Жарнамаға салынатын салық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 САЛЫҚТАР ЖӘНЕ АЛЫМДАР МЕН ТӨЛЕМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮСІНІГІ
ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Салықтар және алымдар мен төлемдердің әлеуметтік-экономикалық мазмұны
және Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтың
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесінің қалыптасу жағдайы..15
1.3 Мемлекеттің салық салу саясаты және оның экономикадағы орны ... ... ..22
2 АЛЫМДАР, ТӨЛЕМДЕР, БАЖ САЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІНДЕГІ РӨЛІ
2.3 Алымдар мен мемлекеттік баж және міндетті
төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Мемлекеттік баж салығының рөлі және оларға бекітілген ставкалары ... .36
2.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінде қазіргі таңда кездесетін
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 САЛЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ ШАРТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін жетілдірудің басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Салықтық қатынастардың дамуындағы Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің даму
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Салық бұл мемлекеттің пайда болуынан бастап заңды және экономикалық
қатынастардың, жалпылай айтқанда керекті де қажетті түйіні болып табылады.
Салық жүйесін қалыптастыруда әрқашанда мемлекеттің дамуы мен тұрақтылығы
қамтамасызыз етіледі.
Мемлекет бір жақты тәртіппен заңды жүзінде белгілеген белгілі бір
мөлшерде жүргізетін қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Қазіргі кездегі қоғамда салықтар –
мемлекеттегі кірістің жалпы формасы. Одан басқа қаржы функциясын алсақ та,
салық механизмі мемлекеттің экономикалық қоғамдық өндірісті пайдаланып,
оның өсу қарқыны және құрылымы ғылыми – техникалық прогресстің құрылымына
ықпалдылығын тигізеді.
Еліміздің салық салу жүйесі Қазақстан Республикасы экономикасының
ынталандырушы және реттеуші жүйесінің бiрi болып табылады. Бүгiнгi күнi
шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлікті дамыту үшiн мемлекет тарапынан
түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. кәспкерліктің жоғары деңгейде қызмет етуiн
ұйымдастыру үшiн құрылымдық бизнес-пікірлер, тиiмдi басқару және қаржының
жеткiлiктi болуы шартты жағдай.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына
қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай
қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге
бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың
тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда
жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың
мүмкіндігі туындайды.
Сондықтан, халық шаруашылығы саласында салық жүйесiнің мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуші секторы ретінде алатын орны
өте ерекше. Демек, ел экономикасының құрамдас және негізгі бөлігі болып
саналатын, нарықты әртүрлі қызметтермен толықтырып отыратын, сондай-ақ кез-
келген жағдайда экономиканы сауықтандыруға белсенді қатысатын салық жүйесі
арқылы дамыту және оның маңыздылығы мен алатын орнын күшейту өркениетті
мемлекеттің негізгі міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы Салық Комитетінің алдында бүгінгі күнде
келесі мақсаттар тұр: салықтық әкімшілікте арнайы салық режимдерін ары
қарай дамыту; салық төлеушілердің жұмысы арасындағы жалпы мүмкіндіктерді
іздеудегі жаңа форманы, электрондық иеленуші арқылы салық есебінің формасын
кең көлемде нығайту; бюджеттің кіріс бөлігінің көбейту; салықтардың
уақытылы төленуін қамтамасыз ету; бизнес субъектілерінің экономикалық әл-
аухатын ынталандыру мақсатында салықтық жеңілдіктер беру; мемлекеттің
тиімді салық саясаты мен салық жүйесін қалыптастыру және оны жетілдіру.
Осы мәселелер тұрғысынан алғанда бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі
қазіргі таңда күрделі мәселе болып саналатыны бәрімзге мәлім.
Сондықтан дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық қатынастар жағдайында
Қазақстан Республикасының салық жүйесін зерттеудің нәтижесінде оны
жетілдіруге байланысты ұсыныстар беру болып саналады.
Соған орай, бұл дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері болып мыналар
саналады:
- Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуына
сипаттама беру;
- салықтардың атқаратын қызметі мен экономикалық мазмұнын ашу;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесін басқару принциптерін
айқындау;
- кәсіпкерлікті қолдау реформасындағы салық жүйесінің рөлін анықтау
және оны жетілдіру жолдарын көрсету;
- ҚР-ның салық жүйесін жетілдіру нәтижелерін айқындау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында жұмыстың тақырыбына байланысты
Қазақстан Республикасының Заңдары мен Заң күші бар нормативтері,
мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шетелдік ғалым тәжірибешілердің
еңбектері қолдынылды.
1 САЛЫҚТАР ЖӘНЕ АЛЫМДАР МЕН ТӨЛЕМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Салықтар және алымдар мен төлемдердің әлеуметтік-экономикалық
мазмұны және Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтың ролі
Салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,
белгілі бір мөлшерде және мерзімді бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекетің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі,
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен ажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін
төлемдер. Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық
формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер. Салықты басқа да
төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық белгілі бір обьектілерден
(табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты
төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік,
айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық
ставкасы) алынады.
1991 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралы Заңына сәйкес сол кездегі және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне тоқталып өтейік.
Жалпы мемлекеттік салықтардың түрлері:
1. Қосылған құнға салынатын салық
2. Пайдаға салынатын салық
3. Акциздер
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық
5. Экспорт пен импортқа салынатын салық
6. Кеден тарифі және баж салығы
7. Пайдалы қазбаларды геологиялық барлау және геологиялық іздестіру
жұмыстарына байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым
8. Тіркелген (ренталық) төлемдер
9. Транспорт құралдарына салынатын салық
10. Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық
11. Автотранспорт құралдарының Қазақстан Республикасына келіп кіргені
үшін төленетін ақы
12. Заңды ұйымдардың мүлкіне салынатын салық
13. Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және
азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы
14. Мемлекеттік баж салығы
15. Табиғат ресурстарына салынатын салық
16. Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық
Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы
2. Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық
3. Орман табысы
4. Су үшін төленетін ақы
5. Табысқа салынатын салық
6. Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым
7. Кәсіпкерлік қызметтің субьектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым
8. Заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым
9. Елтаңбалық алым
10. Мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке салынатын
салық
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы обьектілер құрылысына
салынатын салық
2. Курорттық алым
3. Азаматтардан алынатын мақсатты алым
4. Жарнамаға салынатын салық
5. Автотранспорт құралдарын,есептеу техникасы және жеке компьютерлерді
қайта сатуға салынатын салық
6. Автотранспортты аялдауға қойғаны үшін алынатын алым
7. Жергілікті символиканы пайдалану құқығы үшін алынатын алым
8. Ипподромдарда ат жарысына қатысқаны үшін алынатын алым
9. Ат жарысындағы ұтысы үшін алынатын алым
10. Ипподромдарда тотализатор ойынына қатысу адамдардан алынатын алым
11. Тауар биржаларында және валютаны сату және сатып алу кезінде
жасалған мәмілелерден алынатын алым
12. Аукциондық сатудан алынатын алым
13. Кино-телетүсірімдер өткізу құқығы үшін алынатын алым
14. Пәтер алуға берілген рұқсат қағаз үшін алынатын алым
15. Ит иелерінен алынатын алым
16. Спиртті ішімдіктермен сауда-саттық жасау құқығы үшін алынатын
лицензиялық алым
17. Жергілікті аукциондық өткізу және лотореялар ойнату құқығы үшін
алынатын лицензиялық алым.
Алым дегеніміз - белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар алым - анықталған құқықтық мәртебені бергені үшін төлем
болып саналады.
Алымдардың түрлері:
1. Заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркегені үшін алым
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым
3.1 Жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым(2005
жылдың 1қаңтардан)
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым
6.1 Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркеу үшін алым (2005 жылдың 1 қаңтардан)
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым
8.1 Туындылар мен сабақтас құқықтар обьектілеріне құқықтарды,туындылар
мен сабақтас құқықтар обьектілерін пайдалануға лизензиялық шарттарды
мемлекеттік тіркеу үшін алым (2006 жылы 1 қаңтардан)
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы
10. Аукционардан алынатын алым
11. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым
12. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат бергені алым.
Төлемақы - белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем. Төлемақының 9 түрі бар. 2005 жылы төлемақыға өзгеріс
енгізілді. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақыға қосымша
ретінде қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін
төлемақы төлейді.
Төлемақының түрлері:
1. Жер учаскілерін пайдаланғаны үшін төлемақы
2. Жер бетінде көзердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы
7.1 Қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін
төлемақы (2005 жылдың 1қаңтардан)
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы
9. Сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж дегеніміз - уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың
немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Баж салығы - алып келінген, сыртқа шығарылатын, сондай-ақ транзитті
тауарлар, бұйымдар мен қызметтерден алынатын салықтар.
Алым – қандай да бір қызметті жүзеге асыруға немесе қандай да бір
игілікті қолдануға құқық беретін, арнайы құқықтық қатысуды иелену үшін
жеке және заңды тұлғалардан алынатын міндетті біржолғы жарна. Немесе алым
дегеніміз, белгілі бір құқықты беру үшін төленетін міндетті жарна.
Төлемдер – қайтарылатын және эквивалентті төлем, ол мемлекет азаматтық
құқық субъектісі болған жағдайда, азаматтық-құқықтық қатынастарға жанама
түрде жүреді. Төлемдер сонымен қатар – уәкілетті мемлекеттік органдар
тарапынан өздеріне өтінішпен келген тұлғаларға көбінесе материалдық
сипаттағы табиғи, кейде, өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір
объектлерді, не болмаса, соларға байланысты рұқсаттарды бергені үшін заңды
немесе жеке тұлғалардан эквивалентті түрде алынатын алым.
Мемлекеттік баж – құқықтық маңызы бар қызметтерді жүзеге асырғаны үшін
және соған мемлекеттік органдар немесе құзырлы тұлған өкілеттілік берген
құжаттарды беру кезінде алынатын – міндетті төлемақы. Немесе баж дегенміз,
мемлекеттік қызметтің орнына құқықтық маңызы бар қызметтерді қолданғаны
үшін алынатын міндетті төлемақылардың бір түрі. Кедендік баждар – кедендік
операцияларды жүзеге асыру кезінде алынатын төлемдер.
Салық категориясы өзінің болмысында мәжбүрлі төлемақы болып
табылады, ал алым көлемі өтініш берушіге көрсеткен қызметі үшін
мемлекеттік органның батқан шығынының орнын төлтыратын өтемақылық сипаты
бар. Басқа сөзбен айтқанда, салықты өлшеуші салық төлеушінің төлеу
мүмкіндігі болған кезде, алымның көлемі қызметтің бағасымен үйлеседі.
Мысалы, Қазақстанда ҚР-ның нарығындағы тауарларды сатуға құқық алу үшін
алым төлеушілер, бекітілген ставкасына сәйкес, базардағы орналасқан
аумағының әрбір шаршы метріне төлейді.
Салықтар мен алымдардың негізгі айырмашылықтары мынада: алым біржолғы
төлем; ал салықтар тұрақты түрде және ұзақ уақыт алынады, салықтың тағы бір
белгісі қайтарымсыз және эквивалентсіз, (экономикалық критерий); алым
салыстырмалы түрде эквивалентті төлемақы болып табылады – алып төлеу арқылы
субъект мемлекеттен белгілі бір деңгейде құқық немесе рұқсат ала-алады.
Салық жай ғана төленеді, ал алым – мемлекеттік органдардың салық
төлеушінің пайдасы үшін жасаған қандай да бір қызметі үшін төленеді.
Тұлғаның мемлекетке қатысты салық төлеуге байланысты қарым-қатынасы төлем
субъектісі үшін мәжбүрлі сипатқа ие. Ал, тұлғаның мемлекетке алым төлеуге
орай қарым-қатынасы өзі үшін ерікті сипатқа ие, өйткені, алым төлеуге
міндеттейтін іспен мемлекетке барудың өзі еркін түрде жүзеге асырылады.
Салықтың төлемақыдан негізгі айырмашылығы сонда, салық қайтарымсыз,
эквивалентсіз төлем, ал төлемақы - қайтарымды және эквивалентті. Яғни,
салық қаржылық қатынас, ал төлемақы – мемлекет азаматтық құқық
субъектісінің рөлінде жүретін азаматтық-құқықтық қатынас.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей
қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар: реттеушілік;
фискалдық; қайта бөлу.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі қызмет. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді.
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгілейді.
Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң ак актілерімен анықталатын
салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі; салық
салынушы; салық объектісі; салық базасы; салық салу бірлігі; салық
ставкасы; салық жеңілдіктері; салық төлеу мерзімі мен тәртібі; салық
төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары; салық төлеуді
бақылау; салық заңдарын бұзғаны үшін санкциялар және т.б.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу
міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты
төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін
құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-
әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып
табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі
туындайды.
Салық базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы
жатады;
- тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық салу өлшем бірлігі – салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге
пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік
двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады,
ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң жер салығының
ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр
өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель,
галлон қолданылады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада
немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.
Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және процентті болып
бөлінеді.
Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне
абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше
метріне).
Проценттік ставкалар – салық базасына қарай алынатын табыстың
мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады.
Проценттік ставканың 3 түрі бар: үйлесімді; прогрессивті; регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін
саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп
отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен
абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай
ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы
көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына
ауыртпалық түсіреді.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе
ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: салық салынбайтын
минимум – салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;
табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы
жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға,
әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын
шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату
кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы
төлемдерінің сомасы); салық салудың жекесубъектілері мен төлеушілердің
санаттары үшін салық ставкасын төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және
салық бойынша бересіні есептен шығару да жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен
салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке
түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері
- Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай
үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер
мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір
принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін
жан-жақты және тиімді түрде жүзеге асырады.
Салық принциптерінің, жалпы салық салу теориясының негізін
қалаушы болып шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады.
А.Смиттің классикалық принциптері төмендегідей:
- салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы
тиіс (әділеттілік принципі);
- салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық принципі);
- әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс. (қолайлылық принципі);
- салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға
тиіс (үнем принципі).
Бұл принциптерді пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты
азайтты, бұл процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму
барысында принциптердің тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі,
салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және
салық заңдарының жариялылығы принциптері негізделеді.
Салық төлеуші салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздің салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып
табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер
ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
1.2 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесінің қалыптасу жағдайы
Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне көшу біздің елде он жылдан астам
уақыттан бері жүргізіліп келеді. Алайда, ресурстардың тиімді түрде бөлінуін
қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді мәжбүрлеусіз координациялау
сияқты кейбір жетістіктерімен қатар нарықтық экономиканың айтарлықтай
кемшіліктері де бар екеніне көзіміз жетіп отыр. Еркін нарықтық
экономикадағы бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін,
бейтарап механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар
қоғам үшін қажетсіз теңсіздіктің туындауына жағдай жасап отырады.
Бүгін де, қоғамда маңызды реттеушілік функция жүктелген мемлекет
аталған процестерден шеттеп қала алмайды. Экономикалық және әлеуметтік
тұрақтылықты қолдау мақсатында үкімет табыстардың теңсіздігін тегістеу
міндетін атқарады. Қоғам көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық
экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің
бірі болып табылады.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты.
Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс
төленуі үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына
ықпал етуі керек.
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең
негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің
ұлғайып, дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына
мүмкіндік туғызады.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
принциптер бойынша жіктеледі:
- салық салу объектілері бойынша;
- салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын
органға қарай;
- пайдалану тәртібі бойынша;
- объектінің экономикалық белгісі бойынша;
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама
салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен алынатын
салықтар. Тікелей салықтардың ең соңғы төлеушісі (салық салынушы) болып
мүліктің (табыстың) иесі табылады Олар өз кезегінде нақты және жеке
салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің
(меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б.)
салынады. Жеке тікелей салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды тұлғалардың
табыстарына салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын
да ескереді.
Жанама салықтар – бағаға не тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Бұл
салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады.
Жанама салық салудың мәні салықтың тауар бағасына (қызмет
тарифіне) қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты
тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс
болмайды.
Жанама салықтар салық салу объектісіне қарай төмендегіше
бөлінеді:
- жеке жанама салықтар – қатаң түрде белгіленген бір тауар
топтарына салынады;
- әмбебап жанама салықтар – негізінен барлық тауарлар мен
қызметтерге салынады;
- фискалды-монополиялық жанама салықтар – мемлекеттік
құрылымдарда сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады.
Кедендік баж – экспортты-импортты операциялар жасау кезінде
тауарлар мен қызметтерге салынады.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай салықтар
жалпымемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді.
Жалпымемлекеттік салықтар – барлық элементтері мемлекеттің
заңдарымен анықталатын және сол елді жалпыға бірдей біртұтас қолданылатын
салықтар. Бұл салықтарды бекітіп, жүзеге асыратын – Парламент. Бұл салықтар
ір деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады.
Жергілікті салықтар – мемлекеттің заңдарына сәйкес жергілікті
өкімет органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде
қабылданған шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен
жергілікті бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және арнаулы
болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде
шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға
пайдаланылады. Арнаулы салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы,
зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің
басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда
және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға
бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995
жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі
қалыптасты.
1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі қызмет ете бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар, 11
жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін
ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР
алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап
айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және
практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де
мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық
жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері
сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына
толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің
өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете
атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі
бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы
және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін
көрсетті.
ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте –
бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделді. Осыған
байланысты Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы
шықты. Ендібұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
11 болып қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I
заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен
бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға
дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер құрады.
Бұл заңда қамтылған барлық базалық принциптер 1995-1998 жылдар
аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына,
айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық принциптерге
сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық
қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы,
тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады.
Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін
терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары
қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан
экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті.
Республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі
жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында
қабылданды.
Бұл заң салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Уақыт
ағымының әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық кодексінде
келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған.
Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең
жағдайын жасау. Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы салық
төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.
Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей
қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. Төртіншіден, салық заңдылығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай
дамуы жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес.
Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен
толықтырулардың енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін
көрсетеді.
2008 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің дәстүрлі жыл
сайынғы халыққа жолдауында Елбасы салық органдарына салық заңын қайта
дайындауды тапсырды. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық
негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі
дайындалып, 2008 жылдың 10 желтоқсанында қабылданды.
Қазақстанның қазіргі салық жүйесі 2009 жылдың 1 қаңтарынан
бастап толықтырулар және өзгерістермен күшіне енген ҚР Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексімен реттеледі.
Аталған құжат мемлекет пен салық төлеушілер арасында сапалы жаңа
қатынастарды реттемелейді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін
құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.
Жаңа Салық кодексінде бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
топтастыру төлемдердің экономикалық мәні негізінде: салықтар, алымдар,
төлемақылар, баждар түрінде жүзеге асырылады.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
түрлері:
1. Салықтар: корпорациялық табыс салығы; жеке табыс салығы;
қосылған құнға салынатын салық; акциздер; экспортқа рента салығы; жер
қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары; әлеуметтік
салық; жер салығы; көлік құралдарына салынатын салық; жылжымайтын мүлікке
салық; ойын бизнесіне салынатын салық; тіркелген салық; бірыңғай жер
салығы.
2. Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер: мемлекеттік
баждар;
3. Алымдар: тіркеу алымдары; автокөлiк құралдарының Қазақстан
Республикасының аумағымен жүргені үшін алым; аукциондардан алынатын
алымдар; жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк спектрiн
пайдалануға рұқсат беру үшiн алым.
4. Төлемақылар: жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы; жер
бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы; қоршаған
ортаны ластағаны үшiн төлемақы; жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн
төлемақы; орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы; ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы; радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны
үшiн төлемақы; қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын
бергені үшін төлемақы; кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
Баршаға белгілі 2001 жылы салық жүйесіндегі әділеттікті, оның
тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің барлық категориясына
қатысты, салық жүктемесінің балансталуын және салық жүйесінің
экономикалық процестерге қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге
бағытталған негізгі құжат - Салық Кодексі пайда болды. Аталған
заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер санының
қысқартылуы және салық салу қағидаттарының халықаралық стандарттарға
көшірілуі, салық жүйесінің нарықтық экономика талаптарына
сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының төмендеуіне, шаруашылық
субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және сәйкесінше мемлекеттік
бюджетке түсімдердің жоғарылауына мүмкіндік жасады.
Жаңа өндіріс орындарын құру және қызмет жасап тұрған өндірісті
жаңарту және кеңейту мақсатында салық төлеушінің уәкілетті мемлекеттік
органмен шартқа отыруы жолымен, преференцияның қызмет ету мерзіміне қарай
эксплуатацияға енгізілетін тіркелген активтердің құнын бірдей үлеспен
шегерімге жатқызуға құқы бар. Аталған механизм бір уақытта инвестициялық
жоба шеңберінде эксплуатацияға жаңадан енгізілген тіркелген активтерді
мүлік салығынан және инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін алынған
және пайдаланатын жерлердіжер салығынан босатудан қарастырады.
Коммерциялық емес ұйымдар және әлеуметтік салада қызметін жүзеге
асыратын ұйымдар үшін (денсаулық сақтау, білім беру, ғылым т.б.) олар
салық Кодексіндегі мынадай белгіленген талаптарға сәйкес жұмыс жасағанда
корпорациялық табыс салығынан босатылады. Яғни әлеуметтік салада қызметін
жүзеге асыратын ұйымдар, егеролар жылдық жиынтық табысының кем дегенде
тоқсан процентін грант, қайырымдылық көмек, өтеусіз берілген мүлік, сондай-
ақ қызметтің мынадай әлеуметтік сипаттағы түрлерінен медициналық қызмет
көрсету, білім беру, тәрбие және оқыту, қарттарды қорғау және оларды
әлеуметтік қамсыздандыру саласында қызмет көрсетуден алынуға тиіс
табысқа салық салынбайды.
Салық салу мақсатында коммерциялық емес ұйымдарға мынадай шарттарға
сай келетін қоғамдық мүддені көздеп қызметін жүзеге асыратын және осындай
қызметіне орай табыс алу мақсаты жоқ және алынған таза табысты немесе
мүлікті қатысушылар арасында бөлмейтін ұйым коммерциялық емес ұйым болып
табылады және аталған ұйымның депозиттер бойынша сыйақы және демеушілік
көмек, өтеусіз берілген мүлік, өтеусіз негіздегі аударымдар мен
қайырымдылық түріндегі алған табысы салық салуға жатпайды.
Жалпы корпорациялық табыс салығындағы кездесетін мұндай жағдайлар,
оның ішінде, салық салу мақсатындағы амортизациялық саясат негізгі
құралдарды жаңартуға итермелей отырып, әлеуметтік-экономикалық дамуға
сәйкес келеді, ал аталған әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, әлеуметтік
саясатты жүзеге асыруға ат салысады.
Жекелеген жағдайда, қазіргі кезде заңды тұлғалардың табысына
салынатын салықтарды есептеген кезде салық салынатын табыстан оның 2%, 2005
жылдан бастап 3%-ға салық төлеушінің нақты жұмсаған шығындары,
коммерциялық ұйымдарға өтеусіз берілген мүлік.
Келесі әлеуметтік сипаты басым салықтардың бірі – жеке табыс салығы.
Қазақстан ТМД елдірінің ішінде ең алғашқылардың бірі болып жеке табыс
салығы бойынша, әлеуметттік астары басым прогрессивті салық ставкасын
құрастырып, практикаға енгізген болатын.
Салық алынған жылдық табыстың мөлшеріне қарай 5% дан 20%-ға
дейінгі прогрессивті шкала бойынша төленеді. Бірақ аталған шкаланың 15%
бойынша салық салынатын дивиденд, сыйақы, ұтыстар түріндегі табысқа және
10% ставка бойынша салық салынатын адвокаттар мен нотариустардың
табыстарына қатысы жоқ.
Жеке табыс салығы бойынша кейбір табыс түрлеріне жеңілдік
қарастырылған: түгелдей немесе белгілі бір мөлшері босатылады. Мысалға,
мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен бөлінетін зейнетақы, жәрдемақы, түрлі
төлемақылар және т.б. табыс түрлері салық салудан босатылады.
Сонымен бірге халықтың әл-ауқатын көтерудегі үлесі жоғары шағын
кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан жағымды жағдай туғызу мәселесә де Салық
Кодексінде өз орнын тапқан. Шағын бизнес субъектілері үшін алатын
табыстарының мөлшеріне және шағын бизнестің ұйымдық-құқықтық меншік
нысанына қарай бірнеше арнаулы салық режимін қарастырады. Аталған арнаулы
салық режимі төлем көзінен салық салынатын табысты және әлеуметтік салықты
қоспағанда, корпорациялық табыс салығын төлеудің айрықша тәртібін
қарастырады. Шағын бизнессубъектілері үшін салық салудың тиімді режимін
бекіту осы топтағы салық төлеушілерге салық ауыртпалығын төмендету және
салық салуды оңайлату арқылы оларды көлеңкелі экономикадан шығаруғ
ұмтылумен негізделеді. Сонымен бірге, орта және шағын бизнес өкілдерін
мемлекет тарапынан қолдай отырып халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын:
жаңа жұмыс орындарын құру, рыноктағы бәсекелестікті жетілдіру, баға
саясатын дұрыс жолға қоюға болады.
Біріңғай жер салығы үшін салық салу объектісі болып, өзінің
кәсіпкерлік қызметін дамыту үшін айналмалы құралдарды салықтан босатуға
мүмкіндік беретін тұрақты ставка қолданылатын жер учаскесінің бағалану құны
табылады. Шаруашылықтың өндірісі мен табысының өсуі салық сомасының өсуіне
әкелмейді және ол сәйкесінше шаруашылықты өз жерлерін ұтымды пайдалануға,
оның сапасын жақсартуға, ауылшаруашылығы өндірісінің тиімділігін
арттыруға ынталандырады.
2009 жылдан бастап тағы да арнаулы салық режимі арқылы салық
салынатын шағын бизнес өкілдеріне салық жүктемесін төмендету, қызметінің
негізгі түрі қазіргі кездегі технологияларды ойлап табу және дамыту болып
табылатын арнаулы экономикалық аймақтарда қызметін жүзеге асырушылардың
салық режимін дұрыс жолға қою және т.б. өзгерістер енгізу талқыланып
жатыр.
Салық салушылар есепті жыл аяқталған соң табыс көздері көрсетілген
декларацияны толтырып, салық комитетіне көрсетілген мерзім ішінде
өткізуге міндетті. Салық декларацияса барлық ресми табыс көздерін
қамтиды және табыс салығын есептеуге мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандардың барлығын қорытындылайтын болсақ, Қазақстан
Республикасының салық жүйесінің әлеуметтік тұрғыдағы мәселелеріне
төмендегілер жатады:
- жеке табыс салығы бойынша шегерімнің айлық есептік көрсеткіш бойынша
жасалынуы;
- корпорациялық табыс салығы бойынша ставканың салыстырмалы түрде
жоғары болуы;
- степендия мен зейнетақыға салық салынуы;
- өндірістік кәсіпорынға арнайы салық жеңілдігінің қолданылмауы.
Жалпы тұжырымдай келе, Қазақстандық салық жүйесінің ерекшеліктері
туралы айтатын болсақ, нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда бізде
әлеуметтік-экономикалық даму жағдайымыз дамудың төменгі сатысында тұр,
экономикамыз шикізат өндірісіне бағытталған, қоғамға батыс елдеріне
қарағанда терең әлеуметтік мәселелер тән. Осыған орай біздіңше, салық
жүйесіне өзгертулер енгізген кезде, оның әлеуметтік жағдайларға сәйкес
келуіне баса назар аудару қажет.
1.3 Салық жүйесі және алымдар мен төлемдер туралы әлемдік тәжірибелі
ғалымдардың ой-пікірлері, көзқарастары
Еліміздегі салық салу мәселелері жөнінде әртүрлі пікірлер бар.
Әрине, бұл түсінікті де. Өмірге жаңа құрылымдар келді, кәсіпкердің түрі
көбейді меншіктің алуан түрлілігі пайда болды. Осының бәрі салық саясатына
ұдайы өзгерістер енгізіп отыруды алға тартары сөзсіз.
Еліміздегі салық салу мәселелері бойынша ғалымдар арасында түрлі
пікірлер естілуде.
Қаржы Министрлігі баспасөз қызметінің бас инспекторы Дүйсенбаев Н.
былай деп жазған: “Мемлекет барынша көп кіріс кігізуге тырысады. Кәсіпкер
де солай. Ешкім де ешқашан да өз еркімен өз пайдасының бір бөлігін бөліп
беруге қол созбайды. Міне сондықтан да әр елдің өз салық кодексі бар. Олар
елдің экономикасынан, қаржы-несие саясатының, тұрмыс тіршілігін, хал
ахуалының жағдайына байланысты әр түрлі болып келеді. Бірақ бәрінің
көздеген мақсаты бір, ол – салық төлемеуді барынша болдырмау. Бізде салық
жинау деңгейін көтеруге оның түрін азайту саясатын ұстанып келеді. Мысалы
ескі салық заңдылығында салықтың 45 түрі, одан соң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 САЛЫҚТАР ЖӘНЕ АЛЫМДАР МЕН ТӨЛЕМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮСІНІГІ
ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Салықтар және алымдар мен төлемдердің әлеуметтік-экономикалық мазмұны
және Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтың
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесінің қалыптасу жағдайы..15
1.3 Мемлекеттің салық салу саясаты және оның экономикадағы орны ... ... ..22
2 АЛЫМДАР, ТӨЛЕМДЕР, БАЖ САЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІНДЕГІ РӨЛІ
2.3 Алымдар мен мемлекеттік баж және міндетті
төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Мемлекеттік баж салығының рөлі және оларға бекітілген ставкалары ... .36
2.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінде қазіргі таңда кездесетін
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 САЛЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ ШАРТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін жетілдірудің басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Салықтық қатынастардың дамуындағы Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің даму
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Салық бұл мемлекеттің пайда болуынан бастап заңды және экономикалық
қатынастардың, жалпылай айтқанда керекті де қажетті түйіні болып табылады.
Салық жүйесін қалыптастыруда әрқашанда мемлекеттің дамуы мен тұрақтылығы
қамтамасызыз етіледі.
Мемлекет бір жақты тәртіппен заңды жүзінде белгілеген белгілі бір
мөлшерде жүргізетін қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Қазіргі кездегі қоғамда салықтар –
мемлекеттегі кірістің жалпы формасы. Одан басқа қаржы функциясын алсақ та,
салық механизмі мемлекеттің экономикалық қоғамдық өндірісті пайдаланып,
оның өсу қарқыны және құрылымы ғылыми – техникалық прогресстің құрылымына
ықпалдылығын тигізеді.
Еліміздің салық салу жүйесі Қазақстан Республикасы экономикасының
ынталандырушы және реттеуші жүйесінің бiрi болып табылады. Бүгiнгi күнi
шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлікті дамыту үшiн мемлекет тарапынан
түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. кәспкерліктің жоғары деңгейде қызмет етуiн
ұйымдастыру үшiн құрылымдық бизнес-пікірлер, тиiмдi басқару және қаржының
жеткiлiктi болуы шартты жағдай.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына
қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай
қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге
бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың
тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда
жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың
мүмкіндігі туындайды.
Сондықтан, халық шаруашылығы саласында салық жүйесiнің мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуші секторы ретінде алатын орны
өте ерекше. Демек, ел экономикасының құрамдас және негізгі бөлігі болып
саналатын, нарықты әртүрлі қызметтермен толықтырып отыратын, сондай-ақ кез-
келген жағдайда экономиканы сауықтандыруға белсенді қатысатын салық жүйесі
арқылы дамыту және оның маңыздылығы мен алатын орнын күшейту өркениетті
мемлекеттің негізгі міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы Салық Комитетінің алдында бүгінгі күнде
келесі мақсаттар тұр: салықтық әкімшілікте арнайы салық режимдерін ары
қарай дамыту; салық төлеушілердің жұмысы арасындағы жалпы мүмкіндіктерді
іздеудегі жаңа форманы, электрондық иеленуші арқылы салық есебінің формасын
кең көлемде нығайту; бюджеттің кіріс бөлігінің көбейту; салықтардың
уақытылы төленуін қамтамасыз ету; бизнес субъектілерінің экономикалық әл-
аухатын ынталандыру мақсатында салықтық жеңілдіктер беру; мемлекеттің
тиімді салық саясаты мен салық жүйесін қалыптастыру және оны жетілдіру.
Осы мәселелер тұрғысынан алғанда бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі
қазіргі таңда күрделі мәселе болып саналатыны бәрімзге мәлім.
Сондықтан дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық қатынастар жағдайында
Қазақстан Республикасының салық жүйесін зерттеудің нәтижесінде оны
жетілдіруге байланысты ұсыныстар беру болып саналады.
Соған орай, бұл дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері болып мыналар
саналады:
- Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуына
сипаттама беру;
- салықтардың атқаратын қызметі мен экономикалық мазмұнын ашу;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесін басқару принциптерін
айқындау;
- кәсіпкерлікті қолдау реформасындағы салық жүйесінің рөлін анықтау
және оны жетілдіру жолдарын көрсету;
- ҚР-ның салық жүйесін жетілдіру нәтижелерін айқындау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында жұмыстың тақырыбына байланысты
Қазақстан Республикасының Заңдары мен Заң күші бар нормативтері,
мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шетелдік ғалым тәжірибешілердің
еңбектері қолдынылды.
1 САЛЫҚТАР ЖӘНЕ АЛЫМДАР МЕН ТӨЛЕМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Салықтар және алымдар мен төлемдердің әлеуметтік-экономикалық
мазмұны және Қазақстан Республикасының экономикасындағы салықтың ролі
Салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,
белгілі бір мөлшерде және мерзімді бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекетің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі,
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен ажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін
төлемдер. Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық
формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер. Салықты басқа да
төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық белгілі бір обьектілерден
(табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты
төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік,
айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық
ставкасы) алынады.
1991 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралы Заңына сәйкес сол кездегі және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне тоқталып өтейік.
Жалпы мемлекеттік салықтардың түрлері:
1. Қосылған құнға салынатын салық
2. Пайдаға салынатын салық
3. Акциздер
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық
5. Экспорт пен импортқа салынатын салық
6. Кеден тарифі және баж салығы
7. Пайдалы қазбаларды геологиялық барлау және геологиялық іздестіру
жұмыстарына байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым
8. Тіркелген (ренталық) төлемдер
9. Транспорт құралдарына салынатын салық
10. Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық
11. Автотранспорт құралдарының Қазақстан Республикасына келіп кіргені
үшін төленетін ақы
12. Заңды ұйымдардың мүлкіне салынатын салық
13. Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және
азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы
14. Мемлекеттік баж салығы
15. Табиғат ресурстарына салынатын салық
16. Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық
Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы
2. Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық
3. Орман табысы
4. Су үшін төленетін ақы
5. Табысқа салынатын салық
6. Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым
7. Кәсіпкерлік қызметтің субьектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым
8. Заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым
9. Елтаңбалық алым
10. Мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке салынатын
салық
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы обьектілер құрылысына
салынатын салық
2. Курорттық алым
3. Азаматтардан алынатын мақсатты алым
4. Жарнамаға салынатын салық
5. Автотранспорт құралдарын,есептеу техникасы және жеке компьютерлерді
қайта сатуға салынатын салық
6. Автотранспортты аялдауға қойғаны үшін алынатын алым
7. Жергілікті символиканы пайдалану құқығы үшін алынатын алым
8. Ипподромдарда ат жарысына қатысқаны үшін алынатын алым
9. Ат жарысындағы ұтысы үшін алынатын алым
10. Ипподромдарда тотализатор ойынына қатысу адамдардан алынатын алым
11. Тауар биржаларында және валютаны сату және сатып алу кезінде
жасалған мәмілелерден алынатын алым
12. Аукциондық сатудан алынатын алым
13. Кино-телетүсірімдер өткізу құқығы үшін алынатын алым
14. Пәтер алуға берілген рұқсат қағаз үшін алынатын алым
15. Ит иелерінен алынатын алым
16. Спиртті ішімдіктермен сауда-саттық жасау құқығы үшін алынатын
лицензиялық алым
17. Жергілікті аукциондық өткізу және лотореялар ойнату құқығы үшін
алынатын лицензиялық алым.
Алым дегеніміз - белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар алым - анықталған құқықтық мәртебені бергені үшін төлем
болып саналады.
Алымдардың түрлері:
1. Заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркегені үшін алым
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым
3.1 Жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым(2005
жылдың 1қаңтардан)
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым
6.1 Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркеу үшін алым (2005 жылдың 1 қаңтардан)
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым
8.1 Туындылар мен сабақтас құқықтар обьектілеріне құқықтарды,туындылар
мен сабақтас құқықтар обьектілерін пайдалануға лизензиялық шарттарды
мемлекеттік тіркеу үшін алым (2006 жылы 1 қаңтардан)
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы
10. Аукционардан алынатын алым
11. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым
12. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат бергені алым.
Төлемақы - белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем. Төлемақының 9 түрі бар. 2005 жылы төлемақыға өзгеріс
енгізілді. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақыға қосымша
ретінде қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін
төлемақы төлейді.
Төлемақының түрлері:
1. Жер учаскілерін пайдаланғаны үшін төлемақы
2. Жер бетінде көзердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы
7.1 Қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін
төлемақы (2005 жылдың 1қаңтардан)
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы
9. Сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж дегеніміз - уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың
немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Баж салығы - алып келінген, сыртқа шығарылатын, сондай-ақ транзитті
тауарлар, бұйымдар мен қызметтерден алынатын салықтар.
Алым – қандай да бір қызметті жүзеге асыруға немесе қандай да бір
игілікті қолдануға құқық беретін, арнайы құқықтық қатысуды иелену үшін
жеке және заңды тұлғалардан алынатын міндетті біржолғы жарна. Немесе алым
дегеніміз, белгілі бір құқықты беру үшін төленетін міндетті жарна.
Төлемдер – қайтарылатын және эквивалентті төлем, ол мемлекет азаматтық
құқық субъектісі болған жағдайда, азаматтық-құқықтық қатынастарға жанама
түрде жүреді. Төлемдер сонымен қатар – уәкілетті мемлекеттік органдар
тарапынан өздеріне өтінішпен келген тұлғаларға көбінесе материалдық
сипаттағы табиғи, кейде, өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір
объектлерді, не болмаса, соларға байланысты рұқсаттарды бергені үшін заңды
немесе жеке тұлғалардан эквивалентті түрде алынатын алым.
Мемлекеттік баж – құқықтық маңызы бар қызметтерді жүзеге асырғаны үшін
және соған мемлекеттік органдар немесе құзырлы тұлған өкілеттілік берген
құжаттарды беру кезінде алынатын – міндетті төлемақы. Немесе баж дегенміз,
мемлекеттік қызметтің орнына құқықтық маңызы бар қызметтерді қолданғаны
үшін алынатын міндетті төлемақылардың бір түрі. Кедендік баждар – кедендік
операцияларды жүзеге асыру кезінде алынатын төлемдер.
Салық категориясы өзінің болмысында мәжбүрлі төлемақы болып
табылады, ал алым көлемі өтініш берушіге көрсеткен қызметі үшін
мемлекеттік органның батқан шығынының орнын төлтыратын өтемақылық сипаты
бар. Басқа сөзбен айтқанда, салықты өлшеуші салық төлеушінің төлеу
мүмкіндігі болған кезде, алымның көлемі қызметтің бағасымен үйлеседі.
Мысалы, Қазақстанда ҚР-ның нарығындағы тауарларды сатуға құқық алу үшін
алым төлеушілер, бекітілген ставкасына сәйкес, базардағы орналасқан
аумағының әрбір шаршы метріне төлейді.
Салықтар мен алымдардың негізгі айырмашылықтары мынада: алым біржолғы
төлем; ал салықтар тұрақты түрде және ұзақ уақыт алынады, салықтың тағы бір
белгісі қайтарымсыз және эквивалентсіз, (экономикалық критерий); алым
салыстырмалы түрде эквивалентті төлемақы болып табылады – алып төлеу арқылы
субъект мемлекеттен белгілі бір деңгейде құқық немесе рұқсат ала-алады.
Салық жай ғана төленеді, ал алым – мемлекеттік органдардың салық
төлеушінің пайдасы үшін жасаған қандай да бір қызметі үшін төленеді.
Тұлғаның мемлекетке қатысты салық төлеуге байланысты қарым-қатынасы төлем
субъектісі үшін мәжбүрлі сипатқа ие. Ал, тұлғаның мемлекетке алым төлеуге
орай қарым-қатынасы өзі үшін ерікті сипатқа ие, өйткені, алым төлеуге
міндеттейтін іспен мемлекетке барудың өзі еркін түрде жүзеге асырылады.
Салықтың төлемақыдан негізгі айырмашылығы сонда, салық қайтарымсыз,
эквивалентсіз төлем, ал төлемақы - қайтарымды және эквивалентті. Яғни,
салық қаржылық қатынас, ал төлемақы – мемлекет азаматтық құқық
субъектісінің рөлінде жүретін азаматтық-құқықтық қатынас.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей
қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар: реттеушілік;
фискалдық; қайта бөлу.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі қызмет. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді.
Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгілейді.
Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң ак актілерімен анықталатын
салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі; салық
салынушы; салық объектісі; салық базасы; салық салу бірлігі; салық
ставкасы; салық жеңілдіктері; салық төлеу мерзімі мен тәртібі; салық
төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары; салық төлеуді
бақылау; салық заңдарын бұзғаны үшін санкциялар және т.б.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу
міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты
төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін
құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-
әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып
табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі
туындайды.
Салық базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы
жатады;
- тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық салу өлшем бірлігі – салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге
пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік
двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады,
ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң жер салығының
ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр
өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель,
галлон қолданылады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада
немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.
Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және процентті болып
бөлінеді.
Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне
абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше
метріне).
Проценттік ставкалар – салық базасына қарай алынатын табыстың
мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады.
Проценттік ставканың 3 түрі бар: үйлесімді; прогрессивті; регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін
саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп
отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен
абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай
ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы
көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына
ауыртпалық түсіреді.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе
ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: салық салынбайтын
минимум – салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;
табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы
жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға,
әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын
шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату
кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы
төлемдерінің сомасы); салық салудың жекесубъектілері мен төлеушілердің
санаттары үшін салық ставкасын төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және
салық бойынша бересіні есептен шығару да жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен
салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке
түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері
- Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай
үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер
мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір
принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін
жан-жақты және тиімді түрде жүзеге асырады.
Салық принциптерінің, жалпы салық салу теориясының негізін
қалаушы болып шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады.
А.Смиттің классикалық принциптері төмендегідей:
- салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы
тиіс (әділеттілік принципі);
- салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық принципі);
- әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс. (қолайлылық принципі);
- салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға
тиіс (үнем принципі).
Бұл принциптерді пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты
азайтты, бұл процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму
барысында принциптердің тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі,
салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және
салық заңдарының жариялылығы принциптері негізделеді.
Салық төлеуші салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздің салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып
табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер
ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
1.2 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесінің қалыптасу жағдайы
Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне көшу біздің елде он жылдан астам
уақыттан бері жүргізіліп келеді. Алайда, ресурстардың тиімді түрде бөлінуін
қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді мәжбүрлеусіз координациялау
сияқты кейбір жетістіктерімен қатар нарықтық экономиканың айтарлықтай
кемшіліктері де бар екеніне көзіміз жетіп отыр. Еркін нарықтық
экономикадағы бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін,
бейтарап механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар
қоғам үшін қажетсіз теңсіздіктің туындауына жағдай жасап отырады.
Бүгін де, қоғамда маңызды реттеушілік функция жүктелген мемлекет
аталған процестерден шеттеп қала алмайды. Экономикалық және әлеуметтік
тұрақтылықты қолдау мақсатында үкімет табыстардың теңсіздігін тегістеу
міндетін атқарады. Қоғам көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық
экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің
бірі болып табылады.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты.
Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс
төленуі үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына
ықпал етуі керек.
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең
негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің
ұлғайып, дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына
мүмкіндік туғызады.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
принциптер бойынша жіктеледі:
- салық салу объектілері бойынша;
- салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын
органға қарай;
- пайдалану тәртібі бойынша;
- объектінің экономикалық белгісі бойынша;
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама
салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен алынатын
салықтар. Тікелей салықтардың ең соңғы төлеушісі (салық салынушы) болып
мүліктің (табыстың) иесі табылады Олар өз кезегінде нақты және жеке
салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің
(меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б.)
салынады. Жеке тікелей салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды тұлғалардың
табыстарына салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын
да ескереді.
Жанама салықтар – бағаға не тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Бұл
салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады.
Жанама салық салудың мәні салықтың тауар бағасына (қызмет
тарифіне) қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты
тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс
болмайды.
Жанама салықтар салық салу объектісіне қарай төмендегіше
бөлінеді:
- жеке жанама салықтар – қатаң түрде белгіленген бір тауар
топтарына салынады;
- әмбебап жанама салықтар – негізінен барлық тауарлар мен
қызметтерге салынады;
- фискалды-монополиялық жанама салықтар – мемлекеттік
құрылымдарда сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады.
Кедендік баж – экспортты-импортты операциялар жасау кезінде
тауарлар мен қызметтерге салынады.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай салықтар
жалпымемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді.
Жалпымемлекеттік салықтар – барлық элементтері мемлекеттің
заңдарымен анықталатын және сол елді жалпыға бірдей біртұтас қолданылатын
салықтар. Бұл салықтарды бекітіп, жүзеге асыратын – Парламент. Бұл салықтар
ір деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады.
Жергілікті салықтар – мемлекеттің заңдарына сәйкес жергілікті
өкімет органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде
қабылданған шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен
жергілікті бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және арнаулы
болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде
шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға
пайдаланылады. Арнаулы салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы,
зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің
басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда
және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға
бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995
жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі
қалыптасты.
1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі қызмет ете бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар, 11
жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін
ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР
алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап
айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және
практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де
мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық
жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері
сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына
толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің
өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете
атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі
бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы
және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін
көрсетті.
ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте –
бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделді. Осыған
байланысты Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы
шықты. Ендібұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
11 болып қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I
заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен
бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға
дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер құрады.
Бұл заңда қамтылған барлық базалық принциптер 1995-1998 жылдар
аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына,
айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық принциптерге
сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық
қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы,
тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады.
Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін
терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары
қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан
экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті.
Республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі
жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында
қабылданды.
Бұл заң салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Уақыт
ағымының әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық кодексінде
келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған.
Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең
жағдайын жасау. Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы салық
төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.
Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей
қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. Төртіншіден, салық заңдылығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай
дамуы жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес.
Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен
толықтырулардың енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін
көрсетеді.
2008 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің дәстүрлі жыл
сайынғы халыққа жолдауында Елбасы салық органдарына салық заңын қайта
дайындауды тапсырды. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық
негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі
дайындалып, 2008 жылдың 10 желтоқсанында қабылданды.
Қазақстанның қазіргі салық жүйесі 2009 жылдың 1 қаңтарынан
бастап толықтырулар және өзгерістермен күшіне енген ҚР Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексімен реттеледі.
Аталған құжат мемлекет пен салық төлеушілер арасында сапалы жаңа
қатынастарды реттемелейді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін
құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.
Жаңа Салық кодексінде бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
топтастыру төлемдердің экономикалық мәні негізінде: салықтар, алымдар,
төлемақылар, баждар түрінде жүзеге асырылады.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
түрлері:
1. Салықтар: корпорациялық табыс салығы; жеке табыс салығы;
қосылған құнға салынатын салық; акциздер; экспортқа рента салығы; жер
қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары; әлеуметтік
салық; жер салығы; көлік құралдарына салынатын салық; жылжымайтын мүлікке
салық; ойын бизнесіне салынатын салық; тіркелген салық; бірыңғай жер
салығы.
2. Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер: мемлекеттік
баждар;
3. Алымдар: тіркеу алымдары; автокөлiк құралдарының Қазақстан
Республикасының аумағымен жүргені үшін алым; аукциондардан алынатын
алымдар; жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк спектрiн
пайдалануға рұқсат беру үшiн алым.
4. Төлемақылар: жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы; жер
бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы; қоршаған
ортаны ластағаны үшiн төлемақы; жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн
төлемақы; орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы; ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы; радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны
үшiн төлемақы; қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын
бергені үшін төлемақы; кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
Баршаға белгілі 2001 жылы салық жүйесіндегі әділеттікті, оның
тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің барлық категориясына
қатысты, салық жүктемесінің балансталуын және салық жүйесінің
экономикалық процестерге қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге
бағытталған негізгі құжат - Салық Кодексі пайда болды. Аталған
заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер санының
қысқартылуы және салық салу қағидаттарының халықаралық стандарттарға
көшірілуі, салық жүйесінің нарықтық экономика талаптарына
сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының төмендеуіне, шаруашылық
субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және сәйкесінше мемлекеттік
бюджетке түсімдердің жоғарылауына мүмкіндік жасады.
Жаңа өндіріс орындарын құру және қызмет жасап тұрған өндірісті
жаңарту және кеңейту мақсатында салық төлеушінің уәкілетті мемлекеттік
органмен шартқа отыруы жолымен, преференцияның қызмет ету мерзіміне қарай
эксплуатацияға енгізілетін тіркелген активтердің құнын бірдей үлеспен
шегерімге жатқызуға құқы бар. Аталған механизм бір уақытта инвестициялық
жоба шеңберінде эксплуатацияға жаңадан енгізілген тіркелген активтерді
мүлік салығынан және инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін алынған
және пайдаланатын жерлердіжер салығынан босатудан қарастырады.
Коммерциялық емес ұйымдар және әлеуметтік салада қызметін жүзеге
асыратын ұйымдар үшін (денсаулық сақтау, білім беру, ғылым т.б.) олар
салық Кодексіндегі мынадай белгіленген талаптарға сәйкес жұмыс жасағанда
корпорациялық табыс салығынан босатылады. Яғни әлеуметтік салада қызметін
жүзеге асыратын ұйымдар, егеролар жылдық жиынтық табысының кем дегенде
тоқсан процентін грант, қайырымдылық көмек, өтеусіз берілген мүлік, сондай-
ақ қызметтің мынадай әлеуметтік сипаттағы түрлерінен медициналық қызмет
көрсету, білім беру, тәрбие және оқыту, қарттарды қорғау және оларды
әлеуметтік қамсыздандыру саласында қызмет көрсетуден алынуға тиіс
табысқа салық салынбайды.
Салық салу мақсатында коммерциялық емес ұйымдарға мынадай шарттарға
сай келетін қоғамдық мүддені көздеп қызметін жүзеге асыратын және осындай
қызметіне орай табыс алу мақсаты жоқ және алынған таза табысты немесе
мүлікті қатысушылар арасында бөлмейтін ұйым коммерциялық емес ұйым болып
табылады және аталған ұйымның депозиттер бойынша сыйақы және демеушілік
көмек, өтеусіз берілген мүлік, өтеусіз негіздегі аударымдар мен
қайырымдылық түріндегі алған табысы салық салуға жатпайды.
Жалпы корпорациялық табыс салығындағы кездесетін мұндай жағдайлар,
оның ішінде, салық салу мақсатындағы амортизациялық саясат негізгі
құралдарды жаңартуға итермелей отырып, әлеуметтік-экономикалық дамуға
сәйкес келеді, ал аталған әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, әлеуметтік
саясатты жүзеге асыруға ат салысады.
Жекелеген жағдайда, қазіргі кезде заңды тұлғалардың табысына
салынатын салықтарды есептеген кезде салық салынатын табыстан оның 2%, 2005
жылдан бастап 3%-ға салық төлеушінің нақты жұмсаған шығындары,
коммерциялық ұйымдарға өтеусіз берілген мүлік.
Келесі әлеуметтік сипаты басым салықтардың бірі – жеке табыс салығы.
Қазақстан ТМД елдірінің ішінде ең алғашқылардың бірі болып жеке табыс
салығы бойынша, әлеуметттік астары басым прогрессивті салық ставкасын
құрастырып, практикаға енгізген болатын.
Салық алынған жылдық табыстың мөлшеріне қарай 5% дан 20%-ға
дейінгі прогрессивті шкала бойынша төленеді. Бірақ аталған шкаланың 15%
бойынша салық салынатын дивиденд, сыйақы, ұтыстар түріндегі табысқа және
10% ставка бойынша салық салынатын адвокаттар мен нотариустардың
табыстарына қатысы жоқ.
Жеке табыс салығы бойынша кейбір табыс түрлеріне жеңілдік
қарастырылған: түгелдей немесе белгілі бір мөлшері босатылады. Мысалға,
мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен бөлінетін зейнетақы, жәрдемақы, түрлі
төлемақылар және т.б. табыс түрлері салық салудан босатылады.
Сонымен бірге халықтың әл-ауқатын көтерудегі үлесі жоғары шағын
кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан жағымды жағдай туғызу мәселесә де Салық
Кодексінде өз орнын тапқан. Шағын бизнес субъектілері үшін алатын
табыстарының мөлшеріне және шағын бизнестің ұйымдық-құқықтық меншік
нысанына қарай бірнеше арнаулы салық режимін қарастырады. Аталған арнаулы
салық режимі төлем көзінен салық салынатын табысты және әлеуметтік салықты
қоспағанда, корпорациялық табыс салығын төлеудің айрықша тәртібін
қарастырады. Шағын бизнессубъектілері үшін салық салудың тиімді режимін
бекіту осы топтағы салық төлеушілерге салық ауыртпалығын төмендету және
салық салуды оңайлату арқылы оларды көлеңкелі экономикадан шығаруғ
ұмтылумен негізделеді. Сонымен бірге, орта және шағын бизнес өкілдерін
мемлекет тарапынан қолдай отырып халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын:
жаңа жұмыс орындарын құру, рыноктағы бәсекелестікті жетілдіру, баға
саясатын дұрыс жолға қоюға болады.
Біріңғай жер салығы үшін салық салу объектісі болып, өзінің
кәсіпкерлік қызметін дамыту үшін айналмалы құралдарды салықтан босатуға
мүмкіндік беретін тұрақты ставка қолданылатын жер учаскесінің бағалану құны
табылады. Шаруашылықтың өндірісі мен табысының өсуі салық сомасының өсуіне
әкелмейді және ол сәйкесінше шаруашылықты өз жерлерін ұтымды пайдалануға,
оның сапасын жақсартуға, ауылшаруашылығы өндірісінің тиімділігін
арттыруға ынталандырады.
2009 жылдан бастап тағы да арнаулы салық режимі арқылы салық
салынатын шағын бизнес өкілдеріне салық жүктемесін төмендету, қызметінің
негізгі түрі қазіргі кездегі технологияларды ойлап табу және дамыту болып
табылатын арнаулы экономикалық аймақтарда қызметін жүзеге асырушылардың
салық режимін дұрыс жолға қою және т.б. өзгерістер енгізу талқыланып
жатыр.
Салық салушылар есепті жыл аяқталған соң табыс көздері көрсетілген
декларацияны толтырып, салық комитетіне көрсетілген мерзім ішінде
өткізуге міндетті. Салық декларацияса барлық ресми табыс көздерін
қамтиды және табыс салығын есептеуге мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандардың барлығын қорытындылайтын болсақ, Қазақстан
Республикасының салық жүйесінің әлеуметтік тұрғыдағы мәселелеріне
төмендегілер жатады:
- жеке табыс салығы бойынша шегерімнің айлық есептік көрсеткіш бойынша
жасалынуы;
- корпорациялық табыс салығы бойынша ставканың салыстырмалы түрде
жоғары болуы;
- степендия мен зейнетақыға салық салынуы;
- өндірістік кәсіпорынға арнайы салық жеңілдігінің қолданылмауы.
Жалпы тұжырымдай келе, Қазақстандық салық жүйесінің ерекшеліктері
туралы айтатын болсақ, нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда бізде
әлеуметтік-экономикалық даму жағдайымыз дамудың төменгі сатысында тұр,
экономикамыз шикізат өндірісіне бағытталған, қоғамға батыс елдеріне
қарағанда терең әлеуметтік мәселелер тән. Осыған орай біздіңше, салық
жүйесіне өзгертулер енгізген кезде, оның әлеуметтік жағдайларға сәйкес
келуіне баса назар аудару қажет.
1.3 Салық жүйесі және алымдар мен төлемдер туралы әлемдік тәжірибелі
ғалымдардың ой-пікірлері, көзқарастары
Еліміздегі салық салу мәселелері жөнінде әртүрлі пікірлер бар.
Әрине, бұл түсінікті де. Өмірге жаңа құрылымдар келді, кәсіпкердің түрі
көбейді меншіктің алуан түрлілігі пайда болды. Осының бәрі салық саясатына
ұдайы өзгерістер енгізіп отыруды алға тартары сөзсіз.
Еліміздегі салық салу мәселелері бойынша ғалымдар арасында түрлі
пікірлер естілуде.
Қаржы Министрлігі баспасөз қызметінің бас инспекторы Дүйсенбаев Н.
былай деп жазған: “Мемлекет барынша көп кіріс кігізуге тырысады. Кәсіпкер
де солай. Ешкім де ешқашан да өз еркімен өз пайдасының бір бөлігін бөліп
беруге қол созбайды. Міне сондықтан да әр елдің өз салық кодексі бар. Олар
елдің экономикасынан, қаржы-несие саясатының, тұрмыс тіршілігін, хал
ахуалының жағдайына байланысты әр түрлі болып келеді. Бірақ бәрінің
көздеген мақсаты бір, ол – салық төлемеуді барынша болдырмау. Бізде салық
жинау деңгейін көтеруге оның түрін азайту саясатын ұстанып келеді. Мысалы
ескі салық заңдылығында салықтың 45 түрі, одан соң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz