Сортөбе қалалар тобындағы жаңа археологиялық зерттеулер. Орналасуы, құрылымы және заттар кешені
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сортөбе қалалар тобындағы жаңа археологиялық зерттеулер. Орналасуы, құрылымы және заттар кешені
Мазмұны
КІРІСПЕ 2
1 тарау. Сортөбе ескерткіштер кешенінің зерттелу тарихы 6
1.1. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (ХАЭЭ) Сыр бойының ортағасырлық қалаларындағы зерттеулеріне шолу 6
1.2. Сортөбе ескерткіштеріндегі жаңа археологиялық зерттеулер 11
2 тарау. Сортөбе 1 және 2 қалашықтарының материалдық мәдениеті 25
2.1. Қыш-ыдыстар кешені 25
2.2. Сүйектен, ағаштан, темірден жасалған бұйымдар 28
3 тарау. Сортөбе қалашығының құрылымы 30
3.1. Сортөбе ескерткіштерінің топографиясы 30
3.2. Сортөбе ескерткіштерінің мерзімделуі 32
Қорытынды 34
Пайдаланылған әдебиеттер 37
Кестелер 39
Қосымшалар 46
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі таңда жедел зерттеу жұмыстарын қажет ететін ескеркерткіштер елімізде жетерлік. Су басу қауіпі бар тарихи ескерткіштерді зерттеу арқылы мол ақпарат алу біздің міндетіміз. Әлемдік мәдениеттердің дамуына оның ішінде қалалардың бой көтеруіне өзен жағасында тұрмыс кешкен халықтардың ықпалы зор. Сырдария мен Әмудария арасын мекен еткен тайпалар керемет құрылыс үлгісін жасай алды. Өңірімізді мекендеген сақ, қаңлы, оғыз және қыпшақ тайпалары қазақ халқының этногенезінде емес, Орта Азия мен Шығыс Еуропаның қазіргі халықтарының қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Зерттеу жұмысында ортағасырлық Сортөбе қалалар тобы кеңінен тарқатылады. Жүргізілген зерттеу жұмыстарының қорытындылары қаралады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тұран ойпатының төрінде орналасқан сыр өңірі арнаның кебуіне байланысты халықтардың жаппай көшуіне түрткі болды. Сырдың төменгі, орта және жоғары аумағын мекендеген халық көшпелі өмір салтын ұстанушылар деген пікір қалыптасқа еді. Мұндай пікірді патша үкіметі кезеңіндегі зерттеушілер берген болатын. Алайда жаңа зерттеулер басқаша көзқарастар, өзгерістер әкелді. ХАЭЭ-сының зерттеушілері мен отандық ғалымдар (Ж.Құрманқұлов, К.Байпақов, М.Елеуов, Ә.Тәжекеев) Сырдың төменгі алқабын мекендеген халықтың негізгі тұрмысы ежелден жартылай көшпелі мал шаруашылығы мен егіншілік кәсібі екенін дәлелдеп жатыр. Отырықшылықтың дамуы өз кезегінде қала мәдениетінің өркендеуіне әкеледі. Қалалар бой көтерген жерде міндетті түрде сауда-саттықтың дамуын білеміз. Сонымен қатар мәдениеттің де ошағы болатындығын аңғарамыз. Б.з. VII ғ. Арал маңы археологиялық кешені тұрғысынан төмендегідей аймақтарға бөлінеді: Оңтүстік Хорезм (солтүстік-шығысындағы мал шаруашылымен айналысатын өңірмен тығыз байланыста болған афригид мәдениеті), Әмударияның оң жағалаудағы солтүстік Хорезм - Кердер аймағы (кердері мәдениеті), екі ауданға бөлінетін Шығыс Арал маңы: ежелгі Қуаңдария мен Ескідариялық арналарындағы жетіасар кешені және қазіргі арнаға жақын, Сырдарияның сол жағалауындағы батпақтағы қалалар ауданы. Бұл аймақтар мен аудандардың барлығы тығыз мәдени және этникалық байланыста болған деп айтуға болады.
Сырдарияның төменгі ағысында б.д. І мыңжылдығында тұрақты, өзіндік ерекшелігі бар мәдениет өркендеген. Жетіасар І және ІІ кезеңдерінде (б.д. І мыңжылдықтың жартысы) Ортаңғы Сырдария аудандарындағы мәдениеттерден (Отырар-Қаратау, Қауыншы) басқа көршілес аймақтармен тығыз байланыста болғандығын көреміз. Халық санының көп болуына, өмір сүруге ыңғайлы факторларға байланысты, сол уакытта жергілікті жерді, яғни, Сырдарияның төменгі алқабын мекен етіп қалуы мүмкін. Сол уақытта Жетіасар мәдениетінің территориясы барынша ұлғайып, Әмударияның оң жағалауы мен Сырдария өзені арасындағы аудандарды қамтып, жетіасарлық халықтың үлкен бөлігі осы аймақтарға көшеді. Ғалымдардың пікірінше, Жетіасар ІІІ кезеңінде (VI-VII ғғ.) Жетіасар шатқалындағы ескерткіштердің басым көпшілігі өмір сүруін тоқтады.
Үшінші кезеңнің аяғында Жетіасар шатқалы шөлге айналып, жетіасар мәдениеті Сырдарияның төменгі ағысында жойылады. Бірақ, Шығыс Жетіасар қалаларының тобы (қазіргі Жалағаш, Сырдария аудандары аумағы) және Жетіасар шатқалының солтүстігінде, қазіргі Сырдарияның сол жағалауындағы Сортөбе І, Сортөбе ІІ сияқты қалалар өмір сүруін жалғастырып, Арал теңізінің шығыс маңында Кескен-күйік қала, Күйік қала, Жанкент сияқты оғыз қалалары қалыптаса бастайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өлкемізде тарихи ескерткіштер өте көп шоғырланған, олардың ішінде ортағасырлық қаларды ерекше атап көрсетуге болады. Қазақстан тарихының бес томдық кітабының, бірінші томында оғыздардың қалалары туралы алғашқы дерек көздері ІХ-Х ғасырлардың тумалары әл-Якуби, әл-Идриси, Ибн әл-Факих, Ибн Русте, Ибн Хаукаль, Туманскийдің еңбектерінде кездесетіні айтылады. Оғыз тайпаларында өркениетті мемлекеттің болғаны туралы алғашқы хабарламалар осы тарихшылардың жазбаларында жазылған.
Қазіргі таңда біз Сортөбе қалашығын VII-VIII ғ.ғ аралығымен мерзімдеп жүрміз. 2007 жылы барлау жұмыстары ұйымдастырылып, қалашықты зерттеу қолға алынды және бірқатар мақалалар жарық көрді. Алайда алғашқы қазба жұмыстары 2017 жылы басталған болатын. 2008 жылы М. Елеуов, Ж. Құрманқұловтың жетекшілігімен Сортөбе, Жанкент, Жент еңбегі, Тажекеев А, Дарменов Р, Билалов С Ортағасырлық Сортөбе қалашығындағы археологиялық зерттеулер атты мақаласы, Амиргалина Г Керамика со знаками с городищ Сортобе и Джанкент мақалалары жарыққа шықты. 2017 жылдан бастап қазба жұмыстарының нәтижелерін қорытындылау үшін тақырып диплом жұмысы ретінде алынды.
Зерттеу жұмыстарының мақсат-міндеттері. Сырдария өзені шайып, жойылу алдында тұрған Ежелгі Сортөбе қаласындағы құрылыстарды сақтау, ашық аспан асты мұражайына айналдыру, оны туристік бағытқа енгізу жұмыстарын жүргізу.
Диплом жұмысының деректемелік көзі. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Ғылым Академиясы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедциясының ғылыми еңбектерінен және Ресей Федерациясының Н.Н. Михлухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының археолог ғалымдары мен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің қызметкерлері бірлесіп жүргізген Археология және этнография ғылыми-зерттеу орталығының Жанкент археологиялық экспедициясы, Сортөбе тобы Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойындағы Сортөбе қалалар тобына қазба жұмыстарының ғылыми есептері мен еңбектері пайдаланылды. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің Археология және этнография ғылыми зерттеу орталығының жеке кітап қорынан алынды.
Жұмыстың зерттелу әдісі. Еліміз егеменді болып, еңсесін көтергелі ширек ғасыр уақыт өтті. Содан бері ұлтымыздың тарихы қайта қаралып, әр кезеңге жазылған еңбектер тарихи салыстырмалық әдіспен зерделеніп жатыр. Бұл жұмыстыңда зерттелу әдісінің негізіне Шығыс Арал маңын мекендеген оғыз тайпаларының саяси және мәдени даму процесін, олардың қала салу мен жер суландыру жүйелерінің қалыптасу тарихына байланысты археологиялық материалдар мен жазба деректерді салыстыра отырып талдау болып табылады. Бұл методологиялық әдісті ХАЭЭ мүшелері С.П. Толстов, Б.В. Андрианов, М.А. Итина және т.б ғалымдар өз еңбектерінде қолданған. Олар көзқарастарында Шығыс Арал маңын мекендеген тайпаларда жер өңдеуші және көшпенді халықтың арасындағы байланыстар бар деп есептейді. Осы зерттеу жұмысында жоғарыда айтылған экспедицияның материалдары бүгінгі күнгі қалыптасқан жаңа көзқараспен қаралады. Сонымен қатар Сортөбе қалалар тобындағы жүргізілген соңғы қазбалардың нәтижелері пайдаланылады.
Диплом жұмысының сараптамасы. Зерттеу жұмысының тақырыбы аясында 2017-2020 жылдары Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті жанындағы Археология және этнография ғылыми-зерттеу орталығының Жанкент археологиялық экспедициясы, Сортөбе тобы Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойындағы Сортөбе қалалар тобына қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Сортөбе 1 қалашығына қазба екі жерден №1, №2 қазбадан тұрады. Сортөбе 2 қалашығында №1 қазба, мавзолей және шурф салу жұмыстары бойынша жүргізілген болатын. Автор осы жобаның орындаушысы болып табылады. Зерттеудің барысында 2020 жылдың сәуір айында Орталық Азияның ежелгі және дәстүрлі қоғамдарының тарихи-мәдени мұрасы: зерттеу, түсіндіру және сақтау мәселелері атты XII Оразбаев оқулары халықаралық ғылыми-әдістемелік конференциясында Керамический материал с городищ Сортобе 1 и 2 за полевой сезон 2019 г тақырыбында мақала жарық көрді (Тажекеев А.А., Алибай Б.Е). Қазіргі таңда Фараби әлемі атты студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық ғылыми конференциясы Сортөбе (Ордазы) қалалар тобындағы жаңа археологиялық зерттеулер атты мақала басылымда (Тәжекеев Ә., Әлибай Б).
Географиялық аумағы. Қызылорда облысы.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Ортағасырлар.
Диплом жұмысының құрылымы. Жоба құрылымы кіріспе бөлімен үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспеде тақырыптың көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталып және оның тәжірибелік маңыздылығы көрсетілген.
I ТАРАУ. Сортөбе ескерткіштер кешенінің зерттелу тарихы
1.1. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (ХАЭЭ) Сыр бойының ортағасырлық қалаларындағы зерттеулеріне шолу
Араб географы және тарихшы Ибн Русте, географ Ибн Хаукаль (Х ғ.) және Туманскийдің (Х ғ. аяғы) еңбектерінде Жанкент қаласын оғыздар патшасының ордасы деп жазады [1, 15 б, 184, 217].
Ортағасырлық Жанкент қаласында алғашқы қазба жұмыстарын 1867 ж. П.И. Лерх жүргізген. П.И. Лерх ескерткіштің топографиялық жоспарын жасап, сол кездегі бекіністің және суландыру каналдарының жағдайын сипаттайды. Оның жетекшілігімен жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде қала маңынан кейінгі ортағасырлық қорым табылды (ХІҮ-ХҮ ғғ.) [2, с. ІІ-VІІ].
1946 ж. Хорезм археологиялық-этнографилық экспедициясының (ХАЭЭ) тобы барлау жұмыстарын жүргізген. Экспедиция барысында әуеден фотосы түсіріліп, археологиялық деректер жинақталып, нәтижелері әртүрлі еңбектерде жарияланды [3, 57-62 б; 4, 211б; 5, 198-200 б]. Алынған керамикалық деректер бойынша С. П. Толстов қаланың антикалық кезеңнен (б. з. басынан) Х-ХІ ғғ. аралығында үздіксіз өмір сүрген деп мерзімдеді [3, 63 б]. Зерттеуші жазба деректердің негізінде, соңғы өмір сүру кезеңінде (Х-ХІ ғғ.) қала оғыздар патшасының ордасы болған деп көрсетеді [3, 56 б; 4, 246 б; 5, 198 б]. Одан кейін археологиялық жұмыстар жүргізілмеген.
С.П. Толстов ұсынған ескерткіштің мерзімі ұзақ уақыт бойы өзгеріссіз қалып, тек Л.М. Левинаның жұмыстарында нақтыланып, ескерткіш ХІV ғ. дейін өмір сүрген деп болжам жасайды [6, 77 б; 7, 191 б].
2005 ж. бастап қазіргі уақытта ескерткіште құрамында ресейлік ғалымдар (РҒА ЭАИ), отандық археологтар (ҚР АИ), Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің (ҚМУ) қызметкерлері бар Жанкент археологиялық экспедициясы (ЖАЭ) кешенді археологиялық жұмыстарын жүргізуде. 2005-2009 жж. зерттеу нәтижелері бірнеше мақалаларда және екі томдық есеп жинағында жарияланды [8, 124 б; 9, 43-51 б; 10, 116-128 б].
Қазба жұмысы кезінде Жанкент қаласынан табылған заттай деректердің аздығы, ІХ-Х ғғ. мерзімделетін басқа қалалармен салыстырғанда, оның бір мезгілде келген қауіп-қатерден емес, керісінше, тұрғындардың бейбіт түрде көшіп, өздеріне қажетті мүліктерді ала кеткен деп болжауға болады. Ал бұл уақыттың шамамен Х ғасырдың 50-60 жж. сәйкес келетінін табылған монеталардағы (саманидтік фельстер) жылдардан көреміз.
Жанкент - Қазалы ауданындағы Өркендеу ауылынан оңтүстікке қарай 1,5 км жерде орналасқан, мықты бекіністі ортағасырлық қала. Қаланың жоспары шығыстан батысқа қарай созылып жатырған Т әрпі тәрізді, шығыс бөлігі шығыңқы тіктөртбұрышты болып келеді. Оның аумағы шамамен 15 га, 415х230 м (шығыс бөлігінде - 320 м) (1-сурет, 1; 2-сурет, 2).
1-сурет - Батпақты қалалардың жоспарлары.1 - Жанкет; 2 - Кескен-күйік қала; 3 - Күйік қала
Қаланың басты қақпасы шығыс қабырғасының ортасында орналасқан болуы керек, себебі бұл арада қақпа алдында салатын мұнаралардан шығарылған жартылай дөңгелек құрылыс байқалады. Сонымен қатар, қаланың батыс қабырғасының да ортасынан қақпа іздеріне ұқсас жырық байқалады.
Қала батыстан шығысқа қарай созылған қабырғаларға параллель жатқан басты көше арқылы екіге бөлінген. Қалашықтың солтүстік-батыс бұрышында көлемі 110х110 м болатын шаршы формалы цитадель орналасқан. Сырт көзге ескерткіштің оңтүстік-шығыс бөлігінің төмен, яғни құрылыссыз, ал солтүстік-шығыс бөлігі биік (тығыз құрылыстар салынған) екені байқалады.
Батпақты қалалар мәдениеті. Оғыз кезеңінің батпақты қалалары Қазалының оңтүстігінде жатқан жоспары үшбұрышты келген түбекте орналасқан. Арал теңізінің бұл түбегі солтүстігінде Сырдария арнасымен, батысында Арал теңізімен және оңтүстік-шығысында Қуаңдария өзенінің ежелгі арнасы құятын батпақты, қамысты табандықпен (Бозкөл шатқалы) шектеседі (2-сурет, 1).
2-сурет - Батпақты қалалардың орналасу картасы
Бұл қалалардың ішінде ең ірісі Кескен-күйік қала, содан кейін Жанкент және Күйік қала болып табылады (1-сурет). Барлығы дерлік пішіні төртбұрышты, дуалмен және ормен қоршалған. Әрқайсында ірі көлемді цитадель орналасқан (250х250, 50х50 м) (1-сурет). Атап кететін жайт, Кескен-күйік қала мен Күйік қаланың Жанкентпен мерзімдес (ІХ-ХІ ғғ.) археологиялық деректерімен қатар, жетіасар мәдениетіне (б.д. І мыңжылдығының басы мен VIII ғ.) өте жақын VII-IX ғғ. қамтитын деректердің басымдылығы.
Кескен-күйік қала - Жанкент қаласынан батысқа қарай 38 км қашықтықта орналасқан [11, 249-250 б]. 1946 ж. С.П. Толстовтың жетекшілігімен ХАЭЭ-ның әуеден барлау отряды алғашқы археологиялық барлау жұмыстарын жүргізген. Әуеден фотоға түсіріліп, схематикалық жоспары жасалынған [12, 12 б; 13, 632 б]. 1958 ж. Мәскеулік биолог В.М. Смириннің және 1963 ж. Б.И. Вайнбергтің басқаруымен Кескен-күйік қалада қайта деректер жинақталып, археологиялық барлау қазбасы салынған [6, 77б].
2006 ж. Ж.Құрманқұловтың басшылығымен Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институты, Шірікрабат археологиялық экспедициясының (ШРАЭ) археологиялық барлау отряды (отряд жетекшісі Ә.Ә. Тәжекеев) археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ескерткіштің географиялық координаттары анықталып, қаланың үстіңгі қабатынан археологиялық заттар жинап алынды.
Қаланың жоспары шеңбер пішіндес келген (көлемі 500х700), шығыстан батысқа қарай созылып жатқан саз кесектен салынған дуалмен қоршалған. Оның ішінде солтүстік бөлігіне жақын, қала деңгейінен 3 м биік, саз кесектен салынған бөлме құрылыстары бар шаршы пішінді (көлемі 250х250 м) цитаделі орналасқан (1-сурет, 2). Дуалы көлемі 28х28 және 40х40 см аралығында шаршы пішінді саз кесектермен қаланған. Саз кесектердің басым бөлігі Хорезмнің афригид кезеңіне тән 33х33 және 35х35 см көлемді болып келеді.
Кескен-күйік қаланың керемикалық кешенін Л.М. Левина үш топтамаға бөледі: жетіасарлық, жетіасар кешенімен аралас - жетісулық және аз мөлшерде - афригидтік, хорезмдік [6, 77 б, сур 19-21]. Сонымен қатар, жинақталған басқада деректерге: тастан және шыныдан жасалынған моншақтардың бай коллекциясы, қола сырғалар, сақиналар, белбеу доғалары және т. б. заттар жатады. Аталған деректер бойынша Кескен-күйік қала VII-IX ғғ. мерзімделеді.
Күйік қала - Жанкенттен оңтүстік-батысқа 48 км қашықтықта орналасқан [14, 250 б]. Күйік қалада археологиялық қазба жұмыстары жүргізілмеген, тек 1946 жылы С.П. Толстовтың жетекшілігімен ХАЭЭ топографиялық жоспарын жасап, беткі қабаттан жинақталған деректер бойынша ескерткіштердің мерзімін анықтаған.
Бұл ескерткіште де 2006 ж. Ж.Құрманқұловтың басшылығымен ШРАЭ-ның археологиялық барлау отряды (отряд жетекшісі Ә.Ә. Тәжекеев) археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ескерткіштің географиялық координаттары анықталып, қаланың үстіңгі қабатынан археологиялық заттар жинап алынды.
Қала пішіні төртбұрыш тәріздес, көлемі шамамен 300х150 м. Қаланың солтүстік бөлігінде солтүстік және шығыс қабырғалары 40 м, оңтүстік және батыс қабырғалары 70 м тең цитаделі орналасқан (1-сурет, 3). Қала ені 10-20 м ормен қоршалған. Қаланың беткі қабаты түсі қара топырақпен көмкерілген, бұл қаланың толықтай өртке ұшырағандығының нәтижесі деп болжауға болады. Жалпы бұл қалалардың Кескен-күйік қала, Күйік қала аталу себебі осында жатыр.
Қаланың үстіңгі қабатынан құрылыс іздері байқалады, сонымен қатар керамика сынықтары (қара, сұр, кызыл, қоңыр және ангобталған), қоладан жасалған заттардың сынықтары және моншақтар кездеседі. Археологиялық деректер Кескен-күйік қаладан табылған заттарға ұқсас, яғни қала б. д. І мыңжылдығының аяғында өмір сүрген.
VII ғ. Арал маңы керамикалық кешені тұрғысынан төмендегідей аймақтарға бөлінеді: Оңтүстік Хорезм (солтүстік-шығысындағы мал шаруашылымен айналысатын өңірмен тығыс байланыста болған афригид мәдениеті), Әмударияның оң жағалаудағы солтүстік Хорезм - Кердер аймағы (кердері мәдениеті), екі ауданға бөлінетін Шығыс Арал маңы: ежелгі Қуаңдария мен Ескідариялық арналарындағы жетіасар кешені және қазіргі арнаға жақын, Сырдарияның сол жағалауындағы батпақты қалалар ауданы. Бұл аймақтар мен аудандардың барлығы тығыз мәдени және этникалық байланыста болған деп айтуға болады.
Сырдарияның төменгі ағысында б.д. І мыңжылдығында тұрақты, өзіндік ерекшелігі бар мәдениет өркендеген. Жетіасар І және ІІ кезеңдерінде (б. д. І мыңжылдықтың жартысы) Ортаңғы Сырдария аудандарындағы мәдениеттерден (Отырар-Қаратау, Қауыншы) басқа көршілес аймақтармен тығыз байланыста болғандығын көреміз. Халық санының көп болуына, өмір сүруге ыңғайлы факторларға байланысты, сол уакытта жергілікті жерді, яғни Сырдарияның төменгі алқабын мекен етіп қалуы мүмкін. Сол уақытта Жетіасар мәдениетінің территориясы барынша ұлғайып, Әмударияның оң жағалауы мен Сырдария өзені арасындағы аудандарды қамтып, жетіасарлық халықтың үлкен бөлігі осы аймақтарға көшеді. Л.М. Левинаның пікірінше, Жетіасар ІІІ кезеңінде (VI-VII ғғ.) Жетіасар шатқалындағы ескерткіштердің басым көпшілігі өмір сүруін тоқтады [15, 5-9 б; 16, 3-14 б].
Үшінші кезеңнің аяғында Жетіасар шатқалы шөлге айналып, жетіасар мәдениеті Сырдарияның төменгі ағысында жойылады. Бірақ, Жетіасар шатқалының солтүстік-батысында, қазіргі Сырдарияның сол жағалауында Сортөбе І, Сортөбе ІІ сияқты қалалар өмір сүруін жалғастырып [17, 221 б; 18, 222 б], Арал теңізінің шығыс маңында Кескен-күйік қала, Күйік қала, Жанкент сияқты, яғни батпақты қалалар қалыптаса бастайды [19, 27-32 б].
Евразияның ежелгі халықтарының тарихы туралы және мәдени мұралары жайында оның ішінде Сыр бойындағы көне қалалар туралы деректерді жоғарыда атап көрсеттік. Сан алуан тарихи жайыттардың куәсі болған Сыр өңірі ортағасырлар кезеңінде керемет мәденеит үлгісін қалыптастыра алды. Сырдария арнасының кебуі салдарынан халықтардың көшуі де өз әсерін тигізді. Өзен бойын жағалай тұрмыс кешкен халықтардың шаруашылығын осыдан-ақ аңғаруымызға болады.
1.2 Сортөбе ескерткіштеріндегі жаңа археологиялық зерттеулер
Сортөбе 1 қалашығындағы қазба жұмыстары
Қызылорда облысы әкімдігінің қолдауымен жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеу жұмыстарының мақсаты ескерткіштің құрылымын, қызметін және материалдық кешенін жан-жақты зерттеу.
Ортағасырлық Сортөбе төрткүлі (Ордазы) Қызылорда облысы, Қармақшы ауданының орталығы Жосалы кентінен батысқа қарай 12 км жерде, Сырдария өзенінің сол жағалық иінінде орналасқан. Сырдария өзенінің сол жағасын жағалап жүрген ортағасырлық керуен жолының торабында орналасқан бұл ескерткіш бүгінгі күнде төбе болып жатыр, оны жергілікті халық Сортөбе, қала, төбе, төрткүл деп атайды. Сортөбе осы төңіректі мекендеген халыққа ертеден-ақ белгілі, халық арасында оған қатысты бірқатар аңыз-әңгімелер сақталған.
2006 жылы оны жергілікті азамат, жас ғалым, Ә.Х.Марғұлан атындағы археология институтының ғылыми қызметкері А.Ж.Әбу аралап көріп, оның бұзылып жатқан ортағасырлық ескерткіш екенін анықтаған. Сортөбенің жобасына көңіл аударып, оның үстінде, су шайып жатқан бөлігіндегі керамикаларды, сүйектен, тастан жасалған заттарды байқайды.
Сырдария өзені шайып бұзылып жатқан Сортөбе туралы 2007 жылғы 13 шілде де Айқын газетінде Сортөбе су астында қалғалы тұр, 29 тамызда Егемен Қазақстан газетінде Құпия қала атты мақала жарияланды. 2007 жылғы 20 желтоқсанда Ақмешіт апталығы газетінде Бұл-Сортөбе емес, Ордазы атты мақала шықты. Мақала авторы Әніс Жақыпұлы Сортөбені Ордазы деп атауды ұсынған және ескерткіштің тарихына қытысты әр түрлі деректер келтірген.
Сортөбеде жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстарының ерекшелігі сонда, оны зерттеудің нәтижесінде Қазақстанның ортағасырлық археологиясының осы күнге дейін шешімін таппай отырған ақтаңдақтарының бірі - Оғыз кезеңінің археологиялық мәдениеті туралы жан-жақты, кешенді деректер алуға болады. Сортөбе келешекте ортағасырлық Қазақстан археологиясының оғыз кезеңіне қатысты үлгілі (эталонды) ескерткіштердің бірі болуы мүмкін [20. 5-30 б].
Сортөбе І, ІІ қалаларына 2007 жылы Ж.Құрманқұловтың басшылығымен ШРАЭ-ның археологиялық барлау отряды (отряд жетекшісі Ә.Ә. Тәжекеев) және Археолог халықаралық ғылыми-зерттеу орталығы (директоры М.Елеуов) жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің археологиялық тобы Сортөбеде болып, оның жобасын сызып, суретке түсіріп, су шайып жатқан құлама жарқабағында тазарту жұмыстарын жүргізіп, судың жағасында, суда жатқан заттарды жинап, олардың суретін салды [20, 5 б].
3-сурет - Сортөбе 1 қалашығының 2017 жылы түсірілген топографиялық жоспары.
1 - 2017 жылғы қазба орындары, 2 - жолдар, 3 - кейінгі канал.
Сортөбенің керамикалық кешені өте бай, онда VII-VIII ғғ. мерзімделетін бүйірі иінді, қабырғасы бүйірінен ернеуіне қарай сыртқа иілген тостағандар (қызыл ангоб) Жетіасар ІІІ кезеңімен мерзімделетін ескерткіштерден және Отырар қаласынан табылған [6, 77 б. 21, 91 б]. Сонымен қатар, Жанкент қазбаларынан табылып жүрген IX-X ғғ. мерзімделетін үстінде батырып салынған сызықты өрнектері бар қақпатар, ернеудің сыртындағы жапсырмаға қатты затпен батырып өрнек салынған ыдыстар және әртүрлі мақсатта пайдаланылған қошқар бастар көп кездеседі [22, 119 б].
Ортағасырлық Сортөбенің Сырдария өзені шайып, бұзылып жатқан тік құлама жарқабағында қысқа мерзімде, шұғыл түрде жүргізілген тазарту жұмыстар барысында қол жеткен заттай деректерге қарағанда, қала VIII-X ғ. басы (не 1-жартысы) аралығында өмір сүрген ескерткіш [23, 27 б]. Шамасы, қаладағы тіршілік Сырдария өзені арнасының ауысуына байланысты тоқтап, осындағы халық Жанкент бағытында ығысуы мүмкін.
Батпақты қалалар маңынан табылған деректер арасында қола дәуіріне жататын керамика фрагменттерінің кездесуі (б.з.д. ІІ - аяғы мен І мыңжылдықтың басы), осы аймақта халықтың ежелден қоныстанғандығын көрсетеді. С.П. Толстовтың пікірінше, аталған қалалардың өмір сүрген уақытындағы антикалық керамикалардың өрнектерінен қола дәуірінің дәстүрлері байқалады [5, 198 б]. Сонымен қатар, бұл кешенге қаңлы-кушан кезеңінің хорезмдік қызыл түспен жылтыратылған ыдыстар және жетіасарлық жапсырмалы ыдыстар тобы тән.
2017 жылғы далалық маусымда ескерткішке 2 қазба салынды. Қоныстағы археологиялық жұмыстар барысында архитектуралық құрылымдардың элементтері бар ескерткіштерді қазуда қолданылған далалық археологиялық зерттеулердің кешенді әдістері қолданылды [24, 76-86 б].
№1 қазба орны. Разрез (бұдан әрі Қ1) төбенің шығыс беткейінде, болжам бойынша, оңтүстік қабырғада кесілген.
Бұл учаскеде қазба жүргізудің мақсаты:
- ескерткіш қабырғаларының құрылымын ашу;
- материктік қабатқа дейінгі қоныстың стратиграфиясын алу.
12х4 м өлшемді Қ1 солтүстік-оңтүстік ендікке бағытталған және шартты түрде 4х4 м квадраттарға бөлінген.
Ескерткіштің басты эталоны - ескерткіштің оңтүстік және батыс қабырғаларының бұрышындағы күзет тақтасының жоғарғы нүктесі. Үш жерде орналасқан Қ1 секциясы бойынша -410 -420 см тереңдікке жеткен континентальды қабатқа дейін қазылды (4-сурет).
2020 жылдың мамыр-маусым айларында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Жанкент археологиялық экспедициясының Сортөбе жасағы Қазақстан Республикасы, Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы, Ордазы шатқалындағы Сортөбе 1 апатты ескерткішіндегі археологиялық зерттеу жұмыстарын жалғастырды.
Осы далалық қазба маусымының негізгі зерттеу нысандары ретінде қалашықтың тұрғын үй құрылыс ғимараттары алынды (№1 және №2 қазбалар). Өткен зерттеу жылдарында №2 қазба аумағынан көлемі 300 м2-ден астам алаңы ашылды, жалпы төрт құрылыс қабаты анықталған болатын.
2017-2020 жж. жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесі Орта Азия оазисінің ежелгі көшпелілері мен егіншілері арасындағы мәдени, этникалық және сауда байланыстарының тұрақты аймағы ретінде Шығыс Арал өңірі ерекше рөл атқарғандығы туралы пікірдің дұрыс екендігін айқын көрсетті.
2017-2019 жж. ғылыми есептерінде аймақтың археологиялық ескерткіштерінің бірегейлігі және қазіргі қазақ халқының тарихы мен этногенезі үшін олардың ерекше тарихи маңыздылығы туралы айтылған болатын.
Шығыс Арал маңы өңірінде Сырдарияның ежелгі арналары болып табылатын Жаңадария, Ескідариялық және Қуандария бассейндерінде ғылымда Шірікрабат және Жетіасар мәдениеті атауларымен белгілі отырықшы-егіншілік мәдениеті дамыды.
ХАЭЭ ашқан Шірікрабат мәдениеті сақтар мәдениеті шеңберіне жатады. Белгілі археолог С.П. Толстовтың пікірінше, ежелгі Хорезм жерінде Жаңадария мен Ақшадарияның төменгі ағысындағы көне шағын көлдердің жанында б. з. д. VII - V ғғ. мерзімделетін "көкшетеңіз мәдениеті" қалыптасқан. Зерттеуші осы жерде төрт ірі тайпалық одақтардың бірі - Жаңадария бассейнінде орналасқан апасиактардың елді мекенін тапты [25, 136 - 204 б].
Бұл қола дәуірінің дәстүрлерін сақталуымен сипатталады және керамика кешенінде анық байқалады (ол өте дөрекі, бірақ онда кейінгі суянгандық және ішінара тазабагьяб мәдениеттеріне жататын қыш құмыралардың кейбір белгілері байқалады). Керамика скиф түріндегі қола үш өлшемді жебелердің ұштарымен, темір өндірісінің қалдықтарымен, қатар көптеген ірі кварцитті жаңқалар мен құмтастан жасалған тегістелген құралдармен бір кешенде кездеседі [26, 106-133 б].
Б.И. Вайнберг бұл аумақты Соғды артында тұрған сақтардың иелігі деп тануды ұсынды. Арианның пікірінше, Соғдыдан солтүстікке қарай скиф жеріне жақын жазық алып жатыр. Бұл тиісінше Қызылқұмды Скиф құмы (шөлі) деп атауға мүмкіндік туғызады. Егер осы шөлдің солтүстігінде орналасқан Сырдарияның төменгі бөлігіндегі сатраптардың тұрғызылмаған резиденциялары бар екенін ескерсек, онда Соғды артында тұрған сақтардың иелігі деп айта аламыз [27, 92-93 б].
Архаизмнің әсерін бере отырып бізді Қазақстанның ерте қола дәуіріндегі мәдениеттерге жетелейтін Жетіасар мәдениеті Шірікрабат мәдениетінен күрт ерекшеленеді.
Жетіасар мәдениеті монументалды сәулеті бар қуатты бекіністермен, жерлеу рәсімімен, ежелгі қоныстардың шағын топтар бойынша ежелгі арналардың жағасында орналасуымен, қоршалмаған елді мекендердің толық жоқтығымен, ұзақ ғасыр бойына мәдениеттің негізгі белгілерінің сақталуымен сипатталады.
Жетіасар мәжденінің ескерткіштерін негізгі үш топқа бөліп қарастырамыз:
Бірінші топ - олардың ең қарапайымы - үлкен көлемдегі қоршалған, ғимараттары бар бекіністі үй-жай (усадьба) [28, 129-132 б].
Екінші топқа - мықты қорғаныс жүйесі бар (мұнаралары, бекіністі қақпасы), бірақ ішінде ешқандай құрылыс орны жоқ, ірі қамалдар [28, 132 б].
Үшінші топқа - мықты қорғаныс жүйесі бар, сонымен қатар ішінде көптеген әр түрлі тұрғын-үй құрылыстары бар ірі қамалдар [28, 132 б].
Сырдарияның солтүстік арналары - Ескідариялық және Қуаңдария кеуіп жатқан кезде халық Сырдарияның негізгі (қазіргі суы бар) арналарына қоныс аудара бастайды, мұнда б.з. І-мыңжылдығында Арал теңізінің шығыс жағалауында отырықшы мал өсірушілердің, балықшылар мен фермерлердің мәдениеті - ерте ортағасырлық оғыздардың негізі құрылады [28, 37-65 б].
Аталмыш мәдениет пен уақытқа тиесілі ескерткіштердің бірі - Сортөбе 1 қалашығы. Жүргізілген зерттеулер барысында Сортөбе қалашығыннан Жетіасар ІІІ кезеңі мен батпақты қалалар мәдениетінің іздерін көріп отырмыз.
2020 ж. далалық маусымда археологиялық жұмыстар ортағасырлық қоныстың шығыс бөлігіндегі №1 қазбада жалғасты. №1 қазба (Қ1) шығыс бетінен тік жарлы жаға бойымен кеңейтіліп, ортағасырлық қоныстың шығыс бұрышында өзен суы шайып кеткен бөлігі аршылды. 2020 ж. ескерткіш қорғаныс қабырғасының бойымен шығыс-батыс өсі бойынша көлемі 10 x 8 м құрайтын қосымша қазба салынды. Өзен ортағасырлық қоныстың көп бөлігін шайып кеткендіктен тік жарлы жағалау бойымен қазбаның пішіні үшбұрышты формада болып шықты.
Жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде 2 бөлменің орны толығымен аршылып, бір бөлменің орны ішінара аршылды. Сыртқы қорғаныс қабырғаның ұзындығы 9,5 м болатын бөлігі аршылды.
Сортөбе 1 қамалының қорғаныс қабырғасы - ылғал күйінде салынған саз балшықтан және пахсалық блоктардан тұрғызылған біртегіс сазды массив. Қорғаныс қабырға пахсалық блоктары қабырғаның негізі, астыңғы бөлігінде ғана байқалады. Қабырғаның қалыңдығы төменгі жағында 4 м, ал үстіне қарай жіңішкере түсіп, 3 м құрайды. Материктік қабат бетінен алынғанда қабырғаның сақталған биіктігі 240-250 см.
Сыртқы қорғаныс қабырғаның аршылған бөлігіне оңтүстіктен №4 бөлме жалғасып жатыр, оның бір бөлігі 2017 ж. далалық қазба жұмыстарында жартылай аршылған болатын. Тік бұрышты бөлме, қабырғасының биіктігі 45 см-ден 60 см-ге дейін сақталған, қабырғалар өлшемдері 55-60 см болатын пахса блоктардан тұрғызылған. Бөлменің ішінен заттай деректер мүлдем жоқ деуге болады, архитектуралық элементтер де табылған жоқ, бұл ескерткіштің соңғы өмір сүру кезеңінде №4 бөлменің толық көміліп тасталған болуынан мүмкін. №4 бөлме сонымен қатар Қ1 қазбаның алдыңғы жылдары берілген археологиялық есептерде көрсетілгендей, қабырға бойы атыс дәлізінің бір бөлігі болуы мүмкін.
№ 4 бөлмеге солтүстіктен №2 бөлме жалғасып тұр, 2017 ж. далалық қазба кезінде №2 бөлменің батыс бөлігі ашылып, солтүстік-батыс бұрышына археологиялық шурф салынған, ол негізгі реперден -445 см тереңдікке - материктік қабатқа дейін жеткізілді.
№2 бөлменің ұзындығы 450 см, бөлменің батыс және оңтүстік қабырғалары толығымен сақталған және бөлменің өлшемін 450 x 400 см деп анықтауға болады. Бөлменің шығыс қабырғасы ұзындығы 100 см күйінде сақталған, бөлменің солтүстік қабырғасы және басым бөлігі өзен жағасының жарымен құлап қалған. Ұзындығы 450 см болатын бөлменің оңтүстік қабырғасы 40 см биіктікке сақталған. Оңтүстік қабырғаның орталық бөлігінде ені 40 см ұзындығы 90 см болатын жартылай шеңберлі тауашаның (қуыс) ізі бар. Осындай архитектуралық детальдар ескерткіштің батыс бөлігіндегі №2 қазбада аршылған бөлмелерде көрініс береді.
№2 және №4 бөлмелерге шығыс жағынан №8 бөлме жапсарласа орнасқан, алайда оның тек оңтүстік және батыс қабырғалары ішінара сақталған. №8 бөлмеде сыртқы қорғаныс қабырғаның ішкі бетінен түскен атыс дәлізінің жалғасы болуы ықтимал. Ескерткіштің соңғы тіршілік ету кезеңінде жоғарыда сипатталған барлық №№ 2, 4, 8 бөлмелер көміліп тасталған (8 сурет).
Сыртқы айналма қабырға негізгі реперден (бұдан әрі - ▼) солтүстік жағынан -213 см тереңдікке (қабырға биіктігі 90 см-ге дейін) және оңтүстік жағынан -255 см ▼ (қабырға биіктігі 125 см дейін ашылды) аршылды. Қабырғаның жоғарғы қабатының қалыңдығы (ені) 295 - 305 см құрайды (9; 10 сурет).
Қамал қалдығы төбесінің шығыс бетінде Қ1 жанынан сыртқы қорғаныс қабырғаға көлденең кесік (разрез) салынды.
Кесіктің оңтүстік жағынан қазба материктік қабаттарға дейін, негізгі -420 см ▼ тереңдікке жеткізіледі.
Төменгі қабаттарда сыртқы қорғаныс қабырғаның қалыңдығы - 380 - 400 см, ал жоғарғы жағына қарай жіңішкере түсе - 290 - 300 см құрайды, қабырға толығымен пахса блоктардан және тығыз нығыздалған саз балшықтан тұрғызылған.
Археологиялық қазба жұмыстары барысында қорғаныс қабырғаның корпусы бірнеше кезеңде тұрғызылғандығы белгілі болды. Мұны қабырға табанының оңтүстік бөлігінің құмды және қара түсті күйе аралас сазды бірнеше жұқа қабаттар үстінен салынғанынан және құм қабаты астына саздан құылған платформа төселгенінен көруге болады.
Қабырғаның солтүстік бөлігінің ені шамамен 190 см, саз платформа үстінен салынған, платформа тереңдігі ағымдағы далалық қазба маусымда анықталған жоқ. Қабырғаның оңтүстік бөлігі астынан құмды қабаттар мен жұқа күл қабаттары анықталды.
Қабырғаның солтүстік бөлігі тігінен екі қатардан тұрғызылған.
Қиманың шығыс профилі: Шығыс профильдің күндізгі беткі қабаттан төменге дейінгі биіктігі 300 см құрайды. Беткі ауа ағынымен түзілген қабаты 15 см, содан соң төмен қарай сыртқы қабырғаның қатты беті басталады. Профильде қорғаныс қабырғаның екі жақ шекаралары анық байқалады, оның қалыңдығы табыны тұсынан 400 см-ден асып, үстіңгі жағына қарай жіңішкере түсе 295 см құрайды. Профильдің оңтүстік бөлігінде қалыңдығы 20 см болатын қабырғаның құландыларының шөгуі негізгі -320, -350 см ▼ тереңдікке жақсы байқалады.
Қабырға құландылары астында, -350, -370 см ▼ тереңдікте, ескерткіш өмір сүрген уақыттың күндізгі қабаты, содан соң қалыңдығы 20 см болатын құрғақ сазбен толтырылған және тегістеген бірнеше қабаттар бар. Бұл өз кезегінде қоршалған қабырғалы жабық бекініс пайда болғанға дейін осы аймақта ерте қоныстың болғанын аңғартады.
Ең төменгі қабатта, сыртқы қабырғалардың астында негізгі -390 см-ден - 420 см ▼ дейін, нығыздалған сазды платформа болғанын анық байқауға болады.
Қиманың батыс профилі шығыс профилінің қабаттары орналасуын толығымен қайталайды. Профильдің солтүстік бөлігінде негізгі -360, -370 см ▼ тереңдікте, елді мекен қорғаныс қабырғасына ішкі жағынан іргелес жатқан үй-жайлардың едендері жақсы көрінеді.
Сонымен қатар, 8-бөлме орналасқан жерде археологиялық жұмыстар жүргізу барысында әртүрлі әдіспен өндірілген қыш ыдыстардың бірнеше бөліктері (қолдан жасалған және көзеші шығырында) табылды.
4-сурет. Сортөбе 1. Қ1 жоспары.
№2-қазба орны (бұдан әрі Қ2) - Сортөбе қалашығында зерттелетін негізгі объект, екі қабырғаның - оңтүстік және батыс қабырғаларының түйіскен жерінде құрылды.
Қ2 көлемі 16х16 м және негізгі нүктелерге бағытталған. Табылған заттарды бекіту ыңғайлы болу үшін қазба 4х4 м квадраттарға бөлініп, сандық және әріптік белгілерге ие болды. Қазба аймағында жұмыс барысында үлкен ғимарат анықталды, онда әр түрлі уақыттағы 10 бөлме ашылды. Олардың нөмірленуі анықталған уақытқа сәйкес беріледі. (5-сурет).
№2 қазба (Қ2). Қазба жұмыстары барысында әр түрлі тереңдікке -2,87 - -2,50-ден -1,50 м аралығындағы ауданы 96 м2 астам қазба орны ашылды. 2020 жылы жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде үй ғимаратының барлық алаңы бойынша мәдени қабаттар, сонымен қатар қалашықтың батыс бөлігіндегі қорғаныс сипатындағы ғимараттардың қалдықтары анықталды.
2020 ж. зерттеу жұмыстары қазбаның батыс бөлігінде жүргізілді, онда бірнеше үйдің орнын және қалашықтың батыс қорғаныс қабырғасының бір бөлігін ашу мүмкін болды.
№1 үйҚ2 қалашықтың батыс бұрышында орналасқан, үйдің барлық бөлмелері толықтай аршылды. Тұрғын үй толық ашылғаннан кейін, бұл ғимараттың қалашықтың екінші және үшінші құрылыс кезеңіне жататындығы белгілі болды. Кейінгі құрылыс кезеңінде, тұрғын үй ғимаратының алаңында алғашқы құрылыс көкжиегі бұзылып, қирап, шаруашылық қалдықтарын тастайтын орын ретінде пайдаланылған, мұнда көптеген жануар сүйектері мен қыш ыдыстардың сынықтары кездеседі.
№1 бөлме үйдің оңтүстік бөлігінде орналасқан. Бөлменің оңтүстік қабырғасы сонымен бірге қалашықтың оңтүстік сыртқы қорғаныс қабырғасы болып табылады. Бұл шағын, көлемі 180 x 560 см құрайтын тікбұрышты бөлме. Ол шығыстан батысқа қарай созылған. Солтүстік қабырғаға перпендикуляр қабырғаның шығыс бұрышында көлемі 70 x 120 см болатын № 2 бөлмеге аркалы кіреберіс орнатылған.
Бөлменің батыс жағында шикі кірпіштен қаланған шығыңқы жерлер анықталды (суфа?). Оның бұрышында шикі кірпіштен төртбұрышты төсеніш салынған, өлшемі 20 x 30 x 10 см, оның түбіне тас төселген. Шығыңқы жерінің көлемі - 180 x 150 см. Бұл бөлмеде үй-жайды жабатын бөренелерге арналған ұяшықтар анықталды. Диаметрлері әртүрлі 30-дан 50 см-ге дейін кеңейеді. Бөлменің едені -287 см ▼ тереңдікте анықталды.
Бөлменің интерьеріндегі жалғыз өзгеріс бөлменің солтүстік қабырғасында байқалады.
№2 бөлме № 1 бөлмеден солтүстігінде орналасқан. Жоғарыда аталып өткендей, №2 бөлмеге аркалы кіреберіс арқылы кіруге болады. Өту жолы қабырғаға салынғандықтан бұл оның кейінгі құрылыс екендігін көрсетеді. Ғимарат толығымен аршылды, көлемі 465 x 540 см құрайды. Бұл бөлменің екі құрылыс кезеңі анықталды.
Бөлменің екінші құрылыс кезеңіндегі еден деңгейі қамыспен араластырылған тығыз сазды сылақ түрінде, сыртқы қорғаныс қабырғасының жанында, -169 см ▼ тереңдікте тіркелген. Еденде жануарлардың сүйектері мен қыш ыдыстардың сынықтары араласқан күлді және органикалық қалдықтар мәдени қабат жатыр. Бұл деңгей кейінгі ескерткіштің кейіңгі өмір сүру кезеңінде қоқысқа арналған шұңқырлармен бұзылған.
№2 бөлменің үшінші құрылыс кезеңіне жататын еден деңгейі -260 см ▼ тереңдікте анықталды. Еденнің бетінде қалыңдығы шамамен 40 см шикі кірпіштен немесе саздан құйылған забутовка жатыр. Еден осы забутовканың астынан белгіленді. Бұл деңгейде оңтүстік қабырғада ғұрыптық ошақ орны анықталды. Оның ені - 1 м, биіктігі - 50 см. Ошақтың қабырғаларында күйген іздер байқалады, олар кей жерлерде ашық ақ-қызыл түске айналған. Бұл бөлменің қабырғалары кейіңгі кезеңдегі шұңқырлармен қатты қираған, сондықтан №2 және №8 бөлмелердің арасындағы өту жолын анықтау мүмкін болмады. Алайда, үйдің құрылыс ерекшелігіне байланысты бөлменің есігі солтүстік-батыс бұрышында болды деп болжамдаймыз.
№8 бөлме №2 бөлмеден солтүстікке қарай орналасқан. Қабырғалардың сақталуы өте нашар, негізінен, кейінгі қоқыс шұңқырларымен зақымданған. Бөлме толығымен аршылды, көлемі 6,60х4,50 м-ді құрайды. Қазба жұмыстары көрсеткендей, қалашықтың бұл бөлігін қаланың келесі тұрғындары толығымен қазып алған, мұнда екінші құрылыс кезеңінің еденінде батыс сыртқы қабырғадан №8 бөлмені екі бөлікке бөлетін шағын қабырға тұрғызылған. Оның көлемі - 2x0,70 м. №8 бөлме көшеге ұзын дәліз арқылы қосылған. Мұнда шаруашылық шұңқыр салынғандықтан оның сақталуы өте нашар.
5-сурет. Сортөбе 1. №2 қазба нысанының әуеден түсірілген суреті.
(Есеп материалдары бойынша)
Қазба барысында аршылған құрылыс нысандарындағы тұмшалау және қайта-қалпына келтіру жұмыстары
Сортөбе 1 қалашығын зерттеушілердің келесі мақсаты Батыс Қытай - батыс Еуропа жол торабында орналасқан ескерткішті өңірдің және республикалық деңгейдегі туристік картаға енгізу болып табылады. Осы мақсатта Сортөбе 1 ескерткішінде қазба барысында аршылған құрылыс нысандарындағы тұмшалау және қайта-қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп келеді.
2017 ж. алғашқы зерттеулер барысында Сортөбе 1-дің табиғи және антропогендік факторлардан бұзылу жағдайы анықталып, қазба нысандарын сақтау шаралары қарастырылды.
Темір жабындымын жабу. 2017-2020 жж. Сортөбе 1 қалашығы №2 қазба нысанының көлемі 600 шаршы метрді құрайтын аумағы зерттелінді. 2020 ж. Қ2 аумағының 60 шаршы жері темір жабындымен жабылды. Жалпы Қ1 аумағының 200 шаршы метрден асатын көлемі темір жабындымен жабылды. Жиналған судың сыртқы қарай ағуы үшін, жабындының жиегінде арнайы суағар жасалынды. Әрине, бұл жүргізілген жұмыстар өзінің тиімділігін көрсетуде. Себебі, жабындының астында тұрған құрылыстар жақсы сақталып тұр.
Тұрғын бөлмелерді қалпына келтіру. Қазба барысында аршылған бөлмелердің бұзылған жерлері, қабырғалар, суфалар, едендер саз кесекті қалау арқылы қайта қалпына келтіріліп, сазды топанмен сыланды.
Тұрғын бөлменің ортаңғы ошақ тұғырнамасының көшірмесі дайындалып, ошақ алдына орнатылды. Тұғырнама көшірмесі цементті-құмды массадан қаңқасы даярланған. Тұғырнама түпнұсқа тәрізді көлемі төңкерілген П әрпіне ұқсас, екі жағында екі жаққа қаратылған қошқардың басы оюланып салынған. Көшірмеге түпнұсқа қабырғасындағы ою-өрнектер бейнеленді. Сонымен қатар, гипс материалымен жіпті өру арқылы тандыр ошақтың көшірмесі дайындалып, ол тандыр ошақтың түрнұсқасының орнына бекітілді.
Осылайша, Сортөбені зерттеушілер ескерткіштің қазба барысында аршылған архитектуралық құрылыстарының ежелгі келбетін қайта қалыпына келтірді.
Сортөбе 2 қалашығында жүргізілген қазба жұмыстары
Сортөбе 2 қалашығы Жосалы кентінен батысқа қарай 13 км жерде, Сортөбе 1 қалашығынан батысқа қарай 2 км жерде орналасқан. Шахристан жоспар бойынша дөңгелек, диаметрі меридиан бағытында солтүстік-оңтүстік бағытта 310 м, ендік бағытта шығыс-батыста 260 м. Қалашықтың цитаделі шаршы пішінді, бекіністің орталық бөлігінде орналасқан. Цитадель ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сортөбе қалалар тобындағы жаңа археологиялық зерттеулер. Орналасуы, құрылымы және заттар кешені
Мазмұны
КІРІСПЕ 2
1 тарау. Сортөбе ескерткіштер кешенінің зерттелу тарихы 6
1.1. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (ХАЭЭ) Сыр бойының ортағасырлық қалаларындағы зерттеулеріне шолу 6
1.2. Сортөбе ескерткіштеріндегі жаңа археологиялық зерттеулер 11
2 тарау. Сортөбе 1 және 2 қалашықтарының материалдық мәдениеті 25
2.1. Қыш-ыдыстар кешені 25
2.2. Сүйектен, ағаштан, темірден жасалған бұйымдар 28
3 тарау. Сортөбе қалашығының құрылымы 30
3.1. Сортөбе ескерткіштерінің топографиясы 30
3.2. Сортөбе ескерткіштерінің мерзімделуі 32
Қорытынды 34
Пайдаланылған әдебиеттер 37
Кестелер 39
Қосымшалар 46
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі таңда жедел зерттеу жұмыстарын қажет ететін ескеркерткіштер елімізде жетерлік. Су басу қауіпі бар тарихи ескерткіштерді зерттеу арқылы мол ақпарат алу біздің міндетіміз. Әлемдік мәдениеттердің дамуына оның ішінде қалалардың бой көтеруіне өзен жағасында тұрмыс кешкен халықтардың ықпалы зор. Сырдария мен Әмудария арасын мекен еткен тайпалар керемет құрылыс үлгісін жасай алды. Өңірімізді мекендеген сақ, қаңлы, оғыз және қыпшақ тайпалары қазақ халқының этногенезінде емес, Орта Азия мен Шығыс Еуропаның қазіргі халықтарының қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Зерттеу жұмысында ортағасырлық Сортөбе қалалар тобы кеңінен тарқатылады. Жүргізілген зерттеу жұмыстарының қорытындылары қаралады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тұран ойпатының төрінде орналасқан сыр өңірі арнаның кебуіне байланысты халықтардың жаппай көшуіне түрткі болды. Сырдың төменгі, орта және жоғары аумағын мекендеген халық көшпелі өмір салтын ұстанушылар деген пікір қалыптасқа еді. Мұндай пікірді патша үкіметі кезеңіндегі зерттеушілер берген болатын. Алайда жаңа зерттеулер басқаша көзқарастар, өзгерістер әкелді. ХАЭЭ-сының зерттеушілері мен отандық ғалымдар (Ж.Құрманқұлов, К.Байпақов, М.Елеуов, Ә.Тәжекеев) Сырдың төменгі алқабын мекендеген халықтың негізгі тұрмысы ежелден жартылай көшпелі мал шаруашылығы мен егіншілік кәсібі екенін дәлелдеп жатыр. Отырықшылықтың дамуы өз кезегінде қала мәдениетінің өркендеуіне әкеледі. Қалалар бой көтерген жерде міндетті түрде сауда-саттықтың дамуын білеміз. Сонымен қатар мәдениеттің де ошағы болатындығын аңғарамыз. Б.з. VII ғ. Арал маңы археологиялық кешені тұрғысынан төмендегідей аймақтарға бөлінеді: Оңтүстік Хорезм (солтүстік-шығысындағы мал шаруашылымен айналысатын өңірмен тығыз байланыста болған афригид мәдениеті), Әмударияның оң жағалаудағы солтүстік Хорезм - Кердер аймағы (кердері мәдениеті), екі ауданға бөлінетін Шығыс Арал маңы: ежелгі Қуаңдария мен Ескідариялық арналарындағы жетіасар кешені және қазіргі арнаға жақын, Сырдарияның сол жағалауындағы батпақтағы қалалар ауданы. Бұл аймақтар мен аудандардың барлығы тығыз мәдени және этникалық байланыста болған деп айтуға болады.
Сырдарияның төменгі ағысында б.д. І мыңжылдығында тұрақты, өзіндік ерекшелігі бар мәдениет өркендеген. Жетіасар І және ІІ кезеңдерінде (б.д. І мыңжылдықтың жартысы) Ортаңғы Сырдария аудандарындағы мәдениеттерден (Отырар-Қаратау, Қауыншы) басқа көршілес аймақтармен тығыз байланыста болғандығын көреміз. Халық санының көп болуына, өмір сүруге ыңғайлы факторларға байланысты, сол уакытта жергілікті жерді, яғни, Сырдарияның төменгі алқабын мекен етіп қалуы мүмкін. Сол уақытта Жетіасар мәдениетінің территориясы барынша ұлғайып, Әмударияның оң жағалауы мен Сырдария өзені арасындағы аудандарды қамтып, жетіасарлық халықтың үлкен бөлігі осы аймақтарға көшеді. Ғалымдардың пікірінше, Жетіасар ІІІ кезеңінде (VI-VII ғғ.) Жетіасар шатқалындағы ескерткіштердің басым көпшілігі өмір сүруін тоқтады.
Үшінші кезеңнің аяғында Жетіасар шатқалы шөлге айналып, жетіасар мәдениеті Сырдарияның төменгі ағысында жойылады. Бірақ, Шығыс Жетіасар қалаларының тобы (қазіргі Жалағаш, Сырдария аудандары аумағы) және Жетіасар шатқалының солтүстігінде, қазіргі Сырдарияның сол жағалауындағы Сортөбе І, Сортөбе ІІ сияқты қалалар өмір сүруін жалғастырып, Арал теңізінің шығыс маңында Кескен-күйік қала, Күйік қала, Жанкент сияқты оғыз қалалары қалыптаса бастайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өлкемізде тарихи ескерткіштер өте көп шоғырланған, олардың ішінде ортағасырлық қаларды ерекше атап көрсетуге болады. Қазақстан тарихының бес томдық кітабының, бірінші томында оғыздардың қалалары туралы алғашқы дерек көздері ІХ-Х ғасырлардың тумалары әл-Якуби, әл-Идриси, Ибн әл-Факих, Ибн Русте, Ибн Хаукаль, Туманскийдің еңбектерінде кездесетіні айтылады. Оғыз тайпаларында өркениетті мемлекеттің болғаны туралы алғашқы хабарламалар осы тарихшылардың жазбаларында жазылған.
Қазіргі таңда біз Сортөбе қалашығын VII-VIII ғ.ғ аралығымен мерзімдеп жүрміз. 2007 жылы барлау жұмыстары ұйымдастырылып, қалашықты зерттеу қолға алынды және бірқатар мақалалар жарық көрді. Алайда алғашқы қазба жұмыстары 2017 жылы басталған болатын. 2008 жылы М. Елеуов, Ж. Құрманқұловтың жетекшілігімен Сортөбе, Жанкент, Жент еңбегі, Тажекеев А, Дарменов Р, Билалов С Ортағасырлық Сортөбе қалашығындағы археологиялық зерттеулер атты мақаласы, Амиргалина Г Керамика со знаками с городищ Сортобе и Джанкент мақалалары жарыққа шықты. 2017 жылдан бастап қазба жұмыстарының нәтижелерін қорытындылау үшін тақырып диплом жұмысы ретінде алынды.
Зерттеу жұмыстарының мақсат-міндеттері. Сырдария өзені шайып, жойылу алдында тұрған Ежелгі Сортөбе қаласындағы құрылыстарды сақтау, ашық аспан асты мұражайына айналдыру, оны туристік бағытқа енгізу жұмыстарын жүргізу.
Диплом жұмысының деректемелік көзі. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Ғылым Академиясы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедциясының ғылыми еңбектерінен және Ресей Федерациясының Н.Н. Михлухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының археолог ғалымдары мен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің қызметкерлері бірлесіп жүргізген Археология және этнография ғылыми-зерттеу орталығының Жанкент археологиялық экспедициясы, Сортөбе тобы Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойындағы Сортөбе қалалар тобына қазба жұмыстарының ғылыми есептері мен еңбектері пайдаланылды. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің Археология және этнография ғылыми зерттеу орталығының жеке кітап қорынан алынды.
Жұмыстың зерттелу әдісі. Еліміз егеменді болып, еңсесін көтергелі ширек ғасыр уақыт өтті. Содан бері ұлтымыздың тарихы қайта қаралып, әр кезеңге жазылған еңбектер тарихи салыстырмалық әдіспен зерделеніп жатыр. Бұл жұмыстыңда зерттелу әдісінің негізіне Шығыс Арал маңын мекендеген оғыз тайпаларының саяси және мәдени даму процесін, олардың қала салу мен жер суландыру жүйелерінің қалыптасу тарихына байланысты археологиялық материалдар мен жазба деректерді салыстыра отырып талдау болып табылады. Бұл методологиялық әдісті ХАЭЭ мүшелері С.П. Толстов, Б.В. Андрианов, М.А. Итина және т.б ғалымдар өз еңбектерінде қолданған. Олар көзқарастарында Шығыс Арал маңын мекендеген тайпаларда жер өңдеуші және көшпенді халықтың арасындағы байланыстар бар деп есептейді. Осы зерттеу жұмысында жоғарыда айтылған экспедицияның материалдары бүгінгі күнгі қалыптасқан жаңа көзқараспен қаралады. Сонымен қатар Сортөбе қалалар тобындағы жүргізілген соңғы қазбалардың нәтижелері пайдаланылады.
Диплом жұмысының сараптамасы. Зерттеу жұмысының тақырыбы аясында 2017-2020 жылдары Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті жанындағы Археология және этнография ғылыми-зерттеу орталығының Жанкент археологиялық экспедициясы, Сортөбе тобы Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойындағы Сортөбе қалалар тобына қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Сортөбе 1 қалашығына қазба екі жерден №1, №2 қазбадан тұрады. Сортөбе 2 қалашығында №1 қазба, мавзолей және шурф салу жұмыстары бойынша жүргізілген болатын. Автор осы жобаның орындаушысы болып табылады. Зерттеудің барысында 2020 жылдың сәуір айында Орталық Азияның ежелгі және дәстүрлі қоғамдарының тарихи-мәдени мұрасы: зерттеу, түсіндіру және сақтау мәселелері атты XII Оразбаев оқулары халықаралық ғылыми-әдістемелік конференциясында Керамический материал с городищ Сортобе 1 и 2 за полевой сезон 2019 г тақырыбында мақала жарық көрді (Тажекеев А.А., Алибай Б.Е). Қазіргі таңда Фараби әлемі атты студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық ғылыми конференциясы Сортөбе (Ордазы) қалалар тобындағы жаңа археологиялық зерттеулер атты мақала басылымда (Тәжекеев Ә., Әлибай Б).
Географиялық аумағы. Қызылорда облысы.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Ортағасырлар.
Диплом жұмысының құрылымы. Жоба құрылымы кіріспе бөлімен үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспеде тақырыптың көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталып және оның тәжірибелік маңыздылығы көрсетілген.
I ТАРАУ. Сортөбе ескерткіштер кешенінің зерттелу тарихы
1.1. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (ХАЭЭ) Сыр бойының ортағасырлық қалаларындағы зерттеулеріне шолу
Араб географы және тарихшы Ибн Русте, географ Ибн Хаукаль (Х ғ.) және Туманскийдің (Х ғ. аяғы) еңбектерінде Жанкент қаласын оғыздар патшасының ордасы деп жазады [1, 15 б, 184, 217].
Ортағасырлық Жанкент қаласында алғашқы қазба жұмыстарын 1867 ж. П.И. Лерх жүргізген. П.И. Лерх ескерткіштің топографиялық жоспарын жасап, сол кездегі бекіністің және суландыру каналдарының жағдайын сипаттайды. Оның жетекшілігімен жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде қала маңынан кейінгі ортағасырлық қорым табылды (ХІҮ-ХҮ ғғ.) [2, с. ІІ-VІІ].
1946 ж. Хорезм археологиялық-этнографилық экспедициясының (ХАЭЭ) тобы барлау жұмыстарын жүргізген. Экспедиция барысында әуеден фотосы түсіріліп, археологиялық деректер жинақталып, нәтижелері әртүрлі еңбектерде жарияланды [3, 57-62 б; 4, 211б; 5, 198-200 б]. Алынған керамикалық деректер бойынша С. П. Толстов қаланың антикалық кезеңнен (б. з. басынан) Х-ХІ ғғ. аралығында үздіксіз өмір сүрген деп мерзімдеді [3, 63 б]. Зерттеуші жазба деректердің негізінде, соңғы өмір сүру кезеңінде (Х-ХІ ғғ.) қала оғыздар патшасының ордасы болған деп көрсетеді [3, 56 б; 4, 246 б; 5, 198 б]. Одан кейін археологиялық жұмыстар жүргізілмеген.
С.П. Толстов ұсынған ескерткіштің мерзімі ұзақ уақыт бойы өзгеріссіз қалып, тек Л.М. Левинаның жұмыстарында нақтыланып, ескерткіш ХІV ғ. дейін өмір сүрген деп болжам жасайды [6, 77 б; 7, 191 б].
2005 ж. бастап қазіргі уақытта ескерткіште құрамында ресейлік ғалымдар (РҒА ЭАИ), отандық археологтар (ҚР АИ), Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің (ҚМУ) қызметкерлері бар Жанкент археологиялық экспедициясы (ЖАЭ) кешенді археологиялық жұмыстарын жүргізуде. 2005-2009 жж. зерттеу нәтижелері бірнеше мақалаларда және екі томдық есеп жинағында жарияланды [8, 124 б; 9, 43-51 б; 10, 116-128 б].
Қазба жұмысы кезінде Жанкент қаласынан табылған заттай деректердің аздығы, ІХ-Х ғғ. мерзімделетін басқа қалалармен салыстырғанда, оның бір мезгілде келген қауіп-қатерден емес, керісінше, тұрғындардың бейбіт түрде көшіп, өздеріне қажетті мүліктерді ала кеткен деп болжауға болады. Ал бұл уақыттың шамамен Х ғасырдың 50-60 жж. сәйкес келетінін табылған монеталардағы (саманидтік фельстер) жылдардан көреміз.
Жанкент - Қазалы ауданындағы Өркендеу ауылынан оңтүстікке қарай 1,5 км жерде орналасқан, мықты бекіністі ортағасырлық қала. Қаланың жоспары шығыстан батысқа қарай созылып жатырған Т әрпі тәрізді, шығыс бөлігі шығыңқы тіктөртбұрышты болып келеді. Оның аумағы шамамен 15 га, 415х230 м (шығыс бөлігінде - 320 м) (1-сурет, 1; 2-сурет, 2).
1-сурет - Батпақты қалалардың жоспарлары.1 - Жанкет; 2 - Кескен-күйік қала; 3 - Күйік қала
Қаланың басты қақпасы шығыс қабырғасының ортасында орналасқан болуы керек, себебі бұл арада қақпа алдында салатын мұнаралардан шығарылған жартылай дөңгелек құрылыс байқалады. Сонымен қатар, қаланың батыс қабырғасының да ортасынан қақпа іздеріне ұқсас жырық байқалады.
Қала батыстан шығысқа қарай созылған қабырғаларға параллель жатқан басты көше арқылы екіге бөлінген. Қалашықтың солтүстік-батыс бұрышында көлемі 110х110 м болатын шаршы формалы цитадель орналасқан. Сырт көзге ескерткіштің оңтүстік-шығыс бөлігінің төмен, яғни құрылыссыз, ал солтүстік-шығыс бөлігі биік (тығыз құрылыстар салынған) екені байқалады.
Батпақты қалалар мәдениеті. Оғыз кезеңінің батпақты қалалары Қазалының оңтүстігінде жатқан жоспары үшбұрышты келген түбекте орналасқан. Арал теңізінің бұл түбегі солтүстігінде Сырдария арнасымен, батысында Арал теңізімен және оңтүстік-шығысында Қуаңдария өзенінің ежелгі арнасы құятын батпақты, қамысты табандықпен (Бозкөл шатқалы) шектеседі (2-сурет, 1).
2-сурет - Батпақты қалалардың орналасу картасы
Бұл қалалардың ішінде ең ірісі Кескен-күйік қала, содан кейін Жанкент және Күйік қала болып табылады (1-сурет). Барлығы дерлік пішіні төртбұрышты, дуалмен және ормен қоршалған. Әрқайсында ірі көлемді цитадель орналасқан (250х250, 50х50 м) (1-сурет). Атап кететін жайт, Кескен-күйік қала мен Күйік қаланың Жанкентпен мерзімдес (ІХ-ХІ ғғ.) археологиялық деректерімен қатар, жетіасар мәдениетіне (б.д. І мыңжылдығының басы мен VIII ғ.) өте жақын VII-IX ғғ. қамтитын деректердің басымдылығы.
Кескен-күйік қала - Жанкент қаласынан батысқа қарай 38 км қашықтықта орналасқан [11, 249-250 б]. 1946 ж. С.П. Толстовтың жетекшілігімен ХАЭЭ-ның әуеден барлау отряды алғашқы археологиялық барлау жұмыстарын жүргізген. Әуеден фотоға түсіріліп, схематикалық жоспары жасалынған [12, 12 б; 13, 632 б]. 1958 ж. Мәскеулік биолог В.М. Смириннің және 1963 ж. Б.И. Вайнбергтің басқаруымен Кескен-күйік қалада қайта деректер жинақталып, археологиялық барлау қазбасы салынған [6, 77б].
2006 ж. Ж.Құрманқұловтың басшылығымен Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институты, Шірікрабат археологиялық экспедициясының (ШРАЭ) археологиялық барлау отряды (отряд жетекшісі Ә.Ә. Тәжекеев) археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ескерткіштің географиялық координаттары анықталып, қаланың үстіңгі қабатынан археологиялық заттар жинап алынды.
Қаланың жоспары шеңбер пішіндес келген (көлемі 500х700), шығыстан батысқа қарай созылып жатқан саз кесектен салынған дуалмен қоршалған. Оның ішінде солтүстік бөлігіне жақын, қала деңгейінен 3 м биік, саз кесектен салынған бөлме құрылыстары бар шаршы пішінді (көлемі 250х250 м) цитаделі орналасқан (1-сурет, 2). Дуалы көлемі 28х28 және 40х40 см аралығында шаршы пішінді саз кесектермен қаланған. Саз кесектердің басым бөлігі Хорезмнің афригид кезеңіне тән 33х33 және 35х35 см көлемді болып келеді.
Кескен-күйік қаланың керемикалық кешенін Л.М. Левина үш топтамаға бөледі: жетіасарлық, жетіасар кешенімен аралас - жетісулық және аз мөлшерде - афригидтік, хорезмдік [6, 77 б, сур 19-21]. Сонымен қатар, жинақталған басқада деректерге: тастан және шыныдан жасалынған моншақтардың бай коллекциясы, қола сырғалар, сақиналар, белбеу доғалары және т. б. заттар жатады. Аталған деректер бойынша Кескен-күйік қала VII-IX ғғ. мерзімделеді.
Күйік қала - Жанкенттен оңтүстік-батысқа 48 км қашықтықта орналасқан [14, 250 б]. Күйік қалада археологиялық қазба жұмыстары жүргізілмеген, тек 1946 жылы С.П. Толстовтың жетекшілігімен ХАЭЭ топографиялық жоспарын жасап, беткі қабаттан жинақталған деректер бойынша ескерткіштердің мерзімін анықтаған.
Бұл ескерткіште де 2006 ж. Ж.Құрманқұловтың басшылығымен ШРАЭ-ның археологиялық барлау отряды (отряд жетекшісі Ә.Ә. Тәжекеев) археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ескерткіштің географиялық координаттары анықталып, қаланың үстіңгі қабатынан археологиялық заттар жинап алынды.
Қала пішіні төртбұрыш тәріздес, көлемі шамамен 300х150 м. Қаланың солтүстік бөлігінде солтүстік және шығыс қабырғалары 40 м, оңтүстік және батыс қабырғалары 70 м тең цитаделі орналасқан (1-сурет, 3). Қала ені 10-20 м ормен қоршалған. Қаланың беткі қабаты түсі қара топырақпен көмкерілген, бұл қаланың толықтай өртке ұшырағандығының нәтижесі деп болжауға болады. Жалпы бұл қалалардың Кескен-күйік қала, Күйік қала аталу себебі осында жатыр.
Қаланың үстіңгі қабатынан құрылыс іздері байқалады, сонымен қатар керамика сынықтары (қара, сұр, кызыл, қоңыр және ангобталған), қоладан жасалған заттардың сынықтары және моншақтар кездеседі. Археологиялық деректер Кескен-күйік қаладан табылған заттарға ұқсас, яғни қала б. д. І мыңжылдығының аяғында өмір сүрген.
VII ғ. Арал маңы керамикалық кешені тұрғысынан төмендегідей аймақтарға бөлінеді: Оңтүстік Хорезм (солтүстік-шығысындағы мал шаруашылымен айналысатын өңірмен тығыс байланыста болған афригид мәдениеті), Әмударияның оң жағалаудағы солтүстік Хорезм - Кердер аймағы (кердері мәдениеті), екі ауданға бөлінетін Шығыс Арал маңы: ежелгі Қуаңдария мен Ескідариялық арналарындағы жетіасар кешені және қазіргі арнаға жақын, Сырдарияның сол жағалауындағы батпақты қалалар ауданы. Бұл аймақтар мен аудандардың барлығы тығыз мәдени және этникалық байланыста болған деп айтуға болады.
Сырдарияның төменгі ағысында б.д. І мыңжылдығында тұрақты, өзіндік ерекшелігі бар мәдениет өркендеген. Жетіасар І және ІІ кезеңдерінде (б. д. І мыңжылдықтың жартысы) Ортаңғы Сырдария аудандарындағы мәдениеттерден (Отырар-Қаратау, Қауыншы) басқа көршілес аймақтармен тығыз байланыста болғандығын көреміз. Халық санының көп болуына, өмір сүруге ыңғайлы факторларға байланысты, сол уакытта жергілікті жерді, яғни Сырдарияның төменгі алқабын мекен етіп қалуы мүмкін. Сол уақытта Жетіасар мәдениетінің территориясы барынша ұлғайып, Әмударияның оң жағалауы мен Сырдария өзені арасындағы аудандарды қамтып, жетіасарлық халықтың үлкен бөлігі осы аймақтарға көшеді. Л.М. Левинаның пікірінше, Жетіасар ІІІ кезеңінде (VI-VII ғғ.) Жетіасар шатқалындағы ескерткіштердің басым көпшілігі өмір сүруін тоқтады [15, 5-9 б; 16, 3-14 б].
Үшінші кезеңнің аяғында Жетіасар шатқалы шөлге айналып, жетіасар мәдениеті Сырдарияның төменгі ағысында жойылады. Бірақ, Жетіасар шатқалының солтүстік-батысында, қазіргі Сырдарияның сол жағалауында Сортөбе І, Сортөбе ІІ сияқты қалалар өмір сүруін жалғастырып [17, 221 б; 18, 222 б], Арал теңізінің шығыс маңында Кескен-күйік қала, Күйік қала, Жанкент сияқты, яғни батпақты қалалар қалыптаса бастайды [19, 27-32 б].
Евразияның ежелгі халықтарының тарихы туралы және мәдени мұралары жайында оның ішінде Сыр бойындағы көне қалалар туралы деректерді жоғарыда атап көрсеттік. Сан алуан тарихи жайыттардың куәсі болған Сыр өңірі ортағасырлар кезеңінде керемет мәденеит үлгісін қалыптастыра алды. Сырдария арнасының кебуі салдарынан халықтардың көшуі де өз әсерін тигізді. Өзен бойын жағалай тұрмыс кешкен халықтардың шаруашылығын осыдан-ақ аңғаруымызға болады.
1.2 Сортөбе ескерткіштеріндегі жаңа археологиялық зерттеулер
Сортөбе 1 қалашығындағы қазба жұмыстары
Қызылорда облысы әкімдігінің қолдауымен жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеу жұмыстарының мақсаты ескерткіштің құрылымын, қызметін және материалдық кешенін жан-жақты зерттеу.
Ортағасырлық Сортөбе төрткүлі (Ордазы) Қызылорда облысы, Қармақшы ауданының орталығы Жосалы кентінен батысқа қарай 12 км жерде, Сырдария өзенінің сол жағалық иінінде орналасқан. Сырдария өзенінің сол жағасын жағалап жүрген ортағасырлық керуен жолының торабында орналасқан бұл ескерткіш бүгінгі күнде төбе болып жатыр, оны жергілікті халық Сортөбе, қала, төбе, төрткүл деп атайды. Сортөбе осы төңіректі мекендеген халыққа ертеден-ақ белгілі, халық арасында оған қатысты бірқатар аңыз-әңгімелер сақталған.
2006 жылы оны жергілікті азамат, жас ғалым, Ә.Х.Марғұлан атындағы археология институтының ғылыми қызметкері А.Ж.Әбу аралап көріп, оның бұзылып жатқан ортағасырлық ескерткіш екенін анықтаған. Сортөбенің жобасына көңіл аударып, оның үстінде, су шайып жатқан бөлігіндегі керамикаларды, сүйектен, тастан жасалған заттарды байқайды.
Сырдария өзені шайып бұзылып жатқан Сортөбе туралы 2007 жылғы 13 шілде де Айқын газетінде Сортөбе су астында қалғалы тұр, 29 тамызда Егемен Қазақстан газетінде Құпия қала атты мақала жарияланды. 2007 жылғы 20 желтоқсанда Ақмешіт апталығы газетінде Бұл-Сортөбе емес, Ордазы атты мақала шықты. Мақала авторы Әніс Жақыпұлы Сортөбені Ордазы деп атауды ұсынған және ескерткіштің тарихына қытысты әр түрлі деректер келтірген.
Сортөбеде жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстарының ерекшелігі сонда, оны зерттеудің нәтижесінде Қазақстанның ортағасырлық археологиясының осы күнге дейін шешімін таппай отырған ақтаңдақтарының бірі - Оғыз кезеңінің археологиялық мәдениеті туралы жан-жақты, кешенді деректер алуға болады. Сортөбе келешекте ортағасырлық Қазақстан археологиясының оғыз кезеңіне қатысты үлгілі (эталонды) ескерткіштердің бірі болуы мүмкін [20. 5-30 б].
Сортөбе І, ІІ қалаларына 2007 жылы Ж.Құрманқұловтың басшылығымен ШРАЭ-ның археологиялық барлау отряды (отряд жетекшісі Ә.Ә. Тәжекеев) және Археолог халықаралық ғылыми-зерттеу орталығы (директоры М.Елеуов) жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің археологиялық тобы Сортөбеде болып, оның жобасын сызып, суретке түсіріп, су шайып жатқан құлама жарқабағында тазарту жұмыстарын жүргізіп, судың жағасында, суда жатқан заттарды жинап, олардың суретін салды [20, 5 б].
3-сурет - Сортөбе 1 қалашығының 2017 жылы түсірілген топографиялық жоспары.
1 - 2017 жылғы қазба орындары, 2 - жолдар, 3 - кейінгі канал.
Сортөбенің керамикалық кешені өте бай, онда VII-VIII ғғ. мерзімделетін бүйірі иінді, қабырғасы бүйірінен ернеуіне қарай сыртқа иілген тостағандар (қызыл ангоб) Жетіасар ІІІ кезеңімен мерзімделетін ескерткіштерден және Отырар қаласынан табылған [6, 77 б. 21, 91 б]. Сонымен қатар, Жанкент қазбаларынан табылып жүрген IX-X ғғ. мерзімделетін үстінде батырып салынған сызықты өрнектері бар қақпатар, ернеудің сыртындағы жапсырмаға қатты затпен батырып өрнек салынған ыдыстар және әртүрлі мақсатта пайдаланылған қошқар бастар көп кездеседі [22, 119 б].
Ортағасырлық Сортөбенің Сырдария өзені шайып, бұзылып жатқан тік құлама жарқабағында қысқа мерзімде, шұғыл түрде жүргізілген тазарту жұмыстар барысында қол жеткен заттай деректерге қарағанда, қала VIII-X ғ. басы (не 1-жартысы) аралығында өмір сүрген ескерткіш [23, 27 б]. Шамасы, қаладағы тіршілік Сырдария өзені арнасының ауысуына байланысты тоқтап, осындағы халық Жанкент бағытында ығысуы мүмкін.
Батпақты қалалар маңынан табылған деректер арасында қола дәуіріне жататын керамика фрагменттерінің кездесуі (б.з.д. ІІ - аяғы мен І мыңжылдықтың басы), осы аймақта халықтың ежелден қоныстанғандығын көрсетеді. С.П. Толстовтың пікірінше, аталған қалалардың өмір сүрген уақытындағы антикалық керамикалардың өрнектерінен қола дәуірінің дәстүрлері байқалады [5, 198 б]. Сонымен қатар, бұл кешенге қаңлы-кушан кезеңінің хорезмдік қызыл түспен жылтыратылған ыдыстар және жетіасарлық жапсырмалы ыдыстар тобы тән.
2017 жылғы далалық маусымда ескерткішке 2 қазба салынды. Қоныстағы археологиялық жұмыстар барысында архитектуралық құрылымдардың элементтері бар ескерткіштерді қазуда қолданылған далалық археологиялық зерттеулердің кешенді әдістері қолданылды [24, 76-86 б].
№1 қазба орны. Разрез (бұдан әрі Қ1) төбенің шығыс беткейінде, болжам бойынша, оңтүстік қабырғада кесілген.
Бұл учаскеде қазба жүргізудің мақсаты:
- ескерткіш қабырғаларының құрылымын ашу;
- материктік қабатқа дейінгі қоныстың стратиграфиясын алу.
12х4 м өлшемді Қ1 солтүстік-оңтүстік ендікке бағытталған және шартты түрде 4х4 м квадраттарға бөлінген.
Ескерткіштің басты эталоны - ескерткіштің оңтүстік және батыс қабырғаларының бұрышындағы күзет тақтасының жоғарғы нүктесі. Үш жерде орналасқан Қ1 секциясы бойынша -410 -420 см тереңдікке жеткен континентальды қабатқа дейін қазылды (4-сурет).
2020 жылдың мамыр-маусым айларында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Жанкент археологиялық экспедициясының Сортөбе жасағы Қазақстан Республикасы, Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы, Ордазы шатқалындағы Сортөбе 1 апатты ескерткішіндегі археологиялық зерттеу жұмыстарын жалғастырды.
Осы далалық қазба маусымының негізгі зерттеу нысандары ретінде қалашықтың тұрғын үй құрылыс ғимараттары алынды (№1 және №2 қазбалар). Өткен зерттеу жылдарында №2 қазба аумағынан көлемі 300 м2-ден астам алаңы ашылды, жалпы төрт құрылыс қабаты анықталған болатын.
2017-2020 жж. жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесі Орта Азия оазисінің ежелгі көшпелілері мен егіншілері арасындағы мәдени, этникалық және сауда байланыстарының тұрақты аймағы ретінде Шығыс Арал өңірі ерекше рөл атқарғандығы туралы пікірдің дұрыс екендігін айқын көрсетті.
2017-2019 жж. ғылыми есептерінде аймақтың археологиялық ескерткіштерінің бірегейлігі және қазіргі қазақ халқының тарихы мен этногенезі үшін олардың ерекше тарихи маңыздылығы туралы айтылған болатын.
Шығыс Арал маңы өңірінде Сырдарияның ежелгі арналары болып табылатын Жаңадария, Ескідариялық және Қуандария бассейндерінде ғылымда Шірікрабат және Жетіасар мәдениеті атауларымен белгілі отырықшы-егіншілік мәдениеті дамыды.
ХАЭЭ ашқан Шірікрабат мәдениеті сақтар мәдениеті шеңберіне жатады. Белгілі археолог С.П. Толстовтың пікірінше, ежелгі Хорезм жерінде Жаңадария мен Ақшадарияның төменгі ағысындағы көне шағын көлдердің жанында б. з. д. VII - V ғғ. мерзімделетін "көкшетеңіз мәдениеті" қалыптасқан. Зерттеуші осы жерде төрт ірі тайпалық одақтардың бірі - Жаңадария бассейнінде орналасқан апасиактардың елді мекенін тапты [25, 136 - 204 б].
Бұл қола дәуірінің дәстүрлерін сақталуымен сипатталады және керамика кешенінде анық байқалады (ол өте дөрекі, бірақ онда кейінгі суянгандық және ішінара тазабагьяб мәдениеттеріне жататын қыш құмыралардың кейбір белгілері байқалады). Керамика скиф түріндегі қола үш өлшемді жебелердің ұштарымен, темір өндірісінің қалдықтарымен, қатар көптеген ірі кварцитті жаңқалар мен құмтастан жасалған тегістелген құралдармен бір кешенде кездеседі [26, 106-133 б].
Б.И. Вайнберг бұл аумақты Соғды артында тұрған сақтардың иелігі деп тануды ұсынды. Арианның пікірінше, Соғдыдан солтүстікке қарай скиф жеріне жақын жазық алып жатыр. Бұл тиісінше Қызылқұмды Скиф құмы (шөлі) деп атауға мүмкіндік туғызады. Егер осы шөлдің солтүстігінде орналасқан Сырдарияның төменгі бөлігіндегі сатраптардың тұрғызылмаған резиденциялары бар екенін ескерсек, онда Соғды артында тұрған сақтардың иелігі деп айта аламыз [27, 92-93 б].
Архаизмнің әсерін бере отырып бізді Қазақстанның ерте қола дәуіріндегі мәдениеттерге жетелейтін Жетіасар мәдениеті Шірікрабат мәдениетінен күрт ерекшеленеді.
Жетіасар мәдениеті монументалды сәулеті бар қуатты бекіністермен, жерлеу рәсімімен, ежелгі қоныстардың шағын топтар бойынша ежелгі арналардың жағасында орналасуымен, қоршалмаған елді мекендердің толық жоқтығымен, ұзақ ғасыр бойына мәдениеттің негізгі белгілерінің сақталуымен сипатталады.
Жетіасар мәжденінің ескерткіштерін негізгі үш топқа бөліп қарастырамыз:
Бірінші топ - олардың ең қарапайымы - үлкен көлемдегі қоршалған, ғимараттары бар бекіністі үй-жай (усадьба) [28, 129-132 б].
Екінші топқа - мықты қорғаныс жүйесі бар (мұнаралары, бекіністі қақпасы), бірақ ішінде ешқандай құрылыс орны жоқ, ірі қамалдар [28, 132 б].
Үшінші топқа - мықты қорғаныс жүйесі бар, сонымен қатар ішінде көптеген әр түрлі тұрғын-үй құрылыстары бар ірі қамалдар [28, 132 б].
Сырдарияның солтүстік арналары - Ескідариялық және Қуаңдария кеуіп жатқан кезде халық Сырдарияның негізгі (қазіргі суы бар) арналарына қоныс аудара бастайды, мұнда б.з. І-мыңжылдығында Арал теңізінің шығыс жағалауында отырықшы мал өсірушілердің, балықшылар мен фермерлердің мәдениеті - ерте ортағасырлық оғыздардың негізі құрылады [28, 37-65 б].
Аталмыш мәдениет пен уақытқа тиесілі ескерткіштердің бірі - Сортөбе 1 қалашығы. Жүргізілген зерттеулер барысында Сортөбе қалашығыннан Жетіасар ІІІ кезеңі мен батпақты қалалар мәдениетінің іздерін көріп отырмыз.
2020 ж. далалық маусымда археологиялық жұмыстар ортағасырлық қоныстың шығыс бөлігіндегі №1 қазбада жалғасты. №1 қазба (Қ1) шығыс бетінен тік жарлы жаға бойымен кеңейтіліп, ортағасырлық қоныстың шығыс бұрышында өзен суы шайып кеткен бөлігі аршылды. 2020 ж. ескерткіш қорғаныс қабырғасының бойымен шығыс-батыс өсі бойынша көлемі 10 x 8 м құрайтын қосымша қазба салынды. Өзен ортағасырлық қоныстың көп бөлігін шайып кеткендіктен тік жарлы жағалау бойымен қазбаның пішіні үшбұрышты формада болып шықты.
Жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде 2 бөлменің орны толығымен аршылып, бір бөлменің орны ішінара аршылды. Сыртқы қорғаныс қабырғаның ұзындығы 9,5 м болатын бөлігі аршылды.
Сортөбе 1 қамалының қорғаныс қабырғасы - ылғал күйінде салынған саз балшықтан және пахсалық блоктардан тұрғызылған біртегіс сазды массив. Қорғаныс қабырға пахсалық блоктары қабырғаның негізі, астыңғы бөлігінде ғана байқалады. Қабырғаның қалыңдығы төменгі жағында 4 м, ал үстіне қарай жіңішкере түсіп, 3 м құрайды. Материктік қабат бетінен алынғанда қабырғаның сақталған биіктігі 240-250 см.
Сыртқы қорғаныс қабырғаның аршылған бөлігіне оңтүстіктен №4 бөлме жалғасып жатыр, оның бір бөлігі 2017 ж. далалық қазба жұмыстарында жартылай аршылған болатын. Тік бұрышты бөлме, қабырғасының биіктігі 45 см-ден 60 см-ге дейін сақталған, қабырғалар өлшемдері 55-60 см болатын пахса блоктардан тұрғызылған. Бөлменің ішінен заттай деректер мүлдем жоқ деуге болады, архитектуралық элементтер де табылған жоқ, бұл ескерткіштің соңғы өмір сүру кезеңінде №4 бөлменің толық көміліп тасталған болуынан мүмкін. №4 бөлме сонымен қатар Қ1 қазбаның алдыңғы жылдары берілген археологиялық есептерде көрсетілгендей, қабырға бойы атыс дәлізінің бір бөлігі болуы мүмкін.
№ 4 бөлмеге солтүстіктен №2 бөлме жалғасып тұр, 2017 ж. далалық қазба кезінде №2 бөлменің батыс бөлігі ашылып, солтүстік-батыс бұрышына археологиялық шурф салынған, ол негізгі реперден -445 см тереңдікке - материктік қабатқа дейін жеткізілді.
№2 бөлменің ұзындығы 450 см, бөлменің батыс және оңтүстік қабырғалары толығымен сақталған және бөлменің өлшемін 450 x 400 см деп анықтауға болады. Бөлменің шығыс қабырғасы ұзындығы 100 см күйінде сақталған, бөлменің солтүстік қабырғасы және басым бөлігі өзен жағасының жарымен құлап қалған. Ұзындығы 450 см болатын бөлменің оңтүстік қабырғасы 40 см биіктікке сақталған. Оңтүстік қабырғаның орталық бөлігінде ені 40 см ұзындығы 90 см болатын жартылай шеңберлі тауашаның (қуыс) ізі бар. Осындай архитектуралық детальдар ескерткіштің батыс бөлігіндегі №2 қазбада аршылған бөлмелерде көрініс береді.
№2 және №4 бөлмелерге шығыс жағынан №8 бөлме жапсарласа орнасқан, алайда оның тек оңтүстік және батыс қабырғалары ішінара сақталған. №8 бөлмеде сыртқы қорғаныс қабырғаның ішкі бетінен түскен атыс дәлізінің жалғасы болуы ықтимал. Ескерткіштің соңғы тіршілік ету кезеңінде жоғарыда сипатталған барлық №№ 2, 4, 8 бөлмелер көміліп тасталған (8 сурет).
Сыртқы айналма қабырға негізгі реперден (бұдан әрі - ▼) солтүстік жағынан -213 см тереңдікке (қабырға биіктігі 90 см-ге дейін) және оңтүстік жағынан -255 см ▼ (қабырға биіктігі 125 см дейін ашылды) аршылды. Қабырғаның жоғарғы қабатының қалыңдығы (ені) 295 - 305 см құрайды (9; 10 сурет).
Қамал қалдығы төбесінің шығыс бетінде Қ1 жанынан сыртқы қорғаныс қабырғаға көлденең кесік (разрез) салынды.
Кесіктің оңтүстік жағынан қазба материктік қабаттарға дейін, негізгі -420 см ▼ тереңдікке жеткізіледі.
Төменгі қабаттарда сыртқы қорғаныс қабырғаның қалыңдығы - 380 - 400 см, ал жоғарғы жағына қарай жіңішкере түсе - 290 - 300 см құрайды, қабырға толығымен пахса блоктардан және тығыз нығыздалған саз балшықтан тұрғызылған.
Археологиялық қазба жұмыстары барысында қорғаныс қабырғаның корпусы бірнеше кезеңде тұрғызылғандығы белгілі болды. Мұны қабырға табанының оңтүстік бөлігінің құмды және қара түсті күйе аралас сазды бірнеше жұқа қабаттар үстінен салынғанынан және құм қабаты астына саздан құылған платформа төселгенінен көруге болады.
Қабырғаның солтүстік бөлігінің ені шамамен 190 см, саз платформа үстінен салынған, платформа тереңдігі ағымдағы далалық қазба маусымда анықталған жоқ. Қабырғаның оңтүстік бөлігі астынан құмды қабаттар мен жұқа күл қабаттары анықталды.
Қабырғаның солтүстік бөлігі тігінен екі қатардан тұрғызылған.
Қиманың шығыс профилі: Шығыс профильдің күндізгі беткі қабаттан төменге дейінгі биіктігі 300 см құрайды. Беткі ауа ағынымен түзілген қабаты 15 см, содан соң төмен қарай сыртқы қабырғаның қатты беті басталады. Профильде қорғаныс қабырғаның екі жақ шекаралары анық байқалады, оның қалыңдығы табыны тұсынан 400 см-ден асып, үстіңгі жағына қарай жіңішкере түсе 295 см құрайды. Профильдің оңтүстік бөлігінде қалыңдығы 20 см болатын қабырғаның құландыларының шөгуі негізгі -320, -350 см ▼ тереңдікке жақсы байқалады.
Қабырға құландылары астында, -350, -370 см ▼ тереңдікте, ескерткіш өмір сүрген уақыттың күндізгі қабаты, содан соң қалыңдығы 20 см болатын құрғақ сазбен толтырылған және тегістеген бірнеше қабаттар бар. Бұл өз кезегінде қоршалған қабырғалы жабық бекініс пайда болғанға дейін осы аймақта ерте қоныстың болғанын аңғартады.
Ең төменгі қабатта, сыртқы қабырғалардың астында негізгі -390 см-ден - 420 см ▼ дейін, нығыздалған сазды платформа болғанын анық байқауға болады.
Қиманың батыс профилі шығыс профилінің қабаттары орналасуын толығымен қайталайды. Профильдің солтүстік бөлігінде негізгі -360, -370 см ▼ тереңдікте, елді мекен қорғаныс қабырғасына ішкі жағынан іргелес жатқан үй-жайлардың едендері жақсы көрінеді.
Сонымен қатар, 8-бөлме орналасқан жерде археологиялық жұмыстар жүргізу барысында әртүрлі әдіспен өндірілген қыш ыдыстардың бірнеше бөліктері (қолдан жасалған және көзеші шығырында) табылды.
4-сурет. Сортөбе 1. Қ1 жоспары.
№2-қазба орны (бұдан әрі Қ2) - Сортөбе қалашығында зерттелетін негізгі объект, екі қабырғаның - оңтүстік және батыс қабырғаларының түйіскен жерінде құрылды.
Қ2 көлемі 16х16 м және негізгі нүктелерге бағытталған. Табылған заттарды бекіту ыңғайлы болу үшін қазба 4х4 м квадраттарға бөлініп, сандық және әріптік белгілерге ие болды. Қазба аймағында жұмыс барысында үлкен ғимарат анықталды, онда әр түрлі уақыттағы 10 бөлме ашылды. Олардың нөмірленуі анықталған уақытқа сәйкес беріледі. (5-сурет).
№2 қазба (Қ2). Қазба жұмыстары барысында әр түрлі тереңдікке -2,87 - -2,50-ден -1,50 м аралығындағы ауданы 96 м2 астам қазба орны ашылды. 2020 жылы жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде үй ғимаратының барлық алаңы бойынша мәдени қабаттар, сонымен қатар қалашықтың батыс бөлігіндегі қорғаныс сипатындағы ғимараттардың қалдықтары анықталды.
2020 ж. зерттеу жұмыстары қазбаның батыс бөлігінде жүргізілді, онда бірнеше үйдің орнын және қалашықтың батыс қорғаныс қабырғасының бір бөлігін ашу мүмкін болды.
№1 үйҚ2 қалашықтың батыс бұрышында орналасқан, үйдің барлық бөлмелері толықтай аршылды. Тұрғын үй толық ашылғаннан кейін, бұл ғимараттың қалашықтың екінші және үшінші құрылыс кезеңіне жататындығы белгілі болды. Кейінгі құрылыс кезеңінде, тұрғын үй ғимаратының алаңында алғашқы құрылыс көкжиегі бұзылып, қирап, шаруашылық қалдықтарын тастайтын орын ретінде пайдаланылған, мұнда көптеген жануар сүйектері мен қыш ыдыстардың сынықтары кездеседі.
№1 бөлме үйдің оңтүстік бөлігінде орналасқан. Бөлменің оңтүстік қабырғасы сонымен бірге қалашықтың оңтүстік сыртқы қорғаныс қабырғасы болып табылады. Бұл шағын, көлемі 180 x 560 см құрайтын тікбұрышты бөлме. Ол шығыстан батысқа қарай созылған. Солтүстік қабырғаға перпендикуляр қабырғаның шығыс бұрышында көлемі 70 x 120 см болатын № 2 бөлмеге аркалы кіреберіс орнатылған.
Бөлменің батыс жағында шикі кірпіштен қаланған шығыңқы жерлер анықталды (суфа?). Оның бұрышында шикі кірпіштен төртбұрышты төсеніш салынған, өлшемі 20 x 30 x 10 см, оның түбіне тас төселген. Шығыңқы жерінің көлемі - 180 x 150 см. Бұл бөлмеде үй-жайды жабатын бөренелерге арналған ұяшықтар анықталды. Диаметрлері әртүрлі 30-дан 50 см-ге дейін кеңейеді. Бөлменің едені -287 см ▼ тереңдікте анықталды.
Бөлменің интерьеріндегі жалғыз өзгеріс бөлменің солтүстік қабырғасында байқалады.
№2 бөлме № 1 бөлмеден солтүстігінде орналасқан. Жоғарыда аталып өткендей, №2 бөлмеге аркалы кіреберіс арқылы кіруге болады. Өту жолы қабырғаға салынғандықтан бұл оның кейінгі құрылыс екендігін көрсетеді. Ғимарат толығымен аршылды, көлемі 465 x 540 см құрайды. Бұл бөлменің екі құрылыс кезеңі анықталды.
Бөлменің екінші құрылыс кезеңіндегі еден деңгейі қамыспен араластырылған тығыз сазды сылақ түрінде, сыртқы қорғаныс қабырғасының жанында, -169 см ▼ тереңдікте тіркелген. Еденде жануарлардың сүйектері мен қыш ыдыстардың сынықтары араласқан күлді және органикалық қалдықтар мәдени қабат жатыр. Бұл деңгей кейінгі ескерткіштің кейіңгі өмір сүру кезеңінде қоқысқа арналған шұңқырлармен бұзылған.
№2 бөлменің үшінші құрылыс кезеңіне жататын еден деңгейі -260 см ▼ тереңдікте анықталды. Еденнің бетінде қалыңдығы шамамен 40 см шикі кірпіштен немесе саздан құйылған забутовка жатыр. Еден осы забутовканың астынан белгіленді. Бұл деңгейде оңтүстік қабырғада ғұрыптық ошақ орны анықталды. Оның ені - 1 м, биіктігі - 50 см. Ошақтың қабырғаларында күйген іздер байқалады, олар кей жерлерде ашық ақ-қызыл түске айналған. Бұл бөлменің қабырғалары кейіңгі кезеңдегі шұңқырлармен қатты қираған, сондықтан №2 және №8 бөлмелердің арасындағы өту жолын анықтау мүмкін болмады. Алайда, үйдің құрылыс ерекшелігіне байланысты бөлменің есігі солтүстік-батыс бұрышында болды деп болжамдаймыз.
№8 бөлме №2 бөлмеден солтүстікке қарай орналасқан. Қабырғалардың сақталуы өте нашар, негізінен, кейінгі қоқыс шұңқырларымен зақымданған. Бөлме толығымен аршылды, көлемі 6,60х4,50 м-ді құрайды. Қазба жұмыстары көрсеткендей, қалашықтың бұл бөлігін қаланың келесі тұрғындары толығымен қазып алған, мұнда екінші құрылыс кезеңінің еденінде батыс сыртқы қабырғадан №8 бөлмені екі бөлікке бөлетін шағын қабырға тұрғызылған. Оның көлемі - 2x0,70 м. №8 бөлме көшеге ұзын дәліз арқылы қосылған. Мұнда шаруашылық шұңқыр салынғандықтан оның сақталуы өте нашар.
5-сурет. Сортөбе 1. №2 қазба нысанының әуеден түсірілген суреті.
(Есеп материалдары бойынша)
Қазба барысында аршылған құрылыс нысандарындағы тұмшалау және қайта-қалпына келтіру жұмыстары
Сортөбе 1 қалашығын зерттеушілердің келесі мақсаты Батыс Қытай - батыс Еуропа жол торабында орналасқан ескерткішті өңірдің және республикалық деңгейдегі туристік картаға енгізу болып табылады. Осы мақсатта Сортөбе 1 ескерткішінде қазба барысында аршылған құрылыс нысандарындағы тұмшалау және қайта-қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп келеді.
2017 ж. алғашқы зерттеулер барысында Сортөбе 1-дің табиғи және антропогендік факторлардан бұзылу жағдайы анықталып, қазба нысандарын сақтау шаралары қарастырылды.
Темір жабындымын жабу. 2017-2020 жж. Сортөбе 1 қалашығы №2 қазба нысанының көлемі 600 шаршы метрді құрайтын аумағы зерттелінді. 2020 ж. Қ2 аумағының 60 шаршы жері темір жабындымен жабылды. Жалпы Қ1 аумағының 200 шаршы метрден асатын көлемі темір жабындымен жабылды. Жиналған судың сыртқы қарай ағуы үшін, жабындының жиегінде арнайы суағар жасалынды. Әрине, бұл жүргізілген жұмыстар өзінің тиімділігін көрсетуде. Себебі, жабындының астында тұрған құрылыстар жақсы сақталып тұр.
Тұрғын бөлмелерді қалпына келтіру. Қазба барысында аршылған бөлмелердің бұзылған жерлері, қабырғалар, суфалар, едендер саз кесекті қалау арқылы қайта қалпына келтіріліп, сазды топанмен сыланды.
Тұрғын бөлменің ортаңғы ошақ тұғырнамасының көшірмесі дайындалып, ошақ алдына орнатылды. Тұғырнама көшірмесі цементті-құмды массадан қаңқасы даярланған. Тұғырнама түпнұсқа тәрізді көлемі төңкерілген П әрпіне ұқсас, екі жағында екі жаққа қаратылған қошқардың басы оюланып салынған. Көшірмеге түпнұсқа қабырғасындағы ою-өрнектер бейнеленді. Сонымен қатар, гипс материалымен жіпті өру арқылы тандыр ошақтың көшірмесі дайындалып, ол тандыр ошақтың түрнұсқасының орнына бекітілді.
Осылайша, Сортөбені зерттеушілер ескерткіштің қазба барысында аршылған архитектуралық құрылыстарының ежелгі келбетін қайта қалыпына келтірді.
Сортөбе 2 қалашығында жүргізілген қазба жұмыстары
Сортөбе 2 қалашығы Жосалы кентінен батысқа қарай 13 км жерде, Сортөбе 1 қалашығынан батысқа қарай 2 км жерде орналасқан. Шахристан жоспар бойынша дөңгелек, диаметрі меридиан бағытында солтүстік-оңтүстік бағытта 310 м, ендік бағытта шығыс-батыста 260 м. Қалашықтың цитаделі шаршы пішінді, бекіністің орталық бөлігінде орналасқан. Цитадель ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz