жұмыспен қамтылғандар құрайды.
Экономикалық тұрғыдан белсенді емес (әрекетсіз) халық – қарастырылатын
кезең ағымында жұмыссыз және жұмыспен қамтылмаған болып табылатын
экономикалық тұрғыдан белсенді халықты өлшеуге белгіленген жастағы
тұлғалар.
Жұмыспен қамтылған (жұмыс істейтін) халық — өзінің жағдайына қарай
жалға немесе жеке өзін-өзі жұмыспен қамтыған жұмысшылар сәйкес келетін
жастағы барлық тұлғалар.
Нарық экономикасында еңбек ресурстарының маңызы арта түседі. Өндірістің
инвестициялық бағыты, ғылыми – техникалық процестің соңғы нәтижелерін
қолдану, өнім сапасының артуы еңбек ресурстарына деген көзқарасты өзгертіп,
еңбекке творчестволық жағынан қарауға және жоғарғы дәрежеге мамандар
дайындауға ықпал жасайды.
Еңбек ресурстарын басқару дегеніміз – жұмысшылардың еңбек
функцияларын атқарған кезде өздерінің барлық мүмкіншіліктерін барынша
жоғарғы сатыда қолдануына әсер ететін принциптер мен әдістердің жиынтығы.
Еңбек ресурстарын басқару мынадай бағыттардан тұрады:
( еңбек ресурстарын жоспарлау;
( өндіріске қажетті еңбек ресурстарын анықтап, оған кететін
шығындарды жұмысқа қабылдау;
( еңбек ресурстарын жұмысқа қабылдау;
( жұмыс орындарына кандидаттар дайындау, конкурс ұйымдастыру арқылы
жұмыскерді таңдап алу;
( жұмыскердің еңбекақысын анықтау, еңбекақы құрылымын анықтау;
( жұмысқа алынған адамдарды кәсіпорынмен, ұйыммен, және оның басқа да
бөлімшелерімен таныстырып, болашақ жұмыс орны жайлы түсінік беру;
( берілген жұмысты неғұрлым тиімді орындау үшін еңбек ресурстарын
оқыту және оқыту бағдарламасын жасау;
( жұмыскердің еңбек іс-әрекетін бағалау, және бағалау әдістерін
жасап, онымен жұмыскерді таныстыру;
( еңбек етушінің жұмысын өсіру, төмендету, жұмыстан шығару, бір
қызметтен басқа қызметке ауыстыру;
( басқарушы кадрларды дайындау, келісім-шартын тоқтату, басқарушы
кадрларды дайындаудың бағдарламасын жасау; басқарушы кадрлардың еңбек
тиімділігін арттыру және мүмкіншіліктерін арттыруға бағыттау;
( еңбек қарым-қатынастарын жақсарту;
( халықты жұмыспен қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін
бағалау мен көтеру жолдарының теориялық негізін зерттеу және оны
жетілдіруге қатысты ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- еңбек және еңбек ерсурстары ұғымының осы заманғы теориялық негіздерін
зерттеу;
- еңбек ресурстарының жіктелуі мен басқаруды қарастыру;
- ҚР еңбек нарығының қазіргі жай күйіне талдау жасау;
- Батыс Қазақстан аумақтық инспекциясы ММ ұйымдық – экономикалық
жағдайын талдау;
- Батыс Қазақстан аумақтық инспекциясы ММ еңбек ресурстарын пайдалану
көрсеткіштерін талдау;
- кәсіпорын қызметін дамыту бойынша ұсыныстар беру
- еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін көтеру жолдарын ұсыну;
- Қызметкерлердің еңбегін ынталандыру бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы еңбек ресурстарын пайдалану
тиімділігін бағалау мен көтеру жолдарының теориялық негізін зерттей отырып,
Батыс Қазақстан аумақтық инспекциясы ММ қызметінің экономикалық
көрсеткіштері мен еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау және оны
жетілдіруге қатысты ұсыныстар тұжырымдау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Батыс Қазақстан аумақтық
инспекциясы мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: статистикалық, монографиялық және
бағдарламалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде тақырыпқа қатысты Қазақстан
Республикасының заңдарына, нормативтік-құқықтық актілеріне, отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектеріне шолу жасалды.

1. Еңбек ресурстарының мәні және оларды пайдалану тиімділігінің
теориялық негіздері

1.1 Еңбек мәні және еңбек ресурстарының ұғымы

Еңбек адам және қоғам өмірінде өзінің объективті негізін және олардың
әрекет етуінің жағдайларын білдіре отырып жетекші рольді атқарады. Еңбек
процесі барысында тек қана жекелеген адамдардың, олардың топтары мен барлық
қоғамның қажетілігін ғана қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар елдің
тұтастай әлеуметтік – экономикалық дамуын қамтамасыз ететін материалдық
және рухани құндылықтар жасалады. Еңбек және оған дайындық барлық негізгі
әлеуметтік топтардың уақыт ресурсын пайдалану құрылымында жетекші рольге
ие. Әсіресе еңбекте адамның қабілеттілігі ашылады және дамиды және де оның
кәсіби және өмірлік тәжірибесі жетілдіріледі. Біріккен еңбек нәтижесінде
өндірістік ұжымдар ішінде байланыстар қалыптасады; еңбек процесінде
қоғамдық (әлеуметтік) топтардың өзара әрекеті іске асырылады.
Еңбек еңбек экономикасы үшін базалық категория болып саналады. Кеңестік
кезеңнен бастап отандық экономикалық әдебиеттерде келесідей анықтама
қолданылып келеді: еңбек – бұл әр жеке тұлғаның және тұтастай қоғамның
қажеттілігін қанағаттандыру үшін қажетті материалдық және рухани
құндылықтарды жасау бойынша адамдардың мақсатты бағытталған қызметі.
Бұл қарапайым және жеткілікті дәл анықтама еңбектің мәнін ашады және
соңғы нәтижеде оның мақсаттылығын көрсетеді. Онда еңбекті еске түсіретін,
бірақ та инстинкті сипатқа ие (ақ тиін жаңғақтар, аю - бал жинайды, аралар
ұя жасайды т.б.) жануарлар қызметінен адамның мағыналы еңбегін
ерекшелейтін мақсатты бағытталғандығы атап көрсетілген.
Еңбекті жеке тұлғаның және қоғамның қажеттілігін қанағаттандырушы
құндылықтарды жасау бойынша адамдардың мақсатты бағытталған қуат шығынды
қызметі ретінде анықтауға болатын өзгеде трактовкалары бар. Еңбектің басты,
мағыналы қасиетін білдіретін бұл қысқаша анықтама келесілермен толықтырылуы
мүмкін:
- еңбек – жекелеген адамның және тұтастай қоғамның өмір сүруінің
негізі;
- еңбек белгілі бір мотивтер мен ынталандырулар негізінде жүзеге
асырылады;
- еңбек адамдарды және процестерді басқаруда көрінуі мүмкін;
- еңбек тұлғаның өзін өзі көрсету және өзін өзі таныту құралы болуы
мүмкін;
- еңбек бақылауды білдіреді (сыртқы немесе ішкі);
- еңбек процесі еңбек кооперациясына және бөлінуіне негізделуі мүмкін.
Еңбек категориясы көп қырлы және өндіріс факторы, құндылықтарды жасау
бойынша адамдардың мақсатты бағытталған қызметі және адамның физикалық және
ақыл-ой қабілеттіліктерін іске асыру процесі ретінде талдануы мүмкін.
Процес ретінде еңбек үш компонентті кірістіреді: еңбектің өзі мақсатты
бағытталған қызмет ретінде; еңбек заты (түрлі құндылықтарды өндіру кезінде
адам еңбегінің неге бағытталғандығы) және еңбек затына оның көмегімен әсер
ету жүзеге асырылатын еңбек құралдары.
Еңбек процесі кезінде адамдар технологияны қолданумен, өндірісті
мамандандырумен, еңбекті кооперациялаумен және бөлінуімен, еңбектік
субординациямен (ұйымдық – экономикалық қатынастар), сондай-ақ еңбек
ресурстарына және өнімдеріне меншікке байланысты бір – бірімен өндірістік
қатынастарға түседі.
(Мазин А.Л. Экономика труда 3-е издание)
Жоғарыдағы пікірлер мен көзқарастарды сараптай отырып, еңбек тек адамды
өзінің өміріне қажетті материалдық және өзге де жеке құндылықтармен
қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар адамның ақыл – ойының толысуына
үлкен себеп болатындығына көз жеткізуге болады. Жоғары да айтып
кеткеніміздей, адам баласы пайда болған кезден бері өзінің қол еңбегін
жеңілдету мақсатында еңбек құралдарын үздіксіз үнемі жетілдіріп келеді. Аң
аулауға жасалған тас үшкір құрал-саймандарды бүгінде осы заманғы құрал -
жабдықтар алмастырды. Адам баласы қай заманда да өзінің алдына қойған
мақсаты мен қандай да бір жетістіктерге тек еңбек арқылы ғана қол
жеткізгені мәлім.
Еңбек ұғым ретінде өнім өндіру немесе қызмет көрсету бойынша адамның
мақсатты қызметін білдіреді және қашанда қуаттың физикалық және
психологиялық шығындарымен байланыста болады. Еңбек өндірілген өнімдердің,
көрсетілген қызметтердің көзі бола отырып, өзі еңбек нарығында сатылатын
тауар болып табылады.
Еңбек нарығында ұзақ уақыт бойы үстемдік еткен маркстік теория еңбек
нарығында сатып алу – сату заты болып еңбекке деген қабілеттілік ретінде
жұмысшы күші, ал еңбек ақы – жұмысшы күшінің құны болып табылады деп
санады.
Бір жағынан, еңбек - өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғи
заттарды өзгерту бойынша адамның мақсатты қызметі. Басқаша айтқанда, еңбек
– еңбек және қызмет өнімдерін алмасу процесінде адамдардың өзара әрекеті.
Еңбек – еңбек құралдары арқылы адамдардың еңбек затына әсер ететін және
дайын еңбек өнімін алу процесіндегі адамның мақсатты бағытталған қызметі.
Еңбек заты – табиғат заттары (шикізаттар, жартылай фабрикаттар, негізгі
және көмекші материалдар, табиғи және жасанды материалдар).
Жұмыс - мақсатты бағытталған қызметтегі адам энергиясын біріктіру
процесі.
Жұмыс өзі үшін және жалдау бойынша жұмыс болады.
Еңбектің эконоикалық қызметі – адамның өмір қызметінің ұдайы өндірісі.
Еңбектің әлеуметтік қызметі - әлеуметтік өмірдің жағдайларының ұдайы
өндірісі. (кулинцев 5 стр.)
Еңбек – бұл адамдардың өздерінің әр түрлі мұқтаждықтарын қанағаттандыру
үшін күш-жігердің ой, физикалық, жүйке қуаттарын жұмсаумен байланысты. (5
б)
Еңбек күш-жігері ұйымдық нысаны бойынша бөлінеді. Қазіргі жағдайда бұл
дербес жұмыспен қамту: үй немесе жаниялық шаруашылық, жеке немесе
өзгелермен бірігу негізіндегі кәсіпкерлік, шағын немесе жалдамалы
жұмысшылардың сәйкес саныны тартумен ірі бизнес және т.б., сондай-ақ жалдау
бойынша жұмыс болуы мүмкін. (завельский 11б)
Еңбек адам капиталының шығындарымен байланысты қызметті (материалдық
құндылықтар дайындауға және қызмет көрсетуге бағытталған адамның
интеллектуальды, кәсіби, физикалық, психикалық және өзге де қабілеттерінің
жиынтығы) білдіреді. (Ильин С.С., Маренков Н.Л. Основы экономики. Серия
Высшее образование. Ростов-на-Дону: Изд-во Феникс, 2004. – 672 с. 161
стр)
Еңбек өзіне 3 қажетті элементтерді біріктіреді: адамдардың мақсатты
бағытталған қызметі, еңбек заты және еңбек құралы.
Еңбек адам өмір сүруінің негізі болып табылады, оның қоғамдағы орнын
анықтайды.
Еңбек заты болып адам еңбегіне бағытталған барлығы табылады. Еңбек
құралдары – адам өзінің арасында және еңбек затымен араластырады және оның
көмегімен осы затқа әсер етеді және оның түрін өзгертетін заттар (тимошенко
9-10б)
Еңбек түсінігі, оның адам қоғамындағы орнына жан-жақты талдау жасай
отырып, оның келесідей құндылықтарын көруімізге болады:
- адам еңбек арқылы қоршаған әлеммен байланысқа түседі, өзінің ішкі
ойлаулары мен тікелей орта шеңберінен шығады;
- еңбек - шағын жанұя және тікелей қоршау шеңберінен тыс қарым-
қатынастардың көзі; ол тұлғаралық қарым-қатынастардың шеңберін
кеңейтеді, адамды неғұрлым үлкен ұжым, орта, сынып мүшесіне
айналдырады. Еңбек арқылы адам өзіне қарасты сезімін, өзінің
маңыздылығын бағалауға және сезінуге, оның негізінде мәнін ашады,
маңызды бөлігін түсінуге мүмкіндік алады.
- еңбек – міндетті іс – қызметтің көзі, жеке мінез-құлықты реттеуші
және ұйымдастырушы. Адамдар жұмыссыз қалған кезде өзінің тұтастай
күнін енжар өткізуі, түс немесе болмайтын нәрсеге арманға, қиялға
берілуі мүмкін. Өмірдің мұндай сипаты тұлғаның өзін - өзі бағалуының
төмендеуіне және қалыптасқан жағдайға компессаторлық өзін - өзі
ақтау сілтемелер жасауға ұмтылуға әкеледі.
- еңбек творчестволық қабілеттердің және кәсіби жаңалықтардың дамуына
мүмкіндік береді, яғни өзінің қабілеттерімен мақтануға жағдай
жасайды, сенімділік және қауіпсіздік сезімін туғызады;
- еңбек психологиялық уақытта құрылымдайды, күн, жыл, өмірді
ұйымдастырады және толтырады. (Ерасов Б.С. Социальная культурология.
– М.: Аспект пресс, 1997г. – с. 121 – 124)

Еңбек адам өмір сүруінің негізі болып табылады, оның қоғамдағы орнын
анықтайды, өзін өзі көрсету және өзін өзі белсендірудің маңызды
нысандарының бірі ретінде қызмет етеді, сондықтан да ол адамның осы
ерекшеліктері сәйкес деңгейлес марапаттауды қамтамасыз ететіндігі
көрсетілетіндей ұйымдастырылуы қажет.
Зерттеу және оқып білудің объектісі ретінде еңбектің ерекшелігі
келесілерден тұрады, біріншіден, еңбек – бұл тиімді, үнемді
ұйымдастырылған, рационалды болуы қажет құндылықтар және қызмет құру
бойынша адамдардың мақсатты бағытталған іс-қызметі; екіншіден, ол жеке
тұлғаның өмірлік қызметінің негізгі жағдайлары ғана емес, сонымен қатар
тұтас қоғамның, кез-келген ұйымның (кәсіпорынның) қызмет етуінің факторы
болып табылады; үшіншіден, ол тауар ретінде қарастырылмауы мүмкін, бірақта
тауар ретінде өзі емес, еңбек қызметі табылады және ең соңында еңбек
процесі кезінде жекелеген тұлға, фирмалар, аймақтар, мемлекет экономикасы
деңгейінде қоғамдық қатынастар негізін құрайтын әлеуметтік еңбек
қатынастарының жүйесі қалыптасады. (Меликьяна Г.Г. 10 бет)
Еңбек ұғымының мәнін ашуға ұмтылысты одан әрі еңбек нарығы
түсінігімен жалғастырамыз.
Еңбек нарығы жұмысшының (шаруа, қолөнерші) өндіріс құралдарынан, соның
ішінде жерден оған заңды еркіндік ұсынылуымен бөлінуі жүрген кезден бастап
тарихи түрде пайда болды. Бірақта, заңды түрде еркін, бірақ өндіріс
құралдарынан айырылған ол өмір сүруге қауқарсыз еді. Аштан өлмес үшін ол
өзінің еңбекке деген қабілеттілігін немесе жұмыс күшін сатуға мәжбүр болды.
Осылай жаңа нарыққа атау берген жаңа тауар пайда болды.
Бірақ та жаңа тауардың атауы және жаңа нарықтың атауы бойынша бұл
құбылысты зерттеушілер арасында келіспеушіліктер туындады.
Көрнекті ағылшын экономистері, саяси экономиканың классиктері А.Смит
және Д.Рикардо қарастырылып отырған нарықта тауар болып еңбек табылады,
еңбек өзінің табиғи және өзінің нарықтық бағасына ие деп санады. Мұндай
пікірді бүгінгі таңда экономикалық ойлаудың неоклассикалық бағытының
өкілдері қолдайды.
ХІХ ғасырда көрнекті неміс экономисті, ойшыл және социолог К.Маркс
өзінің Капитал еңбегінде нақты тауар болып еңбек емес, жұмыс күші –
еңбекке қабілеттілік табылады деп басты атап көрсетті. Осыдан нарықта бір
экономистер еңбек нарығы деп атай бастаса, өзгелері – К.Маркс ойын
жалғастырушылар – жұмыс күшінің нарығы деп атады. Кеңестік экономикалық
әдебиеттерде соңғы термин кеңінен танылды деп айтуға болады.
Радикальды экономикалық реформалар кезінде отандық экономикалық
әдебиеттерде бұл нарықты қалай атаған еңбек нарығы немесе жұмыс күшінің
нарығы дұрыс деген пікір таластар қайтадан оянды.қандай тауар сатылады?
Сонымен қатар экономикалық әдебиеттерде ( шетелдік және ресейлік) еңбек
ресурстары нарығы және еңбектік қызметтер нарығы деген де терминдер
пайда болды. Барлық аталған терминдер синоним түрінде қолданылатындығы аз
кездеспейді.
Сонымен бірге олардың әр түрлі мағыналы жүктемеге ие екендігін көрсеуге
болмайды. Олардың негізінде жұмысшы күші, еңбек, еңбектік қызмет,
еңбек ресурстары түсініктері сәйкес келмейді. Мысалы, жұмысшы күші – бұл
еңбекке қабілеттілік, еңбек – бұл табиғи заттарды адамның қандай да бір
қажеттілігін қанағаттандыратын затқа айналдыруға бағытталған адамның
мақсатты бағытталған қызметі. Еңбектік қызмет – бұл термин еңбек
терминіне өте жақын, бірақта ол қызметтің бұл түрі оны жүзеге асыру кезінде
қажеттілікті қанағаттандырады, яғни құндылықты зат нысанында емес,
керісінше қызмет нысанында ұсынады, мысалы, оқыту, емдеу, көліктік,
тұрмыстық қызмет көрсету және т.б. Сонымен, еңбек ресурстары – еңбекті
жүзеге асыруға физикалық және рухани қабілеттіліктерге ие елдің
тұрғындарының бір бөлігі. Тәжірибеде оларға біздің елімізде жұмыс
істемейтін І, ІІ топтағы мүгедектерді қоспағанда еңбекке қабілетті жастағы
адамдар: 16-59 жастағы ерлер, 16-54 жастағы әйелдер жатады. Оларға нақты
жұмыс істеуші зейнеткерлер мен жасөспірімдер (16 жасқа дейінгі) жатады.
Жалпы алғанда бұл анықтама жалпыға танылған болып саналады деп айтуға
болады. Көріп отырғанымыздай, олар бір-біріне сәйкес келмейді. Сондай-ақ
нарықтардың сәйкес атаулары сәйкесті түзетулерсіз туыстас түсініктер болып
табылмайды.
Егер де сатып алу – сату объектісі болып табылатын тауарды неғұрлым дәл
бөліп қарастырса, онда бұл проблеманы шешуге болады. Бүгінде отандық
экономикалық әдебиеттерде екі негізгі көзқарас үстемдік етеді. Олардың
біріншісі тауар болып жұмыс күші – еңбекке деген потенциалды
қабілеттіліктер табылады деп дәлелдейді. Екінші көзқарас еңбекті тауарды
таниды. Бірақта оның жақтаушылары еңбекті –мақсатты сипаттағы қызмет
процесі ретінде тауар түрінде ұсыну қиын екіндігін түсіне отырып, мұндай
потенциалды еңбек болып табылатындығын растайды.
Қай көзқарас неғұрлым дәл айтылған? Егер де бірінші абстрактылы
еңбекке деген потенциалды қабілеттілік түсінігі адамның шынайы тірі
организмінде әрекет етеді, ал екінші абстрактылы түсінік (потенциалды
еңбек) шынайы әрекет етпейді деп айту жеткілікті. Сондықтанда еңбек
нарығындағы шынайы тауар болып жұмыс күші табылады. Бірақ та онда бұл нарық
еңбек нарығы деп аталады?
Бұл сұрақтың шешімі осы заманғы адам өзінің массасында көптеген
қабілеттіліктерге ие және олардың барлығы бірдей қандай да бір нақты
еңбекте қолданыла бермейтіндігі байланысты. Нақты еңбек адамның ие
қабілеттіліктерінің жиынтығынан сол еңбекте шынында қолданылуы мүмкіндерін
ғана бөліп шығарудың шегі болып қызмет етеді. Нақты еңбекте қатысатын бұл
қабілеттіліктер немесе қызмет етуші қабілеттіліктер сатып алу – сату
объектісі, яғни тауар болып табылады. Бұл қабілеттіліктердің көрінуі нақты
еңбекте жүреді, мұндай нарықты қызмет етуші жұмыс күші немесе еңбек нарығы
деп атауға толық құқылы. Еңбек нарығы тек біріншіден, өз кезегінде
қоғамдағы тауарларға сұраныспен анықталатын жұмыс күшіне сұраныспен;
екіншіден, адам қабілеттіліктерін пайдаланумен (шартты түрде оларды
бастапқы және кәсіби деп атауға болады) және оларды марапаттаумен;
үшіншіден, уақыт өте жұмыс күшін пайдаланумен; төртіншіден, қайтадан
құрылатын құнды бөлумен байланысты әлеуметтік-еңбектік қатынастарды
көрсетеді. Тек осы жағдайда ғана еңбек нарығы, жұмыс күші нарығы (қызмет
етуші қабілеттіліктер), еңбектік қызметтер нарығы, еңбек ресурстары нарығы
(қызмет етуші) синоним ретінде қолдануға болатын туыстас ұғымдар ретінде
көрінеді. Сонымен қатар, еңбек нарығы терминінің әлемдік экономикалық
әдебиеттерде кеңінен таралғандығын есепке алу қажет.
Егерде неғұрлым нақтырақ айтса, еңбек нарығы түсінігі жұмыс күшін
пайдалану құқығын жұмыс берушіге белгілі бір уақытқа берумен; еңбек ақы
мөлшерін, жұмыс күнінің ұзақтылығын, еңбек жағдайын, төленетін демалыстың
мерзімін, мемлекетпен бекітілген еңбек уақытынан бөлек демалыс және мейрам
күндеріндегі еңбекке ақы төлеуді, ауру немесе мүгедектік алу жағдайында
өтем ақы белгілеумен; өндірісті қандай да бір уақытқа тоқтату (мысалы,
көтеріліске шығу уақытында), жұмысшының кінәсінсіз жұмыстан шығарылумен
байланысты жұмысты жоғалтумен және т.б. байланысты әлеуметтік-еңбектік
қатынастарды көрсетеді.
Сонымен бірге, нарық түсінігіне сұраныс-ұсыныс моделі нысанында
көрінетін және бәсеке және баға өзгерісі түрінде келіп түсетін ақпарат
негізінде қызмет ететін оны жүзеге асыру механизмі кіреді.
Сонымен, еңбек нарығы – жалдау жағдайлары және жұмыс күшін пайдалану
себебі бойынша сатып алушы мен сатушы арасындағы әлеуметтік-еңбектік
қатынастар жиынтығы. Бұл жиынтықтың мәнін ашып көрсететін орталық қатынас
ретінде қызмет етуші жұмыс күшін өмірлік құралдарға, яғни шынайы еңбек
ақыға (өмірлік құралдарда ұсынылған тауарларға бағаны ескере отырып
номиналды еңбек ақы) алмастыру себебі бойынша қатынас көрінеді. Бұл
қатынасты іске асыру жұмыс күші тауарларының және өмірлік құралдардың
сұраныс-ұсыныс механизмдерінің әрекет ету негізінде жүреді. Бұл процеске
мемлекет қатысады. Ол ең төменгі еңбек ақыны және жұмыс күнінің
ұзақтылығын, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы мөлшерін және кейбір өзге де
параметрлерді белгілейді. Әлеуметтік – еңбектік қатынастарды іске асыру
механизмі тұтастай мемлекеттік – нарықтық түрде көрінеді. Нәтижесінде
еңбектенушілердің, жұмыс берушілердің және мемлекеттің мүдделерінің белгілі
бір тепе-теңдігіне қол жеткізіледі. (Экономика труда. – под ред.
Н.А.Волгина, Ю.Г.Одегова. – М: Экзамен, 2003 – 137-138)
Еңбек өзіне 3 қажетті элементтерді біріктіреді: адамдардың мақсатты
бағытталған қызметі, еңбек заты және еңбек құралы.
Еңбек адам өмір сүруінің негізі болып табылады, оның қоғамдағы орнын
анықтайды.
Еңбек заты болып адам еңбегіне бағытталған барлығы табылады. Еңбек
құралдары – адам өзінің арасында және еңбек затымен араластырады және оның
көмегімен осы затқа әсер етеді және оның түрін өзгертетін заттар
Еңбек түсінігі, оның адам қоғамындағы орнына жан-жақты талдау жасай
отырып, оның келесідей құндылықтарын көруімізге болады:
- адам еңбек арқылы қоршаған әлеммен байланысқа түседі, өзінің ішкі
ойлаулары мен тікелей орта шеңберінен шығады;
- еңбек - шағын жанұя және тікелей қоршау шеңберінен тыс қарым-
қатынастардың көзі; ол тұлғаралық қарым-қатынастардың шеңберін
кеңейтеді, адамды неғұрлым үлкен ұжым, орта, сынып мүшесіне
айналдырады. Еңбек арқылы адам өзіне қарасты сезімін, өзінің
маңыздылығын бағалауға және сезінуге, оның негізінде мәнін ашады,
маңызды бөлігін түсінуге мүмкіндік алады.
- еңбек – міндетті іс – қызметтің көзі, жеке мінез-құлықты реттеуші
және ұйымдастырушы. Адамдар жұмыссыз қалған кезде өзінің тұтастай
күнін енжар өткізуі, түс немесе болмайтын нәрсеге арманға, қиялға
берілуі мүмкін. Өмірдің мұндай сипаты тұлғаның өзін - өзі бағалуының
төмендеуіне және қалыптасқан жағдайға компессаторлық өзін - өзі
ақтау сілтемелер жасауға ұмтылуға әкеледі.
- еңбек творчестволық қабілеттердің және кәсіби жаңалықтардың дамуына
мүмкіндік береді, яғни өзінің қабілеттерімен мақтануға жағдай
жасайды, сенімділік және қауіпсіздік сезімін туғызады;
- еңбек психологиялық уақытта құрылымдайды, күн, жыл, өмірді
ұйымдастырады және толтырады.
Еңбек адам өмір сүруінің негізі болып табылады, оның қоғамдағы орнын
анықтайды, өзін өзі көрсету және өзін өзі белсендірудің маңызды
нысандарының бірі ретінде қызмет етеді, сондықтан да ол адамның осы
ерекшеліктері сәйкес деңгейлес марапаттауды қамтамасыз ететіндігі
көрсетілетіндей ұйымдастырылуы қажет [4].
Еңбекке деген қабілеттілік жұмысшы күшін пайдалану құқығына келісімшарт
(жалдау жөніндегі келісімшарт) жасалғаннан кейін нақты тауар түрінде
көрінеді және жұмысшы жұмыспен қамтылғандар санатына, қызмет ететін жұмысшы
күші санатына өтеді. Оның қызмет етуі адам организмінің қайтадан қалпына
келуі тиіс, ал қабілеттілік ұдайы өндірілген және дамуы тиіс едәуір
психофизиологиялық шығындарын қажет етеді.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі – бұл адамның физикалық және ақыл-ой
қабілеттерін үздіксіз қалпына келтіру және қолдау, оның кәсіби - біліктілік
және білім деңгейін үнемі жаңарту және көтеру. Бұл түсінік кәсіпорындарда,
салаларда, халық шаруашылығында жалдау негізінде жұмыспен қамтылған
жекелеген адамдар мен адамдар жиынтығына қатысты. Сондықтан да
кәсіпорынның, саланың, халық шаруашылығының жиынтық жұмысшы күшінің ұдайы
өндірісі қосымша түсініктері пайдаланылады.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі қоғамдық өнімдер мен экономикалық
қатынастардың ұдайы өндірісін кірістіретін қоғамдық ұдайы өндіріс
процесінің құрамды бөлігі. Экономикалық қатынастардың ұдайы өндірісінің
мәні мынада, яғни жұмысшы жалдамалы жұмысшы күші ұдайы өндірісі процесіне
кіреді және одан жалдамалы жұмысшы күші шығады. Басқа сөзбен айтқанда, ол
өндіріс құралдарының меншік иесі емес, керісінше ұдайы өндірістің келесі
кезеңдерінде өзінің еңбекке деген қабілеттілігін, өзінің жұмыс күшін сатуды
жалғастырады.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі төрт кезеңді кірістіреді: жұмысшы күшін
қалыптастыру, бөлу, алмасу және пайдалану.
Ұдайы өндіріс тұрғысынан, жұмыспен қамтылғандардың жұмыс күші оның
барлық кезеңдерінен өтеді. Жұмыссыздардың жұмыс күшінің ұдайы өндірісі,
яғни еңбекке потенциалды қабілеттілік толық қалыптаспайды: бөлу, тауарлық
алмасу, пайдалану кезеңі ұзақ уақыт бойы болмайды, ал жұмыс күшін дайындау,
қалыптастыру кезеңі толық емес түрде, қолдаушы режимінде жүзеге асырылады.
Еңбек нарығына толық түрде тек қана бөлу және алмасу кезеңдері жатады.
Бірақта алмасу сәттері өзге де кезеңдерде орын алады. Мысалы, пайдалану
кезеңінде жұмыс күшін алмасуға қызмет ететін қабілеттіліктердің (еңбектің)
еңбек бағасы немесе еңбек ақы нысанында ақшалай марапаттауға алмасу сәті
жатады. Бұл алмасу қабілеттерді үнемі қалпына келтіру, өндірістің және
ұдайы өндірістің үзіліссіз процесі үшін объективті түрде қажет.
Ұдайы өндіріс тұрғысынан еңбек нарығын тар мағынада көрсететін қоғамдық
өндірістегі жұмыспен қамту жағдайы, жұмысшыларды пайдалану шарттары бойынша
әлеуметтік-еңбек қатынастарының жиынтығын бөлуге болады. Ол жұмыспен қамту
сферасындағы (кәсіпорындағы, фирмадағы) нарықтық қатынастарды, әсіресе,
еңбек бағасы және оны пайдалану уақыты бойынша қатынастарды сипаттайды. Бұл
жағдайда тар мағынада еңбек нарығы түсінігі жұмыспен қамтылғандардың
сандық тараптары мен құрылымын, жұмыс күшіне қанағаттандырылған сұранысты
сипаттайды. Ол жұмыс күші жөніндегі қатынастардың барлық жиынтығының мәнін
білдіретін кең мағынадағы еңбек нарығы түсінігінің сапалы сипаттамасы
ретінде бөлігін білдіреді.
Ұдайы өндіріс тұрғысынан тар мағынадағы жұмыс күшінің нарығын бөліп
көрсетуге болады. Бұл түсінік жұмыссыздарды қолдау, қайтадан дайындау және
еңбек процесіне қосу жөніндегі әлеуметтік-еңбек қатынастарын сипаттайды. Ол
жұмыс күшінің сол санатының сандық тараптары мен құрылымын ашып көрсетеді.
Тар мағынада нарықтық ұстанымда – сұраныс және ұсыныс заңының әрекеті
негізінде еңбек резервтерін (оның бөліктерін) қалыптастыру және алдағы
уақытта пайдалану ескере отырып еңбек ресурстарының нарығы жөнінде айтуға
болады. Мұнда сөз сондай-ақ еңбек резервінің сандық тараптары және құрылымы
жөнінде жүреді.
Сонымен, еңбек нарығы түсінігі қоғамдық тауарлы өндірістегі
жұмысшыларды жалдау және пайдалану шарттарына қатысты тауарлы-ақшалай
әлеуметтік-еңбек қатынастарының мәнін неғұрлым толық көрсетеді. Ол өмірлік
құралдарға, сұраныс және ұсыныс заңдарының негізінде нақты еңбек ақыға,
жұмыс күшінің құнына, шекті еңбек өнімділігі мен бәсекеге қызмет етуші
жұмыс күшінің (еңбектің) алмасуының экономикалық қатынастарында
көрсетілген.
Бұл жұмыспен қамтылғандардың және еңбек процесіне тартылатын
жұмыссыздардың және еңбек резервінен мүмкін жұмысшылардың еңбекке
қабілеттеріне қатысты маңызды қатынас, еңбек ақыны қалыптастыру үшін негіз
болып табылады. Бұл мағынада еңбек нарығы түсінігін пайдалану әлеуметтік-
еңбек сферасында нарықтық қатынастарды неғұрлым дәл сипаттайды.
Еңбек нарығы – бұл еңбектенушілер, кәсіпкерлер және мемлекет арасындағы
мүдделердің тепе-теңдігін белгілеуге және сақтауға мүмкіндік беретін
әлеуметтік-еңбек қатынастарының белгілі бір кешенін жүзеге асырушы тарихи
қалыптасқан арнайы қоғамдық мехнаизмді кірістіретін әлеуметтік-экономикалық
санат. Мұндай механизм болып жұмыс күшінің (еңбектің) сұраныс мен ұсынысы
моделі табылады.
Сонымен, еңбек нарығы – бұл жалдау шарттары, өмірлік құралдарға жұмыс
күшін пайдалану және алмасу жөніндегіәлеуметтік-еңбек қатынастарының
кешенін және оны өзін-өзі жүзеге асыру механизмін, еңбек бағасының (еңбек
ақы) өзгерісі түрінде келіп түсетін ақпараттар негізінде қызмет ететін
сұраныс пен ұсыныс механизмін кірістіретін қозғалмалы жүйе. (Под ред.
Буланова В.С. 32-34 стр)

1.2 Еңбек ресурстары жіктелуі және оларды басқару негіздері

Еңбек ресурстары ғылымның екі саласын — әлеуметтік саясаттың және еңбек
үшін экономикалық ресурстар ілімінің негізін құрайды. Еңбек, еңбек нарығы
және халықты жұмыспен қамту үшін экономикалық ресурстарды зерделеу
мемлекеттік құрылым үлгісімен қарастырылады.
Сондай-ақ, әлеумет бойынша жоғарғы құрылымның міндетті мемлекеттік
үлгісімен әлеуметтік-экономикалық қатынастар мәселесін қарастырады.
Әлеуметтік ұғым қоғамдық ұғымымен жиі шатастырылады. Социология
латын тілінің societies, яғни қоғам, грек тілінің logos — оқу деген
сөзінен алынған. Экономикалық әлеумет тану мемлекеттің әлеуметтік қызметіне
қатысты және қоғам мен жеке түсінік әлеуметтік құрылымындағы өзгерістерге
байланысты әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасын зерделейді. Әлеуметтік-
экономикалық мән және Еңбек Ресурстарын Басқару (ЕРБ) қызметі жұмыс
орындарын құрумен байланысты әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Ресурстар — технология және әлеуметтік-экономикалық қатынастарды
жүзеге асыруға болатын адамға қажетті материалдық және рухани игілікті алу
көздері. Ресурстар негізгі үш топқа бөлінеді: материалдық ресурстар, еңбек
ресурстары, оның ішінде интеллектуалды ресурстар, табиғи ресурстар.
Еліміздің жаһандану жағдайында еңбек ресурстарын дамытудың
ерекшеліктері мен қағыдаларының мәнін айқындай отырып, алдымен адамдық
ресурстар және оның түсінігі еңбек ресурстарын дамыту түсініктерін
анықтап алу қажет.
Адам ресурстары – экономикалық ілімде – еліміздің еңбек ресурстарын
құрайтын ауқымы негізінен адам санымен анықталатын шикі еңбектің жиынтық
құны. Адам ресурстарының ерекшелігі – адам ресурстары материалдық,
қаржылық, ақпараттық және ресурстардың басқа түрінен айырмашылығы: адамдар
ой — өрісі дамыған, парасатты; адамдар үнемі жетіліп дамуға қажетті;
адамдар белгілі бір мақсатқа жету үшін қызметтің кез-келген түрін саналы
түрде таңдайды.
Еңбек ресурстары үлгіге және ХЕҰ –ның әдістемелік тәсіліне сәйкес
статистикалық әдебиетте: экономикалық белсенді тұрғындар; экономикалық
белсенді емес (әрекетсз, енжар) тұрғындар түрінде көрінеді.
Кеңес үкіметі кезінде пайдаланылған бұл экономикалық санат бұл жерде
оның басқа түсініктерден, атап айтқанда, адам ресурстары түсінігінен,
ерекшелігін аса терең түсіну мақсатында зерттеледі. Біздің көзқарасымыз
бойынша еңбе ресурстары мен адам ресурстары теңестіру құқыққа сай емес.
Еңбек ресурстары, алдымен, жұмысшы күші еңбекке қабілетті жастағы халықтың
бөлігі болып табылатыны белгілі [5].
Еңбек ресурстарының қалыптасуын сипаттайтын негізгі құрамдас бөлігі –
еңбекке қабілетті жастағы еңбекке қабілетті халық (жұмыс істейтін I-II
топтағы мүгедектер мен жеңілдік жағдайымен зейнетақы алатын жұмыс
істемейтін азаматтарды есепке алмағанда ұлттық заңнамада еңбекке жарамды
деп қабылданған жасы жеткен тұлғалар), еңбекке жарамды жастан жоғары және
жасөспірім тұлғалар (еңбекке қабілетті жасқа жетпеген тұлғалар).
Еңбек әлеуеті – бұл еңбекке қабілетті халықтың санымен, оның кәсіптік
білім деңгейімен және басқа да сапалы мінездемелерімен сипатталатын қазіргі
уақытта бар және болашақта жобаланып отырған еліміздің, аймақтың немесе
кәсіпорынның мүмкіндігі.
Еңбекке қабілетті халық – бұл еңбек үрдісіне қатысу қабілеті халық, I-
II топтағы мүгедектер, сондай-ақ еңбекке қабілетті жастағы жұмыс
істемейтін, зейнетақы алатын тұлғаларды есепке алмағанда, ерлер-16-63,
әйелдер-16-58 жас болып есептеледі.
Сонымен еңбек ресурстарының негізгі бөлігі – бұл еңбекке қабілетті
жастағы еңбекке қабілетті тұрғындар. Бұдан басқа, еңбек ресурстарының
құрамына жұмыс істейтін жасөспірімдер (еңбекке қабілетті жасқа жетпеген
тұлғалар) және еңбекке қабілетті жастан жоғары жұмыс істейтін тұлғалар
кіреді.
Еңбек ресурстары – бұл халықтың жұмысқа қабілетті бөлігі. Еңбек
өнімділігі – еңбек ресурстарын тиімді пайдалану көрсеткіші. Еңбек
өнімділігі:
1. Бір жұмыскермен белгілі бір нақты анықталған уақытта (уақыт, күн,
ай, жыл) өндірілген заттай немесе ақшалай түріндегі өнімнің санымен;
2. Өндіріске жұмсалған уақыттың санымен өлшенеді.
Сондай-ақ, еңбек ресурстары – қоғамдық пайдалы еңбекпен айналысуға
қажетті білімді, ақыл-ой қабілеттілікті және физикалық дамуды иеленген
халықтың бөлігі.
Еңбек ресурстары өзіне экономикалық белсенді халықты, еңбекке қабілетті
жастағы оқушыларды, өндірістен қол үзіп оқитындарды және қазіргі уақытта
жұмыс істемейтін және жұмыс іздемейтін (басқаша айтқанда, экономикалық
енжарлы) еңбекке жарамды тұлғалар санатын енгізеді. Қазіргі кезеңде
түбегейлі өзгерістер мемлекеттің еңбек ресурстары ұғымына ғаламдық
үрдістерін енгізеді.
Экономикалық белсенді халық – жұмыссыздар мен экономикалық қызметпен
белсене айналысатындардың (барлық жұмыс істеушілер) жиынтығы.
Жұмыссыздардың жалпы (нақты) саны есеп айырысу жолымен анықталған.
Экономикалық белсенді емес еңбекке қабілетті жастағы халық – жұмыс
істемейтін және жұмыс іздемейтін халықтың келесі санаттары: жоғары сынып
оқушылары, студенттер, үй шаруашылығымен айналысатын, ауруларды күтетін
тұлғалар. Еңбек ресурстарын қалыптастырудың келесі жәйті халықтың көші-қоны
болып табылады. Қазіргі кезеңде елдің экономикалық өмірінде қоныс
аударғандар маңызды рөл атқарады, еңбекші қоныс аударғандар, оларды еш
күмәнсіз елдің қандай әлеуетті болса, сондай нақты еңбек ресурстарына
жатқызуға болады. Бұдан басқа, басқа елдің еңбек ресурстарының бөлігін,
ұлттық отандық компаниялардың еншілес кәсіпорындарында филиалдарында жұмыс
атқаратын мемлекетіміздің ұлттық байлығын құру жолындағы, оның экономикалық
өсуіне қатыса алады [6].
Қазақстан үшін үлкен көлемдегі келімсектікке тән. Бұл мемлекеттік
шекаралардың ашықтығымен, республиканың геосаясатты жағдайымен, ұлтаралық
қарым-қатынастың тұрақтылығымен және көші-қондық заңнаманың жоқтығымен
негізделді. Ғаламдық жағдайында басқа да маңызды өзгертулер өтіп жатыр.
Жеке меншікті қалыптастыруды енгізу әсері еңбек ресурстарын өндіру түрлері
өзгеруінің бас заңдылығы болып табылады.
Еңбек ресурстарын басқару – еңбек ресурстарына қатысты жалпы
түбегейлікті айқындауға арналған барлық барлық билік тармақтарындағы
мемлекеттік органдардың нысаналы қызметі.
Еңбек ресурстарын пайдалануға:
- еңбекке жарамды халықты жұмыспен қамту деңгейін көтеру;
- ұлтттық экономиканың саласы бойынша жұмысшыларды үлестіру;
- өндірістік емес салада және материалдық салада жұмысшыларды пайдалану
тиімділігіне жұмсалған қызмет түрі жатады.
Еңбек ресурстарын басқару, еңбек ресурстарын жоспарлаумен айналысады.
Еңбек ресурстарын жоспарлау – еңбекке жарамды жасындағы адамдардың
қажеттілігін және олардың еңбек қызметіне деген қабілеттілігін анықтайтын
қызмет аясы.
Еңбек ресурстарын жоспарлау ықтималдық сипаты бар және ол:
- нақты аймақта жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс деңгейіне;
- жұмыспен қамтылу деңгейіне;
- халықты жұмысқа тұрғызу үрдісін ұйымдастыруға және басқа да
факторларға байланысты.
Қазақстанның экономикасы үшін нарықтық талаптарында өтіп жатқан
экономикалық құбылыстарды біртұтас немесе бөлек қайта ұғыну ғана маңызды
емес, солай да өзекті болып қоғамның әрі де дамуын қамтамасыз етуге
бағдарланған тұжырымдамалы экономикалық саясатты өндіру табылады.
Сонымен, еңбек ресурстары – бұл халық шаруашылығында пайдаланылатын
қажетті физикалық дамуы бар, жұмыс істеуге білімі және машықтық тәжірибесі
бар республика халқының бөлігі. Еңбекке деген жарамдылық көзқарасынан
еңбекке қабілетті халық экономикалық тұрғыдан белсенді және белсенді емес
халықтан тұрады. Белсенді халық (жұмысшы күші) – қызмет пен тауарды
өндіруге жұмыс күшін қамтамасыз ететін экономикалық тұрғыдан белсенді
халықты өлшеуге белгіленген жастағы халықтың бөлігі. Экономикалық тұрғыдан
белсенді халықтың санын жұмыссыздар мен экономикалық қызметтің барлық
түріндегі жұмыспен қамтылғандар құрайды.
Экономикалық тұрғыдан белсенді емес (әрекетсіз) халық – қарастырылатын
кезең ағымында жұмыссыз және жұмыспен қамтылмаған болып табылатын
экономикалық тұрғыдан белсенді халықты өлшеуге белгіленген жастағы
тұлғалар.
Жұмыспен қамтылған (жұмыс істейтін) халық — өзінің жағдайына қарай
жалға немесе жеке өзін-өзі жұмыспен қамтыған жұмысшылар сәйкес келетін
жастағы барлық тұлғалар.
Дербес жұмыспен қамтылу – жұмыспен қамтылудың сыйақы мөлшері тауар мен
қызметті өндіру және өткізуден түскен кіріске тікелей байланысты түрі, өзін-
өзі жұмыспен қамтыған жұмысшылардың келесі топтары айқындалған: өзінің жеке
кәсіпорнын басқаратын немесе экономика қызметінің әйтеуір бір түріндегі
және өз құрамында бір немесе бірнеше жалдамалы қызметкерлері бар тәуелсіз
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын тұлғалар.
Еңбек қатынастарын басқарудың кіші жүйесі: топтық және жеке өзара қарым-
қатынастарды, басшылық қарым-қатынастарды талдау және реттеу, өндірістік
келіспеушіліктер мен келеңсіздіктерді басқару; әлеуметтік-психологиялық
диагностика, өзара қатынастардың этикалық нормаларын сақтауды бақылау,
кәсіподақпен өзара қарым-қатынастарды басқару жұмыстарын жүргізеді.
Нарық экономикасында еңбек ресурстарының маңызы арта түседі. Өндірістің
инвестициялық бағыты, ғылыми – техникалық процестің соңғы нәтижелерін
қолдану, өнім сапасының артуы еңбек ресурстарына деген көзқарасты өзгертіп,
еңбекке творчестволық жағынан қарауға және жоғарғы дәрежеге мамандар
дайындауға ықпал жасайды.
Еңбек ресурстарын басқару дегеніміз – жұмысшылардың еңбек
функцияларын атқарған кезде өздерінің барлық мүмкіншіліктерін барынша
жоғарғы сатыда қолдануына әсер ететін принциптер мен әдістердің жиынтығы.
Еңбек ресурстарын басқару мынадай бағыттарын тұрады:
( еңбек ресурстарын жоспарлау;
( өндіріске қажетті еңбек ресурстарын анықтап, оған кететін
шығындарды жұмысқа қабылдау;
( еңбек ресурстарын жұмысқа қабылдау;
( жұмыс орындарына кандидаттар дайындау, конкурс ұйымдастыру арқылы
жұмыскерді таңдап алу;
( жұмыскердің еңбекақысын анықтау, еңбекақы құрылымын анықтау;
( жұмысқа алынған адамдарды кәсіпорынмен, ұйыммен, және оның басқа да
бөлімшелерімен таныстырып, болашақ жұмыс орны жайлы түсінік беру;
( берілген жұмысты неғұрлым тиімді орындау үшін еңбек ресурстарын
оқыту және оқыту бағдарламасын жасау;
( жұмыскердің еңбек іс-әрекетін бағалау, және бағалау әдістерін
жасап, онымен жұмыскерді таныстыру;
( еңбек етушінің жұмысын өсіру, төмендету, жұмыстан шығару, бір
қызметтен басқа қызметке ауыстыру;
( басқарушы кадрларды дайындау, келісім-шартын тоқтату, басқарушы
кадрларды дайындаудың бағдарламасын жасау; басқарушы кадрлардың еңбек
тиімділігін арттыру және мүмкіншіліктерін арттыруға бағыттау;
( еңбек қарым-қатынастарын жақсарту;
( халықты жұмыспен қамтамасыз ету.
Кәсіпорындағы еңбек ресурстарын басқару әдістері үш топтан
тұрады:
( әкімшілік;
( экономикалық;
( әлеуметтік – психологиялық.
Осы топтаулар арқылы еңбек ұжымына, не болмаса жеке жұмыскерге әсер ету
әдістері анықталады.
Кәсіпорындарға кадрларды басқаратын негізгі бөлімше – кадр бөлімі. Олар
жұмысқа алу, жұмыстан шығару, жұмысшыларды оқытуды ұйымдастыруды, іс
қағаздарын дайындау және т. б. көптеген функцияларды атқарады.
Еңбек етуді қалыпты жағдайлармен қамтамасыз етудің кіші жүйесі
келесідей функцияларды орындайды:техникалық эстетиканың талаптарын орындау,
еңбекті және қоршаған ортаны қорғау, психофизиология және еңбектің
эргономикасының талаптарын орындау, ұйымды және жеке лауазымды тұлғаларды
әскери қорғау.
Персоналдың дамуын басқарудың кіші жүйесі: оқыту, қайта даярлау және
біліктілігін жоғарылату; жаңа жұмыскерлердің бейімделуі және қызметке
орналасуы; бос қызмет орындарына үміткерлерді бағалау, кадрларды дер
кезінде тұрақты бағалау; рационализаторлық және шығармашылық іс-әрекеттерді
ұйымдастыруду; іскерлік мансап пен қызметтік-кәсіптік сатымен жоғарылауды
іске асыру; кадрлар резервімен ұйымдастыру сияқты жұмыстар атқарады.
Персоналдың мінез-құлқын мотивациялауды басқарудың кіші жүйесі келесі
функцияларды орындайды: еңбектің мінез-құлықтың мотивациясын басқару, еңбек
процесін нормалау және тарифтер пен қорға қатысу, персоналды моральдық
марапаттау түрлерін жасау, персоналды басқару жүйесін нормативті-
әдістемелікпен қамтамасыз етуді ұйымдастыру.
Әлеуметтік дамуды басқарудың кіші жүйесі: қоғамдық тамақтандыруды
ұйымдастыру, тұрғын үй тұрмыстық қызмет көрсету және мәдениет пен дене
шынықтыру тәрбиесін дамытуды басқару, денсаулық сақтау және демалыспен
қамтамасыз ету, әлеуметтік келіспеушіліктер мен келеңсіздіктерді
болдырмауды басқару, азық-түлік өнімдері мен халық тұтынатын тауарларды
сатуды және әлеуметтік сақтандыруды ұйымдастыруды орындайды.
Персоналды басқару жүйесін ақпараттық қамтамасыз етудің кіші жүйесі
келесі функцияларды орындайды: персоналды есепке алу және статистикалық
мәліметтер жинау, персоналды басқару жүйесін ақпараттық және техникалық
қамтамасыз ету, кәсіпорын ақпараттары органдарының жұмысын ұйымдастыру,
патенттік-лицензиялық іс-әрекеттерді жүргізу.
Кадрлық жоспарлаудың негізгі кезеңдері. Кадрлық саясаттың болашағына
бағытталған ұзақ мерзімді тұжырымдаманы кадрлық жоспарлаудың көмегімен
орындауға болады. Персоналды басқарудың бұл әдісі жұмыс берушілер мен жұмыс
алушылардың мүдделерін келістіруге және теңестіруге мүмкіндік береді.
Басқару қызметін ынталандыратын әдістердің белгілі жиынтығы
қолданылады. Республикамыздың және шетел тәжірибелерін зерттеу, олардың кең
тараған түрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Олар төмендегідей:
Тура экономикалық ынталандыру әдістері:
1. өндірілген өнімге еңбекақы төлеу;
2. істеген күніне қарай еңбекақы төлеу;
3. өндіріс процесін жақсартып, жетілдіргендігіне төленетін
ақшалай
төлемдер;
4. жұмысқа шықпағаны үшін төленетін төлемдер;
5. оқу үшін төленетін төлемдер.
Жанама экономикалық ынталандыру әдістері:
1. жеңілдетілген әдіс арқылы тамақтану (льгот арқылы);
2. еңбек стажына төленетін қосымша төлемдер;
3. премиялар;
Ақшалай емес ынталандыру әдістері:
1. қызмет бойынша жоғарылату;
2. кәсіпорын, ұйым атынан оқыту;
3. еңбек нәтижелігін бағалау;
4. еңбек сапалылығын арттыру;
5. жұмыс күнінің кестесін жасау арқылы.
Әрқашанда ынталандырудың негізгі көрсеткіші ретінде – ақша
қарастырылады. Бірақ Ф.Тейлор, оны еңбекті ынталандыру мен мөлшерлеу
жүйесінің бір бөлігі ретінде қарастырған. Бұл жөнінде Г.Фордтың
ұйғарамында, ақша-ынталандыру мағынасының құрамында белгілі орын алған. Ол
жұмысшы қанша алуға тиіс? деген сұрақты қарастырмаған, керісінше
кәсіпкер қанша төлей алады? деген мәселеге көңіл қойған. Жұмыспен
қамтамасыз ететін адам еңбек ақыны төмендету арқылы ешқандайда пайда
көрмейді, -деп Г.Форд жорамалдаған. Алғашқы рет кәсіпорын қызметкерлеріне
көп мөлшерде ақша төлеу, сол кәсіпорын өнімінің өтімділігіне әсер етуін де
зерттеген Форд болатын. Жан-жақты жоғары деңгейдегі мараппаттау, жалпы
жақсы жұмыспен теңбе-тең болып келеді. Жоғары деңгейдегі еңбек ақы мөлшері
– еңбек өнімділігінің артқанын білдіреді.
Жұмыссыздар қатарына халық белсенділігін өлшеуге белгіленген жастағы
қарастырылып отырған кезеңдегі үш негізгі өлшемдерге сәйкес келген:
жұмыссыз болған (табысты жұмысы болмаған), оны іздеуге бар күшін салған
және анықталған уақыт ағымында жұмысқа кірісуге дайын болған тұлғалар
кіреді [7].

1.3 Қазақстан Республикасының еңбек нарығының жағдайын бағалау

Қазақстанда кіші және жеке кәсіпкерлік субъектілері құқықтарының толық
орындалуына мемлекет кепілдік береді, ерекін бәсеке үшін жасай отырып
органдардың, олардың қызметтік тұлғалар мен жұмысшылардың жеке кәсіпкерлік
субъектісінің ішкі ісіне араласпауына кепілдік береді.
Мемлекеттік органдар жергілікті жерлерде өз құзіреті төңірегінде
жүйелер құралды және жеке кәсіпкершіліктің аймақтық даму бағдарламасын
жасайды, олардың негізгі бағыттарын анықтайды. Осы мәселенің ең өзектісі
ретінде кіші орта кәсіпкерлік субъектілерінің ауылдық аймақтарда құрылуы,
сонымен қатар өнімнің және қызметтің экспорттық бәсекеге қабілеттілігін
арттыру болып табылады. Кіші және жеке кәсіпкерліктің мемлекеттік және
аумақтық даму бағдарламаларының құрамына: нарық инфрақұрылымын құру,
оңтайлы кәсіпкерлік ортаны жасау және несиелеу негізінде инвестициялық
жобалары қаржыладыру, оның ішінде жеңілдетілген несие беру, жарғылық
капиталға қатысу, консультациялық және информациялық қызмет көрсету,
инфрақұрылымды дамыту, кепілдемелер беру және басқа да қамтамасыз ету
формалары кіреді. Мемлекеттік басқару органдары кіші және орта
кәсіпкерлікке инфрақұрылым объектілерін құруда жаңа құрылады,
технологияларды иемденуге, мамандандырылған көтерме нарықтарды құмен
ұйымдастыруға оң әсер етеді. Ауыл шаруашылық өндірушілеріне қарастырылған
жеңілдік тарифтер негізінде ауылдағы кіші және жеке кәсіпкерлікке
жеңілдетілген несие беру, сақтандыру полюсінің маманданған клиенттерін
арнайы таратушылары арқылы жүзеге асырылады.
Шаруа қожалықтарына мемлекеттік қаржы құалдары сияқты тартылған қаржы
құралдары мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Әр түрлі елдерде кіші және орта
бизнес субъектілері перспективті және ағымдағы мемлекеттік мақсаттар
негізінде мемлекет тарапынан қолдаулар әртүрлі көлемде болады (жаңа жұмыс
орындарын қалыптастыру, кешеу қалған экономикалық аймақтарды дамыту т.б)
Кіші және орта бизнесті мемлекеттік қолдау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.