Жанкент қалашығындағы археологиялық зерттеулер
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ортағасырлық Жанкент қалашығының топографиясы жане құрылымы (жаңа зерттеулер бойынша)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. Жанкент қалашығының зерттелу тарихы
0.1 Жанкент қалашығы жайлы жазба деректер 7
0.2 Жанкент қалашығындағы археологиялық зерттеулер 11
0.3 Жаңа зерттеулер 16
ІІ ТАРАУ. Жанкент қалашығының топографиясы
2.1 XIX-XX ғасырдың ортасындағы Жанкент қалашығының жоспары және құрылымы 19
2.2 Шахристан 22
2.3 Цитадель 30
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 37
ҚОСЫМШАЛАР 40
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ел Президенті Сыр - Алаштың анасы деп атаған киелі өңір-көне дәуір шежіресі, мәңгі өшпес те өлмес тарихи және мәдени мұралардың асыл көмбесі. Ғалымдардың зерттеуінше, бұл қасиетті мекенде біздің заманымыздан екі мың жыл бұрын дамыған адамзат өркениеті дүниеге келген. Осы өңірдегі ежелгі және ортағасырлық Шірік-Рабат, Алтын Асар, Жанкент, Жетіасар, Моншақты Асар, Жент сияқты қырыққа жуық қираған қалалардың орны бабалар дәуірінің ескерткішіндей. Зерттеу жұмысында Шығыс Арал маңы, Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы Жанкент қалашығының тарихы, мәдениеті және осы кезге дейінгі жүргізілген зерттеулер кеңінен қаралады. Сонымен қатар Жанкент қаласының Арал маңындағы тарихи дәрежесі айқындалып көрсетіледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сыр өңірі - батысында Арал теңізін, солтүстігі мен шығысында Орталық Қазақстанға дейін, ал оңтүстігінде Қызылқұм мен Қарақұм шөлейттеріне дейінгі жерлерді қамтитын Тұран ойпатының бір бөлігі. Сырдария өзені Аралға құяр сағасында бірнеше салаларға бөлінеді. Олар: Іңкәрдария, Жаңадария, Қуаңдария және Ескідариялық. Біздің заманымыздың І мыңжылдығының соңында Ескідариялық арнасы кеуіп, бұл жерде Жетіасар мәдениетін қалыптастырған халық көше бастайды. Осы жерден үдере көшкен халықтың бір бөлігі Сырдарияның қазіргі арнасының Аралға құяр жерінен Батпақты қалалар мәдениетін өркендетті. Олардың қатарына Кескен-күйік қала, Жанкент және Күйік қала жатады. Патша үкіметі кезеңіндегі зерттеушілер бұл аймақты мекендеген халықтар көшпелі өмір сүрген деген пікір қалыптастырған еді. Соңғы зерттеулер болса бұл пікірге өзгеріс енгізді. ХАЭЭ-сының зерттеушілері мен отандық ғалымдар (Ж.Құрманқұлов, К.Байпақов, М.Елеуов, Ә.Тәжекеев) Сырдың төменгі алқабын мекендеген халықтың негізгі тұрмысы ежелден жартылай көшпелі мал шаруашылығы мен егіншілік кәсібі екенін дәлелдеп жатыр. Отырықшылықтың дамуы қала мәдениетінің қалыптасуына әкелді. Ұлы Жібек жолының бойында орналасып, мықты бекіністі қорғаныс жүйесі мен әскери құрылымы жақсы дамыған қалалары Арал маңы оазисіндегі жоғарғы мәдениет ошағына және сауда-саттық мегополисіне айналған. Сонымен қатар көптеген оқиғалардың ортасында болған бұл аймақтың саяси, экономикалық, мәдени байланыстары Еуразия құрлығында маңызды рөл атқарғандығын тарихтан көреміз. Ел тарихында астаналық дәрежеге ие болған: Арал маңын мекендеген ежелгі сақтардың ордасы - Шірік-рабат, Ортағасырлық оғыз мемлекетінің орталығы болған - Жанкент, Қыпшақ хандығының, Ақ Орданың, кейіннен қазақ хандығының астанасы болған - Сығанақ және 1925-1929 жылдары Қазақ АКСР-нің астанасы атанған - Қызылорда (Ақмешіт) қалалары бұған дәлел болады. Дипломдық жұмыстың өзектілігі Шығыс Еуропа мен Жетісу, Орыс жерлерінің оңтүстігі мен Хорезм арасындағы кең-байтақ аумақта мемлекетіліктің дамуындағы негізгі фактор - оғыз мемлекеті қалыптастырған қала мәдениетінің тарихи маңызын, сонымен қатар, оғыз мемлекетінің астанасы болған Жанкент қалашығының зерттелу тарихы және құрылымы мен жоспары, топографиясын кеңінен қарастырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Жанкент- орта ғасырлардан сақталған көне қала орны. Сырдарияның Арал теңізіне құяр тұсында орналасқан. Жувенидің, Несевидің және Омаридің кейбір еңбектерінде ол Шаһаркент деп те берілген. В.В.Бортольдтің пайымдауынша, Жанкент 10-11 ғасырларда Оғыз мемлекеттік бірлестігі билеушілерінің қысқы ордасы болған. Жанкентте 1867жылы П.И.Лерх және М.К. Приоров кішігірім қазба жұмыстарын жүргізіп, жобасын түсірген. Зерттеуді келесі жылы (1868) В.В. Верщагин жалғастырды. Ал 1946 жылы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы ( жетекші. С.П. Толстов) кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қаланың нақты жобасын сызып, әуеден, суретке түсірген. Ортағасырлық деректерде Жанкент қаласын мұсылмандар қоныстанған. Гардизидің жазбаларында Ертіс өзенінің бойын жайлаған қимақтарға апаратын сауда жолына Жанкент арқылы өткен. Сондай-ақ, Сырдың бойымен Мауренахрдан Жанкентке астық тасылған. Қаланың өрлеген шағы Шыңғысханның шапқыншылығына дейінгі уақыт, яғни 10-12 ғасырлар аралығы. Оның парсыша аты Дех-и-Нау, арабша әл-Карьят әл-Хадиса, түрікше Янгикент, қазақша Жанкент, демек Жаңа қала деген мағынаны білдіреді.
2005 жылы ескерткішті зерттеуде жаңа кезең басталып, яғни Арал маңының тарихын тануда ұлттық көзқарас қалыптасты. Сол жылдан бастап құрамында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің қызметкерлері мен студенттері және Ресей елінің Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының археолог ғалымдары бар Жанкент археологиялық экспедициясы қазба жұмыстарын бастады. Бұл экспедицияның жұмыстары бүгінгі күнде де жалғасын табуда. 2005-2015 жылдар аралығында жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде 2010 жылы Ежелгі қала - Жанкент және Сводный отчет об археологических работах на городище Джанкент в 2005-2007, 2009 годах атты кітаптары баспадан шықты.
Сонымен қатар Материалы Джанкентской археологической экспедиции. Археологические работы на городище Джанкент,
Ортағасырлық Жанкент қалашығында 2013 жылы жүргізілген археологиялық жұмыстардың қысқаша қорытындылары, Early medieval urbanization and state formation east of thе Aral Sea: Fieldwork and international workshop 2011 in Kazakhstan, Средневековые городища древней дельты Сырдарьи т.б. мақалалары ғылыми конференциялар мен газет-журналдарда жарияланды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Шығыс Арал маңы, Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан оғыз тайпаларының ордасы Жанкент қаласының тарихын,маңызын және топографиялық жоспарын айқындау:
1. Жанкент қаласының орналасу аймағын көрсету;
2.Жанкент қаласына байланысты деректерді барынша көрсетіп, талдау жасау;
3.Жанкент қалашығының құрылымын зерттеу
4. Жанкент қалашығына жүргізілген археологиялық зерттеулерді көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны. Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойындағы Жанкент қалашығының тарихы. Сонымен қатар, Жанкент қаласының құрылыс жүйесі мен қаланың ортағасырдағы тарихи орны, зерттеудің негізгі нысаны болып отыр.
Диплом жұмысының деректемелік көзі. Қызылорда облысының ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі бай тарихы баяндалған Сыр елі энциклопедиясындағы мәліметтер пайдаланылды. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Ғылым Академиясы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедциясының ғылыми еңбектерінен және Ресей Федерациясының Н.Н. Михлухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының археолог ғалымдары мен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің қызметкерлері бірлесіп жүргізген Ортағасырлық қалалар: Жанкент қала жұрты атты жобасы бойынша Жанкент археологиялық экспедициясының ғылыми есептері мен еңбектері пайдаланылды. Қызылорда облысының тарихи-мәдени ескерткіштерінің жинағы атты ұжымдық кітабы, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Археология және этнография ғылыми зерттеу орталығының жеке кітап қорынан алынды.
Жұмыстың зерттелу әдісі. Еліміз егеменді болып, еңсесін көтергелі ширек ғасыр уақыт өтті. Содан бері ұлтымыздың тарихы қайта қаралып, әр кезеңге жазылған еңбектер тарихи салыстырмалық әдіспен зерделеніп жатыр. Бұл жұмыстыңда зерттелу әдісінің негізіне Шығыс Арал маңын мекендеген оғыз тайпаларының саяси және мәдени даму процесін, олардың қала салу мен жер суландыру жүйелерінің қалыптасу тарихына байланысты археологиялық материалдар мен жазба деректерді салыстыра отырып талдау болып табылады. Бұл методологиялық әдісті Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының мүшелері С.П. Толстов, Б.В. Андрианов, М.А. Итина және т.б ғалымдар өз еңбектерінде қолданған. Олар көзқарастарында Шығыс Арал маңын мекендеген тайпаларда жер өңдеуші және көшпенді халықтың арасындағы байланыстар бар деп есептейді. Осы зерттеу жұмысында жоғарыда айтылған экспедицияның материалдары бүгінгі күнгі қалыптасқан жаңа көзқараспен қаралады. Сонымен қатар Жанкент қаласына жүргізілген соңғы қазбалардың нәтижелері пайдаланылады.
Жұмыстың қолдану аясы. Дипломдық жұмыс ортағасырдағы Шығыс Арал маңының саяси және мәдени дамуында Жанкент қаласының тарихи рөлін айқындауға көмектеседі. Сондай-ақ, бұл жүргізілген зерттеу жұмысын жоғарғы және орта оқу орындарындағы тарих және археология мамандықтарының студенттеріне Қазақстан тарихын оқытуда, ал мектеп оқушыларына өлке тарихын оқытуда пайдалануға болады.
Географиялық аймағы. Ескерткіш Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Өркендеу ауылының территориясында орналасқан.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Ортағасырлар кезеңі
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе бөлімнен, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталып және оның тәжірибелік маңыздылығы көрсетілген. Диплом жұмысының негізгі мәселесі өңіріміздегі ортағасырлық ескерткіш - Жанкент қаласының ел тарихындағы маңызын анықтау мен оны дәріптеу еді. Осы жұмыс аясында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің бастамасымен өлкедегі тарихи нысандарға жүргізіліп жатқан археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесін көрсету болатын. . Осыған байланысты зерттеу жұмысының мазмұны екі тарау түрінде жасалды.
Қорытынды да зерттеу нәтижесі бойынша негізгі тұжырымдамалар айтылды.
І ТАРАУ. Жанкент қалашығының зерттелу тарихы
1.1. Жанкент қалашығы жайлы жазба деректер
Сан қилы тарихи оқиғаларға куә болған Сыр өңірі оғыз кезеңі деп аталатын IX ғасырдың ортасынан XIII ғасырдың басындағы монғол шапқыншылығына дейінгі аралықты қамтитын уақытта да саяси және тарихи-этникалық процестерден туындаған талас-тартысқа толы аймақ болды. Осы кезеңде өлкедегі табиғи-экологиялық жағдайдың өзгеруі де жергілікті тұрғындардың тұрмыс-тіршілігіне, шаруашылығына, мәдениетіне тікелей әсер етіп, олардың жан-жаққа қоныс аударуына, осылайша, аймақтағы миграциялық процестердің күрделене түсуіне әкелді. Алабында қаңлылардың жетіасар мәдениеті өркендеген Ескідариялық арнасының VIII ғасырдан бастап тартыла бастауы оның тұрғындарының батысқа қарай бет алуына және бір тобы көршілес Амударияның төменгі ағысы бойына көшіп кетуіне мәжбүр етті. Дегенмен, Жетіасарлық тұрғындардың кейбір топтары Сырдарияның жаңадан қосылған арнасы Қуаңдария бойына және ішінара қайта суланған Іңкардария, Жаңадария алаптарына қоныс тепкен болатын. Табиғи-экологиялық өзгерістерден туындап, шиеленіскен осындай этникалық және миграциялық процестер Жетісу жерінен келген оғыз тайпаларының аймақтағы саяси үстемдікке біршама тез жетуіне жағдай жасады. Бұған дейін ортағасырлық араб-парсы жазба деректерінде Канг, Кангха, Қытай жылнамаларында Кангюй аталып келген Сырдария аймағы X ғасырдан бастап Мафаззат ал-гузз - Оғыз даласы деп атала бастайды .
Оғыздар - этникалық қалыптасу тарихы Батыс Жетісу жерінен бастау алатын, IX ғасырдың ортасында Сырдарияның төменгі ағысында саяси билікке ие болып, мемлекет құрған түркі тілдес тайпалар. Олар X-XI ғасырларда көршілес Орта Азия және Шығыс Еуропа мемлекеттерімен тығыз саяси, экономикалық байланыстар жасай отырып, сол кезеңдегі саяси аренада өзіндік беделге ие болды. Сонымен қатар, оғыздар ортағасырларда қазіргі Қазақстан жерінде ғана емес, Орта Азия және Кіші Азия жерлерінде өмір сүрген мемлекеттердің тарихында аса үлкен рөл атқарды. Оғыздардың Сырдария жағасындағы ең атақты қалалары Янгикент (Жанкент), Жент, Үзкент (Өзгент), Баршынкент (Қызқала).
Қорқытпен қосақталып айтылатын тарихи хикаяның бағалысы әсіресе Жанкент қаласы туралы аңыздар. Сол аңыз бойынша бұл қаланы көп заман билеген кісінің бірі елге үгіт-насихат айтушы, өзі жүзден асқан ойшыл қарт болады. Әбілғазының түркімен шежіресінде оғыз елі әр уақыт Жанкент қаласына жиналып, қайы халқынан Инал Яуиды хан көтеріп, оған Қорқыт атаны уәзір ететіні айтылады.
Жазба алғаш рет араб тарихшысы Ибн-Рүстемнің еңбегінде аталады. Сондай-ақ араб географы Ибн-Хаукал оғыздардың басты қаласы Жанкент болды, оны ирандықтар Нау-Керде, арабтар Эл-Харият, сарматтар Дахи Нау деп атаған дейді. Жанкент (Күйік қала)-биікке орналасқан. Жанкент атауының өзі Янгикент- Жанакент-Жанкент (Жаңа қала) деген мағынаны білдіреді. Жанкент тарихы ғасырлар қойнауында жатыр. Қаланың гүлдену дәуірі ІХ ғасырды ІІ-жартысы мен ХІ ғасырдың алғашқы ширегі. Жанкент шаһары-аумағы 15-20 гектар, егіншілігі, саудасы мықтап өркендеген қала болды. Қала маңындағы ирригациялық жүйелер егіншіліктің шаруашылықтағы негізгі басты саласы болғандығын әйгілеп тұр. Ол кезеңде Арал теңізін Жент теңізі деп атаған. Жанкент тұрғындары осы теңіз маңынан үлкен тұз көзін тауып, Қытай, Иран, Үндістан елдерімен сауда қатынастарын жасаған.
Қыпшақ-қимақ мыңдап мал айдап, Қарлан өткелі арқылы Жанкентке келіп, сауда жасаған. Қаланың шет көшелері құмыра жасаушылардың, ұсақ қолөнршілердің, зергерлердің, қару-жарақ жасаушы ұсталардың балшықтан соққан сабан үйлері мен ұстаханаларына толы еді. Ал шаһар орталығындағы гүлзар баққа оранған, хауыздары мөлдір суға тұнған қала бектерінің биік дуалмен қоршалған үйлері болды.Қала сырты үш орам болыпсуға толтырылған орлармен қоршалған. Шаһардың сыртпен араласатын төрт қақпасы болды.
Әрбір жұма күні шаһар орталығындағы базар алаңында сауда қызу жүріп жататын. Жанкенттің шығыс пен батысты жалғастырып жатқан Ұлы Жібек жолы бойындағы тоғыз жолдың торабына орналасуы қаланың географиялық, экономикалық маңызын арттыра түсті. Қытай жібектері, Үнді маталары мен жемістері, араб елдерінің құрмасы, науаты, Иран құлдары базарда өтімді тауар болып саналатын.
Оғыздарда қалалы мәдениет жоғары дамыды. Х ғасырда Жанкент бойының оғыздары Жайықтағы печене (печенег) және башқұрттармен 34 жыл жауласады (922-956 ж.ж). 956 жылдан соң бұл алалық түркімен және қыпшақ оғыздарының арасында өтеді. Негізінде ұлыстың түбіне жеткен де осы қайшылық болды.
Ислам мәдениеті Сыр өңіріне Хорезм, Бұхар, Отырар арқылы еніп, Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ ұлысы бүлінеді. Яғни Жанкент оғыздарының арасында көсемі Қазан-Салор мұсылман дінін 963 жылы қабылдап,ал Қорқыт болса тәңірлік ескі культті (шаманизм) жақтап, қимақ-қыпшақ арасына кетеді. Қимақ (Әлім), Қыпшақ (Қоңырат) тайпалары көшпелі тұрмыста қалып шаман нанымын тұтынады. Ал Жанкент болса, Қазан-Салордың (Түркмен) елі болып қалады.
ХІ ғасырдың басында оғыздардың бір қанаты - селжуктар күшейіп, Селжұқ мемлекетін құрады. Әлемге әйгілі болған осы мемлекеттің сюбашы (көсемі) Селжұқөз жолын осы Янгикенттен 935 жылы бастаған болатын. 1034 жылы Селжұқ әскерінің қолбасшысы Тұғрылбек Хорасан патшалығын әскери күшпен өзіне қаратады. Бұдан соң селжұқтарға Хорезм, бүкіл Иран мен Азербайжан бағынады. 1055 жылы Тұғрылбек араб халифатының астанасы-Бағдатты басып алады. Бағдатта Тұғрылбек сұлтан болып отырады.
Тұғрылбектен кейін сұлтан болған Алып Арысланның және оның баласы Жәлеледин Мәлік шахтың бүлік жүргізген кезінде селжұқтар қатты күшейді. Қытайдан Жерорта теңізіне, кавказдан Иеменге дейінгі созылып жатқан жерлерде селжұқтар билейді. Жәлеледин Мәлік шахөлген соң, оның орнына отырған баласы Санжар астананы Хорасаннан Мервке (Түркіменстан), одан Жанкентке көшіреді. Жанкент мықты бекініске айналды. Парсы тарихшысы Равэнди 1158 жылғы оғыздар мен селжұқтардың арасында болған соғыстың дерегін келтіреді. Бұл екі тайпа оғыздардың екі бұтағы болса да, Санжар сұлтан тұсында өзара қатты жауласқан. Осы шаһарда Хорасанды, Шығыс Иранды, Хорезм мен Мауреннахрды билеген Селжұқ сұлтаны Санжардың өкіметі 1153 жылы тіршілігін тоқтатты. ХІІІ ғасырда монғолдардан ығысқан олар Кіші Азия, Анадолы жеріне барып, Селжұқтар династиясын (1225-1258) құрады.
1219 жылдың күзінде Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ қалалары монғол-татар шапқыншылығы салдарынан күл талқан болып қирады. 400 жыл бойы қалалы мәдениет жасағын оғыз-қыпшақ тайпалары таға да көшпелі өмірге түседі.
Монғол-татарлар салған ойран басылмай жатып-ақ, Янгикент сауда мен қолөнер орталығының бірі ретіндеқайта көтеріліп, ХІҮ ғасырда гүлдену шегіне жетті.Мұсылман мәдениеті ықпалында болған бұл қала Жаңақала-Жанкент деп аталады.
Алайда ХҮ ғасырдан бастап қала жазба деректерден кездеспейді. Қала жоғалады. Оның жойылу себебі неде?
Қала бірнеше жойқын соғысты басынан өткерді. Бірі жолындағының бәрін талқан қып, төбеге айналдырған монғол-татар шапқыншылығы. Енді бірі Ақсақ Темірдің тонау-талқандау жорықтары. Мүмкін осы соғыстар суармалы егіншілікпен айналысқан, бейбіт ғұмыр кешкен қала халқын тоз-тоз еткен де шығар.
Араб саяхатшысы Хафизи-Абрудың жазбаларында Сырдарияның ХҮ ғасырда Отырар тұсынан батысқа бұрылып, Әмудариямен біргеКаспийге құйғандығын айтады. Әрине бұл Сырдың төменгі ағысындағы Жанкент қаласына да ықпалын тигізбей қоймайды. Егіс алқаптары, ирригациялық жүйелер су жүрмегендіктен құм басып шөлге айналады. Негізгі тіршілік су болған, егіншілік айналысқан қала тұрғындарының шаһарды тастап кетуіне мұның да себеп болуы әбден ықтимал.
Жанкент қаласының орнын бірнеше рет қазып зерттеген ғалым П.И.Лерх (1857 ж). Ол кісі көрген кезде қаланың ескі қабырғалары, кейбір архитектурасы,көшелерінің ізі әлі жоғала қоймаған. Сыртынан қарағанда Жанкент қаласының түрі үлкен төбе сияқты үйінді болып жатады. Оның аумағы төрт бұрышты, жан-жағы тұтасымен биік қыш қамалмен қоршалған. Қамал қабырғасының қалыңдығы 6 метрдей. Ең жақсы сақталғаны оңтүстік қабырғасы, онда қатар - қатар тізбектелген бірнеше биік мұнаралар, оқ ататын тесік көздер сақталынған. Ең биік мұнара оңтүстік батысында болған. Қаланың ортасында жан-жағын қоршаған ескі сарайдың орны, онда ел басқарушылары тұрған.
Үйлердің орнын, қабырғасын аршып көргенде, одан көптеген архитектура үлгісі, қабырғаға түсірген суреттер, күйдірілген кірпіштер, көк қызғылт шынымен (глазурь) жапқан көзе тақталар, террокоталар, ғанышпен жасалған өрнектер, көзе сынықтары, араб жазуымен әшекейленген сауыттар, тағы сол сияқты өнер өрнектері табылған. Қазғанда табылған өзгеше нәрсенің бірі-сол ескі дәуіде әдемі дүние жасайтын шеберхананың орны. Оны қазғанда ішінен кірпіш күйдіретін, көзе сауыт күйдіретін, әдемі глазурь шынылары, шеберхана орындары табылған. Олардың барлығында сол кезде өндірісте істеген жұмыстардың қалдығы көп табылған, соның бірі-араб әріпімен жазылған кірпіш.
IX-X ғасырларда орталығы Сырдарияның төменгі ағысындағы Янгикент (Жанкент) қаласы болған. Оғыз мемлекетінің қалыптасуы толық аяқталады [4, 132 б]. Оғыздарда қалыптасқан мемлекеттің болғаны туралы алғашқы хабарлар ортағасырлық араб тарихшылары әл-Якубидің (IX ғасыр) және Ибн әл-Факихтің (X ғасыр) шығармаларында кездеседі. Араб деректемелерінде, сонымен қатар, оғыздардың әулеттік билеушілерінің Сырдарияның төменгі бойы мен Арал өңірін басып алғанға дейін-ақ өздерінің ордасы болғаны, оның Ескі Гузия деп аталғаны және оның астана делінгені жайлы айтылады. Оғыздар мәселесін зерттеуші ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, Ескі Гузия шамамен Тянь-Шаньның батыс сілемдері, Шу өзені мен Қаратау аралығында орналасқан болуы керек [2, 316 б]
X ғасырдың аяғы - XI ғасырдың басына қарай Оғыз мемлекеті құлдырай бастайды. Алым-салықтардың шектен тыс көбеюі мемлекеттегі тайпалардың наразылығын тудырып, ақыр аяғы көтеріліске ұласады. Тарихи аңыздарға қарағанда, бұл көтерілістер өкімет басына X ғасырдың орта кезінде билікке келген Әли ханның басқаруына қарсы жүргізіледі. Мемлекет ішіндегі талас-тартыс, наразылықтарды X ғасырдың орта шенінде Женд маңына қоныстанған салжұқ көсемдері тиімді пайдаланды. Олар Жанкенттегі оғыз билеушісіне қарсы көтерілісті бастап, Женд аймағында саяси үстемдікке қол жеткізеді. Бірақ, бұқараның қолдауынан айрылған олар көп ұзамай Женд аймағынан кетуге мәжбүр болады. Бұл оқиғалар Әли ханның мұрагері Шахмәлік өкіметінің нығаюына әсер етеді. Оның тұсында мемлекет күшейіп, 1041 жылы оғыздар Хорезмді басып алады. Алайда, екі жылдан кейін Шахмәлік салжұқтардың қолына түсіп, өлтіріледі. Этникалық құрамның әртектілігі, билеушілерге қарсы халық наразылығынан туындаған көтерілістер, салжұқтармен арадағы ұзақ жылғы соғыстар оғыз жабғулары мемлекетінің іргесі сөгіліп, әлсіреуіне әкеледі. Мұндай саяси картина жаңадан бой көтеріп, Еуразия далаларындағы саяси билікке ұмтылған қыпшақтардың XI ғасырдың ортасына қарай Оғыз мемлекетін күйретіп, басып алуына қолайлы жағдайлар жасайды. Осылайша, Сырдарияның орта ағысынан Еділге дейінгі аймақты жайлаған Оғыз мемлекеті қыпшақтардың соққысынан құлайды. Оғыздардың бір тобы Шығыс Еуропаға, Кіші Азия жеріне кетуге мәжбүр болса, енді біразы Мауереннахрдың Қарахан әулетінің және Хорасанның салжұқ билеушілерінің қол астына өтеді. Қыпшақтардың қол астында қалған оғыздардың кей тайпалары кейін Дешті Қыпшақтың түркі тілдес тайпаларына сіңісіп кетеді [7, 115 б].
1.2. Жанкент қалашығындағы археологиялық зерттеулер
Сыр өңіріне XVIII-XIX ғасырларда келген зерттеушілердің қызығушылықтары ортағасырлық Жанкент қаласына түсті. Себебі ескерткіштің географиялық орналасуы өте қолайлы, яғни тоғыз жолдың торабында болуы және 1739 жылғы кіші жүздің ханы Әбілқайыр өзіне бекініс ретінде Жанкентті қайта тұрғызып беруі туралы өтініші еді. Осы жағдайдан кейін 1740-1741 жылдары Сырдың төменгі ағысындағы аймақты аралап бақылауға поручиг Д.Гладышев пен геодезист Муравин келеді. Олар жазбаларында Жанкент қаласына ерекше назар аударып, қаланы Янкент деп атайды. Зерттеулерінде Жанкент қаласының сол кездегі сипатын беріп және тағы басқа ескерткіштердің орналасқан жерлерін көрсетеді [8, 8-10 бб].
Ал XIX ғасырдың ортасынан Сыр бойында Патша үкіметінің бекіністері тұрғызыла бастайды. Осыған байланысты өлкенің тарихи және саяси маңыздылығы артып зерттеу жұмыстары кеңейе түседі. Бұл зерттеулерді П.И. Рычков, М.Мейер, А.Левшин, А.И. Макшеев, В.В. Григорьев, С.Ремезов сынды әскерилер жүргізген болатын.
П.И. Рычков: Сырдарияның Аралға құяр сағасында орналасқан Жанкенттің қирандыларына қарап қаланың көлемі үлкен деп сипаттап, сол жерді мекендеген халық арасында ескерткіш жыландар шабуылынан құлағаны туралы аңыз бар екендігін және жоғары да айтылған кіші жүздің ханы Әбілқайырдың өтініші жайлы өзінің Орынбор губерниясының топографиясы атты еңбегінде атап өтеді [8]. Ал А.И. Макшеев Сыр өңірінің археологиялық ескерткіштері, табиғи және географиялық жағдайы туралы толыққанды мәліметтерді Путешествия по киргизским степямь и Туркестанскому краю атты еңбегінде береді [9].
Оғыз мемлекетінің ордасы болған Жанкент шаһарына алғашқы қазба жұмысын 1867 жылы П.И. Лерх жүргізген. П.И. Лерх өз еңбегінде бекіністің сипатын беріп және жер суландыру жүйелерінің жағдайы туралы жазады. Ескерткіштің топографиялық жоспарын жасайды. Ол Сыр бойында жүргізген зерттеулері кезінде ортағасырлық жазба деректерде Жанкент қаласымен қатар Женд қаласына да біршама ізденіс жұмыстарын жүргізеді. Нәтижесінде Түркістан өлкесіне жасаған бұл сапарының есебі 1870 жылы Орыс Императорлық Археология Қоғамының хабаршысында жарыққа шықты [10]. П.И. Лерхтен кейін 1867 жылы Жанкент қаласына суретші В.Верещагин келіп, көптеген жәдігерлерді жинаумен айналысады [8, 11 б].
Осы зерттеушілерден кейін өлкені зерттеу азайды. ХХ ғасырдың басында саяси жағдай ушығып әйгілі Қазан төңкерісі болып өтті. Нәтижесінде Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы құрылғаннан кейін өлкемізді зерттеу қайта қолға алынды.
Шығыс Арал маңының зерттелуінің маңызды бір бөлігі ХХ ғасырдағы көрнекті ғалым С.П. Толстов жетекшілік еткен Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы. Осы экспедиция негізінде Сырдың төменгі ағысында көшпелі өмір тұрмысымен және егіншілікпен айналысқан халықтардың мәдениетінің тоғысқан жері екені дәлелденді. Сонымен қатар осы аймақтың халықтардың қалыптасуындағы рөлі, олардың тұрмысы, көшіп-қонуы және осы жерде саяси және этномәдени байланыстар болғанын көрсетті. С.П. Толстовтың жетекшілігімен ХАЭЭ-сы Сырдың төменгі ағысын 1946 жылдан бастап зерттей бастады. Құрамында археологтар, топографтар, топырақтанушылар, геологтары бар бұл экспедиция Арал маңында 1990 жылдарға дейін жұмыс жасады. И.А. Аржанцеваның пікірінше ХАЭЭ-сының жұмыс кезеңін үш топқа бөліп қарастыруға болады:
Бірінші кезеңі. 1937-1941 жылдар аралығы, яғни соғысқа дейінгі кезең.
Екінші кезеңі. 1945-1970 жылдар аралығы, яғни соғыстан кейінгі кейінгі кезең. Экспедицяның бұл кезеңінде ең көлемді және жемісті жұмыстар жүргізілген. Осы екінші кезеңде ХАЭЭ-нан мықты ғылыми кадрлар дайындалды. Солардың ішіндегі белгілі археологтар: М.И. Итина, Б.В. Андрианов, Е.Е. Неразик, Б.И. Вайнберг, Л.М. Левина, А.В. Виноградов, Ю.А. Рапопорт, О.А. Вишневская, М.Г. Воробьева, Н.Н. Вактурская және т.б. ғалымдарды тәрбиелеген үлкен мектеп қалыптасты.
Үшінші кезеңі. 1980-1990 жылдар аралығын қамтиды. Бұл уақытта саяси жағдайға байланысты қазба жұмыстары азайып (Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ыдырауы негізгі себеп), нәтижесінде тоқтады [11, 65 б].
Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының алдында мынадай мақсаттар тұрды: өңірдегі ежелгі ескерткіштерді зерттеу; Сырдың төменгі ағысындағы жер суландыру жүйесінің даму процесін және оның халық өміріндегі маңызын табу; ежелгі және ортағасырдағы табиғи құбылысты зерделеу және осы экологиялық жағдайдың халықтардың көшіп-қонуындағы рөлін анықтау; Сырдың төменгі ағысын неолиттен ортағасырға дейінгі этникалық тарихи дамуын зерттеу; Сырдың төменгі ағысын мекен еткен халықтардың Хорезммен, т.б. елдермен этномәдени, саяси және экономикалық байланыстарын зерттеу (жазба және археологиялық деректер бойынша); Шығыс Арал маңының алғашқы адам қоныстарынан ортағасырға дейінгі тарихи елесін жасау болатын [12, 43-44 бб].
Арал маңына жүргізілген көп жылғы еңбектің нәтижесінде жүздеген археологиялық ескерткіштер ашылып, олардың қиын жер суландыру жүйелері мен экологиялық жағдайға байланысты сұрақтарға жауап табылды.
1946 жылдың күзінде ХАЭЭ-сының барлау отряды Сырдың көне арналары - Жаңадария мен Қуаңдария бойына барлау жұмыстарын жүргізеді. Осы жылдың оныншы қазанында Жанкент маңында қалалар тобына барлау отряды Жосалы-Қазалы бағытында ұшып, Қазалыға жетеді. Он бірінші қазанда Жанкент қаласының жанына келіп тоқтайды. Барлау отряды қаланың әуеден суретін түсіреді. Қала бетіндегі археологиялық материалдарды жинақтайды. Жанкенттің беткі қабатынан түсі қызғыштау келген, жақсы күйдірілген, олардың сырты қолмен штамбдап басу және геометриялық бейнелер арқылы өрнектелген керамикалар шықты. Мұндай керамикалар 1939 жылы қазіргі Түркіменстан Республикасының ортағасырлық Куня-Уаз қаласында да кездесті. Сол себепті қаланың өмір сүру уақытының соңғы кезеңін Х-ХІ ғасырлармен мерзімдейді. С.П. Толстов қаланың осындай ерекшеліктеріне қарап Шығыс Арал маңында орналасқан батпақты қалалардың дамуында үш этнографиялық кезеңді атап өтеді. Олар:
1) жергілікті мәдениет, түбірін қола немесе антикалық дәуірден алған және сол дәуірдің дәстүрі сақталып қалған.
2) осы мәдениетке Маңғолия мен Алтай маңында өмір сүрген түрік тайпаларының (байырғы түркі тайпалары да болуы мүмкін) мәдениеті қатты әсер етті.
3) Осы жергілікті халыққа Орталық Азия мемлекеттері, соның ішінде Хорезм мен Жетіасар мәдениетінің үздіксіз әсер етуі.
Жоғарыда айтылған тұжырымдарды талдай келе С.П. Толстов оғыз тайпалары да, олардың байырғы аталары да көшпелі өмір сүрмеген деген ұстанымға келеді. Бұл тайпалардың тұрмысы жартылай көшпелі және жартылай отырықшы күйде болған. Олар көбінесе мал шаруашылығымен (сүйектердің көптеп табылуына байланысты) және балық аулау кәсібімен (батпақты аймақта орналасуына байланысты) айналысқан деп көрсетеді. Тиісінше қаланың өмір сүру кезеңін антикалық кезеңнен Х-ХІ ғасырларға дейін өмір сүргенін айтады [8, 57-71 бб]. Дегенмен осы экспедицияның мүшесі Л.М. Левина өзінің зерттеу жұмыстарында қаланың ХIV ғасырға дейін өмір сүруі мүмкін деп болжам жасайды [12, 77 б].
Экспедиция құрамынан 1952 жылдан бастап Б.В. Андрианов жетекшілігімен археологиялық-топографиялық отряд құрылып, Арал өңірінің, Сырдың ежелгі және қазіргі уақытқа дейінгі жасанды жер суландыру жүйелерінің зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жалпы Арал маңының құмды үлкен аумағында Сырдарияның төрт төменгі арнасы таралады. Олар: Іңкәрдария, Жаңадария, Қуаңдария, Ескідариялық. Осы Сырдың төменгі арналары өңір тарихында үлкен маңызға ие болды. Олар ежелден бері осы жердегі халықтың мекендеуіне, өркениеттің дамуына септігін тигізді. Ортағасырлық қалалар мен қоныстардың жер суландыру жүйелері Сыр бойына көптеп таралған. Шығыс Арал маңын мекендеген халықтар мен Хорезм арасында ХІІ-ХІІІ ғасырларда соғыстар тоқтатылып тыныштық орнайды. Араларында сауда-саттық пен мәдени байланыстар жүреді. Дәл осы тұста аймақта жер суландыру жүйелері қарқынды дамиды. Өңірге жүргізілген археологиялық-топографиялық жұмыстар бұл жерден дамыған жер суландыру жүйелері бар екенін көрсетті. Батпақты қалалардың аумағында ортағасырлық каналдар мен арықтардың орны кездесті. Зерттеу барысында Кескен күйік қаланың солтүстігінде қалыңдығы 1-2 метр болатын (5-7 барлау, 1963 жыл) арық ізі табылды. Ол жерден VІІ-ІХ ғасырлармен мерзімделетін керамикалар шықты. Тағы басқа жерден (барлау 8, 1963 жыл) қалыңдығы 20-25 метр болатын екі канал жақсы көрінеді. Олар қалыпты жерден төмендеу келген, түсі қаралау және бетінде өсінділер көптеп кездеседі. Бұл жерден табылған керамикалар қаланың өмір сүру уақытымен сәйкес келуі, суландыру жүйелерінің ортағасырлық екенін көрсетеді. Бірақ кейбіреулері ұзақтау мезім өмір сүрген.
Сырдария өзенінің бойында жүргізілген жерден жасалған маршруттар мен әуеден түсірілген фотосуреттер арқылы егін алқабының әрі қарай даму процесін көруге көмектесті. Негізінен аймақтағы егін шаруашылығы Сырдария өзенінің табиғи ағынына тікелей байланысты болған. Себебі, өзеннің негізгі ағыны бұл уақытта әлі халықтың бақылауына алынбай, табиғи жолмен жүретін еді. Бұл зерттеулер Сырдың төменгі ағысында ортағасырда суландыру жүйесінің қарапайым түрі пайдаланылғанын көрсетті. Суландыру мына сызба бойынша жүрді: өзеннің негізгі арнасы - өзеннің ескі арнасы (су қоймасы) - магистральді канал - ұсақ суландыру каналдары - егіс алқабы. Егіс алқабына су кейде негізгі арнадан табиғи жолмен құятын болған. Ал өзен суы тоқтағаннан кейін өзеннің ескі арнасы су қоймасы ретінде пайдаланылып алқапқа су жасанды жолмен құйылды. Сырдың төменгі ағысында да, Хорезмде де ерте темір дәуірінде тіктөртбұрышты суландыру түрі қалыптасса, ортағасырда ол жапырақты суландыруға ауысады [13, 207-216 бб].
Алдына қойылған айқын мақсаттар негізінде жұмыс атқарған Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының зерттеулері Сыр өңірінің өте ерте заманнан қазіргі күнге дейін Батыс пен Шығыс арасындағы, көшпелі және отырықшы мәдениеттер арасындағы байланыстырушы алтын арқауы болып келе жатқандығын дәлелдеді. Оған куә - осы зерттеулер барысында ашылған өлкедегі жүздеген археологиялық ескерткіштер.
Жоғарыда айтылғандай ХАЭЭ-сы 1990 жылдардың басындағы дағдарыс пен өзгерістерге байланысты археологиялық зерттеу жұмыстарын тоқтатты. Үзіліп қалған бұл зерттеулер он жылдай уақыт өткен соң ғана, еліміз тәуелсіздік алып, аяғына нық тұрған шақта қайта қолға алынды.
2004 жылы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тікелей басшылығымен жасалған мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясында Сыр өңірі ескерткіштерін зерттеудің жаңа кезеңі басталды. Осы жылы Қызылорда қаласында Арал аймағының археологиялық зерттелуі: жетістіктері мен болашағы атты халықаралық ғылыми конференция өткізіліп, Арал маңының ежелгі және ортағасырлық тарихын кешенді зерттеу мақсатында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты және Ресейдің Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институты арасында үшжақты келісім-шарт жасалды. Содан бері университет Арал маңының ежелгі және ортағасырлық тарихын зерттеуге бағытталған ғылыми ізденістерін үзбей жүргізіп келеді [25, 176-177 бб].
Бұл тарауда жоғарыда айтылған университетіміздің Жанкент қалашығына жүргізген археологиялық қазба зерттеулерін екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Себебі 2005-2010 жылдар аралығында қазба жұмысы университет қаржыландыруымен жүргізілген. Осы жылдары университет археология және этнография салалары бойынша мамандар дайындауға ерекше назар аударды. Мәскеу қаласындағы Ресей Ғылым Академиясы Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының аспирантурасына алты маман жіберілуі бұл бағыттағы жұмыстың бір саласы.
Сырдарияның төменгі ағысы бойында орналасқан ескерткіштерді әрі қарай зерттеу, археологиялық ізденістердің нәтижелерін ғылыми айналымға енгізу мақсатында университет жанынан 2011 жылдың 1 қазанында Археология және этнография ғылыми-зерттеу орталығы құрылды. Бұл Сыр өңірінің ежелгі және ортағасырлық ескерткіштерінің сырын ашуға, сол арқылы еліміздің тарихын жаңа ғылыми мәліметтермен толықтыруға жасалған нақты қадамдар қатарында [25, 176-177 бб].
Орталық ашылғаннан бастап, яғни 2011-2015 жылдар арасында Жанкент қаласына жүргізіліп келген зерттеулер жаңа қарқын алды. Сонымен:
Бірінші кезең. 2005-2010 жылдар аралығында Жанкент қаласына жүргізілген қазба жұмыстары:
1) 2005-2009 жылдар аралығында қазба жұмыстары университет қаржыландыруымен жүргізілді;
2) 2010 жылы т.ғ.к. М.С. Қараманова жетекшілік еткен Роль городище Джанкент в историко-культурном развитии тюркского мира атты жобасы бойынша жүргізілді;
Екінші кезең. 2011-2015 жылдар аралығында Жанкент қаласына жүргізілген қазба жұмыстары:
1) 2011 жылы т.ғ.к. И.А. Аржанцева жетекшілік еткен Wenner Gren Foundation жобасы бойынша жүргізілді;
2) 2012-2014 жылдар аралығында т.ғ.к. Ә.Ә. Тәжекеевтің жетекшілігімен Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің қаржыландыруымен Сырдарияның төменгі ағысы қалаларының ортағасырлар кезеңіндегі этномәдени байланыс-тардағы рөлі (Жанкент қала жұрты) жобасы бойынша жүргізілді;
3) 2015 жылы т.ғ.к. Ә.Ә. Тәжекеевтің жетекшілігімен Қызылорда облысы әкімдігінің қаржыландыруымен Қызылорда облысы, Қазалы ауданында орналасқан Жанкент қалашығына археологиялық зерттеулер жобасы бойынша жүргізілді.
Бастапқыда, 2005 жылғы үшжақты келісім бойынша Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Ә.Х. Марғұлан атындағы институтының қызметкерлері қазба жұмыстарына қатысты. Кейіннен, 2006 жылы осы институттың бұрынғы қызметкерлерінің тобы (К.М. Байпаков, Д.А. Воякин) Археологическая экспертиза деп аталатын ЖШС-гін құрып Жанкентте жұмыстарын бөлек жалғастырды. Өкінішке орай, бұл серіктестіктің Жанкенттегі археологиялық қазба жұмыстары көптеген қателіктермен және келісілген жоспар бойынша жүргізілмей келеді. Бұл жұмыстар археологиялық академия қауымының бірігіп қойған талаптарына сәйкес келмейді.
1.3 Жаңа зерттеулер
Қазалы ауданындағы ортағасырлық Жанкент қалашығында Жанкент қалашығындағы аспан асты музейі және далалық зерттеу жұмыстарының нәтижелері тақырыбында далалық семинар өтті. Жанкент қалашығы Қа - зақ - - станның ортағасырлық та - ри - хын, соның ішінде түркі-оғыз тайпаларының тарихын зерттеуде тірек саналады. Кө - не ескерткішті 2005 жыл - дан бе - рі Халықаралық Жан - кент архео - логиялық экспе - ди - циясы зерттеп келеді. Ар - хеолог, та - рихшы, остеолог, топы - рақ - танушы, архитектор, гео - фи - зик және т.б. ғалымдардан құ - - рал - ған экспедиция кешенді архео - логиялық және пән - аралық зерттеу әдіс - терін пайдалануда.
Семинарда Жанкент қала - - шы - ғындағы 2016-2020 жыл - дары бірлесіп жүргізілген ғы - - - лыми-зерттеулерінің нәти - желері, қалашық аумағында аспан асты музейін ұйымдастыру, ескерткішті сақ - - - тап қалу және қайта қал - пына келтіру жұмыстары та - ныс - ты - рылды. Облыс аума - ғын - - дағы ар - хеологиялық ес - - керткіштерге барлау жұмы - сын жүргізу, мо - ниторинг, сарап - тама жасау, өңірдің ішкі туриз - мін дамыту секілді өзекті мәсе - лелер сара - ланды.
Айта кетейік, биылғы қазба маусымында археологиялық зерттеулермен қатар, архитек - туралық құрылыстарды ың - - ғай - - лау, қайта қалпына кел - ті - ру жұмыстары қолға алын - ған. Ортағасырлық Жанкент ескерткішінде профилактикалық тұмшалау және қайта қалпына келтіру жұмыстары 2016-2020 жж. далалық маусымдарында жүргізілді Жұмыстың мақсаты - ескерткіш аумағындағы архитектуралық құрылыстарды сақтау және музеефикация жұмыстарын жүргізу.
Аталмыш жұмыстар, ескерткіштегі негізгі екі қазба нысандарында жүргізіліп жатыр: №1 және №2 қазбалар.
№1 қазба нысаны. Алғашқы болып қазба аумағында археологиялық тазалау жұмыстары жүріп өтті. Тазалау жұмыстары жүріп өткеннен кейін осы архитектуралық құрылыстардың мезгілді жауын-шашыннан бұзылғаны белгілі болды. 2018 жылы тазалау жұмыстарынан кейін аршылған архитектуралық құрылыстардың 2005-2006 ж. жағдайымен салыстырғанда 40 пайызға нашарлағаны байқалды.
Археологиялық қазба жұмыстары жүргізілгеннен кейін профилактикалық тұмшалау жұмыстары жүргізу әдістері пайдаланылды: Әрі қарай ағаш және металдан құралған жабындының құрылысы жүргізілді. Атап өтетін жайт, осы бағыттағы жұмыстар тиіміділігін көрсетті. Себебі, жабындының астында тұрған құрылыстар қалыпты сақталуда. Жабындының құрылысы 2017 жылы басталып, 2018-2020 жылдары жалғасын тапты. Қазіргі уақытта жабынды №1 қазба нысанының 500 шаршы метрден жоғары бөлігін жауып тұр
Профилактикалық тұмшалау және қайта қалпына келтіру жұмыстары барысында № 1-9 тұрғын бөлмелердің қабырғалары, суфалары, ошақтары қайта қалпына келтірілді. Тұрғын бөлмелерге орталық ошақ тұғырнамаларының және тандыр ошақтардың көшірмелері қойылды
2020 жылдың далалық маусымында профилактикалық тұмшалау және қайта қалпына келтіруден өткен №1 қазбаның бөлігі тағыда күріш кебегі қосыған сазды топанмен қайта сыланды
Сонымен қатар, №1 қазба нысаны маңында ағаш материалдардан уақытша жол жасалды. Жолдың ұзындығы 36 м-ді, ені 80 см-ді құрайды.
Профилактикалық тұмшалау және реконструкция жұмыстары жүргізілген кейін №1 қазба аумағына ақпараттық тақтайша орнатылды. Тақтайшада зерттеу тобы, зерттеу нысанының сипаттамасы көрсетілген.
№2 қазба нысаны. Ағаш және метал материалдардан құралған жабынды 2017 жылы №2 қазба нысаның аумағына да тұрғызылған болатын (солтүстік қорған қабырғаның қимасына). Жабындының жалпы көлемі 100 шаршы метрді құрайды, ол қиманың барлық бөлігін жауып тұр [5]. Дегенмен, кейіңгі уақыттағы бақылау жұмыстары қима борттарының жауын-шашын, жел әсерінен езіліп төменге қарай жиналғанын байқадық. Осыған байланысты биылғы далалық маусымда қиманың ішкі бөлігі тазаланды (98 сурет) және шығыс бортына ағаш материалдардан арнайы құрылыс салынды (99; 101 сурет). Құрылыс бір жағынан қима бортының құламауына тіреу болады. Екінші жағынан, ақпараттық тақтайша қызметін атқарады Тақтайшада қиманың екі бортының толық мағлұматтары берілген сызбалары бекітілген.
Сонымен қатар, 2020 жылы қалашықтың солтүстік қорған қабырғасында орналасқан үш мұнарасы, олардың арасы тазаланды. Қабырғаның жоғыры бөлігіне шығу үшін ағаш материалдардан баспалдақ салынды.
Осылайша, зертеушілер қалашық ішін - дегі тұрғын үйдің ежелгі қал - пын қайта жандандырды. Бұл іс-шаралардың түпкі мақ - - саты - аршылған нысан - дарды ашық аспан астын - дағы музейге айналдыру жолын - дағы алғашқы қадамдар бо - лып табылады, - дейді ор - та - лық же - текшісі Әзілхан Тә - жекеев. Ғалымдардың пікі - рінше, келешекте осы бағыт - тағы жұмыстар Жанкент қа - ла - шығының аума - ғында ар - хео - - логиялық парк қа - лыптас - тыруға мүмкіндік береді.
Еске сала кетсек, бұл жұ - мыстар 2005 жылы басталған кешенді зерттеудің жалғасы. Осы аралықта ескерткіштің 3000 м² бөлігі зерттеліп, та - был - - ған 200-ге жуық экспонат об - лыс музейлерінің қорына өт - кізілген. Ал, 2014 жылдан бас - тап қазба жұмыстарын Қорқыт ата атындағы Қызылорда мем - - лекеттік университетінің Ар - - хеология және этнография ғылыми-зерттеу орта - лы - - ғы об - лыстық бюджет есе - - - бі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ортағасырлық Жанкент қалашығының топографиясы жане құрылымы (жаңа зерттеулер бойынша)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. Жанкент қалашығының зерттелу тарихы
0.1 Жанкент қалашығы жайлы жазба деректер 7
0.2 Жанкент қалашығындағы археологиялық зерттеулер 11
0.3 Жаңа зерттеулер 16
ІІ ТАРАУ. Жанкент қалашығының топографиясы
2.1 XIX-XX ғасырдың ортасындағы Жанкент қалашығының жоспары және құрылымы 19
2.2 Шахристан 22
2.3 Цитадель 30
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 37
ҚОСЫМШАЛАР 40
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ел Президенті Сыр - Алаштың анасы деп атаған киелі өңір-көне дәуір шежіресі, мәңгі өшпес те өлмес тарихи және мәдени мұралардың асыл көмбесі. Ғалымдардың зерттеуінше, бұл қасиетті мекенде біздің заманымыздан екі мың жыл бұрын дамыған адамзат өркениеті дүниеге келген. Осы өңірдегі ежелгі және ортағасырлық Шірік-Рабат, Алтын Асар, Жанкент, Жетіасар, Моншақты Асар, Жент сияқты қырыққа жуық қираған қалалардың орны бабалар дәуірінің ескерткішіндей. Зерттеу жұмысында Шығыс Арал маңы, Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы Жанкент қалашығының тарихы, мәдениеті және осы кезге дейінгі жүргізілген зерттеулер кеңінен қаралады. Сонымен қатар Жанкент қаласының Арал маңындағы тарихи дәрежесі айқындалып көрсетіледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сыр өңірі - батысында Арал теңізін, солтүстігі мен шығысында Орталық Қазақстанға дейін, ал оңтүстігінде Қызылқұм мен Қарақұм шөлейттеріне дейінгі жерлерді қамтитын Тұран ойпатының бір бөлігі. Сырдария өзені Аралға құяр сағасында бірнеше салаларға бөлінеді. Олар: Іңкәрдария, Жаңадария, Қуаңдария және Ескідариялық. Біздің заманымыздың І мыңжылдығының соңында Ескідариялық арнасы кеуіп, бұл жерде Жетіасар мәдениетін қалыптастырған халық көше бастайды. Осы жерден үдере көшкен халықтың бір бөлігі Сырдарияның қазіргі арнасының Аралға құяр жерінен Батпақты қалалар мәдениетін өркендетті. Олардың қатарына Кескен-күйік қала, Жанкент және Күйік қала жатады. Патша үкіметі кезеңіндегі зерттеушілер бұл аймақты мекендеген халықтар көшпелі өмір сүрген деген пікір қалыптастырған еді. Соңғы зерттеулер болса бұл пікірге өзгеріс енгізді. ХАЭЭ-сының зерттеушілері мен отандық ғалымдар (Ж.Құрманқұлов, К.Байпақов, М.Елеуов, Ә.Тәжекеев) Сырдың төменгі алқабын мекендеген халықтың негізгі тұрмысы ежелден жартылай көшпелі мал шаруашылығы мен егіншілік кәсібі екенін дәлелдеп жатыр. Отырықшылықтың дамуы қала мәдениетінің қалыптасуына әкелді. Ұлы Жібек жолының бойында орналасып, мықты бекіністі қорғаныс жүйесі мен әскери құрылымы жақсы дамыған қалалары Арал маңы оазисіндегі жоғарғы мәдениет ошағына және сауда-саттық мегополисіне айналған. Сонымен қатар көптеген оқиғалардың ортасында болған бұл аймақтың саяси, экономикалық, мәдени байланыстары Еуразия құрлығында маңызды рөл атқарғандығын тарихтан көреміз. Ел тарихында астаналық дәрежеге ие болған: Арал маңын мекендеген ежелгі сақтардың ордасы - Шірік-рабат, Ортағасырлық оғыз мемлекетінің орталығы болған - Жанкент, Қыпшақ хандығының, Ақ Орданың, кейіннен қазақ хандығының астанасы болған - Сығанақ және 1925-1929 жылдары Қазақ АКСР-нің астанасы атанған - Қызылорда (Ақмешіт) қалалары бұған дәлел болады. Дипломдық жұмыстың өзектілігі Шығыс Еуропа мен Жетісу, Орыс жерлерінің оңтүстігі мен Хорезм арасындағы кең-байтақ аумақта мемлекетіліктің дамуындағы негізгі фактор - оғыз мемлекеті қалыптастырған қала мәдениетінің тарихи маңызын, сонымен қатар, оғыз мемлекетінің астанасы болған Жанкент қалашығының зерттелу тарихы және құрылымы мен жоспары, топографиясын кеңінен қарастырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Жанкент- орта ғасырлардан сақталған көне қала орны. Сырдарияның Арал теңізіне құяр тұсында орналасқан. Жувенидің, Несевидің және Омаридің кейбір еңбектерінде ол Шаһаркент деп те берілген. В.В.Бортольдтің пайымдауынша, Жанкент 10-11 ғасырларда Оғыз мемлекеттік бірлестігі билеушілерінің қысқы ордасы болған. Жанкентте 1867жылы П.И.Лерх және М.К. Приоров кішігірім қазба жұмыстарын жүргізіп, жобасын түсірген. Зерттеуді келесі жылы (1868) В.В. Верщагин жалғастырды. Ал 1946 жылы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы ( жетекші. С.П. Толстов) кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қаланың нақты жобасын сызып, әуеден, суретке түсірген. Ортағасырлық деректерде Жанкент қаласын мұсылмандар қоныстанған. Гардизидің жазбаларында Ертіс өзенінің бойын жайлаған қимақтарға апаратын сауда жолына Жанкент арқылы өткен. Сондай-ақ, Сырдың бойымен Мауренахрдан Жанкентке астық тасылған. Қаланың өрлеген шағы Шыңғысханның шапқыншылығына дейінгі уақыт, яғни 10-12 ғасырлар аралығы. Оның парсыша аты Дех-и-Нау, арабша әл-Карьят әл-Хадиса, түрікше Янгикент, қазақша Жанкент, демек Жаңа қала деген мағынаны білдіреді.
2005 жылы ескерткішті зерттеуде жаңа кезең басталып, яғни Арал маңының тарихын тануда ұлттық көзқарас қалыптасты. Сол жылдан бастап құрамында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің қызметкерлері мен студенттері және Ресей елінің Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының археолог ғалымдары бар Жанкент археологиялық экспедициясы қазба жұмыстарын бастады. Бұл экспедицияның жұмыстары бүгінгі күнде де жалғасын табуда. 2005-2015 жылдар аралығында жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде 2010 жылы Ежелгі қала - Жанкент және Сводный отчет об археологических работах на городище Джанкент в 2005-2007, 2009 годах атты кітаптары баспадан шықты.
Сонымен қатар Материалы Джанкентской археологической экспедиции. Археологические работы на городище Джанкент,
Ортағасырлық Жанкент қалашығында 2013 жылы жүргізілген археологиялық жұмыстардың қысқаша қорытындылары, Early medieval urbanization and state formation east of thе Aral Sea: Fieldwork and international workshop 2011 in Kazakhstan, Средневековые городища древней дельты Сырдарьи т.б. мақалалары ғылыми конференциялар мен газет-журналдарда жарияланды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Шығыс Арал маңы, Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан оғыз тайпаларының ордасы Жанкент қаласының тарихын,маңызын және топографиялық жоспарын айқындау:
1. Жанкент қаласының орналасу аймағын көрсету;
2.Жанкент қаласына байланысты деректерді барынша көрсетіп, талдау жасау;
3.Жанкент қалашығының құрылымын зерттеу
4. Жанкент қалашығына жүргізілген археологиялық зерттеулерді көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны. Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойындағы Жанкент қалашығының тарихы. Сонымен қатар, Жанкент қаласының құрылыс жүйесі мен қаланың ортағасырдағы тарихи орны, зерттеудің негізгі нысаны болып отыр.
Диплом жұмысының деректемелік көзі. Қызылорда облысының ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі бай тарихы баяндалған Сыр елі энциклопедиясындағы мәліметтер пайдаланылды. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Ғылым Академиясы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедциясының ғылыми еңбектерінен және Ресей Федерациясының Н.Н. Михлухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының археолог ғалымдары мен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің қызметкерлері бірлесіп жүргізген Ортағасырлық қалалар: Жанкент қала жұрты атты жобасы бойынша Жанкент археологиялық экспедициясының ғылыми есептері мен еңбектері пайдаланылды. Қызылорда облысының тарихи-мәдени ескерткіштерінің жинағы атты ұжымдық кітабы, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Археология және этнография ғылыми зерттеу орталығының жеке кітап қорынан алынды.
Жұмыстың зерттелу әдісі. Еліміз егеменді болып, еңсесін көтергелі ширек ғасыр уақыт өтті. Содан бері ұлтымыздың тарихы қайта қаралып, әр кезеңге жазылған еңбектер тарихи салыстырмалық әдіспен зерделеніп жатыр. Бұл жұмыстыңда зерттелу әдісінің негізіне Шығыс Арал маңын мекендеген оғыз тайпаларының саяси және мәдени даму процесін, олардың қала салу мен жер суландыру жүйелерінің қалыптасу тарихына байланысты археологиялық материалдар мен жазба деректерді салыстыра отырып талдау болып табылады. Бұл методологиялық әдісті Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының мүшелері С.П. Толстов, Б.В. Андрианов, М.А. Итина және т.б ғалымдар өз еңбектерінде қолданған. Олар көзқарастарында Шығыс Арал маңын мекендеген тайпаларда жер өңдеуші және көшпенді халықтың арасындағы байланыстар бар деп есептейді. Осы зерттеу жұмысында жоғарыда айтылған экспедицияның материалдары бүгінгі күнгі қалыптасқан жаңа көзқараспен қаралады. Сонымен қатар Жанкент қаласына жүргізілген соңғы қазбалардың нәтижелері пайдаланылады.
Жұмыстың қолдану аясы. Дипломдық жұмыс ортағасырдағы Шығыс Арал маңының саяси және мәдени дамуында Жанкент қаласының тарихи рөлін айқындауға көмектеседі. Сондай-ақ, бұл жүргізілген зерттеу жұмысын жоғарғы және орта оқу орындарындағы тарих және археология мамандықтарының студенттеріне Қазақстан тарихын оқытуда, ал мектеп оқушыларына өлке тарихын оқытуда пайдалануға болады.
Географиялық аймағы. Ескерткіш Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Өркендеу ауылының территориясында орналасқан.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Ортағасырлар кезеңі
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе бөлімнен, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталып және оның тәжірибелік маңыздылығы көрсетілген. Диплом жұмысының негізгі мәселесі өңіріміздегі ортағасырлық ескерткіш - Жанкент қаласының ел тарихындағы маңызын анықтау мен оны дәріптеу еді. Осы жұмыс аясында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің бастамасымен өлкедегі тарихи нысандарға жүргізіліп жатқан археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесін көрсету болатын. . Осыған байланысты зерттеу жұмысының мазмұны екі тарау түрінде жасалды.
Қорытынды да зерттеу нәтижесі бойынша негізгі тұжырымдамалар айтылды.
І ТАРАУ. Жанкент қалашығының зерттелу тарихы
1.1. Жанкент қалашығы жайлы жазба деректер
Сан қилы тарихи оқиғаларға куә болған Сыр өңірі оғыз кезеңі деп аталатын IX ғасырдың ортасынан XIII ғасырдың басындағы монғол шапқыншылығына дейінгі аралықты қамтитын уақытта да саяси және тарихи-этникалық процестерден туындаған талас-тартысқа толы аймақ болды. Осы кезеңде өлкедегі табиғи-экологиялық жағдайдың өзгеруі де жергілікті тұрғындардың тұрмыс-тіршілігіне, шаруашылығына, мәдениетіне тікелей әсер етіп, олардың жан-жаққа қоныс аударуына, осылайша, аймақтағы миграциялық процестердің күрделене түсуіне әкелді. Алабында қаңлылардың жетіасар мәдениеті өркендеген Ескідариялық арнасының VIII ғасырдан бастап тартыла бастауы оның тұрғындарының батысқа қарай бет алуына және бір тобы көршілес Амударияның төменгі ағысы бойына көшіп кетуіне мәжбүр етті. Дегенмен, Жетіасарлық тұрғындардың кейбір топтары Сырдарияның жаңадан қосылған арнасы Қуаңдария бойына және ішінара қайта суланған Іңкардария, Жаңадария алаптарына қоныс тепкен болатын. Табиғи-экологиялық өзгерістерден туындап, шиеленіскен осындай этникалық және миграциялық процестер Жетісу жерінен келген оғыз тайпаларының аймақтағы саяси үстемдікке біршама тез жетуіне жағдай жасады. Бұған дейін ортағасырлық араб-парсы жазба деректерінде Канг, Кангха, Қытай жылнамаларында Кангюй аталып келген Сырдария аймағы X ғасырдан бастап Мафаззат ал-гузз - Оғыз даласы деп атала бастайды .
Оғыздар - этникалық қалыптасу тарихы Батыс Жетісу жерінен бастау алатын, IX ғасырдың ортасында Сырдарияның төменгі ағысында саяси билікке ие болып, мемлекет құрған түркі тілдес тайпалар. Олар X-XI ғасырларда көршілес Орта Азия және Шығыс Еуропа мемлекеттерімен тығыз саяси, экономикалық байланыстар жасай отырып, сол кезеңдегі саяси аренада өзіндік беделге ие болды. Сонымен қатар, оғыздар ортағасырларда қазіргі Қазақстан жерінде ғана емес, Орта Азия және Кіші Азия жерлерінде өмір сүрген мемлекеттердің тарихында аса үлкен рөл атқарды. Оғыздардың Сырдария жағасындағы ең атақты қалалары Янгикент (Жанкент), Жент, Үзкент (Өзгент), Баршынкент (Қызқала).
Қорқытпен қосақталып айтылатын тарихи хикаяның бағалысы әсіресе Жанкент қаласы туралы аңыздар. Сол аңыз бойынша бұл қаланы көп заман билеген кісінің бірі елге үгіт-насихат айтушы, өзі жүзден асқан ойшыл қарт болады. Әбілғазының түркімен шежіресінде оғыз елі әр уақыт Жанкент қаласына жиналып, қайы халқынан Инал Яуиды хан көтеріп, оған Қорқыт атаны уәзір ететіні айтылады.
Жазба алғаш рет араб тарихшысы Ибн-Рүстемнің еңбегінде аталады. Сондай-ақ араб географы Ибн-Хаукал оғыздардың басты қаласы Жанкент болды, оны ирандықтар Нау-Керде, арабтар Эл-Харият, сарматтар Дахи Нау деп атаған дейді. Жанкент (Күйік қала)-биікке орналасқан. Жанкент атауының өзі Янгикент- Жанакент-Жанкент (Жаңа қала) деген мағынаны білдіреді. Жанкент тарихы ғасырлар қойнауында жатыр. Қаланың гүлдену дәуірі ІХ ғасырды ІІ-жартысы мен ХІ ғасырдың алғашқы ширегі. Жанкент шаһары-аумағы 15-20 гектар, егіншілігі, саудасы мықтап өркендеген қала болды. Қала маңындағы ирригациялық жүйелер егіншіліктің шаруашылықтағы негізгі басты саласы болғандығын әйгілеп тұр. Ол кезеңде Арал теңізін Жент теңізі деп атаған. Жанкент тұрғындары осы теңіз маңынан үлкен тұз көзін тауып, Қытай, Иран, Үндістан елдерімен сауда қатынастарын жасаған.
Қыпшақ-қимақ мыңдап мал айдап, Қарлан өткелі арқылы Жанкентке келіп, сауда жасаған. Қаланың шет көшелері құмыра жасаушылардың, ұсақ қолөнршілердің, зергерлердің, қару-жарақ жасаушы ұсталардың балшықтан соққан сабан үйлері мен ұстаханаларына толы еді. Ал шаһар орталығындағы гүлзар баққа оранған, хауыздары мөлдір суға тұнған қала бектерінің биік дуалмен қоршалған үйлері болды.Қала сырты үш орам болыпсуға толтырылған орлармен қоршалған. Шаһардың сыртпен араласатын төрт қақпасы болды.
Әрбір жұма күні шаһар орталығындағы базар алаңында сауда қызу жүріп жататын. Жанкенттің шығыс пен батысты жалғастырып жатқан Ұлы Жібек жолы бойындағы тоғыз жолдың торабына орналасуы қаланың географиялық, экономикалық маңызын арттыра түсті. Қытай жібектері, Үнді маталары мен жемістері, араб елдерінің құрмасы, науаты, Иран құлдары базарда өтімді тауар болып саналатын.
Оғыздарда қалалы мәдениет жоғары дамыды. Х ғасырда Жанкент бойының оғыздары Жайықтағы печене (печенег) және башқұрттармен 34 жыл жауласады (922-956 ж.ж). 956 жылдан соң бұл алалық түркімен және қыпшақ оғыздарының арасында өтеді. Негізінде ұлыстың түбіне жеткен де осы қайшылық болды.
Ислам мәдениеті Сыр өңіріне Хорезм, Бұхар, Отырар арқылы еніп, Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ ұлысы бүлінеді. Яғни Жанкент оғыздарының арасында көсемі Қазан-Салор мұсылман дінін 963 жылы қабылдап,ал Қорқыт болса тәңірлік ескі культті (шаманизм) жақтап, қимақ-қыпшақ арасына кетеді. Қимақ (Әлім), Қыпшақ (Қоңырат) тайпалары көшпелі тұрмыста қалып шаман нанымын тұтынады. Ал Жанкент болса, Қазан-Салордың (Түркмен) елі болып қалады.
ХІ ғасырдың басында оғыздардың бір қанаты - селжуктар күшейіп, Селжұқ мемлекетін құрады. Әлемге әйгілі болған осы мемлекеттің сюбашы (көсемі) Селжұқөз жолын осы Янгикенттен 935 жылы бастаған болатын. 1034 жылы Селжұқ әскерінің қолбасшысы Тұғрылбек Хорасан патшалығын әскери күшпен өзіне қаратады. Бұдан соң селжұқтарға Хорезм, бүкіл Иран мен Азербайжан бағынады. 1055 жылы Тұғрылбек араб халифатының астанасы-Бағдатты басып алады. Бағдатта Тұғрылбек сұлтан болып отырады.
Тұғрылбектен кейін сұлтан болған Алып Арысланның және оның баласы Жәлеледин Мәлік шахтың бүлік жүргізген кезінде селжұқтар қатты күшейді. Қытайдан Жерорта теңізіне, кавказдан Иеменге дейінгі созылып жатқан жерлерде селжұқтар билейді. Жәлеледин Мәлік шахөлген соң, оның орнына отырған баласы Санжар астананы Хорасаннан Мервке (Түркіменстан), одан Жанкентке көшіреді. Жанкент мықты бекініске айналды. Парсы тарихшысы Равэнди 1158 жылғы оғыздар мен селжұқтардың арасында болған соғыстың дерегін келтіреді. Бұл екі тайпа оғыздардың екі бұтағы болса да, Санжар сұлтан тұсында өзара қатты жауласқан. Осы шаһарда Хорасанды, Шығыс Иранды, Хорезм мен Мауреннахрды билеген Селжұқ сұлтаны Санжардың өкіметі 1153 жылы тіршілігін тоқтатты. ХІІІ ғасырда монғолдардан ығысқан олар Кіші Азия, Анадолы жеріне барып, Селжұқтар династиясын (1225-1258) құрады.
1219 жылдың күзінде Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ қалалары монғол-татар шапқыншылығы салдарынан күл талқан болып қирады. 400 жыл бойы қалалы мәдениет жасағын оғыз-қыпшақ тайпалары таға да көшпелі өмірге түседі.
Монғол-татарлар салған ойран басылмай жатып-ақ, Янгикент сауда мен қолөнер орталығының бірі ретіндеқайта көтеріліп, ХІҮ ғасырда гүлдену шегіне жетті.Мұсылман мәдениеті ықпалында болған бұл қала Жаңақала-Жанкент деп аталады.
Алайда ХҮ ғасырдан бастап қала жазба деректерден кездеспейді. Қала жоғалады. Оның жойылу себебі неде?
Қала бірнеше жойқын соғысты басынан өткерді. Бірі жолындағының бәрін талқан қып, төбеге айналдырған монғол-татар шапқыншылығы. Енді бірі Ақсақ Темірдің тонау-талқандау жорықтары. Мүмкін осы соғыстар суармалы егіншілікпен айналысқан, бейбіт ғұмыр кешкен қала халқын тоз-тоз еткен де шығар.
Араб саяхатшысы Хафизи-Абрудың жазбаларында Сырдарияның ХҮ ғасырда Отырар тұсынан батысқа бұрылып, Әмудариямен біргеКаспийге құйғандығын айтады. Әрине бұл Сырдың төменгі ағысындағы Жанкент қаласына да ықпалын тигізбей қоймайды. Егіс алқаптары, ирригациялық жүйелер су жүрмегендіктен құм басып шөлге айналады. Негізгі тіршілік су болған, егіншілік айналысқан қала тұрғындарының шаһарды тастап кетуіне мұның да себеп болуы әбден ықтимал.
Жанкент қаласының орнын бірнеше рет қазып зерттеген ғалым П.И.Лерх (1857 ж). Ол кісі көрген кезде қаланың ескі қабырғалары, кейбір архитектурасы,көшелерінің ізі әлі жоғала қоймаған. Сыртынан қарағанда Жанкент қаласының түрі үлкен төбе сияқты үйінді болып жатады. Оның аумағы төрт бұрышты, жан-жағы тұтасымен биік қыш қамалмен қоршалған. Қамал қабырғасының қалыңдығы 6 метрдей. Ең жақсы сақталғаны оңтүстік қабырғасы, онда қатар - қатар тізбектелген бірнеше биік мұнаралар, оқ ататын тесік көздер сақталынған. Ең биік мұнара оңтүстік батысында болған. Қаланың ортасында жан-жағын қоршаған ескі сарайдың орны, онда ел басқарушылары тұрған.
Үйлердің орнын, қабырғасын аршып көргенде, одан көптеген архитектура үлгісі, қабырғаға түсірген суреттер, күйдірілген кірпіштер, көк қызғылт шынымен (глазурь) жапқан көзе тақталар, террокоталар, ғанышпен жасалған өрнектер, көзе сынықтары, араб жазуымен әшекейленген сауыттар, тағы сол сияқты өнер өрнектері табылған. Қазғанда табылған өзгеше нәрсенің бірі-сол ескі дәуіде әдемі дүние жасайтын шеберхананың орны. Оны қазғанда ішінен кірпіш күйдіретін, көзе сауыт күйдіретін, әдемі глазурь шынылары, шеберхана орындары табылған. Олардың барлығында сол кезде өндірісте істеген жұмыстардың қалдығы көп табылған, соның бірі-араб әріпімен жазылған кірпіш.
IX-X ғасырларда орталығы Сырдарияның төменгі ағысындағы Янгикент (Жанкент) қаласы болған. Оғыз мемлекетінің қалыптасуы толық аяқталады [4, 132 б]. Оғыздарда қалыптасқан мемлекеттің болғаны туралы алғашқы хабарлар ортағасырлық араб тарихшылары әл-Якубидің (IX ғасыр) және Ибн әл-Факихтің (X ғасыр) шығармаларында кездеседі. Араб деректемелерінде, сонымен қатар, оғыздардың әулеттік билеушілерінің Сырдарияның төменгі бойы мен Арал өңірін басып алғанға дейін-ақ өздерінің ордасы болғаны, оның Ескі Гузия деп аталғаны және оның астана делінгені жайлы айтылады. Оғыздар мәселесін зерттеуші ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, Ескі Гузия шамамен Тянь-Шаньның батыс сілемдері, Шу өзені мен Қаратау аралығында орналасқан болуы керек [2, 316 б]
X ғасырдың аяғы - XI ғасырдың басына қарай Оғыз мемлекеті құлдырай бастайды. Алым-салықтардың шектен тыс көбеюі мемлекеттегі тайпалардың наразылығын тудырып, ақыр аяғы көтеріліске ұласады. Тарихи аңыздарға қарағанда, бұл көтерілістер өкімет басына X ғасырдың орта кезінде билікке келген Әли ханның басқаруына қарсы жүргізіледі. Мемлекет ішіндегі талас-тартыс, наразылықтарды X ғасырдың орта шенінде Женд маңына қоныстанған салжұқ көсемдері тиімді пайдаланды. Олар Жанкенттегі оғыз билеушісіне қарсы көтерілісті бастап, Женд аймағында саяси үстемдікке қол жеткізеді. Бірақ, бұқараның қолдауынан айрылған олар көп ұзамай Женд аймағынан кетуге мәжбүр болады. Бұл оқиғалар Әли ханның мұрагері Шахмәлік өкіметінің нығаюына әсер етеді. Оның тұсында мемлекет күшейіп, 1041 жылы оғыздар Хорезмді басып алады. Алайда, екі жылдан кейін Шахмәлік салжұқтардың қолына түсіп, өлтіріледі. Этникалық құрамның әртектілігі, билеушілерге қарсы халық наразылығынан туындаған көтерілістер, салжұқтармен арадағы ұзақ жылғы соғыстар оғыз жабғулары мемлекетінің іргесі сөгіліп, әлсіреуіне әкеледі. Мұндай саяси картина жаңадан бой көтеріп, Еуразия далаларындағы саяси билікке ұмтылған қыпшақтардың XI ғасырдың ортасына қарай Оғыз мемлекетін күйретіп, басып алуына қолайлы жағдайлар жасайды. Осылайша, Сырдарияның орта ағысынан Еділге дейінгі аймақты жайлаған Оғыз мемлекеті қыпшақтардың соққысынан құлайды. Оғыздардың бір тобы Шығыс Еуропаға, Кіші Азия жеріне кетуге мәжбүр болса, енді біразы Мауереннахрдың Қарахан әулетінің және Хорасанның салжұқ билеушілерінің қол астына өтеді. Қыпшақтардың қол астында қалған оғыздардың кей тайпалары кейін Дешті Қыпшақтың түркі тілдес тайпаларына сіңісіп кетеді [7, 115 б].
1.2. Жанкент қалашығындағы археологиялық зерттеулер
Сыр өңіріне XVIII-XIX ғасырларда келген зерттеушілердің қызығушылықтары ортағасырлық Жанкент қаласына түсті. Себебі ескерткіштің географиялық орналасуы өте қолайлы, яғни тоғыз жолдың торабында болуы және 1739 жылғы кіші жүздің ханы Әбілқайыр өзіне бекініс ретінде Жанкентті қайта тұрғызып беруі туралы өтініші еді. Осы жағдайдан кейін 1740-1741 жылдары Сырдың төменгі ағысындағы аймақты аралап бақылауға поручиг Д.Гладышев пен геодезист Муравин келеді. Олар жазбаларында Жанкент қаласына ерекше назар аударып, қаланы Янкент деп атайды. Зерттеулерінде Жанкент қаласының сол кездегі сипатын беріп және тағы басқа ескерткіштердің орналасқан жерлерін көрсетеді [8, 8-10 бб].
Ал XIX ғасырдың ортасынан Сыр бойында Патша үкіметінің бекіністері тұрғызыла бастайды. Осыған байланысты өлкенің тарихи және саяси маңыздылығы артып зерттеу жұмыстары кеңейе түседі. Бұл зерттеулерді П.И. Рычков, М.Мейер, А.Левшин, А.И. Макшеев, В.В. Григорьев, С.Ремезов сынды әскерилер жүргізген болатын.
П.И. Рычков: Сырдарияның Аралға құяр сағасында орналасқан Жанкенттің қирандыларына қарап қаланың көлемі үлкен деп сипаттап, сол жерді мекендеген халық арасында ескерткіш жыландар шабуылынан құлағаны туралы аңыз бар екендігін және жоғары да айтылған кіші жүздің ханы Әбілқайырдың өтініші жайлы өзінің Орынбор губерниясының топографиясы атты еңбегінде атап өтеді [8]. Ал А.И. Макшеев Сыр өңірінің археологиялық ескерткіштері, табиғи және географиялық жағдайы туралы толыққанды мәліметтерді Путешествия по киргизским степямь и Туркестанскому краю атты еңбегінде береді [9].
Оғыз мемлекетінің ордасы болған Жанкент шаһарына алғашқы қазба жұмысын 1867 жылы П.И. Лерх жүргізген. П.И. Лерх өз еңбегінде бекіністің сипатын беріп және жер суландыру жүйелерінің жағдайы туралы жазады. Ескерткіштің топографиялық жоспарын жасайды. Ол Сыр бойында жүргізген зерттеулері кезінде ортағасырлық жазба деректерде Жанкент қаласымен қатар Женд қаласына да біршама ізденіс жұмыстарын жүргізеді. Нәтижесінде Түркістан өлкесіне жасаған бұл сапарының есебі 1870 жылы Орыс Императорлық Археология Қоғамының хабаршысында жарыққа шықты [10]. П.И. Лерхтен кейін 1867 жылы Жанкент қаласына суретші В.Верещагин келіп, көптеген жәдігерлерді жинаумен айналысады [8, 11 б].
Осы зерттеушілерден кейін өлкені зерттеу азайды. ХХ ғасырдың басында саяси жағдай ушығып әйгілі Қазан төңкерісі болып өтті. Нәтижесінде Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы құрылғаннан кейін өлкемізді зерттеу қайта қолға алынды.
Шығыс Арал маңының зерттелуінің маңызды бір бөлігі ХХ ғасырдағы көрнекті ғалым С.П. Толстов жетекшілік еткен Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы. Осы экспедиция негізінде Сырдың төменгі ағысында көшпелі өмір тұрмысымен және егіншілікпен айналысқан халықтардың мәдениетінің тоғысқан жері екені дәлелденді. Сонымен қатар осы аймақтың халықтардың қалыптасуындағы рөлі, олардың тұрмысы, көшіп-қонуы және осы жерде саяси және этномәдени байланыстар болғанын көрсетті. С.П. Толстовтың жетекшілігімен ХАЭЭ-сы Сырдың төменгі ағысын 1946 жылдан бастап зерттей бастады. Құрамында археологтар, топографтар, топырақтанушылар, геологтары бар бұл экспедиция Арал маңында 1990 жылдарға дейін жұмыс жасады. И.А. Аржанцеваның пікірінше ХАЭЭ-сының жұмыс кезеңін үш топқа бөліп қарастыруға болады:
Бірінші кезеңі. 1937-1941 жылдар аралығы, яғни соғысқа дейінгі кезең.
Екінші кезеңі. 1945-1970 жылдар аралығы, яғни соғыстан кейінгі кейінгі кезең. Экспедицяның бұл кезеңінде ең көлемді және жемісті жұмыстар жүргізілген. Осы екінші кезеңде ХАЭЭ-нан мықты ғылыми кадрлар дайындалды. Солардың ішіндегі белгілі археологтар: М.И. Итина, Б.В. Андрианов, Е.Е. Неразик, Б.И. Вайнберг, Л.М. Левина, А.В. Виноградов, Ю.А. Рапопорт, О.А. Вишневская, М.Г. Воробьева, Н.Н. Вактурская және т.б. ғалымдарды тәрбиелеген үлкен мектеп қалыптасты.
Үшінші кезеңі. 1980-1990 жылдар аралығын қамтиды. Бұл уақытта саяси жағдайға байланысты қазба жұмыстары азайып (Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ыдырауы негізгі себеп), нәтижесінде тоқтады [11, 65 б].
Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының алдында мынадай мақсаттар тұрды: өңірдегі ежелгі ескерткіштерді зерттеу; Сырдың төменгі ағысындағы жер суландыру жүйесінің даму процесін және оның халық өміріндегі маңызын табу; ежелгі және ортағасырдағы табиғи құбылысты зерделеу және осы экологиялық жағдайдың халықтардың көшіп-қонуындағы рөлін анықтау; Сырдың төменгі ағысын неолиттен ортағасырға дейінгі этникалық тарихи дамуын зерттеу; Сырдың төменгі ағысын мекен еткен халықтардың Хорезммен, т.б. елдермен этномәдени, саяси және экономикалық байланыстарын зерттеу (жазба және археологиялық деректер бойынша); Шығыс Арал маңының алғашқы адам қоныстарынан ортағасырға дейінгі тарихи елесін жасау болатын [12, 43-44 бб].
Арал маңына жүргізілген көп жылғы еңбектің нәтижесінде жүздеген археологиялық ескерткіштер ашылып, олардың қиын жер суландыру жүйелері мен экологиялық жағдайға байланысты сұрақтарға жауап табылды.
1946 жылдың күзінде ХАЭЭ-сының барлау отряды Сырдың көне арналары - Жаңадария мен Қуаңдария бойына барлау жұмыстарын жүргізеді. Осы жылдың оныншы қазанында Жанкент маңында қалалар тобына барлау отряды Жосалы-Қазалы бағытында ұшып, Қазалыға жетеді. Он бірінші қазанда Жанкент қаласының жанына келіп тоқтайды. Барлау отряды қаланың әуеден суретін түсіреді. Қала бетіндегі археологиялық материалдарды жинақтайды. Жанкенттің беткі қабатынан түсі қызғыштау келген, жақсы күйдірілген, олардың сырты қолмен штамбдап басу және геометриялық бейнелер арқылы өрнектелген керамикалар шықты. Мұндай керамикалар 1939 жылы қазіргі Түркіменстан Республикасының ортағасырлық Куня-Уаз қаласында да кездесті. Сол себепті қаланың өмір сүру уақытының соңғы кезеңін Х-ХІ ғасырлармен мерзімдейді. С.П. Толстов қаланың осындай ерекшеліктеріне қарап Шығыс Арал маңында орналасқан батпақты қалалардың дамуында үш этнографиялық кезеңді атап өтеді. Олар:
1) жергілікті мәдениет, түбірін қола немесе антикалық дәуірден алған және сол дәуірдің дәстүрі сақталып қалған.
2) осы мәдениетке Маңғолия мен Алтай маңында өмір сүрген түрік тайпаларының (байырғы түркі тайпалары да болуы мүмкін) мәдениеті қатты әсер етті.
3) Осы жергілікті халыққа Орталық Азия мемлекеттері, соның ішінде Хорезм мен Жетіасар мәдениетінің үздіксіз әсер етуі.
Жоғарыда айтылған тұжырымдарды талдай келе С.П. Толстов оғыз тайпалары да, олардың байырғы аталары да көшпелі өмір сүрмеген деген ұстанымға келеді. Бұл тайпалардың тұрмысы жартылай көшпелі және жартылай отырықшы күйде болған. Олар көбінесе мал шаруашылығымен (сүйектердің көптеп табылуына байланысты) және балық аулау кәсібімен (батпақты аймақта орналасуына байланысты) айналысқан деп көрсетеді. Тиісінше қаланың өмір сүру кезеңін антикалық кезеңнен Х-ХІ ғасырларға дейін өмір сүргенін айтады [8, 57-71 бб]. Дегенмен осы экспедицияның мүшесі Л.М. Левина өзінің зерттеу жұмыстарында қаланың ХIV ғасырға дейін өмір сүруі мүмкін деп болжам жасайды [12, 77 б].
Экспедиция құрамынан 1952 жылдан бастап Б.В. Андрианов жетекшілігімен археологиялық-топографиялық отряд құрылып, Арал өңірінің, Сырдың ежелгі және қазіргі уақытқа дейінгі жасанды жер суландыру жүйелерінің зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жалпы Арал маңының құмды үлкен аумағында Сырдарияның төрт төменгі арнасы таралады. Олар: Іңкәрдария, Жаңадария, Қуаңдария, Ескідариялық. Осы Сырдың төменгі арналары өңір тарихында үлкен маңызға ие болды. Олар ежелден бері осы жердегі халықтың мекендеуіне, өркениеттің дамуына септігін тигізді. Ортағасырлық қалалар мен қоныстардың жер суландыру жүйелері Сыр бойына көптеп таралған. Шығыс Арал маңын мекендеген халықтар мен Хорезм арасында ХІІ-ХІІІ ғасырларда соғыстар тоқтатылып тыныштық орнайды. Араларында сауда-саттық пен мәдени байланыстар жүреді. Дәл осы тұста аймақта жер суландыру жүйелері қарқынды дамиды. Өңірге жүргізілген археологиялық-топографиялық жұмыстар бұл жерден дамыған жер суландыру жүйелері бар екенін көрсетті. Батпақты қалалардың аумағында ортағасырлық каналдар мен арықтардың орны кездесті. Зерттеу барысында Кескен күйік қаланың солтүстігінде қалыңдығы 1-2 метр болатын (5-7 барлау, 1963 жыл) арық ізі табылды. Ол жерден VІІ-ІХ ғасырлармен мерзімделетін керамикалар шықты. Тағы басқа жерден (барлау 8, 1963 жыл) қалыңдығы 20-25 метр болатын екі канал жақсы көрінеді. Олар қалыпты жерден төмендеу келген, түсі қаралау және бетінде өсінділер көптеп кездеседі. Бұл жерден табылған керамикалар қаланың өмір сүру уақытымен сәйкес келуі, суландыру жүйелерінің ортағасырлық екенін көрсетеді. Бірақ кейбіреулері ұзақтау мезім өмір сүрген.
Сырдария өзенінің бойында жүргізілген жерден жасалған маршруттар мен әуеден түсірілген фотосуреттер арқылы егін алқабының әрі қарай даму процесін көруге көмектесті. Негізінен аймақтағы егін шаруашылығы Сырдария өзенінің табиғи ағынына тікелей байланысты болған. Себебі, өзеннің негізгі ағыны бұл уақытта әлі халықтың бақылауына алынбай, табиғи жолмен жүретін еді. Бұл зерттеулер Сырдың төменгі ағысында ортағасырда суландыру жүйесінің қарапайым түрі пайдаланылғанын көрсетті. Суландыру мына сызба бойынша жүрді: өзеннің негізгі арнасы - өзеннің ескі арнасы (су қоймасы) - магистральді канал - ұсақ суландыру каналдары - егіс алқабы. Егіс алқабына су кейде негізгі арнадан табиғи жолмен құятын болған. Ал өзен суы тоқтағаннан кейін өзеннің ескі арнасы су қоймасы ретінде пайдаланылып алқапқа су жасанды жолмен құйылды. Сырдың төменгі ағысында да, Хорезмде де ерте темір дәуірінде тіктөртбұрышты суландыру түрі қалыптасса, ортағасырда ол жапырақты суландыруға ауысады [13, 207-216 бб].
Алдына қойылған айқын мақсаттар негізінде жұмыс атқарған Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының зерттеулері Сыр өңірінің өте ерте заманнан қазіргі күнге дейін Батыс пен Шығыс арасындағы, көшпелі және отырықшы мәдениеттер арасындағы байланыстырушы алтын арқауы болып келе жатқандығын дәлелдеді. Оған куә - осы зерттеулер барысында ашылған өлкедегі жүздеген археологиялық ескерткіштер.
Жоғарыда айтылғандай ХАЭЭ-сы 1990 жылдардың басындағы дағдарыс пен өзгерістерге байланысты археологиялық зерттеу жұмыстарын тоқтатты. Үзіліп қалған бұл зерттеулер он жылдай уақыт өткен соң ғана, еліміз тәуелсіздік алып, аяғына нық тұрған шақта қайта қолға алынды.
2004 жылы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тікелей басшылығымен жасалған мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясында Сыр өңірі ескерткіштерін зерттеудің жаңа кезеңі басталды. Осы жылы Қызылорда қаласында Арал аймағының археологиялық зерттелуі: жетістіктері мен болашағы атты халықаралық ғылыми конференция өткізіліп, Арал маңының ежелгі және ортағасырлық тарихын кешенді зерттеу мақсатында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты және Ресейдің Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институты арасында үшжақты келісім-шарт жасалды. Содан бері университет Арал маңының ежелгі және ортағасырлық тарихын зерттеуге бағытталған ғылыми ізденістерін үзбей жүргізіп келеді [25, 176-177 бб].
Бұл тарауда жоғарыда айтылған университетіміздің Жанкент қалашығына жүргізген археологиялық қазба зерттеулерін екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Себебі 2005-2010 жылдар аралығында қазба жұмысы университет қаржыландыруымен жүргізілген. Осы жылдары университет археология және этнография салалары бойынша мамандар дайындауға ерекше назар аударды. Мәскеу қаласындағы Ресей Ғылым Академиясы Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының аспирантурасына алты маман жіберілуі бұл бағыттағы жұмыстың бір саласы.
Сырдарияның төменгі ағысы бойында орналасқан ескерткіштерді әрі қарай зерттеу, археологиялық ізденістердің нәтижелерін ғылыми айналымға енгізу мақсатында университет жанынан 2011 жылдың 1 қазанында Археология және этнография ғылыми-зерттеу орталығы құрылды. Бұл Сыр өңірінің ежелгі және ортағасырлық ескерткіштерінің сырын ашуға, сол арқылы еліміздің тарихын жаңа ғылыми мәліметтермен толықтыруға жасалған нақты қадамдар қатарында [25, 176-177 бб].
Орталық ашылғаннан бастап, яғни 2011-2015 жылдар арасында Жанкент қаласына жүргізіліп келген зерттеулер жаңа қарқын алды. Сонымен:
Бірінші кезең. 2005-2010 жылдар аралығында Жанкент қаласына жүргізілген қазба жұмыстары:
1) 2005-2009 жылдар аралығында қазба жұмыстары университет қаржыландыруымен жүргізілді;
2) 2010 жылы т.ғ.к. М.С. Қараманова жетекшілік еткен Роль городище Джанкент в историко-культурном развитии тюркского мира атты жобасы бойынша жүргізілді;
Екінші кезең. 2011-2015 жылдар аралығында Жанкент қаласына жүргізілген қазба жұмыстары:
1) 2011 жылы т.ғ.к. И.А. Аржанцева жетекшілік еткен Wenner Gren Foundation жобасы бойынша жүргізілді;
2) 2012-2014 жылдар аралығында т.ғ.к. Ә.Ә. Тәжекеевтің жетекшілігімен Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің қаржыландыруымен Сырдарияның төменгі ағысы қалаларының ортағасырлар кезеңіндегі этномәдени байланыс-тардағы рөлі (Жанкент қала жұрты) жобасы бойынша жүргізілді;
3) 2015 жылы т.ғ.к. Ә.Ә. Тәжекеевтің жетекшілігімен Қызылорда облысы әкімдігінің қаржыландыруымен Қызылорда облысы, Қазалы ауданында орналасқан Жанкент қалашығына археологиялық зерттеулер жобасы бойынша жүргізілді.
Бастапқыда, 2005 жылғы үшжақты келісім бойынша Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Ә.Х. Марғұлан атындағы институтының қызметкерлері қазба жұмыстарына қатысты. Кейіннен, 2006 жылы осы институттың бұрынғы қызметкерлерінің тобы (К.М. Байпаков, Д.А. Воякин) Археологическая экспертиза деп аталатын ЖШС-гін құрып Жанкентте жұмыстарын бөлек жалғастырды. Өкінішке орай, бұл серіктестіктің Жанкенттегі археологиялық қазба жұмыстары көптеген қателіктермен және келісілген жоспар бойынша жүргізілмей келеді. Бұл жұмыстар археологиялық академия қауымының бірігіп қойған талаптарына сәйкес келмейді.
1.3 Жаңа зерттеулер
Қазалы ауданындағы ортағасырлық Жанкент қалашығында Жанкент қалашығындағы аспан асты музейі және далалық зерттеу жұмыстарының нәтижелері тақырыбында далалық семинар өтті. Жанкент қалашығы Қа - зақ - - станның ортағасырлық та - ри - хын, соның ішінде түркі-оғыз тайпаларының тарихын зерттеуде тірек саналады. Кө - не ескерткішті 2005 жыл - дан бе - рі Халықаралық Жан - кент архео - логиялық экспе - ди - циясы зерттеп келеді. Ар - хеолог, та - рихшы, остеолог, топы - рақ - танушы, архитектор, гео - фи - зик және т.б. ғалымдардан құ - - рал - ған экспедиция кешенді архео - логиялық және пән - аралық зерттеу әдіс - терін пайдалануда.
Семинарда Жанкент қала - - шы - ғындағы 2016-2020 жыл - дары бірлесіп жүргізілген ғы - - - лыми-зерттеулерінің нәти - желері, қалашық аумағында аспан асты музейін ұйымдастыру, ескерткішті сақ - - - тап қалу және қайта қал - пына келтіру жұмыстары та - ныс - ты - рылды. Облыс аума - ғын - - дағы ар - хеологиялық ес - - керткіштерге барлау жұмы - сын жүргізу, мо - ниторинг, сарап - тама жасау, өңірдің ішкі туриз - мін дамыту секілді өзекті мәсе - лелер сара - ланды.
Айта кетейік, биылғы қазба маусымында археологиялық зерттеулермен қатар, архитек - туралық құрылыстарды ың - - ғай - - лау, қайта қалпына кел - ті - ру жұмыстары қолға алын - ған. Ортағасырлық Жанкент ескерткішінде профилактикалық тұмшалау және қайта қалпына келтіру жұмыстары 2016-2020 жж. далалық маусымдарында жүргізілді Жұмыстың мақсаты - ескерткіш аумағындағы архитектуралық құрылыстарды сақтау және музеефикация жұмыстарын жүргізу.
Аталмыш жұмыстар, ескерткіштегі негізгі екі қазба нысандарында жүргізіліп жатыр: №1 және №2 қазбалар.
№1 қазба нысаны. Алғашқы болып қазба аумағында археологиялық тазалау жұмыстары жүріп өтті. Тазалау жұмыстары жүріп өткеннен кейін осы архитектуралық құрылыстардың мезгілді жауын-шашыннан бұзылғаны белгілі болды. 2018 жылы тазалау жұмыстарынан кейін аршылған архитектуралық құрылыстардың 2005-2006 ж. жағдайымен салыстырғанда 40 пайызға нашарлағаны байқалды.
Археологиялық қазба жұмыстары жүргізілгеннен кейін профилактикалық тұмшалау жұмыстары жүргізу әдістері пайдаланылды: Әрі қарай ағаш және металдан құралған жабындының құрылысы жүргізілді. Атап өтетін жайт, осы бағыттағы жұмыстар тиіміділігін көрсетті. Себебі, жабындының астында тұрған құрылыстар қалыпты сақталуда. Жабындының құрылысы 2017 жылы басталып, 2018-2020 жылдары жалғасын тапты. Қазіргі уақытта жабынды №1 қазба нысанының 500 шаршы метрден жоғары бөлігін жауып тұр
Профилактикалық тұмшалау және қайта қалпына келтіру жұмыстары барысында № 1-9 тұрғын бөлмелердің қабырғалары, суфалары, ошақтары қайта қалпына келтірілді. Тұрғын бөлмелерге орталық ошақ тұғырнамаларының және тандыр ошақтардың көшірмелері қойылды
2020 жылдың далалық маусымында профилактикалық тұмшалау және қайта қалпына келтіруден өткен №1 қазбаның бөлігі тағыда күріш кебегі қосыған сазды топанмен қайта сыланды
Сонымен қатар, №1 қазба нысаны маңында ағаш материалдардан уақытша жол жасалды. Жолдың ұзындығы 36 м-ді, ені 80 см-ді құрайды.
Профилактикалық тұмшалау және реконструкция жұмыстары жүргізілген кейін №1 қазба аумағына ақпараттық тақтайша орнатылды. Тақтайшада зерттеу тобы, зерттеу нысанының сипаттамасы көрсетілген.
№2 қазба нысаны. Ағаш және метал материалдардан құралған жабынды 2017 жылы №2 қазба нысаның аумағына да тұрғызылған болатын (солтүстік қорған қабырғаның қимасына). Жабындының жалпы көлемі 100 шаршы метрді құрайды, ол қиманың барлық бөлігін жауып тұр [5]. Дегенмен, кейіңгі уақыттағы бақылау жұмыстары қима борттарының жауын-шашын, жел әсерінен езіліп төменге қарай жиналғанын байқадық. Осыған байланысты биылғы далалық маусымда қиманың ішкі бөлігі тазаланды (98 сурет) және шығыс бортына ағаш материалдардан арнайы құрылыс салынды (99; 101 сурет). Құрылыс бір жағынан қима бортының құламауына тіреу болады. Екінші жағынан, ақпараттық тақтайша қызметін атқарады Тақтайшада қиманың екі бортының толық мағлұматтары берілген сызбалары бекітілген.
Сонымен қатар, 2020 жылы қалашықтың солтүстік қорған қабырғасында орналасқан үш мұнарасы, олардың арасы тазаланды. Қабырғаның жоғыры бөлігіне шығу үшін ағаш материалдардан баспалдақ салынды.
Осылайша, зертеушілер қалашық ішін - дегі тұрғын үйдің ежелгі қал - пын қайта жандандырды. Бұл іс-шаралардың түпкі мақ - - саты - аршылған нысан - дарды ашық аспан астын - дағы музейге айналдыру жолын - дағы алғашқы қадамдар бо - лып табылады, - дейді ор - та - лық же - текшісі Әзілхан Тә - жекеев. Ғалымдардың пікі - рінше, келешекте осы бағыт - тағы жұмыстар Жанкент қа - ла - шығының аума - ғында ар - хео - - логиялық парк қа - лыптас - тыруға мүмкіндік береді.
Еске сала кетсек, бұл жұ - мыстар 2005 жылы басталған кешенді зерттеудің жалғасы. Осы аралықта ескерткіштің 3000 м² бөлігі зерттеліп, та - был - - ған 200-ге жуық экспонат об - лыс музейлерінің қорына өт - кізілген. Ал, 2014 жылдан бас - тап қазба жұмыстарын Қорқыт ата атындағы Қызылорда мем - - лекеттік университетінің Ар - - хеология және этнография ғылыми-зерттеу орта - лы - - ғы об - лыстық бюджет есе - - - бі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz