Ұзынкөл ауылы халықының жынысы бойынша динамикасы
Тақырыбы: Ауылдық аумақтарды тұрақты дамыту: проблемалар мен шешімдерін анықтау,талдау және жетілдіру жолдары (Ұзынкөл селолық округі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1.АУЫЛДЫҚ АУМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ...
5
0.1. Ұзынкөл ауылының әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдау ... ... .
5
1.2.Теректі ауданы Ұзынкөл ауылының маманданған шаруашылық салаларын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.3.БҚО, Теректі ауданы Ұзынкөл селолық округіндегі негізгі мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.АУЫЛДЫҚ АУМАҚТЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР ӘЗІРЛЕУ (ТЕРЕКТІ АУДАНЫ ҰЗЫНКӨЛ СЕЛОЛЫҚ ОКРУГІ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
22
2.1.Ұзынкөл ауылдық округінің тұрақты дамуының перспективалары мен негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.2.Ұзынкөл селолық округінің әлеуметтік-экономикалық дамуын басқаруды жетілдіру жөніндегі іс-шаралардың тиімділігін бағалау ... ... ... .
27
2.3.Қазақстанның ауыл аумақтарында тұратын халықтардың өмір сүру сапасын көтеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
37
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі деңгейі ұлттық мүдделерге жауап бермейді, өйткені ол ауыл халқының лайықты өмір сүру сапасын, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етпейді, өзін-өзі дамытатын және өзіндік әлеуметтік-экологиялық-экономикалық аумақтық жүйелердің қалыптасуына, мәдени құндылықтарды сақтауға, ауыл шаруашылығы үшін еңбек және табиғи ресурстарды ұдайы өндіруді және ұзақ мерзімді пайдалануды қамтамасыз етуге ықпал етпейді. Ауылды дамытудың мемлекеттік саясатына түбегейлі өзгерістер қажет.
Қазіргі Қазақстан мемлекетінің ауылдың дамуына қатынасын ұтымды деп санауға болмайды, өйткені көптеген жылдар бойы жалғасып келе жатқан тұрақсыздық пен антидинамиканы жеңу мүмкін емес.
Осылайша, ауылдық аумақтардың негізгі жалпы ұлттық функцияларды орындауы ұзаққа созылған құрылымдық дағдарысқа байланысты қиын екенін және ұлттық экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретінін түсіну ауылдық аумақтарды дамыту саясатын аграрлық саясаттың маңызды құрамдас бөлігі ретінде және оның мақсаттарын басымдық ретінде ресми тануды алдын-ала анықтады. Мұндай жағдайларда ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарын, әдістері мен құралдарын айқындау, ауылдық жерлерде болып жатқан макро, мезо және микроэкономикалық процестерге мемлекеттік әсер етудің теориялық және практикалық ережелерін негіздеу қажеттілігі туындайды.
Сонымен бірге, бұл тақырып соншалықты көп қырлы, сондықтан ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің кейбір маңызды аспектілері әлі де жеткілікті әзірленбеген күйінде қалып отыр. Оларға ауылдық аумақтарды дамытудағы стратегиялық басымдықтарды негіздеудің, ауылдық дамуды мемлекеттік реттеудің басым бағыттарын, әдістері мен құралдарын таңдаудың әдіснамалық мәселелері жатады. Мәселенің өзектілігі және оның жеткіліксіз ғылыми әзірленуі, сондай-ақ ауылдық аумақтарды дамытудың тұрақтылығын арттыру қажеттілігіне байланысты практикалық маңыздылықтың үнемі өсіп отыруы диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауды, оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеуді алдын ала анықтады.
Сонымен бірге, бұл тақырып соншалықты көп қырлы, сондықтан ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің кейбір маңызды аспектілері әлі де жеткілікті әзірленбеген күйінде қалып отыр. Оларға ауылдық аумақтарды дамытудағы стратегиялық басымдықтарды негіздеудің, ауылдық дамуды мемлекеттік реттеудің басым бағыттарын, әдістері мен құралдарын таңдаудың әдіснамалық мәселелері жатады.
Мәселенің өзектілігі және оның жеткіліксіз ғылыми әзірленуі, сондай-ақ ауылдық аумақтарды дамытудың тұрақтылығын арттыру қажеттілігіне байланысты практикалық маңыздылықтың үнемі өсіп отыруы дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауды, оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеуді алдын ала анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ауылдық аумақтардың тұрақты дамуын қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу құралдарын жетілдіру бойынша әдістемелік және практикалық ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу мынадай міндеттерді шешуді талап етті:
-Ұзынкөл селолық округінің әлеуметтік-эконмикалық жағдайын талдау;
-Аймақтың мамандандырылған шаруашылық саласын және негізгі мәселелерін зерттеу;
-Ауылдық аумақтың тұрақты дамуын басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
- Ұзынкөл селолық округінің әлеуметтік-экономикалық дамуын басқаруды жетілдіру жөніндегі іс-шаралардың тиімділігін бағалау.
Зерттеу нысаны - Ұзынкөл ауылдық аумағын дамытуды мемлекеттік реттеу.
Зерттеу пәні ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеуге байланысты әдіснамалық және практикалық проблемалардың жиынтығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ауылдық аумақтың даму стратегиясын іске асыру аясында жергілікті халықтың өмір сүру сапасының оң динамикасына бағытталған аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың тиімділігін арттыруға бағытталған жаңа, тиісті әдістер мен тетіктерді қалыптастырудан тұрады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі ретінде жүйелі тәсіл принциптері мен экономиканың аграрлық саласындағы әлеуметтік-экономикалық процестерді диалектикалық тану әдісі қолданылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы жұмыс мазмұнынан, кіріспеден, екі тараудан және тараушалардан, қорытынды мен дереккөздер тізімінен тұрады.
1.АУЫЛДЫҚ АУМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІН АНЫҚТАУ
1.1.Ұзынкөл ауылының әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдау
Негізгі демографиялық көрсеткіштер: халықтың саны және оның табиғи қозғалысы (туу және өлім процестері), жас және жыныс құрамы, көші-қон процестері және қала мен ауыл арасындағы, аудан орталықтары арасындағы халықтың аумақтық орналасуы басты рөл атқарады.
Ауыл аумағының негізгі әлеуметтік-демографиялық ерекшелігі -елді мекендердің таралуы (бір-біріне үлкен қашықтық) және тұрғындардың аз саны (барлығы бір-бірімен таныс). Жергілікті тұрғындар санына байланысты Ұзынкөл ауылдық елді мекенін орта топқа жатқызуға болады, өйткені халық саны 1095 адамды құрайды (1-кесте).
1-кесте. Ұзынкөл ауылдық елді мекенінің жекелеген жылдардағы халық санының динамикасы
Көрсеткіштер
2018 ж
2019 ж
2020 ж
2020 ж 2018 %
Халық саны, адам
1088
1091
1095
100,06
1-кестеден соңғы үш жылда тұрғындар саны бойынша Ұзынкөл селолық округінде өсім көп байқалмайды.
Халықтың демографиялық мінез-құлқына бірқатар жағдайлар әсер етеді: біріншіден, ауылдық ортаның дәрежесі мен жоғары сапалы сипаттамалары; екіншіден, жергілікті тұрғындардың өмір салты; үшіншіден, дінге жататындығы; төртіншіден, білімнің негізгі сипаттамалары мен көрсеткіштері және тағы басқалар. Елдің экономикасы мен қоғамдық саласындағы проблемалар ауыл тұрғындарының репродуктивті мінез-құлқына әсер етті. Халықтың табиғи қозғалысының процестеріне тұрғындардың құндылықтары мен өмірлік басымдықтарының өзгеруі теріс әсер етеді. Бала туу санының азаюының тағы бір жағдайы қазіргі экономикалық және әлеуметтік функцияларын жоғалту болды.
Ауылдық елді мекендерді сақтаудың шарты олардың ауылды тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы және халықтың әлеуметтік мәселелерін шешу болып табылады. Жергілікті аумақтарды басқаруда әлеуметтік саланы дамыту ерекше маңызға ие. Бұл тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы халықтың көбеюіне жағдай жасау үшін негіз болып табылады.
Ауылдық елді мекендегі демографиялық жағдай халықтың көбеюінің өте төмен көрсеткіштерімен, туудың теріс динамикасымен және тұрғындар санының азаюымен, баяу көші-қон процестерімен сипатталады (1-сурет).
1-сурет.Ұзынкөл селолық округі бойынша өлім мен туу динамикасы
Ұзынкөл ауылдық елді мекеніндегі демографиялық жағдай қазіргі уақытта жұбаныш емес, бүкіл ел бойынша біз өлім-жітімнің туу деңгейінен асып кетуі туралы жағымсыз жағдайды байқаймыз.
2018 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезеңде Ұзынкөл аумағында жергілікті халықтың табиғи кемуінің қолайсыз көрінісі қадағаланады (2-кесте).
2-кесте. Ұзынкөл селолық округі бойынша аумақ халқының табиғи кему дәрежесі
Көрсеткіштер
2018 ж
2019 ж
2020 ж
Өлім, адам
27
20
22
Туу, адам
24
17
16
Табиғи өлім, адам
3
3
6
Өлім-жітімнің артуы проблемасын шешпей, біз демографиялық ахуалдың нығаюына ықпал ете алмаймыз. Өкінішке орай, соңғы уақытта халықтың денсаулығына байланысты медициналық-демографиялық көрсеткіштер төмендеді. Өлім-жітімнің негізгі алғышарттары жарақаттармен, уланулармен, жазатайым оқиғалармен байланысты, зейнеткерлік жастағы тұрғындардың арасында жүрек-қан тамырлары аурулары, ағзадағы қатерлі ісіктер, тыныс алу органдарының аурулары негізгі факторларға айналады, анықталған онкологиялық науқастар санының өсуі байқалады. Тұрғындардың өлім-жітіміне адамдардың күшті спирттік ішімдіктерді шамадан тыс тұтыну және шылым шегу зиянды әдеттері де әсер етеді. Халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы 60 жасты құрап отыр.
Еңбекке қабілетті халықтың санын бұрынғы деңгейде сақтау үшін лайықты еңбекақы төленетін жаңа жұмыс орындарын құру және әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту талап етіледі. Мемлекеттік жобаларды жүзеге асыру демографиялық жағдайды нығайтуға сөзсіз оң үлес қосады (2-сурет).
2-сурет. Ұзынкөл ауылы халықының жынысы бойынша динамикасы
Осы суреттен біз соңғы үш жылда Ұзынкөл ауылы халқының жыныстық және жас құрамы айтарлықтай өзгермегенін көреміз. Әйелдер саны еркектерге қарағанда екі есе көп. 2018 жылы 517 ер адамға 577 әйелден келді, бұл 60 адамға артық немесе 5,48 %, 2019 жылы 528 ер адамға - 571 әйел, ал 2020 жылы 519 ер адамға - 576 әйел, бұл 57 адамға немесе 5,2% артық.
Басты назар азаматтардың өмір сүру сапасын үздіксіз қадағалауға аударылуы тиіс, өйткені оны арттыру басты міндет болып табылады. Бұдан шығатыны, экономиканың жай - күйін талдауда ауыл тұрғындарының өмір сүру сапасының негізгі көрсеткіштерін есептеу және олардың динамикасын анықтау негізгі болады. Бағдарламалар мен жобаларды іске асыру кезінде бұл көрсеткіштер олардың азаматтардың әл-ауқатының өсуіне қаншалықты тиімді әсер ететінін, олардың үміттері ақталатынын уақытында анықтауға мүмкіндік береді. Бұл жергілікті билік органдарына тиісті саяси және экономикалық шешімдер қабылдау арқылы ауданды немесе ауылды басқаруды уақтылы түзетуге мүмкіндік береді.
Халықтың жас құрамы -бұл адамдардың саны мен көбеюіне әсер ететін тағы бір компонент. Ауылдық елді мекеннің жергілікті тұрғындарының орташа жасы 52 жас аралығында. Соңғы уақытта Ұзынкөл ауылдық округі бойынша жергілікті тұрғындарының қартаюының үздіксіз процесі жүріп жатқанын көріп отырмыз. Мұның себебі жастар мен еңбекке қабілетті халықтың ірі аудан орталықтарына кетуінде (3-кесте).
3-кесте. Ұзынкөл ауылдық округі бойынша қоныстанған халықтың жас құрылымы
Көрсеткіштер
2018 ж
2019 ж
2020 ж
2020 ж 2018 %
адам
%
адам
%
адам
%
Еңбекке қабілетті кіші жастағы, адам
236
21,57
240
21,84
256
23,38
+20
Еңбекке қабілетті жастағы, адам
630
57,59
635
57,78
611
55,80
-19
Еңбекке қабілетті жастағы, адам
228
20,84
224
20,38
228
20,82
0
Барлығы, адам
1088
100
1091
100
1095
100
+6
Халықтың жас құрылымын қарастырамыз (3-сурет).
3-сурет. Ұзынкөл ауылы халқының жас құрылымы
Көші-қон процестері халықтың санына үлкен әсер етеді. Ең үлкен көші-қон ұтқырлығы жас ұрпаққа тиесілі. Халықтың ерлер бөлігі көші-қон қозғалысында әйелдерге қарағанда әлдеқайда белсенді. Ауылдық жерлерден қалаларға көші-қонды және халықтың облыстан тыс жерлерге шығуын оң құбылыс деп атауға болмайды. Ауыл тұрғындарын қабылдайтын қалалар мен өңірлер, менің ойымша, көші-қон ағынынан ғана пайда көреді.
Ұзынкөл ауылының тұрғындары үшін көші-қон тән. Халықтың мұндай қозғалысы жұмыс орындарының болмауына байланысты мәжбүр болады.
Халықты жұмыспен қамту -бұл еңбекке қабілетті азаматтарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етуден және олардың экономикалық қызметке қатысуынан көрінетін экономикалық және әлеуметтік қатынастардың өзара байланысы.
Ұзынкөл ауылдық білім берудің маңызды мәселелерінің бірі -жергілікті халықты жұмыспен қамту қиындықтары. Іс жүзінде жұмыспен қамтылудан басқа, жұмыс орны ретінде оның тағы екі нюанстары бар. Бұл, біріншіден, халықтың материалдық әл-ауқатының деңгейін және жергілікті ауылдық бюджеттерге түсетін салық түсімдерінің көлемін айқындайтын жалақы берудің дәрежесі мен дұрыстығы, екіншіден, адамның денсаулық жағдайы мен өмір сүру ұзақтығына теріс әсер етуі мүмкін еңбек жағдайлары.
Жұмыссыз халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздарға жәрдемақы төлеу функциялары елдің құзыретіне кіреді. Алайда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өз аумақтарындағы жұмыспен қамту және еңбек қатынастары процестеріне әсер ету қабілеттері мен тетіктері әртүрлі, олардың негізінде ұсынылған салада жергілікті саясат құрылуы мүмкін. Ұзынкөл ауылдық округінің халқы қандай қызмет салаларында жұмыс істейтінін 4-кестеде қарастырамыз.
4-кесте. Ұзынкөл ауылдық округінің қызмет салалары бойынша еңбекке қабілетті халықтың үлесі
Көрсеткіштер
Жылдар
2020 ж 2018 %
2018
%
2019
%
2020
%
Еңбекке қабілетті халық-барлығы, адам
630
100
635
100
611
100
96,98
оның ішінде білім
27
4,29
27
4,25
38
6,22
140,74
Денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету
15
2,38
15
2,36
20
3,27
133,33
Мәдениет
5
0,79
5
0,79
5
0,82
100
Ауылшаруашылығы
74
11,75
80
12,60
43
7,04
58,11
Басқалар
325
51,59
365
57,48
347
56,79
106,77
Ресми жұмыс істемейтиндер
184
29,20
143
22,52
158
25,86
85,87
4-кестеден ауыл шаруашылығында еңбекке қабілетті халық санының тек 7,04% - ы, білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік салаларда жұмыс істейді. қызмет көрсету, мәдениет - 9,49%, басқа қызмет салаларында - 56,79%, еңбекке қабілетті халықтың 25,86% - ы ресми түрде жұмыссыз, бұл ретте соңғы көрсеткіш өсуде. Халықты жұмыспен қамту орталығында барлық жұмыссыздардың оннан бір бөлігі есепте тұр, кейбір тұрғындар бейресми, маусымдық жұмыс істейді, кездейсоқ жұмыстарды орындайды. Статистикалық деректер бойынша 2018 жылдан бастап 2020 жылға дейін Ұзынкөл ауылдық округінде жұмыссыздар саны 3,34% - ға қысқаруда.
Жұмыспен қамту мәселелері мемлекеттік заңнама саласына кіреді, оларды жүзеге асыру еңбек және жұмыспен қамту қызметінің аумақтық құрылымы арқылы жүзеге асырылады. Ауылдық аумағында тұратын еңбекке қабілетті халықтың үлкен үлесі меншіктің негізгі емес нысандарының кәсіпорындары мен ұйымдарында жұмысын жалғастыруда. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының еңбек нарығына, қызметкерлер мен жұмыс берушілер арасындағы қарым-қатынасқа әсер ету қабілеті шектеулі.
Жұмыссыздықтың себептері әртүрлі факторлар болып табылады. Біріншіден, ел экономикасындағы ауыр жағдай мен дағдарысқа байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардағы жаппай қысқарту; екіншіден, ауылдық жерлердегі жұмыс орындарының тартымдылығының төмендігі, ауыр дене еңбегі; үшіншіден, талап етілмеген дипломдар алған адамдардың болуы не ауылдық жерлердегі қызмет салаларына жарамсыз мамандықтар және тағы басқалар. Елді мекенде еңбекке қабілетті халықты жұмыспен қамтуға байланысты күрделі мәселелер бар. Осыған байланысты елді мекендегі негізгі міндеттердің бірі -жұмыспен қамту және өзін-өзі жұмыспен қамту мәселесі.
2020 жылы Ұзынкөл ауылдық елді мекенінің негізгі еңбекке қабілетті халқы өмірдің негізгі салаларында жұмыс істейтінін көре аламыз (4-сурет).
4-сурет. Ұзынкөл селолық округі бойынша жекелеген салаларда жұмыс істейтін еңбекке қабілетті халықтың үлесі
Ұзынкөл ауылының жұмыссыз халқының үлесі 25,86% құрайды. Бұл әрбір төртінші тұрғынның тұрақты жұмыс орны жоқ екенін көрсетеді. Жұмыссыздық -бұл халықтың маңызды топтарының кедейлігі ғана емес, сонымен бірге адамдардың рухани, моральдық тозуы.
Еңбек нарығындағы шиеленісті төмендету жөніндегі қосымша іс-шаралардың аудандық бағдарламаларының шегінде халықты жұмыспен қамту орталығымен жасалған шарттар бойынша ресми жұмыс істемейтін азаматтар үшін жаңа жұмыс орындары құрылуда.
Жергілікті бәсекеге қабілеттілігі мен инвестициялық тартымдылығын анықтайтын маңызды ерекшелігі -халықтың білім деңгейі.
Заңнамалық, экономикалық, әлеуметтік және басқа да сендірулер жүйесі халықты әлеуметтік қорғауды құрайды. Олардың мақсаты -еңбекке қабілетті азаматтарды тең еңбек құқықтары мен еңбек жағдайларымен қамтамасыз ету, ал еңбекке жарамсыз (әлеуметтік жағынан әлсіз) жіктерге - өзі үшін әлеуметтік тұтыну қорларын пайдалануға айрықша құқық беру, барлық нысандарда тікелей қаржылық және әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету.
Әлеуметтік көмек адамдардың әртүрлі әлеуметтік осал топтарына атаулы көмектің қысқа мерзімді немесе өзгермейтін шараларынан тұрады. Әлеуметтік қорғау және адамдарға көмек көрсету -бұл елдің артықшылығы. Алайда, жергілікті тұрғындарға қоғамдық көмек көрсетудің негізгі үлесін жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті мүмкіндіктер ретінде орындайды. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті халыққа жақын болғандықтан, жеке адамдардың өмір сүру жағдайларын жақсы біледі және қоғамдық көмек функцияларын тиімдірек орындай алады. Мемлекеттік қаржыландырудың жеткіліксіздігіне байланысты жергілікті ауылдық бюджеттер халықтың әлеуметтік көмегі жөніндегі шығындардың басым бөлігін дербес көтереді. Халықтың жекелеген топтарын әлеуметтік қолдаудың негізгі нысандары (5-сурет).
5-сурет. Халықтың жекелеген топтарын әлеуметтік қолдаудың негізгі нысандары
Адамдардың жекелеген санаттарына қоғамдық көмек көрсету шаралары:
- Материалдық төлем қабілеттілігінің төмен деңгейі. Егер адамның (отбасының) жан басына шаққандағы табысы заңмен белгіленген нормадан төмен болса, онда бұл адамға (отбасына) әлеуметтік көмек қажет.
- Еңбекке жарамсыздық, оның салдары өзіне қызмет көрсете алмау болады.
- Төтенше жағдайға байланысты тұрғын үй мен мүлікті жоғалту.
2020 жылдың соңындағы деректер бойынша ауылдық елді мекенде 228 зейнеткер, 49 мүгедек, 7 жасқа дейінгі балалар - 54, 7 жастан 18 жасқа дейінгі балалар - 202 адам тұрады. Балалары бар отбасылардың жалпы саны - 128, оның ішінде көп балалы отбасылар - 24 (үш отбасында алты баладан), толық емес отбасылар - 36, қолайсыз отбасылар - 7, жас отбасылар (30 жасқа дейін) - 35. Балалары бар барлық отбасылар осы немесе басқа жәрдемақыларды алушылар болып табылады.
Әлеуметтік қызметтерді басқарудың жергілікті органдары оның қасиеттері мен қол жетімділігін қамтамасыз етуге, бағынышты аудандарда коммуналдық қызмет көрсетудің аймақтық секторын құруға жауап береді, сонымен қатар аймақтық қызмет көрсетудің жергілікті және мемлекеттік емес секторларында әлеуметтік қызмет көрсету сапасының жергілікті стандарттарының сақталуын бақылауды қамтамасыз етеді.
1.2.Теректі ауданы Ұзынкөл ауылының маманданған шаруашылық салаларын талдау
Теректі ауданы Орал өңірінің сол жағында, облыстың солтүстік шығыс бөлігінде орналасқан. Аудан аумағы 7,9 мың шаршы шақырым немесе облыс аумағының 5,2%-ын құрайды. Халқының саны 38,0 мың адамды немесе облыс халқының 5,8%-ын құрайды. Ауданның солтүстігі Орал өңірі батыста Орал қаласы, шығысында Бөрлі ауданы, оңтүстігінде Сырым және Ақжайық аудандарымен шектеледі. Аудан орталығы - Федоров ауылы. Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлімі 15 ауылдық округтан, 52 ауылдан тұрады.
Негізгі салаларына ауыл шаруашылығы және өңдеу өнеркәсібі жатады. Ауданның мамандандырылуын ауыл шаруашылығы анықтайды.
2020 жылы облыстың өнеркәсіп өндірісінің аудан үлесі 0,1% құрады. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 2018 жылғы 1556,9 млн. теңгеден 2020 жылы 3092,6 млн. теңгеге көбейді. Өңдеу өндірісі негізінен мұнай өңдеумен және азық түлік өндіруден тұрады.
Аудан дамыған агроөнеркәсіптік кешенге ие. 2020 жылы ауыл шаруашылық саласының жалпы өнімі құндық тұлғалауда 17829,6 млн. теңгені құрады, ол 2018 жылдың деңгейімен салыстырғанда 1,2 есе жоғары.
Негізгі капиталға облыс инвестициялар көлемінің 2020 жылғы аудан бойынша 1,7%-ы тиесілі (облыс аудандарының ішінде 4-орын).
5-кесте. Аудандар бойынша өнеркәсіп өндірісінің көлемі, млн. теңге
2018 ж
2019 ж
2020ж
Облыстың 2020 ж. жалпы көлемдегі үлесі, %
БҚО
1 914 501,1
2 480 524,6
2 392 109,0
100,0
Ақжайық
3 122,0
2 898,3
1 671,2
0,1
Бөкей ордасы
1 160,2
752,2
394,8
0,0
Бөрлі
1 613884,0
2 131 783,6
2 015 630,4
84,3
Жаңақала
189,1
663,3
567,3
0,0
Жәңібек
553,9
475,3
414,5
0,0
Бәйтерек
141618,8
169 062,1
175 429 ,3
7,3
Казталов
1 006,1
1 243,4
472,9
0,0
Қаратөбе
983,6
461,3
373,8
0,0
Сырым
323,1
748,4
657,9
0,0
Тасқала
960,4
637,1
714,5
0,0
Теректі
1 556,9
5 077,1
3 092,6
0,1
Шыңғырлау
835,2
410,0
422,3
0,0
Орал к.
148308,4
166 312,5
191 997,5
8,0
Аудан экономикасының бір саласы өндіріс болып табылады. Аудан елеулі ресурстық әлеуетке ие, бұл өңірдегі өнеркәсіптің түрлі салаларының дамуына мүмкіндік береді. Ауданда 8 өндірістік кәсіпорындар мен өндіріс орындары бар, бұл 2018 жылмен салыстырғанда 38,5% аз (13 бірлік). Өнеркәсіп өнімдер көлемі 2018 жылы 1556,9 млн.теңгеден 2020 жылы 3092,6 млн.теңгеге дейін өсті. Облыстың өнеркәсібі көлеміндегі ауданның үлесі -0,1 (Бөрлі, Бәйтерек және Орал қ кейін 4 орында).
6-кесте. Аймақтың өнеркәсіпт құрылымы, млн. теңге
Сала атауы
2018ж
2019ж
2020ж
НКИ 2020ж 2019 жылға,%-бен
2020 ж саланың үлес салмағы, %
Өнеркәсіп - барлығы,
соның ішінде:
1 556,9
5 077,1
3 092,6
62,9
100,0
Өңдеу өнеркәсібі
1373,6
4852,3
2767,1
61,2
89,5
электрмен қамту, газ беру, бу және ауамен баптау
16,1
17,3
15,4
125,0
0,5
сумен қамту; кәріз жүйесі, қалдықтарды жинауды және бөлуді бақылау
140,3
152,3
152,7
116,2
4,9
Ауданның өнеркәсіп өнімі құрылымының негізін өңдеу өнеркәсібі құрайды (89,5% ). Ауданның өндіріс бағытына мұнайды өңдеу, алькогольсіз сусындар және күнбағыс майы мен ұннан пісірілген тағам шығару жатады.
Саланың негізгі кәсіпорындары: ТОО Petroref, ТОО Жайықгидрогеология, ТОО Теректі май комбинаты. Өнімнің негізгі түрлері: ауыр дистиляттық сұйық отын, газойлылык фракция, айыру қалдықтары, алкогольсыз сусындар, тазартылған және тазартылмаған күнбағыс майы.
7-кесте. Теректі ауданы бойынша заттай көріністегі өңдеу өнеркәсібі өнімдерінің өндірісі
Көрсеткіштер
2017 ж.
2018 ж.
2019 ж.
Тамақ өнімдерінің өндірісі
-
-
-
Ет және тағамдық қосымша өнімдер, тонна
25
26
25
Дәнді дақылдардан және өсімдіктен жасалған ұн; олардың майда тартылған қоспасы, тонна
жарма, ірі тартылған ұн және дәнді дақылдардан жасалған түйіршіктер мен өзге де өнімдер, тонна
жаңа піскен нан, тонна
2161
2161
2160
Сусындар өндірісі
минералды және газдалған тәттілендірілмеген және хош иістендірілмеген сулар, мың литр
500,4
584,9
556,2
күнбағыс майы, тонна
1178
4806
5934
Кокс және мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
мұнай отыны (мазут) және газойльдер (дизельдік отын); мұнай дистиляттары, мың тонна
22,0
24,8
мотор отыны (бензин, соның ішінде авиациялық), мың тонна
газойльдер (дизельдік отын), мың тонна
16,8
-
-
Өзге де металл емес минералды өнімдерді өндіру
Бетоннан жасалған құрылыстық мақсаттағы бұйымдар, тонна
7341
13065
Агрөнеркәсіптік кешен азық-түлік қауіпсіздігін және халықты жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі аудан экономикасының маңызды секторы болып табылады. Оның негізін ауыл шаруашылық саласы құрайды, онда еңбекке жарамды халықтың үштен астам бөлігі қызмет етеді. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2018 жылы 14,681млрд теңгені құраса. 2020 жылы 17,829 млрд теңгені құрады. Облыстың ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемінде ауданның үлесі 2018 жылы -10,5%, 2019 жылы- 10,3%, 2020 ж- 10,4%.
8-кесте. Теректі ауданы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі
млн.теңге
Көрсеткіштер
2018ж
НКИ
2017 ж. %-бен
2019ж.
НКИ 2018 ж. %-бен
2020ж.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі
14681,6
104,5
14356,7
89,9
17829,6
соның ішінде өсімдік шаруашылығы
6583,3
5633,4
7991,0
мал шаруашылығы
8075,3
8695,6
9798,3
қызметтер
23,1
27,7
40,3
2018-2020 жылдары 2 инвестициялық жобалар жүзеге асырылды: Федоров ао Жайык ауылындағы 1000 басқа арналған бордақылау алаңы (Сырым К шқ) және Аксуат со Айтиево а. Теректі өнімдері ЖШС-ның 900 ш.м екі жылыжай.
Теректі ауданының экономикасы дамуының басымды бағыты шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы болып табылады. 2020 жылы ауданда тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны 1629 бірлікті құрады, ол 2019 ж деңгейден 2,2% ( 1594 бірлік), 2018 жыл деңгейден 7,6 % көп (1482 бірлік).
2020 жылы тіркелген жалпы санынан шағын және орта кәсіпкерлік құрамының белсенді субъектілерінің үлесі 86,4 % құрады, ол 2019 жылы деңгейден 0,4% аз. Бұл динамика 2020 жылы шағын және орта кәсіпкерлердің тіркелген субъектілерінің жалпы санының және белсенді субъектілер санының өсуімен байланысты.
2020 жылы жұмыспен қамтылғандар саны 3485 адам. Бұл көрсеткіш 2020 ж деңгейден 108 адамға немесе 3,2% көп. Шағын және орта кәсіпкерлік (әрі қарай - ШОК) субъектілермен 2020 жылы 27378 млн.теңге өнім өндірілді, ол 2019 жылы денгейден 38,2% көп (2019 жылы-19802 млн.теңге).
Аумақтың және ондағы экономикалық объектілердің бәсекелестік артықшылықтарын үнемі қалыптастыру және анықтау, стратегиялық бағыттарды анықтау кезінде күшті және әлсіз жақтарды, қауіптер мен мүмкіндіктерді талдау уақытша жоспарлау көкжиектерінде аумақтың бәсекеге қабілеттілігін қолдау үшін маңызды болып табылады.
9-кесте. Пайдаланудың негізгі бағыттары бойынша негізгі капиталға инвестициялар
млн. теңге
Көрсеткіштер
2018 ж
2019 ж
2020 ж
Негізгі капиталға инвестициялар, барлығы
4828,2
6955,7
9720
соның ішінде:
Өнеркәсіп
981,5
1434,8
3771,1
Инвестицияның барлық көлеміндегі өнеркәсіптің үлесі, %
20,3
20,6
38,8
соның ішінде:
тау-кен өнеркәсібі
өңдеу өнеркәсібі
990,3
2358,7
электрмен жабдықтау, газ, бу беру, ауа баптау
99,5
125,4
512,2
сумен жабдықтау; кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын бақылау
882,1
319,1
900,2
Құрылыс
6,8
Ауыл, орман және балық шаруашылығы
390,0
1038,7
1362,9
Көлік және қоймалау
705,7
1174,6
2448,4
Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдер мен мотоциклдерді жөндеу
209,7
189,0
Білім беру
176,2
102,2
0,679
Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер
517,6
146,6
43,4
Қызметтердің басқа түрлерін көрсету
664,1
1594,5
2093,5
Инвестициялар салымының оң серпіні ауыл шаруашылығында 1,3 есеге, өнеркәсібінде - 2,6 есеге, көлік және қоймалауда - 2,1 есеге өскені байқалады. Негізгі капиталға салынған инвестициялардың едәуір үлесі өңдеу өнеркәсібіне (24,3%), көлік және қоймалауға (25,2%), ауыл шаруашылығында (14,0%) тиесілі.
Қолайлы бизнес ахуалға, аймақтың инвестициялық тартымдылығына, табиғи және минералдық бай ресурстардың болуына, өңірдің қолайлы географиялық орналасуы мен қолайлы инвестициялық жағдайдың болуына қарамастан, инвестициялар құрылымы өзгеріссіз қалпында қалып отыр, яғни ауыл шаруашылық, құрылыс, қызмет көрсету және басқа салаларда қарқынды өсім байқалмайды.
2020 жылғы жағдай бойынша ауданда 15 округ, жалпы халық саны 38 мың адамды құрайтын 52 ауылдық елді мекен бар. Ауылда халықтың орталықтандырылған сумен жабдықтаумен қамтамасыз етілуі - 38,4% немесе 20 АЕМ (2019 жылы-34,6%). Бұдан басқа, жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының 70% - дан астамы күрделі жөндеуді талап етеді.
АЕМ-нің өңірлік стандарттарға сәйкес әлеуметтік игіліктермен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейі 2020 жылы 53,8% - ды құрайды.
Өңірлік стандарттар жүйесіне сәйкес келетін АЕМ үлесін ұлғайту үшін 2020 жылы Ауыл - Ел бесігі жобасы шеңберінде перспективалы АЕМ-ге іріктеу жүргізілді. Ауданның перспективалы ауылдарының тізбесіне халқының жалпы саны 32,5 мың адамнан асатын 8 тірек,19 спутниктік ауылдар енгізілген (жалпы халық санының 80,6% - ы, АЕМ жалпы санының 52-ден барлығы 27 перспективалы).
1.3.БҚО, Теректі ауданы Ұзынкөл селолық округіндегі негізгі мәселелер
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының барлық жұмысы басты мақсатты шешу: аумақты басқарудың тиімділігін арттыру үшін жағдайларды дамыту. Бұл қызмет халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруға тікелей кешенді түрде ықпал етуі тиіс.
Осы мақсатты жүргізу мынадай міндеттерді орындауға негізделеді:
-жергілікті өзін-өзі басқару органдары жұмысының тиімділігін, жариялылығы мен қолжетімділігін арттыру;
-бюджеттің тиімді негізін жақсарту;
-елді мекендердің аумақтарын абаттандыруды іске асыру;
-қолда бар инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту;
-мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау мекемелерінің үздіксіз қызметін қамтамасыз ету;
-тұрмысы төмен адамдарды әлеуметтік қорғау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті халықпен жұмыс істеудің әртүрлі тәсілдері қолданылуы керек, мысалы: жиналыстар, кездесулер, жиындар, халық алдындағы есебі. Ауылдық елді мекен әкімшілігі жұмысының негізгі бағыттары елді мекеннің жарғысына және ауылдық елді мекеннің әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасына сәйкес қолданылады.
Барлық жерде аймақтық және жергілікті билік бірдей проблемаға тап болады: өздерінің шағын және қарапайым қаржылық және әкімшілік ресурстарын жылдам қаржылық нәтиже бере алмайтын көптеген күнделікті істермен қалай байланыстыруға болады. Бұл жерде әлеуметтік қызмет саласы - аз қамтылған және кедей адамдардың әлеуметтік әл-ауқаты, тұрғын үй, абаттандыру, өмір сүру сапасы және т. б. туралы айтылады.
Біздің елімізде аймақтық және жергілікті биліктің әлеуметтік функциялары мен өкілеттіктері әлемнің басқа елдеріне қарағанда кең, бірақ оларды жүзеге асырудың материалдық қолдауы шектеулі.
Қазіргі Қазақстандағы ауылдық өзін-өзі басқарудың қалыптасуы мен құрылуының басты проблемасы -жақында ауылдың экономикалық және әлеуметтік жойылуы, сонымен қатар бірқатар саясаткерлер мен сарапшылардың экономикалық, саяси және құқықтық мәдениеттің, тарихи дәстүрлердің және еліміздің ұлттарының ұлттық даралықтарының негізі жоқ. Меніңше, тек көпжақты конституциялық-құқықтық зерттеулер және ауылдық жерлерде өзін-өзі басқаруды дамытудың қазақстандық тәжірибесін жалпылау мұнда өзін-өзі басқарудың тиімді тетіктерін, ауылдағы әлеуметтік-экономикалық, саяси қағидалардың нақты тұлғаларын қалыптастыруды жеделдетуге мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда жергілікті өзін-өзі басқару аумағында тұратын тұрғындар уақыт өте келе өзін-өзі басқарудың тиімділігін түсініп келеді, іс жүзінде ауылдық жерлердегі халықтың тіршілік әрекетінің бірқатар мәселелерін шешу көбіне өздеріне тікелей тәуелді екеніне көз жеткізеді. Елді мекен әкімшілігі материалдық қиындықтарға қарамастан жергілікті аумағын жүйелі дамыту үшін үлкен жұмыс атқарады. Бұл жұмысқа жол салу, елді мекендерді көркейту, медициналық мекемелердің, мәдениет мекемелерінің, мектептегі білім беру мекемелерінің, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің жұмысын жетілдіру, спорт ғимараттарын құру, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді қалыптастыру, тарихи және мәдени дәстүрлерді сақтау және дамыту, қоғамдық тәртіпті, қоршаған табиғи ортаны және жер ресурстарын қорғау кіреді.
Жергілікті әкімшілік қызметтің қоғамдық саласында мынадай құқықтарға ие:
-халықтың ұлттық-мәдени әдет-ғұрыптарын ескере отырып, мәдениет мекемелерінің қызметін құрады және үйлестіреді, олардың материалдық-техникалық қамтамасыз етілуіне кепілдік береді, мектептерде жеке және тартылған қаражат есебінен бюджеттен тыс қорларды қалыптастырады; еңбекке баулуды ұйымдастыруға және оқушылардың кәсіби бағдарлануына ықпал етеді;
- тиісті органдарға елді мекенде орналасқан және экологиялық, тарихи, мәдени немесе ғылыми құндылығы бар жергілікті маңызы бар объектілерді табиғат, тарих және мәдениет ескерткіштері деп жариялау туралы ұйғарымдар енгізеді, тарих және мәдениет ескерткіштерін сақтайды және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қарамағындағы осы ескерткіштерді пайдалануды ұйымдастырады;
- адамдарға зейнетақы тағайындауға жәрдем көрсетеді;
-жергілікті бюджет қаражатынан әлеуметтік көмек алатын адамдардың есебін жүргізеді, өкілді органның шешімдеріне сәйкес халықты қоғамдық қорғау қорының қаражатына иелік етеді және оны ұлғайту жөніндегі барлық ықтимал шараларды қабылдайды, Жеке және тартылған қаражат болған кезде жәрдемақылар, сондай-ақ зейнетақыларға қосымша ақылар тағайындай алады;
- халықты жұмыспен қамтуды қолдау үшін абаттандыру, жолдарды, ғимараттарды, құрылыстарды және т. б. салу және жөндеу бойынша қоғамдық маңызы бар ақылы жұмыстарды жергілікті бюджет қаражаты және тартылған қаражат есебінен жүргізеді;
- өз мүмкіндіктері шегінде ана мен баланы қорғауға, көп балалы отбасылардың өмір сүру жағдайларын жақсартуға байланысты белгілі бір жеңілдіктер мен жәрдем береді, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды балалар үйлеріне, мектеп-интернаттарға, мектептер жанындағы интернаттарға және азаматтардың отбасы мен тәрбиесіне бөлу бойынша барлық шараларды қабылдайды.
Жергілікті өзін - өзі басқару саласындағы аталған және басқа да кемшіліктер мен сәтсіз шешімдердің айқын тәртіпсіздігіне қарамастан, олардың барлығы нақты бағытқа ие -билік пен ресурстарды орталықтандыруды сақтау, одан әрі нығайту, демек, қазақ қоғамдастығының саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірін демократияландыруға және сол арқылы ауылдық аумақтардың қалыптасуына кедергі келтіреді.
Өндіріс және қоғамдық салалардағы оң конфигурацияларға қарамастан, Ұзынкөл ауылының әлеуметтік-экономикалық дамуында белгілі бір қиындықтар сақталуда (6-сурет):
6-сурет. Ұзынкөл селолық округінің дамуына кедергі келтіретін негізгі мәселелері
1 мәселе. Жергілікті өзін-өзі басқару және мемлекеттік басқару органдары бір-біріне жақын болуы керек болғандықтан, үздіксіз және тығыз өзара әрекеттесуге міндетті. Бұл талап аудан - ауыл байланысы облыс - ауданға қарағанда анағұрлым қолайлы, өйткені біріншісі көптеген байланыс нүктелеріне ие. Сонымен қатар, мемлекеттік билік жүйесі күшті вертикальға ие болуы керек, барлығын жоғарыдан төменге қарай қарауы керек (Жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы мемлекеттік басқару жүйесінің әлсіреуіне әкелуі міндетті емес). Егер бұл жүйе аймақ деңгейінде аяқталса, онда ол өмірден ажырап, нәтижесінде аз тиімді болады.
2 мәселе. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына аумақтарды абаттандыру, қоғамдық инфрақұрылымын қалыптастыру, халықтың аз қамтылған топтарына қолдау көрсету және басқаларын қамтитын функциялардың кең тізімі заңнамамен бекітілген. Бұл функциялардың барлығы толық көлемде орындалмайды, өйткені жергілікті өзін-өзі басқару органдарына, әсіресе бюджетті қалыптастыру саласында өкілеттіктер жетіспейді. Нәтижесінде жергілікті билік органдарының функциялары мен мүмкіндіктерінде айқын сәйкессіздік бар, бұл олардың тиімділігі мен беделін төмендетеді. Нәтижесінде, ауылдық әкімшіліктердің мүмкіндіктерін шектеу жергілікті халық үшін қосымша қиындықтар туғызады.
3 мәселе. Ұзынкөл селолық округінің ақшалай және әкімшілік ресурстарының тапшылығы қоғамдық саланың дамуының төмен деңгейіне, бюджеттік сала мекемелерінің материалдық-техникалық базасының нашарлығына, қолданыстағы жолдардың төмен техникалық жағдайына, көптеген ауылдарда тұрғындар қоныстарының болмауына және басқаларына себеп болды. Денсаулық қабілеті шектеулі адамдар үшін инженерлік, көліктік және қоғамдық инфрақұрылым объектілерінің қол жетімсіздігі, жалақы деңгейінің төмендігі осының бәрі әлеуметтік шиеленісті қалыптастырады.
4 мәселе. Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңдар аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдесуге міндеттемейді (мысалы, кәсіпкерлік қызметті дамыту, жұмыспен қамтуды және халықтың табысын арттыру), бірақ тәжірибе көрсеткендей, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының бұл мәселедегі рөлі өте маңызды болуы мүмкін.
5 мәселе. Ауылдық елді мекеннен еңбек кадрларының кетуі және қызметкерлерді толықтыру мәселесі өте өткір. Халықты жұмыспен қамтудың шектеулілігі жұмыс орындарының шектеулі санына және оның төлемінің төмен болуына байланысты. Ауылдан жастардың көптеп кетуі орын алуда. Білім алған жастар мамандық бойынша жұмыс істемейтінін алдын ала біледі, бірқатар әлеуметтік-демографиялық топтарды (практикалық жұмыс тәжірибесі жоқ жастар, мектеп жасына дейінгі балалары бар әйелдер, мүгедектер, әскерден оралған әскери қызметшілер және т.б.) жұмысқа орналастыру өте қиын болып қала береді. Сонымен қатар, жұмыссыздардың, әсіресе жастардың еңбек жағдайлары мен төлемдеріне сұранысы артып келеді. Жұмыспен қамту қызметінде жарияланған бос жұмыс орындары, әдетте, аз төленетін қызмет түрлеріне жатады; халықтың жекелеген топтарының еңбек режимі және еңбекті қорғау туралы еңбек заңнамасының нормалары толық көлемде сақталмайды.
Жергілікті атқарушы органдардың қызметін талдағаннан кейін жоспарланған жеке бюджет қаражаты барлық мәселелерді шешуге жеткіліксіз деп қорытынды жасауға болады. Сондықтан, Теректі ауданы әкімшілігінің алдында бюджеттің өз кірістерін өсіру мүмкіндіктерін іздеу міндеті тұр.
Ұзынкөл ауылдық округінің өзін-өзі басқарудың экономикалық негізін жергілікті мүлік және жергілікті бюджет құрайды. Атқарушы әкімшілік орган -жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге өкілеттік берілген. Жергілікті атқарушы органдардың қызметін талдай отырып, әлеуметтік мәселелерді (газ, сумен жабдықтауды ұйымдастыру, жол салу, тұрғын үй проблемаларын шешу, кедей азаматтарды қамтамасыз ету және т.б.) өз қаражаты есебінен шешу мүмкін емес деген қорытынды жасауға болады. Аймақтық биліктің көмегі мен қолдауы қажет.
Ауылдық елді мекеннің аумағы нашар дамыған қызмет көрсету саласымен, көлік қолжетімділігінің жеткіліксіздігімен ерекшеленеді. Әлеуметтік сипаттағы бірқатар мәселелерді бөліп көрсетуге болады. Бұл еңбек пен тұрмыстың қанағаттанғысыз жағдайлары, халықтың табиғи кемуі және көші-қон, жұмыссыздық, жергілікті бюджеттің шектеулілігі, кадрлардың жетіспеушілігі.
Талдау кезінде Ұзынкөл ауылдық округінің барлық кемшіліктері мен проблемаларын анықтап, оларды шешудің жолын табу керек деген қорытынды жасауға болады. Аумақты дамытуды жетілдіру үшін әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық жоспарын әзірлеу және білім беру, денсаулық сақтау саласындағы ұлттық жобаларды іске асыруға қатысу қажет.
2.АУЫЛДЫҚ АУМАҚТЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР ӘЗІРЛЕУ (ТЕРЕКТІ АУДАНЫ ҰЗЫНКӨЛ СЕЛОЛЫҚ ОКРУГІ МЫСАЛЫНДА)
2.1.Ұзынкөл ауылдық округінің тұрақты дамуының перспективалары мен негізгі бағыттары
Қазіргі уақытта ауылдық елді мекендер өздерінің даму жолын, яғни әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын дербес анықтау керек. Дұрыс шешім қабылдау үшін және соның салдарынан дамудың дұрыс жолы үшін жергілікті билік ең алдымен олардың аумағы, даму деңгейі және ауылдық елді мекендерді қолдаудың барлық аумақтық бағдарламалары туралы нақты және сенімді ақпаратты қажет етеді.
Ауылдық елді мекендерді дамытуға бағытталған әлеуметтік-экономикалық шаралардың бүкіл кешені тұрғындардың әл-ауқатын арттыру, ауылдық кеңес аумағындағы әлеуметтік және экономикалық даму деңгейін арттыру, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру, қоршаған ортаны сақтау сияқты міндеттерге айналуы керек. Мұның бәрі мемлекет мүдделеріне қайшы келмеуі керек.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық процестерін тиімді басқаруды қамтамасыз ету үшін стратегиялық міндеттерді шешу үшін өңірлік экономикалық және әлеуметтік саясаттың әртүрлі элементтерін аумақтың ресурстық және қаржылық мүмкіндіктерімен байланыстыратын іс-қимыл жоспарын жасау қажет.
Аграрлық саясатты жүргізу және ауылдық аумақтарды қоныстандыру процесінде осы жүйені жоғарыдан, зорлық-зомбылықпен және оған ұқсас әдістермен құру ауыл тұрғындарына көптеген ғасырлар бойы алған моральдық ынталандырудың жоғалуына әкелетінін негізге алу керек. Атап айтқанда: еңбекке моральдық көзқарас және ол үшін әділ сыйақы, байытуға деген ұмтылыстың болмауы. Жоғарыдан қысым тек еңбекке деген қызығушылықты бұзады және еңбек ынта-жігерінің төмендеуіне және жойылуына әкеледі. Бұл ретте мен ауылдық аумақтардағы оң өзгерістердің басты қатерін көріп отырмын.
Осылайша, ауылдық аумақтардың әлеуметтік экономикалық дамуын тиімді басқару проблемасын шешу көші-қон қозғалысымен де, халықтың табиғи өсуімен де; экономиканың, оның ішінде аграрлық дамудың дамуымен; ауылдық аумақтардың әлеуметтік инфрақұрылымын қалыптастырумен де байланысты бірқатар бағыттар бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына кешенді талдау жүргізу үшін өсу нүктелері мен проблемалық аймақтарды анықтау жүзеге асырылады, олардың негізінде SWOT талдау арқылы Теректі ауданындағы Ұзынкөл селолық округінің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарын қалыптастырады (10-кесте).
10-кесте. Теректі ауданы Ұзынкөл ауылдық округіне SWOT-талдау
Күшті жақтар
Әлсіз жақтар
-аудан және облыс орталығына жақын орналасқан;
-жергілікті өзін-өзі басқару меншігінің, бірінші кезекте жер ресурстарының және басқа жылжымайтын мүліктің болуы;
-соңғы жылдары ауылда мал басының өсуі;
-ауылдық кеңестің аумағында екі ауыл шаруашылығы кәсіпорны, бірнеше фермер және 30-дан астам жеке кәсіпкер жұмыс істейді;
-білім беру мекемелерінің (балабақша, мектеп) болуы;
-кәсіпшілік ресурстардың болуы (жабайы жануарлар, балық, жидектер, саңырауқұлақтар, дәрілік шөптер);
-ауыл шаруашылығы өндірісін, жеке қосалқы шаруашылықты жүргізу үшін жер ресурстарының болуы;
-қолайлы экологиялық жағдай;
-аумақтарда халықтың тұруы үшін қолайлы экологиялық орта.
-жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың төмен деңгейі;
-көліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1.АУЫЛДЫҚ АУМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ...
5
0.1. Ұзынкөл ауылының әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдау ... ... .
5
1.2.Теректі ауданы Ұзынкөл ауылының маманданған шаруашылық салаларын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.3.БҚО, Теректі ауданы Ұзынкөл селолық округіндегі негізгі мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.АУЫЛДЫҚ АУМАҚТЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР ӘЗІРЛЕУ (ТЕРЕКТІ АУДАНЫ ҰЗЫНКӨЛ СЕЛОЛЫҚ ОКРУГІ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
22
2.1.Ұзынкөл ауылдық округінің тұрақты дамуының перспективалары мен негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.2.Ұзынкөл селолық округінің әлеуметтік-экономикалық дамуын басқаруды жетілдіру жөніндегі іс-шаралардың тиімділігін бағалау ... ... ... .
27
2.3.Қазақстанның ауыл аумақтарында тұратын халықтардың өмір сүру сапасын көтеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
37
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі деңгейі ұлттық мүдделерге жауап бермейді, өйткені ол ауыл халқының лайықты өмір сүру сапасын, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етпейді, өзін-өзі дамытатын және өзіндік әлеуметтік-экологиялық-экономикалық аумақтық жүйелердің қалыптасуына, мәдени құндылықтарды сақтауға, ауыл шаруашылығы үшін еңбек және табиғи ресурстарды ұдайы өндіруді және ұзақ мерзімді пайдалануды қамтамасыз етуге ықпал етпейді. Ауылды дамытудың мемлекеттік саясатына түбегейлі өзгерістер қажет.
Қазіргі Қазақстан мемлекетінің ауылдың дамуына қатынасын ұтымды деп санауға болмайды, өйткені көптеген жылдар бойы жалғасып келе жатқан тұрақсыздық пен антидинамиканы жеңу мүмкін емес.
Осылайша, ауылдық аумақтардың негізгі жалпы ұлттық функцияларды орындауы ұзаққа созылған құрылымдық дағдарысқа байланысты қиын екенін және ұлттық экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретінін түсіну ауылдық аумақтарды дамыту саясатын аграрлық саясаттың маңызды құрамдас бөлігі ретінде және оның мақсаттарын басымдық ретінде ресми тануды алдын-ала анықтады. Мұндай жағдайларда ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарын, әдістері мен құралдарын айқындау, ауылдық жерлерде болып жатқан макро, мезо және микроэкономикалық процестерге мемлекеттік әсер етудің теориялық және практикалық ережелерін негіздеу қажеттілігі туындайды.
Сонымен бірге, бұл тақырып соншалықты көп қырлы, сондықтан ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің кейбір маңызды аспектілері әлі де жеткілікті әзірленбеген күйінде қалып отыр. Оларға ауылдық аумақтарды дамытудағы стратегиялық басымдықтарды негіздеудің, ауылдық дамуды мемлекеттік реттеудің басым бағыттарын, әдістері мен құралдарын таңдаудың әдіснамалық мәселелері жатады. Мәселенің өзектілігі және оның жеткіліксіз ғылыми әзірленуі, сондай-ақ ауылдық аумақтарды дамытудың тұрақтылығын арттыру қажеттілігіне байланысты практикалық маңыздылықтың үнемі өсіп отыруы диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауды, оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеуді алдын ала анықтады.
Сонымен бірге, бұл тақырып соншалықты көп қырлы, сондықтан ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің кейбір маңызды аспектілері әлі де жеткілікті әзірленбеген күйінде қалып отыр. Оларға ауылдық аумақтарды дамытудағы стратегиялық басымдықтарды негіздеудің, ауылдық дамуды мемлекеттік реттеудің басым бағыттарын, әдістері мен құралдарын таңдаудың әдіснамалық мәселелері жатады.
Мәселенің өзектілігі және оның жеткіліксіз ғылыми әзірленуі, сондай-ақ ауылдық аумақтарды дамытудың тұрақтылығын арттыру қажеттілігіне байланысты практикалық маңыздылықтың үнемі өсіп отыруы дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауды, оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеуді алдын ала анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ауылдық аумақтардың тұрақты дамуын қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу құралдарын жетілдіру бойынша әдістемелік және практикалық ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу мынадай міндеттерді шешуді талап етті:
-Ұзынкөл селолық округінің әлеуметтік-эконмикалық жағдайын талдау;
-Аймақтың мамандандырылған шаруашылық саласын және негізгі мәселелерін зерттеу;
-Ауылдық аумақтың тұрақты дамуын басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
- Ұзынкөл селолық округінің әлеуметтік-экономикалық дамуын басқаруды жетілдіру жөніндегі іс-шаралардың тиімділігін бағалау.
Зерттеу нысаны - Ұзынкөл ауылдық аумағын дамытуды мемлекеттік реттеу.
Зерттеу пәні ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеуге байланысты әдіснамалық және практикалық проблемалардың жиынтығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ауылдық аумақтың даму стратегиясын іске асыру аясында жергілікті халықтың өмір сүру сапасының оң динамикасына бағытталған аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың тиімділігін арттыруға бағытталған жаңа, тиісті әдістер мен тетіктерді қалыптастырудан тұрады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі ретінде жүйелі тәсіл принциптері мен экономиканың аграрлық саласындағы әлеуметтік-экономикалық процестерді диалектикалық тану әдісі қолданылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы жұмыс мазмұнынан, кіріспеден, екі тараудан және тараушалардан, қорытынды мен дереккөздер тізімінен тұрады.
1.АУЫЛДЫҚ АУМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІН АНЫҚТАУ
1.1.Ұзынкөл ауылының әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдау
Негізгі демографиялық көрсеткіштер: халықтың саны және оның табиғи қозғалысы (туу және өлім процестері), жас және жыныс құрамы, көші-қон процестері және қала мен ауыл арасындағы, аудан орталықтары арасындағы халықтың аумақтық орналасуы басты рөл атқарады.
Ауыл аумағының негізгі әлеуметтік-демографиялық ерекшелігі -елді мекендердің таралуы (бір-біріне үлкен қашықтық) және тұрғындардың аз саны (барлығы бір-бірімен таныс). Жергілікті тұрғындар санына байланысты Ұзынкөл ауылдық елді мекенін орта топқа жатқызуға болады, өйткені халық саны 1095 адамды құрайды (1-кесте).
1-кесте. Ұзынкөл ауылдық елді мекенінің жекелеген жылдардағы халық санының динамикасы
Көрсеткіштер
2018 ж
2019 ж
2020 ж
2020 ж 2018 %
Халық саны, адам
1088
1091
1095
100,06
1-кестеден соңғы үш жылда тұрғындар саны бойынша Ұзынкөл селолық округінде өсім көп байқалмайды.
Халықтың демографиялық мінез-құлқына бірқатар жағдайлар әсер етеді: біріншіден, ауылдық ортаның дәрежесі мен жоғары сапалы сипаттамалары; екіншіден, жергілікті тұрғындардың өмір салты; үшіншіден, дінге жататындығы; төртіншіден, білімнің негізгі сипаттамалары мен көрсеткіштері және тағы басқалар. Елдің экономикасы мен қоғамдық саласындағы проблемалар ауыл тұрғындарының репродуктивті мінез-құлқына әсер етті. Халықтың табиғи қозғалысының процестеріне тұрғындардың құндылықтары мен өмірлік басымдықтарының өзгеруі теріс әсер етеді. Бала туу санының азаюының тағы бір жағдайы қазіргі экономикалық және әлеуметтік функцияларын жоғалту болды.
Ауылдық елді мекендерді сақтаудың шарты олардың ауылды тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы және халықтың әлеуметтік мәселелерін шешу болып табылады. Жергілікті аумақтарды басқаруда әлеуметтік саланы дамыту ерекше маңызға ие. Бұл тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы халықтың көбеюіне жағдай жасау үшін негіз болып табылады.
Ауылдық елді мекендегі демографиялық жағдай халықтың көбеюінің өте төмен көрсеткіштерімен, туудың теріс динамикасымен және тұрғындар санының азаюымен, баяу көші-қон процестерімен сипатталады (1-сурет).
1-сурет.Ұзынкөл селолық округі бойынша өлім мен туу динамикасы
Ұзынкөл ауылдық елді мекеніндегі демографиялық жағдай қазіргі уақытта жұбаныш емес, бүкіл ел бойынша біз өлім-жітімнің туу деңгейінен асып кетуі туралы жағымсыз жағдайды байқаймыз.
2018 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезеңде Ұзынкөл аумағында жергілікті халықтың табиғи кемуінің қолайсыз көрінісі қадағаланады (2-кесте).
2-кесте. Ұзынкөл селолық округі бойынша аумақ халқының табиғи кему дәрежесі
Көрсеткіштер
2018 ж
2019 ж
2020 ж
Өлім, адам
27
20
22
Туу, адам
24
17
16
Табиғи өлім, адам
3
3
6
Өлім-жітімнің артуы проблемасын шешпей, біз демографиялық ахуалдың нығаюына ықпал ете алмаймыз. Өкінішке орай, соңғы уақытта халықтың денсаулығына байланысты медициналық-демографиялық көрсеткіштер төмендеді. Өлім-жітімнің негізгі алғышарттары жарақаттармен, уланулармен, жазатайым оқиғалармен байланысты, зейнеткерлік жастағы тұрғындардың арасында жүрек-қан тамырлары аурулары, ағзадағы қатерлі ісіктер, тыныс алу органдарының аурулары негізгі факторларға айналады, анықталған онкологиялық науқастар санының өсуі байқалады. Тұрғындардың өлім-жітіміне адамдардың күшті спирттік ішімдіктерді шамадан тыс тұтыну және шылым шегу зиянды әдеттері де әсер етеді. Халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы 60 жасты құрап отыр.
Еңбекке қабілетті халықтың санын бұрынғы деңгейде сақтау үшін лайықты еңбекақы төленетін жаңа жұмыс орындарын құру және әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту талап етіледі. Мемлекеттік жобаларды жүзеге асыру демографиялық жағдайды нығайтуға сөзсіз оң үлес қосады (2-сурет).
2-сурет. Ұзынкөл ауылы халықының жынысы бойынша динамикасы
Осы суреттен біз соңғы үш жылда Ұзынкөл ауылы халқының жыныстық және жас құрамы айтарлықтай өзгермегенін көреміз. Әйелдер саны еркектерге қарағанда екі есе көп. 2018 жылы 517 ер адамға 577 әйелден келді, бұл 60 адамға артық немесе 5,48 %, 2019 жылы 528 ер адамға - 571 әйел, ал 2020 жылы 519 ер адамға - 576 әйел, бұл 57 адамға немесе 5,2% артық.
Басты назар азаматтардың өмір сүру сапасын үздіксіз қадағалауға аударылуы тиіс, өйткені оны арттыру басты міндет болып табылады. Бұдан шығатыны, экономиканың жай - күйін талдауда ауыл тұрғындарының өмір сүру сапасының негізгі көрсеткіштерін есептеу және олардың динамикасын анықтау негізгі болады. Бағдарламалар мен жобаларды іске асыру кезінде бұл көрсеткіштер олардың азаматтардың әл-ауқатының өсуіне қаншалықты тиімді әсер ететінін, олардың үміттері ақталатынын уақытында анықтауға мүмкіндік береді. Бұл жергілікті билік органдарына тиісті саяси және экономикалық шешімдер қабылдау арқылы ауданды немесе ауылды басқаруды уақтылы түзетуге мүмкіндік береді.
Халықтың жас құрамы -бұл адамдардың саны мен көбеюіне әсер ететін тағы бір компонент. Ауылдық елді мекеннің жергілікті тұрғындарының орташа жасы 52 жас аралығында. Соңғы уақытта Ұзынкөл ауылдық округі бойынша жергілікті тұрғындарының қартаюының үздіксіз процесі жүріп жатқанын көріп отырмыз. Мұның себебі жастар мен еңбекке қабілетті халықтың ірі аудан орталықтарына кетуінде (3-кесте).
3-кесте. Ұзынкөл ауылдық округі бойынша қоныстанған халықтың жас құрылымы
Көрсеткіштер
2018 ж
2019 ж
2020 ж
2020 ж 2018 %
адам
%
адам
%
адам
%
Еңбекке қабілетті кіші жастағы, адам
236
21,57
240
21,84
256
23,38
+20
Еңбекке қабілетті жастағы, адам
630
57,59
635
57,78
611
55,80
-19
Еңбекке қабілетті жастағы, адам
228
20,84
224
20,38
228
20,82
0
Барлығы, адам
1088
100
1091
100
1095
100
+6
Халықтың жас құрылымын қарастырамыз (3-сурет).
3-сурет. Ұзынкөл ауылы халқының жас құрылымы
Көші-қон процестері халықтың санына үлкен әсер етеді. Ең үлкен көші-қон ұтқырлығы жас ұрпаққа тиесілі. Халықтың ерлер бөлігі көші-қон қозғалысында әйелдерге қарағанда әлдеқайда белсенді. Ауылдық жерлерден қалаларға көші-қонды және халықтың облыстан тыс жерлерге шығуын оң құбылыс деп атауға болмайды. Ауыл тұрғындарын қабылдайтын қалалар мен өңірлер, менің ойымша, көші-қон ағынынан ғана пайда көреді.
Ұзынкөл ауылының тұрғындары үшін көші-қон тән. Халықтың мұндай қозғалысы жұмыс орындарының болмауына байланысты мәжбүр болады.
Халықты жұмыспен қамту -бұл еңбекке қабілетті азаматтарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етуден және олардың экономикалық қызметке қатысуынан көрінетін экономикалық және әлеуметтік қатынастардың өзара байланысы.
Ұзынкөл ауылдық білім берудің маңызды мәселелерінің бірі -жергілікті халықты жұмыспен қамту қиындықтары. Іс жүзінде жұмыспен қамтылудан басқа, жұмыс орны ретінде оның тағы екі нюанстары бар. Бұл, біріншіден, халықтың материалдық әл-ауқатының деңгейін және жергілікті ауылдық бюджеттерге түсетін салық түсімдерінің көлемін айқындайтын жалақы берудің дәрежесі мен дұрыстығы, екіншіден, адамның денсаулық жағдайы мен өмір сүру ұзақтығына теріс әсер етуі мүмкін еңбек жағдайлары.
Жұмыссыз халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздарға жәрдемақы төлеу функциялары елдің құзыретіне кіреді. Алайда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өз аумақтарындағы жұмыспен қамту және еңбек қатынастары процестеріне әсер ету қабілеттері мен тетіктері әртүрлі, олардың негізінде ұсынылған салада жергілікті саясат құрылуы мүмкін. Ұзынкөл ауылдық округінің халқы қандай қызмет салаларында жұмыс істейтінін 4-кестеде қарастырамыз.
4-кесте. Ұзынкөл ауылдық округінің қызмет салалары бойынша еңбекке қабілетті халықтың үлесі
Көрсеткіштер
Жылдар
2020 ж 2018 %
2018
%
2019
%
2020
%
Еңбекке қабілетті халық-барлығы, адам
630
100
635
100
611
100
96,98
оның ішінде білім
27
4,29
27
4,25
38
6,22
140,74
Денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету
15
2,38
15
2,36
20
3,27
133,33
Мәдениет
5
0,79
5
0,79
5
0,82
100
Ауылшаруашылығы
74
11,75
80
12,60
43
7,04
58,11
Басқалар
325
51,59
365
57,48
347
56,79
106,77
Ресми жұмыс істемейтиндер
184
29,20
143
22,52
158
25,86
85,87
4-кестеден ауыл шаруашылығында еңбекке қабілетті халық санының тек 7,04% - ы, білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік салаларда жұмыс істейді. қызмет көрсету, мәдениет - 9,49%, басқа қызмет салаларында - 56,79%, еңбекке қабілетті халықтың 25,86% - ы ресми түрде жұмыссыз, бұл ретте соңғы көрсеткіш өсуде. Халықты жұмыспен қамту орталығында барлық жұмыссыздардың оннан бір бөлігі есепте тұр, кейбір тұрғындар бейресми, маусымдық жұмыс істейді, кездейсоқ жұмыстарды орындайды. Статистикалық деректер бойынша 2018 жылдан бастап 2020 жылға дейін Ұзынкөл ауылдық округінде жұмыссыздар саны 3,34% - ға қысқаруда.
Жұмыспен қамту мәселелері мемлекеттік заңнама саласына кіреді, оларды жүзеге асыру еңбек және жұмыспен қамту қызметінің аумақтық құрылымы арқылы жүзеге асырылады. Ауылдық аумағында тұратын еңбекке қабілетті халықтың үлкен үлесі меншіктің негізгі емес нысандарының кәсіпорындары мен ұйымдарында жұмысын жалғастыруда. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының еңбек нарығына, қызметкерлер мен жұмыс берушілер арасындағы қарым-қатынасқа әсер ету қабілеті шектеулі.
Жұмыссыздықтың себептері әртүрлі факторлар болып табылады. Біріншіден, ел экономикасындағы ауыр жағдай мен дағдарысқа байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардағы жаппай қысқарту; екіншіден, ауылдық жерлердегі жұмыс орындарының тартымдылығының төмендігі, ауыр дене еңбегі; үшіншіден, талап етілмеген дипломдар алған адамдардың болуы не ауылдық жерлердегі қызмет салаларына жарамсыз мамандықтар және тағы басқалар. Елді мекенде еңбекке қабілетті халықты жұмыспен қамтуға байланысты күрделі мәселелер бар. Осыған байланысты елді мекендегі негізгі міндеттердің бірі -жұмыспен қамту және өзін-өзі жұмыспен қамту мәселесі.
2020 жылы Ұзынкөл ауылдық елді мекенінің негізгі еңбекке қабілетті халқы өмірдің негізгі салаларында жұмыс істейтінін көре аламыз (4-сурет).
4-сурет. Ұзынкөл селолық округі бойынша жекелеген салаларда жұмыс істейтін еңбекке қабілетті халықтың үлесі
Ұзынкөл ауылының жұмыссыз халқының үлесі 25,86% құрайды. Бұл әрбір төртінші тұрғынның тұрақты жұмыс орны жоқ екенін көрсетеді. Жұмыссыздық -бұл халықтың маңызды топтарының кедейлігі ғана емес, сонымен бірге адамдардың рухани, моральдық тозуы.
Еңбек нарығындағы шиеленісті төмендету жөніндегі қосымша іс-шаралардың аудандық бағдарламаларының шегінде халықты жұмыспен қамту орталығымен жасалған шарттар бойынша ресми жұмыс істемейтін азаматтар үшін жаңа жұмыс орындары құрылуда.
Жергілікті бәсекеге қабілеттілігі мен инвестициялық тартымдылығын анықтайтын маңызды ерекшелігі -халықтың білім деңгейі.
Заңнамалық, экономикалық, әлеуметтік және басқа да сендірулер жүйесі халықты әлеуметтік қорғауды құрайды. Олардың мақсаты -еңбекке қабілетті азаматтарды тең еңбек құқықтары мен еңбек жағдайларымен қамтамасыз ету, ал еңбекке жарамсыз (әлеуметтік жағынан әлсіз) жіктерге - өзі үшін әлеуметтік тұтыну қорларын пайдалануға айрықша құқық беру, барлық нысандарда тікелей қаржылық және әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету.
Әлеуметтік көмек адамдардың әртүрлі әлеуметтік осал топтарына атаулы көмектің қысқа мерзімді немесе өзгермейтін шараларынан тұрады. Әлеуметтік қорғау және адамдарға көмек көрсету -бұл елдің артықшылығы. Алайда, жергілікті тұрғындарға қоғамдық көмек көрсетудің негізгі үлесін жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті мүмкіндіктер ретінде орындайды. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті халыққа жақын болғандықтан, жеке адамдардың өмір сүру жағдайларын жақсы біледі және қоғамдық көмек функцияларын тиімдірек орындай алады. Мемлекеттік қаржыландырудың жеткіліксіздігіне байланысты жергілікті ауылдық бюджеттер халықтың әлеуметтік көмегі жөніндегі шығындардың басым бөлігін дербес көтереді. Халықтың жекелеген топтарын әлеуметтік қолдаудың негізгі нысандары (5-сурет).
5-сурет. Халықтың жекелеген топтарын әлеуметтік қолдаудың негізгі нысандары
Адамдардың жекелеген санаттарына қоғамдық көмек көрсету шаралары:
- Материалдық төлем қабілеттілігінің төмен деңгейі. Егер адамның (отбасының) жан басына шаққандағы табысы заңмен белгіленген нормадан төмен болса, онда бұл адамға (отбасына) әлеуметтік көмек қажет.
- Еңбекке жарамсыздық, оның салдары өзіне қызмет көрсете алмау болады.
- Төтенше жағдайға байланысты тұрғын үй мен мүлікті жоғалту.
2020 жылдың соңындағы деректер бойынша ауылдық елді мекенде 228 зейнеткер, 49 мүгедек, 7 жасқа дейінгі балалар - 54, 7 жастан 18 жасқа дейінгі балалар - 202 адам тұрады. Балалары бар отбасылардың жалпы саны - 128, оның ішінде көп балалы отбасылар - 24 (үш отбасында алты баладан), толық емес отбасылар - 36, қолайсыз отбасылар - 7, жас отбасылар (30 жасқа дейін) - 35. Балалары бар барлық отбасылар осы немесе басқа жәрдемақыларды алушылар болып табылады.
Әлеуметтік қызметтерді басқарудың жергілікті органдары оның қасиеттері мен қол жетімділігін қамтамасыз етуге, бағынышты аудандарда коммуналдық қызмет көрсетудің аймақтық секторын құруға жауап береді, сонымен қатар аймақтық қызмет көрсетудің жергілікті және мемлекеттік емес секторларында әлеуметтік қызмет көрсету сапасының жергілікті стандарттарының сақталуын бақылауды қамтамасыз етеді.
1.2.Теректі ауданы Ұзынкөл ауылының маманданған шаруашылық салаларын талдау
Теректі ауданы Орал өңірінің сол жағында, облыстың солтүстік шығыс бөлігінде орналасқан. Аудан аумағы 7,9 мың шаршы шақырым немесе облыс аумағының 5,2%-ын құрайды. Халқының саны 38,0 мың адамды немесе облыс халқының 5,8%-ын құрайды. Ауданның солтүстігі Орал өңірі батыста Орал қаласы, шығысында Бөрлі ауданы, оңтүстігінде Сырым және Ақжайық аудандарымен шектеледі. Аудан орталығы - Федоров ауылы. Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлімі 15 ауылдық округтан, 52 ауылдан тұрады.
Негізгі салаларына ауыл шаруашылығы және өңдеу өнеркәсібі жатады. Ауданның мамандандырылуын ауыл шаруашылығы анықтайды.
2020 жылы облыстың өнеркәсіп өндірісінің аудан үлесі 0,1% құрады. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 2018 жылғы 1556,9 млн. теңгеден 2020 жылы 3092,6 млн. теңгеге көбейді. Өңдеу өндірісі негізінен мұнай өңдеумен және азық түлік өндіруден тұрады.
Аудан дамыған агроөнеркәсіптік кешенге ие. 2020 жылы ауыл шаруашылық саласының жалпы өнімі құндық тұлғалауда 17829,6 млн. теңгені құрады, ол 2018 жылдың деңгейімен салыстырғанда 1,2 есе жоғары.
Негізгі капиталға облыс инвестициялар көлемінің 2020 жылғы аудан бойынша 1,7%-ы тиесілі (облыс аудандарының ішінде 4-орын).
5-кесте. Аудандар бойынша өнеркәсіп өндірісінің көлемі, млн. теңге
2018 ж
2019 ж
2020ж
Облыстың 2020 ж. жалпы көлемдегі үлесі, %
БҚО
1 914 501,1
2 480 524,6
2 392 109,0
100,0
Ақжайық
3 122,0
2 898,3
1 671,2
0,1
Бөкей ордасы
1 160,2
752,2
394,8
0,0
Бөрлі
1 613884,0
2 131 783,6
2 015 630,4
84,3
Жаңақала
189,1
663,3
567,3
0,0
Жәңібек
553,9
475,3
414,5
0,0
Бәйтерек
141618,8
169 062,1
175 429 ,3
7,3
Казталов
1 006,1
1 243,4
472,9
0,0
Қаратөбе
983,6
461,3
373,8
0,0
Сырым
323,1
748,4
657,9
0,0
Тасқала
960,4
637,1
714,5
0,0
Теректі
1 556,9
5 077,1
3 092,6
0,1
Шыңғырлау
835,2
410,0
422,3
0,0
Орал к.
148308,4
166 312,5
191 997,5
8,0
Аудан экономикасының бір саласы өндіріс болып табылады. Аудан елеулі ресурстық әлеуетке ие, бұл өңірдегі өнеркәсіптің түрлі салаларының дамуына мүмкіндік береді. Ауданда 8 өндірістік кәсіпорындар мен өндіріс орындары бар, бұл 2018 жылмен салыстырғанда 38,5% аз (13 бірлік). Өнеркәсіп өнімдер көлемі 2018 жылы 1556,9 млн.теңгеден 2020 жылы 3092,6 млн.теңгеге дейін өсті. Облыстың өнеркәсібі көлеміндегі ауданның үлесі -0,1 (Бөрлі, Бәйтерек және Орал қ кейін 4 орында).
6-кесте. Аймақтың өнеркәсіпт құрылымы, млн. теңге
Сала атауы
2018ж
2019ж
2020ж
НКИ 2020ж 2019 жылға,%-бен
2020 ж саланың үлес салмағы, %
Өнеркәсіп - барлығы,
соның ішінде:
1 556,9
5 077,1
3 092,6
62,9
100,0
Өңдеу өнеркәсібі
1373,6
4852,3
2767,1
61,2
89,5
электрмен қамту, газ беру, бу және ауамен баптау
16,1
17,3
15,4
125,0
0,5
сумен қамту; кәріз жүйесі, қалдықтарды жинауды және бөлуді бақылау
140,3
152,3
152,7
116,2
4,9
Ауданның өнеркәсіп өнімі құрылымының негізін өңдеу өнеркәсібі құрайды (89,5% ). Ауданның өндіріс бағытына мұнайды өңдеу, алькогольсіз сусындар және күнбағыс майы мен ұннан пісірілген тағам шығару жатады.
Саланың негізгі кәсіпорындары: ТОО Petroref, ТОО Жайықгидрогеология, ТОО Теректі май комбинаты. Өнімнің негізгі түрлері: ауыр дистиляттық сұйық отын, газойлылык фракция, айыру қалдықтары, алкогольсыз сусындар, тазартылған және тазартылмаған күнбағыс майы.
7-кесте. Теректі ауданы бойынша заттай көріністегі өңдеу өнеркәсібі өнімдерінің өндірісі
Көрсеткіштер
2017 ж.
2018 ж.
2019 ж.
Тамақ өнімдерінің өндірісі
-
-
-
Ет және тағамдық қосымша өнімдер, тонна
25
26
25
Дәнді дақылдардан және өсімдіктен жасалған ұн; олардың майда тартылған қоспасы, тонна
жарма, ірі тартылған ұн және дәнді дақылдардан жасалған түйіршіктер мен өзге де өнімдер, тонна
жаңа піскен нан, тонна
2161
2161
2160
Сусындар өндірісі
минералды және газдалған тәттілендірілмеген және хош иістендірілмеген сулар, мың литр
500,4
584,9
556,2
күнбағыс майы, тонна
1178
4806
5934
Кокс және мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
мұнай отыны (мазут) және газойльдер (дизельдік отын); мұнай дистиляттары, мың тонна
22,0
24,8
мотор отыны (бензин, соның ішінде авиациялық), мың тонна
газойльдер (дизельдік отын), мың тонна
16,8
-
-
Өзге де металл емес минералды өнімдерді өндіру
Бетоннан жасалған құрылыстық мақсаттағы бұйымдар, тонна
7341
13065
Агрөнеркәсіптік кешен азық-түлік қауіпсіздігін және халықты жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі аудан экономикасының маңызды секторы болып табылады. Оның негізін ауыл шаруашылық саласы құрайды, онда еңбекке жарамды халықтың үштен астам бөлігі қызмет етеді. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2018 жылы 14,681млрд теңгені құраса. 2020 жылы 17,829 млрд теңгені құрады. Облыстың ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемінде ауданның үлесі 2018 жылы -10,5%, 2019 жылы- 10,3%, 2020 ж- 10,4%.
8-кесте. Теректі ауданы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі
млн.теңге
Көрсеткіштер
2018ж
НКИ
2017 ж. %-бен
2019ж.
НКИ 2018 ж. %-бен
2020ж.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі
14681,6
104,5
14356,7
89,9
17829,6
соның ішінде өсімдік шаруашылығы
6583,3
5633,4
7991,0
мал шаруашылығы
8075,3
8695,6
9798,3
қызметтер
23,1
27,7
40,3
2018-2020 жылдары 2 инвестициялық жобалар жүзеге асырылды: Федоров ао Жайык ауылындағы 1000 басқа арналған бордақылау алаңы (Сырым К шқ) және Аксуат со Айтиево а. Теректі өнімдері ЖШС-ның 900 ш.м екі жылыжай.
Теректі ауданының экономикасы дамуының басымды бағыты шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы болып табылады. 2020 жылы ауданда тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны 1629 бірлікті құрады, ол 2019 ж деңгейден 2,2% ( 1594 бірлік), 2018 жыл деңгейден 7,6 % көп (1482 бірлік).
2020 жылы тіркелген жалпы санынан шағын және орта кәсіпкерлік құрамының белсенді субъектілерінің үлесі 86,4 % құрады, ол 2019 жылы деңгейден 0,4% аз. Бұл динамика 2020 жылы шағын және орта кәсіпкерлердің тіркелген субъектілерінің жалпы санының және белсенді субъектілер санының өсуімен байланысты.
2020 жылы жұмыспен қамтылғандар саны 3485 адам. Бұл көрсеткіш 2020 ж деңгейден 108 адамға немесе 3,2% көп. Шағын және орта кәсіпкерлік (әрі қарай - ШОК) субъектілермен 2020 жылы 27378 млн.теңге өнім өндірілді, ол 2019 жылы денгейден 38,2% көп (2019 жылы-19802 млн.теңге).
Аумақтың және ондағы экономикалық объектілердің бәсекелестік артықшылықтарын үнемі қалыптастыру және анықтау, стратегиялық бағыттарды анықтау кезінде күшті және әлсіз жақтарды, қауіптер мен мүмкіндіктерді талдау уақытша жоспарлау көкжиектерінде аумақтың бәсекеге қабілеттілігін қолдау үшін маңызды болып табылады.
9-кесте. Пайдаланудың негізгі бағыттары бойынша негізгі капиталға инвестициялар
млн. теңге
Көрсеткіштер
2018 ж
2019 ж
2020 ж
Негізгі капиталға инвестициялар, барлығы
4828,2
6955,7
9720
соның ішінде:
Өнеркәсіп
981,5
1434,8
3771,1
Инвестицияның барлық көлеміндегі өнеркәсіптің үлесі, %
20,3
20,6
38,8
соның ішінде:
тау-кен өнеркәсібі
өңдеу өнеркәсібі
990,3
2358,7
электрмен жабдықтау, газ, бу беру, ауа баптау
99,5
125,4
512,2
сумен жабдықтау; кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын бақылау
882,1
319,1
900,2
Құрылыс
6,8
Ауыл, орман және балық шаруашылығы
390,0
1038,7
1362,9
Көлік және қоймалау
705,7
1174,6
2448,4
Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдер мен мотоциклдерді жөндеу
209,7
189,0
Білім беру
176,2
102,2
0,679
Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер
517,6
146,6
43,4
Қызметтердің басқа түрлерін көрсету
664,1
1594,5
2093,5
Инвестициялар салымының оң серпіні ауыл шаруашылығында 1,3 есеге, өнеркәсібінде - 2,6 есеге, көлік және қоймалауда - 2,1 есеге өскені байқалады. Негізгі капиталға салынған инвестициялардың едәуір үлесі өңдеу өнеркәсібіне (24,3%), көлік және қоймалауға (25,2%), ауыл шаруашылығында (14,0%) тиесілі.
Қолайлы бизнес ахуалға, аймақтың инвестициялық тартымдылығына, табиғи және минералдық бай ресурстардың болуына, өңірдің қолайлы географиялық орналасуы мен қолайлы инвестициялық жағдайдың болуына қарамастан, инвестициялар құрылымы өзгеріссіз қалпында қалып отыр, яғни ауыл шаруашылық, құрылыс, қызмет көрсету және басқа салаларда қарқынды өсім байқалмайды.
2020 жылғы жағдай бойынша ауданда 15 округ, жалпы халық саны 38 мың адамды құрайтын 52 ауылдық елді мекен бар. Ауылда халықтың орталықтандырылған сумен жабдықтаумен қамтамасыз етілуі - 38,4% немесе 20 АЕМ (2019 жылы-34,6%). Бұдан басқа, жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының 70% - дан астамы күрделі жөндеуді талап етеді.
АЕМ-нің өңірлік стандарттарға сәйкес әлеуметтік игіліктермен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейі 2020 жылы 53,8% - ды құрайды.
Өңірлік стандарттар жүйесіне сәйкес келетін АЕМ үлесін ұлғайту үшін 2020 жылы Ауыл - Ел бесігі жобасы шеңберінде перспективалы АЕМ-ге іріктеу жүргізілді. Ауданның перспективалы ауылдарының тізбесіне халқының жалпы саны 32,5 мың адамнан асатын 8 тірек,19 спутниктік ауылдар енгізілген (жалпы халық санының 80,6% - ы, АЕМ жалпы санының 52-ден барлығы 27 перспективалы).
1.3.БҚО, Теректі ауданы Ұзынкөл селолық округіндегі негізгі мәселелер
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының барлық жұмысы басты мақсатты шешу: аумақты басқарудың тиімділігін арттыру үшін жағдайларды дамыту. Бұл қызмет халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруға тікелей кешенді түрде ықпал етуі тиіс.
Осы мақсатты жүргізу мынадай міндеттерді орындауға негізделеді:
-жергілікті өзін-өзі басқару органдары жұмысының тиімділігін, жариялылығы мен қолжетімділігін арттыру;
-бюджеттің тиімді негізін жақсарту;
-елді мекендердің аумақтарын абаттандыруды іске асыру;
-қолда бар инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту;
-мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау мекемелерінің үздіксіз қызметін қамтамасыз ету;
-тұрмысы төмен адамдарды әлеуметтік қорғау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті халықпен жұмыс істеудің әртүрлі тәсілдері қолданылуы керек, мысалы: жиналыстар, кездесулер, жиындар, халық алдындағы есебі. Ауылдық елді мекен әкімшілігі жұмысының негізгі бағыттары елді мекеннің жарғысына және ауылдық елді мекеннің әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасына сәйкес қолданылады.
Барлық жерде аймақтық және жергілікті билік бірдей проблемаға тап болады: өздерінің шағын және қарапайым қаржылық және әкімшілік ресурстарын жылдам қаржылық нәтиже бере алмайтын көптеген күнделікті істермен қалай байланыстыруға болады. Бұл жерде әлеуметтік қызмет саласы - аз қамтылған және кедей адамдардың әлеуметтік әл-ауқаты, тұрғын үй, абаттандыру, өмір сүру сапасы және т. б. туралы айтылады.
Біздің елімізде аймақтық және жергілікті биліктің әлеуметтік функциялары мен өкілеттіктері әлемнің басқа елдеріне қарағанда кең, бірақ оларды жүзеге асырудың материалдық қолдауы шектеулі.
Қазіргі Қазақстандағы ауылдық өзін-өзі басқарудың қалыптасуы мен құрылуының басты проблемасы -жақында ауылдың экономикалық және әлеуметтік жойылуы, сонымен қатар бірқатар саясаткерлер мен сарапшылардың экономикалық, саяси және құқықтық мәдениеттің, тарихи дәстүрлердің және еліміздің ұлттарының ұлттық даралықтарының негізі жоқ. Меніңше, тек көпжақты конституциялық-құқықтық зерттеулер және ауылдық жерлерде өзін-өзі басқаруды дамытудың қазақстандық тәжірибесін жалпылау мұнда өзін-өзі басқарудың тиімді тетіктерін, ауылдағы әлеуметтік-экономикалық, саяси қағидалардың нақты тұлғаларын қалыптастыруды жеделдетуге мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда жергілікті өзін-өзі басқару аумағында тұратын тұрғындар уақыт өте келе өзін-өзі басқарудың тиімділігін түсініп келеді, іс жүзінде ауылдық жерлердегі халықтың тіршілік әрекетінің бірқатар мәселелерін шешу көбіне өздеріне тікелей тәуелді екеніне көз жеткізеді. Елді мекен әкімшілігі материалдық қиындықтарға қарамастан жергілікті аумағын жүйелі дамыту үшін үлкен жұмыс атқарады. Бұл жұмысқа жол салу, елді мекендерді көркейту, медициналық мекемелердің, мәдениет мекемелерінің, мектептегі білім беру мекемелерінің, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің жұмысын жетілдіру, спорт ғимараттарын құру, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді қалыптастыру, тарихи және мәдени дәстүрлерді сақтау және дамыту, қоғамдық тәртіпті, қоршаған табиғи ортаны және жер ресурстарын қорғау кіреді.
Жергілікті әкімшілік қызметтің қоғамдық саласында мынадай құқықтарға ие:
-халықтың ұлттық-мәдени әдет-ғұрыптарын ескере отырып, мәдениет мекемелерінің қызметін құрады және үйлестіреді, олардың материалдық-техникалық қамтамасыз етілуіне кепілдік береді, мектептерде жеке және тартылған қаражат есебінен бюджеттен тыс қорларды қалыптастырады; еңбекке баулуды ұйымдастыруға және оқушылардың кәсіби бағдарлануына ықпал етеді;
- тиісті органдарға елді мекенде орналасқан және экологиялық, тарихи, мәдени немесе ғылыми құндылығы бар жергілікті маңызы бар объектілерді табиғат, тарих және мәдениет ескерткіштері деп жариялау туралы ұйғарымдар енгізеді, тарих және мәдениет ескерткіштерін сақтайды және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қарамағындағы осы ескерткіштерді пайдалануды ұйымдастырады;
- адамдарға зейнетақы тағайындауға жәрдем көрсетеді;
-жергілікті бюджет қаражатынан әлеуметтік көмек алатын адамдардың есебін жүргізеді, өкілді органның шешімдеріне сәйкес халықты қоғамдық қорғау қорының қаражатына иелік етеді және оны ұлғайту жөніндегі барлық ықтимал шараларды қабылдайды, Жеке және тартылған қаражат болған кезде жәрдемақылар, сондай-ақ зейнетақыларға қосымша ақылар тағайындай алады;
- халықты жұмыспен қамтуды қолдау үшін абаттандыру, жолдарды, ғимараттарды, құрылыстарды және т. б. салу және жөндеу бойынша қоғамдық маңызы бар ақылы жұмыстарды жергілікті бюджет қаражаты және тартылған қаражат есебінен жүргізеді;
- өз мүмкіндіктері шегінде ана мен баланы қорғауға, көп балалы отбасылардың өмір сүру жағдайларын жақсартуға байланысты белгілі бір жеңілдіктер мен жәрдем береді, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды балалар үйлеріне, мектеп-интернаттарға, мектептер жанындағы интернаттарға және азаматтардың отбасы мен тәрбиесіне бөлу бойынша барлық шараларды қабылдайды.
Жергілікті өзін - өзі басқару саласындағы аталған және басқа да кемшіліктер мен сәтсіз шешімдердің айқын тәртіпсіздігіне қарамастан, олардың барлығы нақты бағытқа ие -билік пен ресурстарды орталықтандыруды сақтау, одан әрі нығайту, демек, қазақ қоғамдастығының саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірін демократияландыруға және сол арқылы ауылдық аумақтардың қалыптасуына кедергі келтіреді.
Өндіріс және қоғамдық салалардағы оң конфигурацияларға қарамастан, Ұзынкөл ауылының әлеуметтік-экономикалық дамуында белгілі бір қиындықтар сақталуда (6-сурет):
6-сурет. Ұзынкөл селолық округінің дамуына кедергі келтіретін негізгі мәселелері
1 мәселе. Жергілікті өзін-өзі басқару және мемлекеттік басқару органдары бір-біріне жақын болуы керек болғандықтан, үздіксіз және тығыз өзара әрекеттесуге міндетті. Бұл талап аудан - ауыл байланысы облыс - ауданға қарағанда анағұрлым қолайлы, өйткені біріншісі көптеген байланыс нүктелеріне ие. Сонымен қатар, мемлекеттік билік жүйесі күшті вертикальға ие болуы керек, барлығын жоғарыдан төменге қарай қарауы керек (Жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы мемлекеттік басқару жүйесінің әлсіреуіне әкелуі міндетті емес). Егер бұл жүйе аймақ деңгейінде аяқталса, онда ол өмірден ажырап, нәтижесінде аз тиімді болады.
2 мәселе. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына аумақтарды абаттандыру, қоғамдық инфрақұрылымын қалыптастыру, халықтың аз қамтылған топтарына қолдау көрсету және басқаларын қамтитын функциялардың кең тізімі заңнамамен бекітілген. Бұл функциялардың барлығы толық көлемде орындалмайды, өйткені жергілікті өзін-өзі басқару органдарына, әсіресе бюджетті қалыптастыру саласында өкілеттіктер жетіспейді. Нәтижесінде жергілікті билік органдарының функциялары мен мүмкіндіктерінде айқын сәйкессіздік бар, бұл олардың тиімділігі мен беделін төмендетеді. Нәтижесінде, ауылдық әкімшіліктердің мүмкіндіктерін шектеу жергілікті халық үшін қосымша қиындықтар туғызады.
3 мәселе. Ұзынкөл селолық округінің ақшалай және әкімшілік ресурстарының тапшылығы қоғамдық саланың дамуының төмен деңгейіне, бюджеттік сала мекемелерінің материалдық-техникалық базасының нашарлығына, қолданыстағы жолдардың төмен техникалық жағдайына, көптеген ауылдарда тұрғындар қоныстарының болмауына және басқаларына себеп болды. Денсаулық қабілеті шектеулі адамдар үшін инженерлік, көліктік және қоғамдық инфрақұрылым объектілерінің қол жетімсіздігі, жалақы деңгейінің төмендігі осының бәрі әлеуметтік шиеленісті қалыптастырады.
4 мәселе. Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңдар аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдесуге міндеттемейді (мысалы, кәсіпкерлік қызметті дамыту, жұмыспен қамтуды және халықтың табысын арттыру), бірақ тәжірибе көрсеткендей, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының бұл мәселедегі рөлі өте маңызды болуы мүмкін.
5 мәселе. Ауылдық елді мекеннен еңбек кадрларының кетуі және қызметкерлерді толықтыру мәселесі өте өткір. Халықты жұмыспен қамтудың шектеулілігі жұмыс орындарының шектеулі санына және оның төлемінің төмен болуына байланысты. Ауылдан жастардың көптеп кетуі орын алуда. Білім алған жастар мамандық бойынша жұмыс істемейтінін алдын ала біледі, бірқатар әлеуметтік-демографиялық топтарды (практикалық жұмыс тәжірибесі жоқ жастар, мектеп жасына дейінгі балалары бар әйелдер, мүгедектер, әскерден оралған әскери қызметшілер және т.б.) жұмысқа орналастыру өте қиын болып қала береді. Сонымен қатар, жұмыссыздардың, әсіресе жастардың еңбек жағдайлары мен төлемдеріне сұранысы артып келеді. Жұмыспен қамту қызметінде жарияланған бос жұмыс орындары, әдетте, аз төленетін қызмет түрлеріне жатады; халықтың жекелеген топтарының еңбек режимі және еңбекті қорғау туралы еңбек заңнамасының нормалары толық көлемде сақталмайды.
Жергілікті атқарушы органдардың қызметін талдағаннан кейін жоспарланған жеке бюджет қаражаты барлық мәселелерді шешуге жеткіліксіз деп қорытынды жасауға болады. Сондықтан, Теректі ауданы әкімшілігінің алдында бюджеттің өз кірістерін өсіру мүмкіндіктерін іздеу міндеті тұр.
Ұзынкөл ауылдық округінің өзін-өзі басқарудың экономикалық негізін жергілікті мүлік және жергілікті бюджет құрайды. Атқарушы әкімшілік орган -жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге өкілеттік берілген. Жергілікті атқарушы органдардың қызметін талдай отырып, әлеуметтік мәселелерді (газ, сумен жабдықтауды ұйымдастыру, жол салу, тұрғын үй проблемаларын шешу, кедей азаматтарды қамтамасыз ету және т.б.) өз қаражаты есебінен шешу мүмкін емес деген қорытынды жасауға болады. Аймақтық биліктің көмегі мен қолдауы қажет.
Ауылдық елді мекеннің аумағы нашар дамыған қызмет көрсету саласымен, көлік қолжетімділігінің жеткіліксіздігімен ерекшеленеді. Әлеуметтік сипаттағы бірқатар мәселелерді бөліп көрсетуге болады. Бұл еңбек пен тұрмыстың қанағаттанғысыз жағдайлары, халықтың табиғи кемуі және көші-қон, жұмыссыздық, жергілікті бюджеттің шектеулілігі, кадрлардың жетіспеушілігі.
Талдау кезінде Ұзынкөл ауылдық округінің барлық кемшіліктері мен проблемаларын анықтап, оларды шешудің жолын табу керек деген қорытынды жасауға болады. Аумақты дамытуды жетілдіру үшін әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық жоспарын әзірлеу және білім беру, денсаулық сақтау саласындағы ұлттық жобаларды іске асыруға қатысу қажет.
2.АУЫЛДЫҚ АУМАҚТЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР ӘЗІРЛЕУ (ТЕРЕКТІ АУДАНЫ ҰЗЫНКӨЛ СЕЛОЛЫҚ ОКРУГІ МЫСАЛЫНДА)
2.1.Ұзынкөл ауылдық округінің тұрақты дамуының перспективалары мен негізгі бағыттары
Қазіргі уақытта ауылдық елді мекендер өздерінің даму жолын, яғни әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын дербес анықтау керек. Дұрыс шешім қабылдау үшін және соның салдарынан дамудың дұрыс жолы үшін жергілікті билік ең алдымен олардың аумағы, даму деңгейі және ауылдық елді мекендерді қолдаудың барлық аумақтық бағдарламалары туралы нақты және сенімді ақпаратты қажет етеді.
Ауылдық елді мекендерді дамытуға бағытталған әлеуметтік-экономикалық шаралардың бүкіл кешені тұрғындардың әл-ауқатын арттыру, ауылдық кеңес аумағындағы әлеуметтік және экономикалық даму деңгейін арттыру, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру, қоршаған ортаны сақтау сияқты міндеттерге айналуы керек. Мұның бәрі мемлекет мүдделеріне қайшы келмеуі керек.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық процестерін тиімді басқаруды қамтамасыз ету үшін стратегиялық міндеттерді шешу үшін өңірлік экономикалық және әлеуметтік саясаттың әртүрлі элементтерін аумақтың ресурстық және қаржылық мүмкіндіктерімен байланыстыратын іс-қимыл жоспарын жасау қажет.
Аграрлық саясатты жүргізу және ауылдық аумақтарды қоныстандыру процесінде осы жүйені жоғарыдан, зорлық-зомбылықпен және оған ұқсас әдістермен құру ауыл тұрғындарына көптеген ғасырлар бойы алған моральдық ынталандырудың жоғалуына әкелетінін негізге алу керек. Атап айтқанда: еңбекке моральдық көзқарас және ол үшін әділ сыйақы, байытуға деген ұмтылыстың болмауы. Жоғарыдан қысым тек еңбекке деген қызығушылықты бұзады және еңбек ынта-жігерінің төмендеуіне және жойылуына әкеледі. Бұл ретте мен ауылдық аумақтардағы оң өзгерістердің басты қатерін көріп отырмын.
Осылайша, ауылдық аумақтардың әлеуметтік экономикалық дамуын тиімді басқару проблемасын шешу көші-қон қозғалысымен де, халықтың табиғи өсуімен де; экономиканың, оның ішінде аграрлық дамудың дамуымен; ауылдық аумақтардың әлеуметтік инфрақұрылымын қалыптастырумен де байланысты бірқатар бағыттар бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына кешенді талдау жүргізу үшін өсу нүктелері мен проблемалық аймақтарды анықтау жүзеге асырылады, олардың негізінде SWOT талдау арқылы Теректі ауданындағы Ұзынкөл селолық округінің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарын қалыптастырады (10-кесте).
10-кесте. Теректі ауданы Ұзынкөл ауылдық округіне SWOT-талдау
Күшті жақтар
Әлсіз жақтар
-аудан және облыс орталығына жақын орналасқан;
-жергілікті өзін-өзі басқару меншігінің, бірінші кезекте жер ресурстарының және басқа жылжымайтын мүліктің болуы;
-соңғы жылдары ауылда мал басының өсуі;
-ауылдық кеңестің аумағында екі ауыл шаруашылығы кәсіпорны, бірнеше фермер және 30-дан астам жеке кәсіпкер жұмыс істейді;
-білім беру мекемелерінің (балабақша, мектеп) болуы;
-кәсіпшілік ресурстардың болуы (жабайы жануарлар, балық, жидектер, саңырауқұлақтар, дәрілік шөптер);
-ауыл шаруашылығы өндірісін, жеке қосалқы шаруашылықты жүргізу үшін жер ресурстарының болуы;
-қолайлы экологиялық жағдай;
-аумақтарда халықтың тұруы үшін қолайлы экологиялық орта.
-жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың төмен деңгейі;
-көліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz