Алтын Орда дәуіріндегі Сыр өңірі қалаларының тарихы
Дипломдық жұмыс
Алтын Орда дәуіріндегі Сыр өңірі қалаларының тарихы
МАЗМҰНЫ
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
І.Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарих...6-8
1.1.Қaлaлaрдың қалыптасуыныңсаяси алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-13
1.2.Қaлaлардың құрылуы. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-22
ІІ.Алтын Орда мұрасы - Сыр бойы қалалары жаңа жәдігерлермен ... ...23
2.1. Сыр бойы қaлaлaрының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .23-29
2.2.Aлтын Орда тұсындағы қалалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .29-41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2-43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .43-45
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысының өзектілігі:
Диплом жұмысында Сыр бойының Алтын Орда дәуіріндегі ортағасырлық қалаларына жүргізілген жаңаша зерттеулері сөз болады. Қызылорда облысында жүздеген тарихи-мәдени ескерткіштердің бар екенін ескерсек, олардың әрқайсысының тарихы, өзіндік ерекшелігі мен құндылықтары бар. Зерттеу жұмысы барысында Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасында Өңірлік қасиетті нысандар тізбесіне енгізілген Алтын Орда дәуірі қалаларының тарихы жан-жақты баяндалады.
2019 жылы Президент Қ.К. Тоқаевтың бастамасымен Алтын Орданың 750 жылдығы ЮНЕСКО көлемінде тойланғаны белгілі. Осы мақсатта Сыр бойындағы Алтын Орда дәуірінің мұралары болған қалалартарихын зерттеу, ғылыми айналымға енгізу диплом жұмысының өзектілігі болып табылады. Сыр бойы қалаларының көпшілігіне кешенді қазба жұмыстары тұрақты жүргізілмеген. Атап айтатын болсақ, Сыр бойы қалаларын зерттеудеакадемик С.П. Толстовтың Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясын, археолог-ғалымдар Н.Н.Вактурская, П.И.Лерх, В.В.Бартольд, Е.Смирнов,К.А.Пищулина, С.Г.Кляшторный, В.Каллаур, Т.И. Сұлтанов, А.Ю.Якубовский,Т.Мәмиев еңбектерін ерекше атап өткен жөн.
Мaқсaты мен міндеттері: Ортaғасырлық қалалардың тарихи-мәдени қырларын анықтау, Сыр бойы қалаларының жергілікті халықтар мәдениеті мен көрші елдер мәдениетінің тоғысуындағы ролін анықтау, қалалардың қалыптасу, даму және құлдырау кезеңдерін жас зерттеуші ретінде қарастырып, өзіндік баға беру жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Сананы жаңғырту, өткен тарихымызды түгендеу, киелі жерлер мен рухани қасиетті орындар - халықтың рухани дәстүрінің тірегі. Сыр бойы тарихи қалалардың шоғыры. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласындағы Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасы ұлттық нышандарды, қазақстандық ұлттық бірегейліктің қалыптасуына мүмкіндік береді.
Елбасы мақаласында: Әрбір халықтың, әрбір өркениеттің баршаға ортақ қaсиетті жерлері болады, оны халықтың әрбір азаматы біледі. Бұл - рухани дәстүрдің басты негіздерінің бірі, - деген болатын.
Сыр өңіріархеологиясында, қалалық мәдениеттің дамуында Қасиетті қосөзен Сырдария мен Әмудария аймағында ежелден өркениеттер ізі сақталған.
Әлімсақтан өркениеттің ізі өшпеген Сырдың бойы әр төбесі қасиетті жер болып табылады. Сол себепті, тарих көзімен қарағанда кешегі, яғни кейінгі ортaғасырлық пантеонға айналған ірі қорымдар немесе киелі сaнaлып кеткен тарихи орындарға тоқталмас бұрын өңіріміздің киелі (қасиетті) орындарының орналасуы, мерзімделуі және ерекшеліктерін талдауды жөн санадық.объективті тұрғыдан баға беру жұмыстың сипаттамасын анықтайды.
Диплом жұмысыныңөзектілігі:
Оғыз-қыпшақ кезеңінде орын алған үздіксіз соғыстар мен қақ - тығыс - тарға, саяси-этникалық жағ - - - дайлардың шиеленісуі мен өлкедегі табиғи-экологиялық ахуалдың өзгеріске ұшырауына қарамастан, Сырдарияның төменгі ағысын мекендеген тұрғындар IX-XII ғасырларда. осы аймақта ортағасырлық қала мәдениетін жасап, дамыта алды. Сырдарияның ескі арналарының бассейндеріндегі оғыз-қыпшақтардың бекініс жүйесі мықты қалалары олардың көршілес Хорезм және Шығыс Еуропа елдерімен арадағы саяси, экономикалық, мәдени байланыстарында маңызды роль атқарды.
Тарихи деректерге жүгінсек, Сырдың бойында жүздеген ортағасырлық қалалар бары анықталған. Бірақ, олардың ішінен оғыздардың астанасы болған Жанкент, Жент, қыпшақ хандығының, Ақ Орда мемлекетінің және Қазақ хандығының астанасы - Сығанақ қалашықтары ортағасырлық киелі мекендер санатына жатады. Оларға атақты Асанас, Баршынкент, Сауран сияқты ірі шаһарларды қосуға болады. Осы қалалардың ішінде 2020 жылы Алтын Орданың 750 жылдығы аясында облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының ұйымдастыруымен Асанас қалашығында кешенді археологиялық қазба жұмыстары басталды. Бүгінде аймақтағы жаңашазерттеу, елеусіз қалған қалаларды тарих бетіне шығару, бұрмаланған және зерттеуге тыйым салған мәселелерін зерделеп, ұрпақ жадында жаңғырту, табылған деректерді көпшілік назарына ұсыну.
Дипломдық жұмыстыңзерттеу нысаны
Сыр өңірі, ежелден Алты Алаштың отаны, қазақтың қара шаңырағы болған аймақтардың бірі. Оған аймақ жерінен табылған тас дәуірінің іздері, сақ, ғұн, қаңлы, ортағасырлық түркі тайпаларынан қалған тарихи-мәдени ескерткіштер, Сыр жағасында көне қалалардың орындары, Ұлы Жібек жолының батыс пен терістікке шығатын тоғыз жолдың торабында болуы, мемлекеттердің орталығы болғандығының дәлелі.Осы мақсатта жұмысты жазу барысында Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының Хорезм және Қызылорда облыстарының жерінде жүргізілген зерттеу жұмыстарының есептері мен нәтижелері пайдаланылды. Мемлекеттік Мәдени мұра бағдаламасы бойынша жүргізілген зерттеулер нәтижелері және С.П. Толстовтың По древним дельтам Окса и Яксарта М.: Изд-во восточной лит-ры. 1962. 324 с., Н.Вактурскаяның Этнография и археология Средней Азии (М.Наука, 1979г.) Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Мұсабаев және жергілікті археолог-ғалым Т.Мәмиев еңбектерін пайдалану археология ғылымына қосылған сүбелі үлес болып табылады.
Диплом жұмысыныңмақсаты мен міндеттері.
Қойылған мақсатқа сай Сыр бойындағы Алтын Орда дәуірінің ортағасырлық қалалары туралы барлық мәліметтер жинақтау. Зерттелінген ескерткіштерді негізге ала отырып, қалалық мәдениеттің қалыптасу кезеңдері жайлы бөлім жазылды. Өлкемізде соңғы жылдары жүргізілген, керемет қалалардың туындылары шыққан археологиялық зерттеулер арнайы түрде толық сипаттала жазылды. Тақырып зерттеуді қажет ететін, мол мәлімет беретін Қазақстан археология ғылымындағы өзекті салалардың бірі болып табылатын қалалардың тарихын жан-жақты объективті түрде ашып көрсету - диплом жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті болып саналады.
Зерттеу жұмысының пәні. Археология.
Зерттеудің деректік негізі. Диплом жұмысының негізгі дерек көзінегізінен кеңестік және отандық археологтар В.Каллаур, С.Толстов, П.Лерх, В.Бартольд, Ә.Марғұлан, К.Байпақов, Ә.Қоңыратбаев, С.Жолдасбайұлы, Т.Мәмиев, Ә.Тәжекеев еңбектері мен облыстық тарихи-өлкетану музейі қорындағы материалдар пайдаланылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. ХІІІ-ХV ғасырдағы Алтын Орда кезеңінің тарихы қамтылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Диплом жұмысының негізгі жаңалығы - Алтын Орда мұрасы болған Сыр бойы қаларының тарихын жаңаша зерттеу;
- Алтын Орда дәуірінде Сыр бойы қалаларының орнын анықтау, баға беру;
- Қазақ тарихында Сыр бойы қалаларының қайта жаңғырту және қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу, тың деректер ұсыну.
- Археология ғылымының дамуына жол ашу.
Тақырыпқа байланысты жинақталған мағлұматтарды жинақтап, зерделеу;
- Сыр бойы қалалары жайлы дерек көздерін жинақтау;
- Қалалардың тарихын мәдени қабаттарына байланысты жіктеу;
- Тарихи-мәдени мұралаларға сипаттама беру;
- Сыр бойы қалаларын болашақта киелі орындар қатарына кіргізіп, туристік маршруттар орталығына айналдыру.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-ТАРАУ.Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарихы
1.1.Қалалардың қалыптасуының саяси алғы шарттары.
Сыр өңірінде қала мәдениеті сонау сақ-массагет дәуірінен дамыған. Әсіресе, оғыз-қыпшақ дәуірлерінде Женд, Жанкент, Сауран, Сығанақ, Өзкент қалаларының аты шыға бастағаны ортағасырлық еңбектерден белгілі. Х-ХІ ғасырларда Арал теңізі Жендтің атымен аталды. Қалада болған ортағасырлық ғұлама Жамал Қаршидың мәліметінше, моңғол шапқыншылығынан қала бүлінген кейінгі кездердің өзінде экономикалық мәдени маңызын жоғалтпаған.
ХІІІ-ХІV ғасырларда Арал аймағында жоғары қолөнер мен сауда орталықтары болған, Жентте, баршынкентте және Сығанақта, Сауранда теңгелер соғылғаны жайлы деректер кезедеседі.
Қала салу ісін, оның құрылымын жан-жақты елестету үшін, өз қалпын сақтаған Орта Азия және Қазақстанның ертедегі қалаларына жасалған археологиялық зерттеу тәжірбиелерін ескеріп, бүгінде салыстырмалы талдауды қажет етуде. Қалалардың қалыптасуын зерттей келе, қалалардың дамуы және бекіністік құрылыстары, құрылымдары саяси-экономикалық деңгейі мен табиғи орналасуына орай икемделе отырып, қалалар бұрыңғы қалыптасқан дәстүр бойынша өркендеді немесе олардың территориялары қысқарды.
ХІІІ ғасырда осы өлкеден өткен ортағасырлық саяхатшылар Плано Карпини мен Вилгельм Рубрук өз жазбаларында: Бұл жерде біз сансыз қираған қалалар, бекіністер мен бүлінген тұрақтарды кездестірдік. Осы жерде аты белгісіз өзен бар. Онда белгілі Янкент атты, басқа да Бархинь және үшіншісі Орнас есімді қалалар орналасқан - деп нақтылайды. Бұдан кейінгі зерттеулер көрсеткендей, Сыр өңірінде кейінгі орта ғасырлар кезеңінде қалалардың өмірі жалғасқанын көруге болады[1.58].
С.П.Толстов VІІ ғасырлардағы Елтеріс қағанның жорығына байланысты айтылатын Балық сөзін Арал маңының батпақты қалалары тарихымен байланыстырып, б.з.б. І мыңжылдықтың ортасындағы балықшылық пен отырықшылыққа мазмұндас екенін айта келе, алғашқы қала сөзі жайлы болжам айтады.
Зерттеушілер қазақтардың отырықшы тұрақтарын кент-қала деп айтады. Кент сөзі - иран тілінен шыққан. Ол түркі тіліне VІІ-VІІІ ғасырларда еніп, кейінде қазақтар бастапқы кент-қала мазмұнымен түсінген. Оларға Арал өңіріндегі Жанкент, Құмқала, Баршынкент, Жент және т.б. ертедегі қалалары жатады.
Кейінгі орта ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстан өңірінде қалалық мәдениеттің қалыптасу кезеңдерін зерттеу барысында қала атауы әртүрлі атауларға ие болғанын көреміз. Мысалы, хисар - қала және оның сыртқы маңынан ерекшеленетін бекініс қабырғасы. Зерттеушілердің дерегінше мұнда, үкімет үйлері, басты мешіт, базарлар мен қолөнер шеберханалары, ақсүйектердің үйлерінен тұрған.
Жазба деректерде Қазақстан даласындағы қалалар шахр (парсыша - қала) - вилайета (ірі дуалдармен қоршалған елді мекен) орталығы атаулары қолданылған. Сонымен бірге Е.Агеева мен Г.И.Пацевичтің зерттеулерінде цитадель - диз немесе кухендиз шахристан және оған іргелес рабад т.б. атауларға әркезеңде ие болған. Зерттеуші-ғалыымдар әртүрлі терминдерді қолданып, сол елді мекеннің: саудалық маңыздылығына, қолөнершілеріне, мешіт пен медреселеріне, бекіністік құрылыстарына, саяси-экономикалық, мәдени алатын орнына байланысты жіктеуді ұсынады. Қалалардың қалыптасуы халықтардың араласуы мен дерек берушілердің танымынан десек, қала ұғымы, қалалардң құрылымына сай цитадель, шахристан, цитадельден тұратыны жүйеленді.
Соңғы жылдарда орта ғасыр қалаларының қазақ ұлты мен мемлекетінің қалыптасуындағы рөлі мен орналасуы тарихшылар, шығыстанушылар және археологтардың қажырлы еңбектерінің арқасында айқындалып келеді. Әсіресе, қалалардың қалыптасуы мен мәдениетінің археологиялық жағынан тереңірек зерттелуі оны құрайтын жан-жақты мәселелерді шешуге мүмкіндік жасалды. Тарихнамалық түп деректері жарияланып, қалалардың мәдени-экономикалық, әскери-саяси маңыздылығын сипаттайтын көптеген мәліметтер талқыланған.
Қала мәдениетінің археологиялық жағынана тереңірек зерттелуі бірқатар ертедегі қалалардың мерзімделіп шендестірілуіне және оның құрайтын жан-жақты мәселелерді шешуге мүмкіндік жасап отыр. Кейінгі ортағасырдағы Арал өңіріндегі қалалардың орнын нақтылауда В.А. Каллаур, С.П. Толстов, К.М. Байпаков т.б. зерттеушілер негіз қалаған. [2.168]
С.П. Толстов бір пікірінде әл-Ыдырыси, М. Қашқари т.б. орта ғасыр тарихшыларының деректеріндегі Сырдария, Жаңадария және Қуандарияның төменгі ағысы басқа да аудандар бойынша ертедегі қалалар мәдениеті Түркістан археология әуесқойлары В. Каллаур, Е. Смирнов т.б. тарапынан мардымсыз зерттелгенін көрсеткен. Ол кейінгі зерттеушілердің қалалар негізін мәдениетті кірмелер қалаған деген пікірлерін теріске шығарып және ХАЭЭ, ОҚАЭ-ның археологиялық ізденістерінде отырықшы тұрғындар мәдениеті екенін ғылыми дәлелденді.
Дегенімен, Арал өңірі қалаларының орналасуы мен мерзімделуінебайланысты мәселелер жан-жақты зерттеліп болған жоқ.
ХІІІ-XIV ғасырларда Сырдария бойы қалаларындағы өмір сүрген қаңлы және қыпшақтар бұрын Хорезмшах мемлекетіне тәуелді болса, кейін моңғолдардың билігіне мойынұсынды. XIV ғасырдың 30-жылдарында Хорезм қайта көтеріліп, 1391 жылы Ақсақ Темірдің жаулаушылық жорықтарынан кейін Хорезм мемлекеті әлсіреп, кейін XV ғасырдан Алтын Орданың құрамында болғаны еңбектерде кездеседі. [3.640]
Ортағасырлық кезеңінде Сыр өңірі қалаларының өмірі зерттелу деңгейіне сәйкес, жазбаша және археологиялық деректерінде мәдени-экономикалық, тауар-ақша мен халықаралық қатынастары тұрғысынан Хорезм, Алтын Орда және Түркістан атаулы үш даму аймақтарының ықпалында болғаны Р.З. Бурнашева, В.Н. Настич және К.А. Пищулинаның зерттеулерінде белгілі болып отыр. Кейбір авторлар нақты оқиғаларға айланысты жазба деректерге кездеспеген себепті Сырдарияның төменгі ағысындағы Женд, Янгикент, Баршынкент қалаларының өмірі ХІІІ-ХІV ғасырларда тоқтаған деген пікірді ұстануда. Ал, Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мен кейінгі зерттеулер нәтижесі жоғарыдағы ескерткіштерде ХVII ғасырға дейін қалалық және отырықшы жер шаруашылығы, кәсіптік өмірінің болғанын археологиялық деректер арқылы дәлелдеуде[4.32].
Сырдария, Жаңадария, Қуаңдарияның төменгі ағысы басқа да аудандар бойынша ертедегі қалалардың орналасуы жайлы Түркістан археология әуесқойлары В.Каллаур, Е.Смирнов және т.б. тарапынан мардымсыз зерттелген. Сондықтан С.П. Толстов зерттеушілердің қалалардың негізінен мәдениетті кірме тайпалар қалаған деген пікірлерді теріске шығарып, ғыылыми дәлелденді.
Жазбаша тарихи деректерді саралай отырып, қалалардың қалыптасуы екі даму аймағына жатқызуға болады.
Біріншісі - Алтын Орда қоластында болған қалалар: Женд, Баршынкент, Жанкент, Асанас, Құмқала.
Екіншісі - ХV-ХVII ғасырлардағы Түркістан аймағына қатысты Сыр бойы қалалары: Сауран, Қырөзкент, Аққорған, Сығанақ. Қалалардың қалыптасуын осылай топтастыру барысында ертедегі қалалардың экономикалық, шаруашылық, мәдени дамуына ықпал жасайтын тарихи-географиялық орналасуы қамтылады[5.121-122].
Археологиялық әдебиеттерде қалаларды типологиялық зерттеуде қалыптасқан бағыттары бойынша:
1.топографиялық ұқсастықтары жағынан топтастыру,
2.мерзімдік,
3.географиялық жағдайы мен қоршаған ортасымен ара қатынасы,
4.құрылыс материалдары мен архитектуралық ерекшеліктеріне қарай топтастырады. Қалаларды салыстырмалы типологиялық жіктеуде Қазақстан орта ғасыр археологиясында біршама жазба мен қазба деректер сақталған. Қалалардың құрылымы және Қазақстанда отырықшылар мәдениеті ескерткіштерін алғаш А.Н.Бернштам 1948 жылы жіктеп, бірінші болып талдайды. (топографиясы мен типологиясы бойынша)
1950 жылы Қазақстан археологиясының негізін салушы Ә.Х.Марғұлан Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі орта ғасырлардағы елді мекендер мен қоғамдық ғимараттарды:
1.Билеушілер сарайы;
2.Саудагерлер мен қолөнершілер мекен-жайы;
3.Әскери бекіністер;
4.Керуен сарайлары;
5.Егінші шаруалардың мекені;
6.Ақсүйектер мекені сияқты түрлерге бөлген.
Белгілі - археолог М.Елеуов Шу өңірінің ескерткіштерінің тәжірбиесінде ескерткіштерді орналасқан жеріне су көздерінің барлығына, топографиялық ерекшелігіне, қалыптасқан уақытына, құрылымдық ерекшеліктеріне қарай бөлсе, С.Жолдасбаев Сауран маңындағы табылған тұрақтар мен қалалардың орнын:
1.Қыстау - қыстақ;
2.Қыстақ-қыстау-орын немесе ауыл;
3.тас қабырғалы орлы қабырғалармен қоршалған қорған-сарай;
4.кент (қала) - ертедегі қала.
Жазба деректер бойынша ІХ-ХII ғасырлармен салыстырғанда, Арал өңірі қалаларының ХV-ХVI ғасырларда азая бастаған, Жанкент, Женд, Баршынкент қалаларының атағы төмендеп, тұрғындары қысқарады. Сығанақ, Өзкент, Ашанас сияқты қалалардың аумақтары кішірейіп, қорғандардың мәні кеткендігі айтылады. Ал, ХVI-ХVII ғасырларда өлкенің саяси және экономикалық дамуында Аркук (Бұзықтөбе), Аққорған, Өзкент қалалары орын алып, Яссы-Түркістан Оңтүстік Қазақстан өңірінде астана ретінде көтеріле бастайды. Бірақ, Сығанақ, Құмқала бұрынғы сауда орталықтары ретінде өз маңыздылықтарын жоғалтпады[6.127].
1946 жылдардан басталған орта ғасырдағы Хорезмнің шеткі аймақтарын зерттеу барысы Арал өңіріндегі батпақтағы қалалар дамуында кешенді түрде жартылай көшпелі тұрмыс шаруашылығының сақталғанын көрсетті. Қалаларды археологиялық зерттеу дәстүрі бойынша археолог К.Байпақов екі топқа бөледі. Көлеміне қарай 20 гектардан артық қалалар: Сауран, Женд, Баршынкент, Сығанақ. 20 га жетпейтін қалалар: Аққорған, Қырөзгент, Жанкент, Асанас, Құмқала. Сондықтан Арал өңірі қалаларын - астаналық, саудалық, кәсіби-шаруашылық деп 3 топқа бөлеміз. Тарихи әдебиеттерде шахр (шаһар) деп өлкенің әкімшілік орталық қалаларын атаса, Сырдария маңының ірі қалалары - Сауран, Сығанақ, Өзкентте көбіне қала атауы кездескен[7.36,64].
Астаналық қалалардың ең ертедегісі - Жанкент десек, ол арабша Әл-Карьят Әл-Хадиса - парсыша Дихи - и - нау, қазақша мағынасы Жаңа мекенде қалада Х-ХІІ ғасырларда оғыздардың патшасы мен билеушілері тұрған. Осы қалалармен қатар оғыз билеушілерінің орталығы Женд, ХIV ғасырда Ақ Орданың астанасы болған Сауранды да қосуға болады. Арал өңіріндегі сауда-қалалар мен дала ара қатынасында маңызды рөл атқарды. Көшпелілермен шектескен қалаларда - Сауран, жанкентте сауда көбінесі жәрмеңкелік, көтерме сауда сипатта болса, саудамен айналысқан қалаға - Баршынкентті де айтуға болады. Бұл қала нумизматикалық және қыш өндірісі, сәулет деректері байлығымен дәлелденеді. Сонымен бірге кәсіп шаруашылығы топтағы қалаларға - сыр бойындағы Аққорған, Қырөзгент, Асанас, Құмқала да айтуға болады. Атап айтатын болсақ, осы қалалардың ішінде Асанас қаласы орналасқан Асанасөзек деп аталатын арна бойында ондаған шақырымға созылған қыш зауыттары болған[8.135].
Диплом жұмысымдағы зерттеу нәтижесі көрсеткендей ортағасырлық қалалар жоспар құрылымына қарай төрт түрге бөледі.
Біріншісі: доғал шеңберлі, хисарлы қалалар. Бұл типке Сауран, Аққорған, Қырөзгент, Асанас және Құмқала жатады.
Екіншісі: төрт бұрышты жоспарлығы Жанкентті мысал келтіруге болады. Топографиялық құрылымы Т әрпіне ұқсас, құрылысқа қарап, қала дуалды бекінісі екі рет салынған деп тұжырымдауға болады.
Үшіншісі: көп қабырғалы дуалды яғни, ертедегі Сығанақ қаласы. 1906 жылы В.Каллаур сызған жоспар қрылымына қарағанда, цитаделін қоршаған бірінші дуалы төрт қабырғалы, одан кейінгі екіншісі-бес бұрышты қабырғалы. Шығыстанушы В.Бартольдтің деректеріне сүйене отырып, су жүйесінің әсері болуы мүмкін деген тұжырым жасаймыз.
Төртінші қатарына: Қорғаныс дуалы жоқ Баршынкент қаласы жатады. Академик С.П.Толстов зерттеулерінде көрсеткендей бұл қалада отырықшылық пен көшпелілердің арасындағы ақша сарайы мен сауда-саттықтың қайнаған ортасында болғандықтан, моңғол әскеріне ұрыссыз берілудің себебі, қалада төтеп беретін қорғаныс бекінісінің болмауынан деп тұжырымдайды. Қалалардың пайда болуы мен қалалық мәдениет жөнінде К.Байпақов, С.Жолдасбаев, М.Елеуов, Е.Смағұлов т.б. еңбектерінде біршама талданған[9.156].
Бөлімді қорытындылай келе, орта ғасырларда Сыр бойында қала мәдениеті ерекше өркен жайды. Оған Қызылорда облысы территориясындағы ертедегі жәдігерлер куә. Сонымен бірге қалалардың саяси-экономикалық кезеңдеріне байланысты оның құрылымы да өзгеріп отырғаны белгілі болды. Атап айтсақ, Сығанақтағы қышшы пештерінің қала қабырғасының ішіне тығылуы, Саурандағы сыртқы қожалық-аулалардың көптігі, Құмқала ІІ, Женд қалаларынан мыстан жасалған өнімдердің көптеп табылуы мысал болады.Бүгінгі археология ғылымында қалалардың қалыптасуы мен табылған жәдігерлерді археологиялық тұрғыдан зерттеу және типологиялық жіктеу барысында: қала құрылымы, қолөнер, сауда, этномәдени тегі, демографиялық жағдайы т.б. арқылы өлке тарихындағы рөлі мен алыс-жақын елдермен байланысы, даму деңгейін айқындау мүмкін болып отыр.
1.2.Қалалардың құрылуы. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті
Әлемдік өркениет ошақтары қай кезеңде де өзен-көлдердің жағасында дамығаны белгілі. Тарихта Қосөзендер деп аталатын өзендер атырабында пайда болған өркениет ошақтары қалалық мәдениеттің қалыптасуына әсерін тигізді. Сырдария мен Әмударияның арнасында пайда болған қалалардың құрылуы мен дамуына Ұлы Жібек жолының да ерекше әсері болды. Соңғы жылдары зерттеуші ғалымдардың қажырлы еңбектерінің арқасында жүрігізілген жаңаша зерттееулер археология ғылымына тың жаңалықтарды енгізді. Көпшілік көркем шығармалардан қалалардың барлығын моңғолдар жермен жексен етіп, қиратқан деген пікір білдіруде. Одан бергі уақытта қазақтар көшпелі халық, оларда қалалар қайдан болсын деген жайсақ пікір қалыптасқаны белгілі. Көшпелілік, гректерше - номадизм. Бұл халықтардың өзіндік тұрмыстық өмір сүру сипатымен ерекшеленетін өмір сүру формасы.
Тарихи кезеңдерді бастан кешірген халық ретінде өткен тарихымыздың мұралары із-түзсіз жоғалмаған, қиранды күйінде болса да сақталған. Қазақ тарихының өткені жайлы қазақ ағартушысы Ш.Уәлиханов Қырғыз-қайсақ молалары және жалпы ертедегілер туралы мақаласында тереңірек талдап жазады. Сонымен бірге қазақ жеріндегі қалалық ескерткіштер жайында 1701 жылы құрастырылған Сібір сызығы кітабында кездеседі.
Сыр бойы табиғаты бай өлке. Жер бедері, ауа-райы, ой-қыры, егіншілік пен мал шаруашылығы өте қолайлы. Сол себепті де Асан қайғы атамыз бұл өлкені Жерұйық деп атауы тегін емес. Сондықтан адамдар бұл өлкені ертеден мекен еткен[10.728].
Сыр өңірі көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына ортақ. Аймақта сонау тас дәуірінің тұрақтарынан бастап, алып шаһарларға дейін бой түзеген. Атап айтсақ, Арал маңы бойындағы ескерткіштер, Жалпақ, Бөрлі, Түгіскен, Ұйғарақ қоныстарын айтуға болады. Адамзат даму тарихы 2,5 млн жылдар бойы еңбек пен тұрмыстық үй жабдықтары тас пен ағаш, сүйектерді қолданса, 5-6 мың жылдары мыс қорытып, метал өңдеуді үйренді. Бұлардың бәрі адамзат дамуында үлкен прогреске әкеліп, қалалардың құрылуы мен дамуына жол ашты.
Сыр бойындағы қалалар мәдениеті ғалымдар назарын өзіне аударуда. Өйткені ғылымда бұрын Қазақстандағы қалалардың дамуын жер өңдеу мәдениетімен, қала мәдениетін соғдылардың Жетісуға келуімен байланыстыратын еді.
Сыр өңіріндегі қалалар мен ертедегі қоныстарды зерттеу нәтижесі өндіргіш күштердің өз ішіндегі даму жемісі деп тұжырым жасауға болады. Қалалық мәдениеттің пайда болуының ерекшеліктері - бір жағынан жер өңдеушілер мен қол өнершілердің белгілі жағдайларда, не мезгілде көшпелі өмірге кетіп қалуға дайын тұратын кешегі көшпелілерден құралған тобы, екінші жағынан қала тұрғындарының қатарын толықтырушы көшпелі малшылармен байланысты қарым-қатынас екенін айтуға болады[11.400].
Сыр бойындағы қалалардың құрылуы мен қалыптасуында б.з.б. І мыңжылдық ортасында өмір сүрген сақ тайпаларының апасиак бірлестігінің астанасы болған Шірік-Рабат, Бәбіш молда және б.з.б. ІІІ-б.з.ІІІ ғасыр аралығындағы Сырдарияның орта және төменгі ағысындағы Қаңлы бірлестігінің Жетісар кешенін атап өтпеуге болмас. Жетіасар - жеті қала дегенді білдіреді. Бірақ Сыр бойында олардың саны - 40-тан асады. Қала мәдениеті энеолит пен қола, темір дәуірлерінен бастап - ақ өзіндік даму сатыларынан өткен. Оған тарихи ескерткіштер куә.
Ортағасырлық қалалар жөнінде дерек беретін араб тарихшылары Орта Азия мен Қазақстан мәдениеті жайлы қате көзқараста болды. Олар түркі тайпаларының өз мәдениеті жоқ, қалаларды шығыстан келген тайпалар салып берді деген пікірде болатын. Осы орайда ортағасырлық араб ғалымдарының еңбегін талдай келе, Сыр бойының тумасы, әдебиетші, өлкетанушы Ә.Қоңыратбаев Сыр бойындағы орта ғасырлық қалаларды екі топқа бөліп береді.
1.Сырдың шығысы:
Фараб, Кедер, Түркістан, Шауғар, Қарнақ, Сауран, Сығанақ, Ақмешіт.
2. Сырдың батысы:
Сүткент, Аққорған, Өзкент, Жент, Асанас, Баршынкент, Құмқала, Жанкент.
Жанкент, қазіргі Қазалы ауданы, Өркендеу ауылы тұсында Жанкент қаласы жайлы тарихшы Әл-Ыдырыси, М.Қашқари дәйекті дерек қалдырып, Оғыз тайпаларының Х-ХІ ғасырдағы өзен бойындағы қаласы деп хабарлайды. Осы кезеңде Жанкентпен шамалас уақытта Женд қаласының атағы шықты. Сол уақытта Арал теңізі Жендттің атымен аталған болатын. 1220 жылы Шыңғыс хан әскері жаулап алып, қалада Жошының билігі орнайды. Осы қалада алдағы Орта Азия жорығына дайындалып, келесі жылы осы қаладан Мауренаһрға аттанады. Жендте болған Орта Азиялық ғалым Жамал Қаршидің хабарлауынша қала құлағаннан кейінгі кезде де саудагерлер пайда табамыз деген ниетпен келуін тоқтатпаған базары болыпты. Жендте жүргізілген археологиялық зерттеулер көрскеткендей ХІІІ-XIV ғасырларға жататын Орта Азияға Иран, Қытайдан әкелінген шыны ыдыстар мен фарфор кеселері секілді өнімдерді өздері жасап, шығарғанын көрсетуде. Осыған қарап, қалада қыш өнімдерін өндіру, қолөнер мен сауда орталықтары болғандығын болжауға болады. ХІ-ХІІ ғасырлардағы жаңа қалалардың пайда болуы туралы ХІ ғасырда өмір сүрген түркітанушы М.Қашқари Түркі тілінің сөздігі атты еңбегінде және Шыңғыс хан шапқыншылығы дәуірінде өмір сүрген Әл-Ыдыриси деректерде кездеседі[12.57,63].
Ортағасырлық Сыр бойы қалаларының ішінде ерекше айтылатыны Сығанақ. Сығанақ - шежіреге бай қала. М.Қашқари: Сығанақ - оғыздар қаласы десе, Әбілғазы өзінің Түрік шежіресінде: Қала қақпалы, қуатты дуалдармен қоршалған, сауда үйлері мен керуен сарайлары, қоғамдық құрылыстары, үйлері бар. Оның тұрғындары - Үгедейдің елшісі Хасан Қажыны өлтіріп, 7 күн қарсыласты - деп жазады. Сығанақ ХІ-ХІІ ғасырларда Дешті Қыпшақ жұртының ірі қалаларының бірі болған. 1899 жылы В.Каллаур қаланы жобалау мақсатында барлаушылық зерттеу жұмысын жүргізіп, қоршалған сарай қатарларын, керуен қабырғалары жартылай тұрғандығын, саздан жасалған үйлері бар екенін атап көрсетеді. Зерттеуші-ғалымдар қала өмірін ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары тоқтады деп есептейді[13.224].
Х-ХІІІ ғасырларда бой көтерген қаланың бірі - Асанас. Археологтардың дәлелдеуінше бұл қала оғыздардың ірі қалаларының бірі болған. 1899 жылы В.Каллаур бес қақпалы қорған құрылысын және маңайындағы бекініс қалдықтарының орнын есепке алады. Айта кететін болсақ, Сыр өңірі қалаларының орта ғасырдан бастап гүлдену, құлдырау, қайта даму кезеңдерінен өткендігін байқадық. Орта Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуде қамқоршы болған В.В.Стасов Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі ескерткіштердің көне Рим мен Грек қалаларынан кем түспегендігін дәлелдеуде[14.224].
Сыр бойындағы қалалардың жазабаша деректері бір-біріне қарама-қарсы болып келеді. Мысалы, Му-ин ад-Дин Натанзи шығармасы бойынша Темірдің ұсынысымен XIV ғасырдың 70 жылдарында Сауран, Отырар және Сығанақ қалалары Түркістан жері болып аталса, тарихшы Рузбехан Аркөк, Үзкент, Сайрам, Яссы қалаларын қосады. Зерттеуші К.Пищулина деректерді саралап жазғанмен Сыр бойындағы көптеген қалалар аталмай қалады. Кейбір авторлар нақты оқиғаларға байланысты Сырдарияның төменгі ағысындағы Женд, Янгикент және Баршынкент қалаларының өмірі ХІІІ- XIV ғасырда тоқтаған деген пікірге ұрынады. Ал, Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мен кейінгі зерттеулер нәтижесі көрсеткендей XVІІ ғасырға дейін қалалық және отырықшылық кәсіптің болғандығы дәлелдейді. Сырдария, Жаңадария және Қуаңдарияның төменгі ағысы басқа да аудандар бойынша ертедегі қалалардың орналасуы жайлы Түркістан әуесқойлары В.Каллаур, Е.Смирнов т.б. мардымсыз зерттеген. Жазбаша тарихи деректерді зерттей отырып, қалалардың дамуын екі аймаққа жатқызуға болады. Бірінші:Алтын Орда қол астындағы қалалар: Женд, Баршынкент, Жанкент, Асанас пен Құмқала.
Екіншісі: XIV-XVІІ ғасырдағы Түркістан аймағындағы Сыр бойы қалалары: Сауран, Қырөзкент, Аққорған, Сығанақ кіреді[15.296].
С.П. Толстов орта ғасырдағы Сыр өңіріндегі Жанкент, Жент, Асанас, Құмқала т.б. қалаларының көбісін Хорезмнің шеткі аймақтарына жатқызады. Ал В.В. Бартольд өзбектердің Хорезмді жаулау алдында өзінің билеушісі бар оған қарайтын Сырдарияның төменгі ағысындағы екі Терсек-Яны-шерх қалаларының болған деген мәлімет келтіреді.
ХІІІ-XIV ғасырларда Сырдария бойы қалаларындағы өмір сүрген қаңлы мен қыпшақ жатақтары бұрын Хорезмшахтар тәуелділігінде болса, кейін моңғолдардың билігіне мойынұсынады. Сырдария өзенінің төменгі бойында Батпақтағы қалалар деген атаумен белгілі Жанкент қаласы Қуаңдарияның ескі арнасы бойындағы батпақты және қамысты жиындылардың арасындағы аралда орналасқан.
ХІ-ХІІІ ғасырда атағы шыққан оғыз жабғуларының ордасы ретінде аты шыққан рим саяхатшысы Плано Карпинидің хабарлауынша Баршынкент моңғолдардың қолына өткенін естіген Жанкент халқы өз еркімен беріліп, қала қирамаған. Бірақ археологиялық еңбектерде Алтын Орда дәуіріне қараған тұста, қала құрылысы Хорезмдік тұрғыда дамиды. Ортағасырлық қалалардың ішінде ғалымдар арасында пікірталас тудырған қалалар - Баршынкент пен Жент болатын. В.Каллаур Қызылорда қаласынан 40 км қашықтықта оңтүстік шығысында орналасқан Қыс қала (Баршынкент) ескерткішінің орнында болып, жергілікті тұрғындардан ауызша мәліметтер жинаған. Мұнда Әбілғазының тұсындағы тиындар тапқаны жайлы В.Каллаурды ертедегі қаланың материалдық мәдениетінің жоғары болғандығы және қыш қаланың Женд болуы мүмкін деген ойға итермелейді. С.П.Толстов археологиялық зерттеу тұжырымдарында В.Бартольдтың жоғарыдағы зерттеушіні мақұлдауына қарамастан, Жендті Қызылорда қаласынан 115 шақырым жерде оңтүстік-батысындағы Жаңақаланың орнына сәйкес келеді деп дәлелдеген. Осы орайда Ә.Х.Марғұлан Қышқаланың - Баршынкент (Қыз қала) екенін нақтылайды. Ал, Асанас (Эшнас) ертедегі қаласын В.Каллаур суы тартылған Асанасөзек арнасының бойында екенін нақты табады. Бес қақпасы бар Асанас қаласына археологиялық зерттеу жұмыстарын Н.Вактурская қала VІІ ғасырдан бастап XV ғасырлар аралығында өмір сүргенін мерзімдейді[16.640].
1960 жылдары құрастырылған Қазақстанның археологиялық картасында есепке алынған қалалар ішінде Баршынкент топографиялық бейнесінде қорғансыз діни, қоғамдық, тұрғын үй құрылыстары 2-3 шақырым жерді алып жатқан. Қала ХІІІ ғасырда Женд пен Янгикент аралығыындағы маңызды экономикалық, сауда, стратегиялық ірі орталық болып, ХIV ғасырда Хорезм әкімінің ауқымында өркен жаяды. Бұл шаһар жөнінде алғаш рет 1242 жылы итальян саяхатшысы Джованни Плано Кар - пини жазып қалдырған делінеді.
Ұлы Жібек жолының бо - йын - да орналасқан қала жайын - да зерттеуші М.Елеуов: - Қышқала деп атаға - ны - мыз - бен қаланың тарихи аты ұмыт қалған. Біздің жобамызбен шаһар ХІІІ ғасырдың орта тұсында дәуірлеген. Көненің көзіндей қастерлі мекен 50 гектардай аумақты алып жатыр. Қала үйлерінің жалпы биіктігі 1-1,5 метрді шамалайды. Олардың күйдірілген қыштан соғылғаны көрініп тұр. Алайда өткен ғасырдың 50-жылдарында қыштан жасалған ғимараттардың басым бөлігі бұзылған, - дейді экспедиция жетекшісі. Х-ХІ ғасырда қайнаған тіршіліктің орталығы болған қала Алтын Орда заманында дәуірлеп тұрыпты. Көне шаһардағы екі қазбаның бірі мавзолей болса, екіншісі шаруашылық орталығы делі - ніп отыр[17.93].
Зерттеу аясында Қышқала Ұлы Жібек жолы бойында орын тепкен қалалардың орталығы бол - ған. Біз қалашықтың ше - тінде орналасқан кесененің орнын аршып алдық. Қасбеті қима өрнекпен әрленген екен. Оның биіктігі 3 метрге жуық - тайды. Оның мүжілуіне табиғи жағдайлар да әсер етуі әбден мүмкін. Атап айт - қанда, желдің, дауылдың, жаңбырдың әсері тиюі ғажап емес. Осындай жағдайлардың әсерінен батысқа қарай құла - ғаны аңғарылады. Қыш мате - риалдардың негізінде жа - салған зерттеу қала тірші - лігінің хронологиялық шең - берін ХІІІ-ХV ғасырларға жат - қызуға мүмкіндік береді, - деді зерттеуші Дөкей Талеев[18.252].
Қаланың аты жазба деректерде Баршынкенд, Баршынлыкент, Барчин болп түрлі айтылады. ПрофессорӘуелбек Қоңы - - ратбаевтың ел аузын - дағы аңызға сүйеніп, бұл қала Алпа - мыс батырдың жары Гүл - баршынды қалдырып кеткен шаһар екендігін еске салған. Кейбір жазба деректерде бұл қала ертеректе Бар - шынкент деп те аталған екен.Қышқала жайлы XV ға - сыр - дан кейін жазба дерек - тердің кездеспеуі Сыр арнасы өзгергеннен кейін халықтың өзге жаққа қоныс аударуымен байланысты сияқты. Әйтсе де, үлкен ауқымды жер - ді алып жатқан көне шаһар қазақ - тың қилы тарихының бір тармағындай сезіледі.
Жендпен қарама-қарсы Жаңадарияның оңтүстік жағалауында Құмқала - қаласының орны кездеседі. Құмқала І, ІІ - орта ғасырлардағы қоныс орны.Қызылорда қаласынан батысқа қарай 110 км жерде орналасқан. 1946 - 1948жж. Хорезм археологияэтнографияның экспедиция (жетекшісі С.П.Толстов) зерттеп, Құмқала-1 аумағынан бірнеше бекініс мұнараларының орнын тапқан.
Қазба жұмыстарының нәтижесінде көптеген жәдігерлер, көне арықтардың орындары табылған. Құмқала-ІІ Аққолқа ауылының оңтүстік-батысында 20 - 25 км жерде, Жаңадария өзенінің сол жағалауында орналасқан. Қаланы 1980 - 90 ж. жергілікті археологтар (Л.Толстова, Т.Мамиев) зерттеген. Қазір қала орны тек төбешік қана. Құмқаладан табылған материалдар (құмыра, тостаған, көзе, саптыаяқ секілді әр түрлі заттар) қаланы адамдар 12 - 14 ғасырларда мекен еткен оғыздар қаласы екені анықталды[19].
XV-XVII ғасырлардағы Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы тарихи оқиғаларға байланысты деректемелерде Сырдарияның орта ағыс алқабы географиялық жағынан, Түркістан атауын алған жерлерде жатыр. Оның шекарасы мен Мауренахрдың солтүстік обылыстары, Дештіқыпшақтың оңтүстігін және солтүстік Моғолстан ара жіктерін, деректік шығарма авторлары, ХVI ғасырдың басында нақты білген.
Бұл ақтандақтардың орнын К.М. Байпаков Қазақстанның орта ғасырдағы қалалардың орналасуын анықтау мәселелеріне байланыстыра және ескерткіштерді мерзімдеу жұмыстарында көрсетеді.
Түркістанның шеткі аймағындағы ертедегі Сығанақ қаласының орны Төменарық станциясының солтүстігінде 20 шақырым жердегі Сунақата ауылының Жаңақорған ауданы) қасында жатыр. Оның атағы XIV ғасырда күшті саяси бірлестік Ақ орданың астанасы болған кезеңде шықты. Рузбихан: Дешті Қыпшақпен тұрақтайтын жері болып орта ғасырдағы жер шаруашылығы мен сауданың орталығы - екендігін көрсеткен. Ол жазбаша және археологиялық деректермен сәйкестендіріп дәлелденген.
Нәтижесінде жазба және археологиялық деректер бойынша Сыр өңірінің ертедегі қалалардың орындарын нақтылап шендестіруге, анықтауға мүмкіндік туды[20.112].
Сондықтан географиялық орналасуына байланысты, көбірек зерттелген шекаралас Түркістан өлкесінен бастап, экономикалық даму аймағына ыңғайлас Сығанақтан Жанкентке дейінгі танымал ертедегі қалаларды зерттеудің нысанына алып қарастырамыз.
XV-XVII ғасырлардағы Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы тарихи оқиғаларға байланысты деректемелерде Сырдарияның орта ағыс алқабы географиялық жағынан, Түркістан атауын алған жерлерде жатыр. Оның шекарасы мен Мауренахрдың солтүстік обылыстары, Дештіқыпшақтың оңтүстігін және солтүстік Моғолстан ара жіктерін, деректік шығарма авторлары, ХVI ғасырдың басында нақты білген.
Бұл ақтандақтардың орнын К.М. Байпаков Қазақстанның орта ғасырдағы қалалардың орналасуын анықтау мәселелеріне байланыстыра және ескерткіштерді мерзімдеу жұмыстарында көрсетеді.
Түркістанның шеткі аймағындағы ертедегі Сығанақ қаласының орны Төменарық станциясының солтүстігінде 20 шақырым жердегі Сунақата ауылының Жаңақорған ауданы) қасында жатыр. Оның атағы XIV ғасырда күшті саяси бірлестік Ақ орданың астанасы болған кезеңде шықты. Рузбихан: Дешті Қыпшақпен тұрақтайтын жері болып орта ғасырдағы жер шаруашылығы мен сауданың орталығы - екендігін көрсеткен. Ол жазбаша және археологиялық деректермен сәйкестендіріп дәлелденген[21].
Нәтижесінде жазба және археологиялық деректер бойынша Арал өңірінің ертедегі қалалардың орындарын нақтылап шендестіруге, анықтауға мүмкіндік туды.Сондықтан географиялық орналасуына байланысты, көбірек зерттелген шекаралас Түркістан өлкесінен бастап, экономикалық даму аймағына ыңғайлас Сығанақтан Жанкентке дейінгі танымал ертедегі қалаларды зерттеудің нысанына алып қарастырамыз.
Кейінгі зерттеулер нумизматикалық деректер бойынша Женд пен Баршыкенттің сауда аймағында XIV ғасырда Еділ бойы қалаларының Алтын Орданың экономикалық белдеуіне ұмтылыс болғанын растайды. Және де Женд тиындары XIV ғасырда да Орта Азия мен Түркістанды байланыстырушы ролін атқарған.Сыр өңірінде мал шаруашылығы мен егіншілік те жақсы дамыды. ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы саяхатшылар мен тарихшылардың: Плано Карпини, Вильгельм Рубрук, Ибн Баттута, әл-Омари және т.б. еңбектерінде Қазақстан аумағында мал шаруашылығының ең көп тараған дәстүрлі түрі жартылай көшпелі мал шаруашылығы болғаны туралы айтылады [22.]. Соның ішінде Сырдария мен оның Қаратаудың күнгей беткейінен ағып келіп құятын көптеген салаларының алқаптарында отырықшы немесе бағымдағы тебіндеп жайылатын мал шаруашылығы дамыды. Қыстақтар мен қалалардың тұрғындары бұл жерде мал шаруашылығын суармалы және телімді егіншілікпен, ішінара балық аулаумен де ұштастырды. Мал өсірушілер бүкіл жыл бойына жайылымнан жайылымға үздіксіз көшіп жүретін. Мұнда отырықшы және жартылай көшпелі мал шаруашылығы ұштастыра жүргізілді. Көктемгі және жазғы маусымда Шығыс Дешті Қыпшақ даласына көшіп баратын ауылдар қыстау үшін Сырдария бойына қайтып келетін еді. Моңғол дәуірі кезеңінде егіншілік жанама, қосалқы салаға айналса да, ендігі жерде малшы өзі қыстайтын тұрақты орынға берік орнығып, егіншілікпен кеңінен айналысуға кең мүмкіндік алды. Мейлінше қашыққа көшіп-қону мал шаруашылығының нағыз көшпелі түріне сай келді. Шығыс Дешті Қыпшақтың далалық аймақтарының малшыларына оңтүстіктен солтүстікке қарай және керісінше бойлық бағытында, мейлінше қашыққа көшіп жүру тән еді. Көші-қон бағыттары Аралдың солтүстік маңайы, Сырдарияның орта және төменгі ағысы мен Қаратаудың баурайындағы орналасқан қыстаулардан Ұлытау жазығы, Торғай, Ырғыз, Тобыл өзендерінің аңғарларындағы жайлауларға дейінгі аумақты қамтитын [23.40].
Моңғол шапқыншылығынан кейін Оңтіүстік Қазақстандағы егіншіліктің қалпына келуі Сыр бойындағы қала өмірінің жандануымен тығыз байланысты болды. ХІІІ ғасырдың аяғында байқалған шаруашылықтың жандану процесі ХІV ғасырдан кең құлаш жая бастады.
Моңғол шапқыншылығына дейін Қазақстан территориясында, соның ішінде Сыр өңірінде автохтонды қыпшақ тайпалар бірлестігі өмір сүрді.Қыпшақ конфедерациясының құрамын терең зерттеген Б.Е. Көмеков оның құрамында қыпшақ тайпаларымен бірге кимек, құман, пиченег, ертедегі башқұрт, оғыз, қаңлы, ұран, баят, азкиш, түргеш, қарлұқ, жікіл, қай және иран тілдес этникалық жіктердің болғандығын көрсетеді де, оларда топтасу және бірігу негізінде туыстас қыпшақ тайпалары одағының халық болып қалыптасу үрдісі жүріп жатқандығын атап өтеді [24.216]. Алайда бұл процеске моңғол шапқыншылығы түбірімен әсер етті, бірақ тоқтатқан жоқ. Оған жағымды әсер еткен Ақ Орда болды, себебі оның билеушілері шыңғыстық болғанымен мемлекет негізінен жергілікті автохтонды (қаңлы, үйсін, дулат, қыпшақ) және моңғол үстіртін мекен еткен түркі тектес найман, керей, меркіт, қоңырат, жалайыр, уақ және т.б. тайпаларынан құралды [25.316]. Кейін олар қазақ халқының негізін құрады. Қазіргі қазақтардың руларының саны 43. Алайда олар бірнеше ғасырдың нәтижесінде бір халықтың астына біріккен болатын. Халқымыздың сипатына қарай сыртымыздан таңылған еркін деген мағына беретін қазақ аллоэтнонимді халықтың өзіне тән этникалық ерекшеліктері бар (Қазақ халқының өздік аты Ақ Орда кезеңінен бері алаш еді). Ол ерекшелік - қазақ жүздері.Сыр өңірі және оның бойындағы қалалар Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі алғашқы екі ғасырға жуық уақытта гүлденіп, көркейе түседі. Бұл үрдісті тек 1635 жылы Батыс Моңғолияда ойрат тайпаларынан құралған Жоңғар хандығы бәсеңдетті. Қорыта келе Сыр өңірінде қала салу мәдениетінің ерте темір дәуірінен дамығанына қарамастан [26, 57,63 бб], зерттеулердің толықтай болмай ақсап тұруына байланысты, біздің қарастырылып отырған мәселелер бойынша жан-жақты археологиялық қазба мәліметтері тапшы. Осы орайда айта кететін бір маңызды ғылыми мәселе орта ғасырлық Сырдың төменгі ағысы қалаларының бекінісі (фортификациясы) айырықша ерекшеленеді.Сыр өңіріндегі ортағасырлық қалалардың бекіністік құрылыстарын тұрғызуда түрлі әдістер қолданылған. Әдістер негізінен бұрынғы қала салу дәстүрін сақтай отырып дамыды. Қалашықтардың қорғаныс құрылыстарын салу барысында ленталық және аралас, кісесінен, пахсалақ, күйдірілген кірпіштен, саз кесектен қалау арқылы салынды. Сонымен қатар қорғаныс нысандарын салу барысында жер жағдайларына байланысты орналасуы маңызды роль атқарған.Кез-келген бекіністі қоныстың маңызды белгілері оның жоспарлануында болып табылады. Жақсы жоспарланған елді мекен, қорғаныс құрылыстарының негізгі ерекшелігі мен оны салған қоғамның, сол дәуірдегі әскери-инженерлік құрылыс өнерінің даму деңгейін көрсетеді. Сыр өңірі орта ғасырлық қалашықтарының стратегиялық орналасуын жан-жақты талдау үшін, алдымен ескерткіштердің жергілікті табиғи орналасу топографиясын қарастыру қажет.
ІІ.Алтын Орда мұрасы - Сыр бойы қалалары жаңа жәдігерлермен
2.1. Сыр бойы қалаларының зерттелу тарихы
Елбасының Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласы аясындағы Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасына - Сыр бойындағы қалалардың кіргізілуі ұлы мақсаттардың бірі еді. Бүгінде облыс ескерткіштер саны - 545 болса, оның ішінде монументтік өнер құрылысы - 146, киелі нысан - 23, археология саласы бойынша-134 ескерткіш мемлекеттік тізімге алынды.
Сыр өңірі, оның ішінде бүгінгі Сырдария ауданы жері қазақтың қара шаңырағы болған аймақтардың бірі. Оған аудан жерінде тас дәуірінің іздері, сақ, ғұн, қаңлы тайпаларынан қалған тарихи-мәдени ескерткіштер, Сыр жағасында көне қалалардың орындары, Ұлы Жібек жолының батыс пен терістікке шығатын тоғыз жолдың торабы болуы, алғашқы тайпалық бірлестіктердің, мемлекеттердің орталығы болуы және т.б. дәлел болады.
БүгіндеСыр бойындағытарихи ескерткіштердің зерттелу тарихы Қазақстанның патшалық Ресейдің отары болған кезден бастап бүгінгі күнге дейінгі уақытты қамтиды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алтын Орда дәуіріндегі Сыр өңірі қалаларының тарихы
МАЗМҰНЫ
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
І.Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарих...6-8
1.1.Қaлaлaрдың қалыптасуыныңсаяси алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-13
1.2.Қaлaлардың құрылуы. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-22
ІІ.Алтын Орда мұрасы - Сыр бойы қалалары жаңа жәдігерлермен ... ...23
2.1. Сыр бойы қaлaлaрының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .23-29
2.2.Aлтын Орда тұсындағы қалалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .29-41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2-43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .43-45
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысының өзектілігі:
Диплом жұмысында Сыр бойының Алтын Орда дәуіріндегі ортағасырлық қалаларына жүргізілген жаңаша зерттеулері сөз болады. Қызылорда облысында жүздеген тарихи-мәдени ескерткіштердің бар екенін ескерсек, олардың әрқайсысының тарихы, өзіндік ерекшелігі мен құндылықтары бар. Зерттеу жұмысы барысында Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасында Өңірлік қасиетті нысандар тізбесіне енгізілген Алтын Орда дәуірі қалаларының тарихы жан-жақты баяндалады.
2019 жылы Президент Қ.К. Тоқаевтың бастамасымен Алтын Орданың 750 жылдығы ЮНЕСКО көлемінде тойланғаны белгілі. Осы мақсатта Сыр бойындағы Алтын Орда дәуірінің мұралары болған қалалартарихын зерттеу, ғылыми айналымға енгізу диплом жұмысының өзектілігі болып табылады. Сыр бойы қалаларының көпшілігіне кешенді қазба жұмыстары тұрақты жүргізілмеген. Атап айтатын болсақ, Сыр бойы қалаларын зерттеудеакадемик С.П. Толстовтың Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясын, археолог-ғалымдар Н.Н.Вактурская, П.И.Лерх, В.В.Бартольд, Е.Смирнов,К.А.Пищулина, С.Г.Кляшторный, В.Каллаур, Т.И. Сұлтанов, А.Ю.Якубовский,Т.Мәмиев еңбектерін ерекше атап өткен жөн.
Мaқсaты мен міндеттері: Ортaғасырлық қалалардың тарихи-мәдени қырларын анықтау, Сыр бойы қалаларының жергілікті халықтар мәдениеті мен көрші елдер мәдениетінің тоғысуындағы ролін анықтау, қалалардың қалыптасу, даму және құлдырау кезеңдерін жас зерттеуші ретінде қарастырып, өзіндік баға беру жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Сананы жаңғырту, өткен тарихымызды түгендеу, киелі жерлер мен рухани қасиетті орындар - халықтың рухани дәстүрінің тірегі. Сыр бойы тарихи қалалардың шоғыры. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласындағы Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасы ұлттық нышандарды, қазақстандық ұлттық бірегейліктің қалыптасуына мүмкіндік береді.
Елбасы мақаласында: Әрбір халықтың, әрбір өркениеттің баршаға ортақ қaсиетті жерлері болады, оны халықтың әрбір азаматы біледі. Бұл - рухани дәстүрдің басты негіздерінің бірі, - деген болатын.
Сыр өңіріархеологиясында, қалалық мәдениеттің дамуында Қасиетті қосөзен Сырдария мен Әмудария аймағында ежелден өркениеттер ізі сақталған.
Әлімсақтан өркениеттің ізі өшпеген Сырдың бойы әр төбесі қасиетті жер болып табылады. Сол себепті, тарих көзімен қарағанда кешегі, яғни кейінгі ортaғасырлық пантеонға айналған ірі қорымдар немесе киелі сaнaлып кеткен тарихи орындарға тоқталмас бұрын өңіріміздің киелі (қасиетті) орындарының орналасуы, мерзімделуі және ерекшеліктерін талдауды жөн санадық.объективті тұрғыдан баға беру жұмыстың сипаттамасын анықтайды.
Диплом жұмысыныңөзектілігі:
Оғыз-қыпшақ кезеңінде орын алған үздіксіз соғыстар мен қақ - тығыс - тарға, саяси-этникалық жағ - - - дайлардың шиеленісуі мен өлкедегі табиғи-экологиялық ахуалдың өзгеріске ұшырауына қарамастан, Сырдарияның төменгі ағысын мекендеген тұрғындар IX-XII ғасырларда. осы аймақта ортағасырлық қала мәдениетін жасап, дамыта алды. Сырдарияның ескі арналарының бассейндеріндегі оғыз-қыпшақтардың бекініс жүйесі мықты қалалары олардың көршілес Хорезм және Шығыс Еуропа елдерімен арадағы саяси, экономикалық, мәдени байланыстарында маңызды роль атқарды.
Тарихи деректерге жүгінсек, Сырдың бойында жүздеген ортағасырлық қалалар бары анықталған. Бірақ, олардың ішінен оғыздардың астанасы болған Жанкент, Жент, қыпшақ хандығының, Ақ Орда мемлекетінің және Қазақ хандығының астанасы - Сығанақ қалашықтары ортағасырлық киелі мекендер санатына жатады. Оларға атақты Асанас, Баршынкент, Сауран сияқты ірі шаһарларды қосуға болады. Осы қалалардың ішінде 2020 жылы Алтын Орданың 750 жылдығы аясында облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының ұйымдастыруымен Асанас қалашығында кешенді археологиялық қазба жұмыстары басталды. Бүгінде аймақтағы жаңашазерттеу, елеусіз қалған қалаларды тарих бетіне шығару, бұрмаланған және зерттеуге тыйым салған мәселелерін зерделеп, ұрпақ жадында жаңғырту, табылған деректерді көпшілік назарына ұсыну.
Дипломдық жұмыстыңзерттеу нысаны
Сыр өңірі, ежелден Алты Алаштың отаны, қазақтың қара шаңырағы болған аймақтардың бірі. Оған аймақ жерінен табылған тас дәуірінің іздері, сақ, ғұн, қаңлы, ортағасырлық түркі тайпаларынан қалған тарихи-мәдени ескерткіштер, Сыр жағасында көне қалалардың орындары, Ұлы Жібек жолының батыс пен терістікке шығатын тоғыз жолдың торабында болуы, мемлекеттердің орталығы болғандығының дәлелі.Осы мақсатта жұмысты жазу барысында Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының Хорезм және Қызылорда облыстарының жерінде жүргізілген зерттеу жұмыстарының есептері мен нәтижелері пайдаланылды. Мемлекеттік Мәдени мұра бағдаламасы бойынша жүргізілген зерттеулер нәтижелері және С.П. Толстовтың По древним дельтам Окса и Яксарта М.: Изд-во восточной лит-ры. 1962. 324 с., Н.Вактурскаяның Этнография и археология Средней Азии (М.Наука, 1979г.) Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Мұсабаев және жергілікті археолог-ғалым Т.Мәмиев еңбектерін пайдалану археология ғылымына қосылған сүбелі үлес болып табылады.
Диплом жұмысыныңмақсаты мен міндеттері.
Қойылған мақсатқа сай Сыр бойындағы Алтын Орда дәуірінің ортағасырлық қалалары туралы барлық мәліметтер жинақтау. Зерттелінген ескерткіштерді негізге ала отырып, қалалық мәдениеттің қалыптасу кезеңдері жайлы бөлім жазылды. Өлкемізде соңғы жылдары жүргізілген, керемет қалалардың туындылары шыққан археологиялық зерттеулер арнайы түрде толық сипаттала жазылды. Тақырып зерттеуді қажет ететін, мол мәлімет беретін Қазақстан археология ғылымындағы өзекті салалардың бірі болып табылатын қалалардың тарихын жан-жақты объективті түрде ашып көрсету - диплом жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті болып саналады.
Зерттеу жұмысының пәні. Археология.
Зерттеудің деректік негізі. Диплом жұмысының негізгі дерек көзінегізінен кеңестік және отандық археологтар В.Каллаур, С.Толстов, П.Лерх, В.Бартольд, Ә.Марғұлан, К.Байпақов, Ә.Қоңыратбаев, С.Жолдасбайұлы, Т.Мәмиев, Ә.Тәжекеев еңбектері мен облыстық тарихи-өлкетану музейі қорындағы материалдар пайдаланылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. ХІІІ-ХV ғасырдағы Алтын Орда кезеңінің тарихы қамтылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Диплом жұмысының негізгі жаңалығы - Алтын Орда мұрасы болған Сыр бойы қаларының тарихын жаңаша зерттеу;
- Алтын Орда дәуірінде Сыр бойы қалаларының орнын анықтау, баға беру;
- Қазақ тарихында Сыр бойы қалаларының қайта жаңғырту және қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу, тың деректер ұсыну.
- Археология ғылымының дамуына жол ашу.
Тақырыпқа байланысты жинақталған мағлұматтарды жинақтап, зерделеу;
- Сыр бойы қалалары жайлы дерек көздерін жинақтау;
- Қалалардың тарихын мәдени қабаттарына байланысты жіктеу;
- Тарихи-мәдени мұралаларға сипаттама беру;
- Сыр бойы қалаларын болашақта киелі орындар қатарына кіргізіп, туристік маршруттар орталығына айналдыру.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-ТАРАУ.Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарихы
1.1.Қалалардың қалыптасуының саяси алғы шарттары.
Сыр өңірінде қала мәдениеті сонау сақ-массагет дәуірінен дамыған. Әсіресе, оғыз-қыпшақ дәуірлерінде Женд, Жанкент, Сауран, Сығанақ, Өзкент қалаларының аты шыға бастағаны ортағасырлық еңбектерден белгілі. Х-ХІ ғасырларда Арал теңізі Жендтің атымен аталды. Қалада болған ортағасырлық ғұлама Жамал Қаршидың мәліметінше, моңғол шапқыншылығынан қала бүлінген кейінгі кездердің өзінде экономикалық мәдени маңызын жоғалтпаған.
ХІІІ-ХІV ғасырларда Арал аймағында жоғары қолөнер мен сауда орталықтары болған, Жентте, баршынкентте және Сығанақта, Сауранда теңгелер соғылғаны жайлы деректер кезедеседі.
Қала салу ісін, оның құрылымын жан-жақты елестету үшін, өз қалпын сақтаған Орта Азия және Қазақстанның ертедегі қалаларына жасалған археологиялық зерттеу тәжірбиелерін ескеріп, бүгінде салыстырмалы талдауды қажет етуде. Қалалардың қалыптасуын зерттей келе, қалалардың дамуы және бекіністік құрылыстары, құрылымдары саяси-экономикалық деңгейі мен табиғи орналасуына орай икемделе отырып, қалалар бұрыңғы қалыптасқан дәстүр бойынша өркендеді немесе олардың территориялары қысқарды.
ХІІІ ғасырда осы өлкеден өткен ортағасырлық саяхатшылар Плано Карпини мен Вилгельм Рубрук өз жазбаларында: Бұл жерде біз сансыз қираған қалалар, бекіністер мен бүлінген тұрақтарды кездестірдік. Осы жерде аты белгісіз өзен бар. Онда белгілі Янкент атты, басқа да Бархинь және үшіншісі Орнас есімді қалалар орналасқан - деп нақтылайды. Бұдан кейінгі зерттеулер көрсеткендей, Сыр өңірінде кейінгі орта ғасырлар кезеңінде қалалардың өмірі жалғасқанын көруге болады[1.58].
С.П.Толстов VІІ ғасырлардағы Елтеріс қағанның жорығына байланысты айтылатын Балық сөзін Арал маңының батпақты қалалары тарихымен байланыстырып, б.з.б. І мыңжылдықтың ортасындағы балықшылық пен отырықшылыққа мазмұндас екенін айта келе, алғашқы қала сөзі жайлы болжам айтады.
Зерттеушілер қазақтардың отырықшы тұрақтарын кент-қала деп айтады. Кент сөзі - иран тілінен шыққан. Ол түркі тіліне VІІ-VІІІ ғасырларда еніп, кейінде қазақтар бастапқы кент-қала мазмұнымен түсінген. Оларға Арал өңіріндегі Жанкент, Құмқала, Баршынкент, Жент және т.б. ертедегі қалалары жатады.
Кейінгі орта ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстан өңірінде қалалық мәдениеттің қалыптасу кезеңдерін зерттеу барысында қала атауы әртүрлі атауларға ие болғанын көреміз. Мысалы, хисар - қала және оның сыртқы маңынан ерекшеленетін бекініс қабырғасы. Зерттеушілердің дерегінше мұнда, үкімет үйлері, басты мешіт, базарлар мен қолөнер шеберханалары, ақсүйектердің үйлерінен тұрған.
Жазба деректерде Қазақстан даласындағы қалалар шахр (парсыша - қала) - вилайета (ірі дуалдармен қоршалған елді мекен) орталығы атаулары қолданылған. Сонымен бірге Е.Агеева мен Г.И.Пацевичтің зерттеулерінде цитадель - диз немесе кухендиз шахристан және оған іргелес рабад т.б. атауларға әркезеңде ие болған. Зерттеуші-ғалыымдар әртүрлі терминдерді қолданып, сол елді мекеннің: саудалық маңыздылығына, қолөнершілеріне, мешіт пен медреселеріне, бекіністік құрылыстарына, саяси-экономикалық, мәдени алатын орнына байланысты жіктеуді ұсынады. Қалалардың қалыптасуы халықтардың араласуы мен дерек берушілердің танымынан десек, қала ұғымы, қалалардң құрылымына сай цитадель, шахристан, цитадельден тұратыны жүйеленді.
Соңғы жылдарда орта ғасыр қалаларының қазақ ұлты мен мемлекетінің қалыптасуындағы рөлі мен орналасуы тарихшылар, шығыстанушылар және археологтардың қажырлы еңбектерінің арқасында айқындалып келеді. Әсіресе, қалалардың қалыптасуы мен мәдениетінің археологиялық жағынан тереңірек зерттелуі оны құрайтын жан-жақты мәселелерді шешуге мүмкіндік жасалды. Тарихнамалық түп деректері жарияланып, қалалардың мәдени-экономикалық, әскери-саяси маңыздылығын сипаттайтын көптеген мәліметтер талқыланған.
Қала мәдениетінің археологиялық жағынана тереңірек зерттелуі бірқатар ертедегі қалалардың мерзімделіп шендестірілуіне және оның құрайтын жан-жақты мәселелерді шешуге мүмкіндік жасап отыр. Кейінгі ортағасырдағы Арал өңіріндегі қалалардың орнын нақтылауда В.А. Каллаур, С.П. Толстов, К.М. Байпаков т.б. зерттеушілер негіз қалаған. [2.168]
С.П. Толстов бір пікірінде әл-Ыдырыси, М. Қашқари т.б. орта ғасыр тарихшыларының деректеріндегі Сырдария, Жаңадария және Қуандарияның төменгі ағысы басқа да аудандар бойынша ертедегі қалалар мәдениеті Түркістан археология әуесқойлары В. Каллаур, Е. Смирнов т.б. тарапынан мардымсыз зерттелгенін көрсеткен. Ол кейінгі зерттеушілердің қалалар негізін мәдениетті кірмелер қалаған деген пікірлерін теріске шығарып және ХАЭЭ, ОҚАЭ-ның археологиялық ізденістерінде отырықшы тұрғындар мәдениеті екенін ғылыми дәлелденді.
Дегенімен, Арал өңірі қалаларының орналасуы мен мерзімделуінебайланысты мәселелер жан-жақты зерттеліп болған жоқ.
ХІІІ-XIV ғасырларда Сырдария бойы қалаларындағы өмір сүрген қаңлы және қыпшақтар бұрын Хорезмшах мемлекетіне тәуелді болса, кейін моңғолдардың билігіне мойынұсынды. XIV ғасырдың 30-жылдарында Хорезм қайта көтеріліп, 1391 жылы Ақсақ Темірдің жаулаушылық жорықтарынан кейін Хорезм мемлекеті әлсіреп, кейін XV ғасырдан Алтын Орданың құрамында болғаны еңбектерде кездеседі. [3.640]
Ортағасырлық кезеңінде Сыр өңірі қалаларының өмірі зерттелу деңгейіне сәйкес, жазбаша және археологиялық деректерінде мәдени-экономикалық, тауар-ақша мен халықаралық қатынастары тұрғысынан Хорезм, Алтын Орда және Түркістан атаулы үш даму аймақтарының ықпалында болғаны Р.З. Бурнашева, В.Н. Настич және К.А. Пищулинаның зерттеулерінде белгілі болып отыр. Кейбір авторлар нақты оқиғаларға айланысты жазба деректерге кездеспеген себепті Сырдарияның төменгі ағысындағы Женд, Янгикент, Баршынкент қалаларының өмірі ХІІІ-ХІV ғасырларда тоқтаған деген пікірді ұстануда. Ал, Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мен кейінгі зерттеулер нәтижесі жоғарыдағы ескерткіштерде ХVII ғасырға дейін қалалық және отырықшы жер шаруашылығы, кәсіптік өмірінің болғанын археологиялық деректер арқылы дәлелдеуде[4.32].
Сырдария, Жаңадария, Қуаңдарияның төменгі ағысы басқа да аудандар бойынша ертедегі қалалардың орналасуы жайлы Түркістан археология әуесқойлары В.Каллаур, Е.Смирнов және т.б. тарапынан мардымсыз зерттелген. Сондықтан С.П. Толстов зерттеушілердің қалалардың негізінен мәдениетті кірме тайпалар қалаған деген пікірлерді теріске шығарып, ғыылыми дәлелденді.
Жазбаша тарихи деректерді саралай отырып, қалалардың қалыптасуы екі даму аймағына жатқызуға болады.
Біріншісі - Алтын Орда қоластында болған қалалар: Женд, Баршынкент, Жанкент, Асанас, Құмқала.
Екіншісі - ХV-ХVII ғасырлардағы Түркістан аймағына қатысты Сыр бойы қалалары: Сауран, Қырөзкент, Аққорған, Сығанақ. Қалалардың қалыптасуын осылай топтастыру барысында ертедегі қалалардың экономикалық, шаруашылық, мәдени дамуына ықпал жасайтын тарихи-географиялық орналасуы қамтылады[5.121-122].
Археологиялық әдебиеттерде қалаларды типологиялық зерттеуде қалыптасқан бағыттары бойынша:
1.топографиялық ұқсастықтары жағынан топтастыру,
2.мерзімдік,
3.географиялық жағдайы мен қоршаған ортасымен ара қатынасы,
4.құрылыс материалдары мен архитектуралық ерекшеліктеріне қарай топтастырады. Қалаларды салыстырмалы типологиялық жіктеуде Қазақстан орта ғасыр археологиясында біршама жазба мен қазба деректер сақталған. Қалалардың құрылымы және Қазақстанда отырықшылар мәдениеті ескерткіштерін алғаш А.Н.Бернштам 1948 жылы жіктеп, бірінші болып талдайды. (топографиясы мен типологиясы бойынша)
1950 жылы Қазақстан археологиясының негізін салушы Ә.Х.Марғұлан Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі орта ғасырлардағы елді мекендер мен қоғамдық ғимараттарды:
1.Билеушілер сарайы;
2.Саудагерлер мен қолөнершілер мекен-жайы;
3.Әскери бекіністер;
4.Керуен сарайлары;
5.Егінші шаруалардың мекені;
6.Ақсүйектер мекені сияқты түрлерге бөлген.
Белгілі - археолог М.Елеуов Шу өңірінің ескерткіштерінің тәжірбиесінде ескерткіштерді орналасқан жеріне су көздерінің барлығына, топографиялық ерекшелігіне, қалыптасқан уақытына, құрылымдық ерекшеліктеріне қарай бөлсе, С.Жолдасбаев Сауран маңындағы табылған тұрақтар мен қалалардың орнын:
1.Қыстау - қыстақ;
2.Қыстақ-қыстау-орын немесе ауыл;
3.тас қабырғалы орлы қабырғалармен қоршалған қорған-сарай;
4.кент (қала) - ертедегі қала.
Жазба деректер бойынша ІХ-ХII ғасырлармен салыстырғанда, Арал өңірі қалаларының ХV-ХVI ғасырларда азая бастаған, Жанкент, Женд, Баршынкент қалаларының атағы төмендеп, тұрғындары қысқарады. Сығанақ, Өзкент, Ашанас сияқты қалалардың аумақтары кішірейіп, қорғандардың мәні кеткендігі айтылады. Ал, ХVI-ХVII ғасырларда өлкенің саяси және экономикалық дамуында Аркук (Бұзықтөбе), Аққорған, Өзкент қалалары орын алып, Яссы-Түркістан Оңтүстік Қазақстан өңірінде астана ретінде көтеріле бастайды. Бірақ, Сығанақ, Құмқала бұрынғы сауда орталықтары ретінде өз маңыздылықтарын жоғалтпады[6.127].
1946 жылдардан басталған орта ғасырдағы Хорезмнің шеткі аймақтарын зерттеу барысы Арал өңіріндегі батпақтағы қалалар дамуында кешенді түрде жартылай көшпелі тұрмыс шаруашылығының сақталғанын көрсетті. Қалаларды археологиялық зерттеу дәстүрі бойынша археолог К.Байпақов екі топқа бөледі. Көлеміне қарай 20 гектардан артық қалалар: Сауран, Женд, Баршынкент, Сығанақ. 20 га жетпейтін қалалар: Аққорған, Қырөзгент, Жанкент, Асанас, Құмқала. Сондықтан Арал өңірі қалаларын - астаналық, саудалық, кәсіби-шаруашылық деп 3 топқа бөлеміз. Тарихи әдебиеттерде шахр (шаһар) деп өлкенің әкімшілік орталық қалаларын атаса, Сырдария маңының ірі қалалары - Сауран, Сығанақ, Өзкентте көбіне қала атауы кездескен[7.36,64].
Астаналық қалалардың ең ертедегісі - Жанкент десек, ол арабша Әл-Карьят Әл-Хадиса - парсыша Дихи - и - нау, қазақша мағынасы Жаңа мекенде қалада Х-ХІІ ғасырларда оғыздардың патшасы мен билеушілері тұрған. Осы қалалармен қатар оғыз билеушілерінің орталығы Женд, ХIV ғасырда Ақ Орданың астанасы болған Сауранды да қосуға болады. Арал өңіріндегі сауда-қалалар мен дала ара қатынасында маңызды рөл атқарды. Көшпелілермен шектескен қалаларда - Сауран, жанкентте сауда көбінесі жәрмеңкелік, көтерме сауда сипатта болса, саудамен айналысқан қалаға - Баршынкентті де айтуға болады. Бұл қала нумизматикалық және қыш өндірісі, сәулет деректері байлығымен дәлелденеді. Сонымен бірге кәсіп шаруашылығы топтағы қалаларға - сыр бойындағы Аққорған, Қырөзгент, Асанас, Құмқала да айтуға болады. Атап айтатын болсақ, осы қалалардың ішінде Асанас қаласы орналасқан Асанасөзек деп аталатын арна бойында ондаған шақырымға созылған қыш зауыттары болған[8.135].
Диплом жұмысымдағы зерттеу нәтижесі көрсеткендей ортағасырлық қалалар жоспар құрылымына қарай төрт түрге бөледі.
Біріншісі: доғал шеңберлі, хисарлы қалалар. Бұл типке Сауран, Аққорған, Қырөзгент, Асанас және Құмқала жатады.
Екіншісі: төрт бұрышты жоспарлығы Жанкентті мысал келтіруге болады. Топографиялық құрылымы Т әрпіне ұқсас, құрылысқа қарап, қала дуалды бекінісі екі рет салынған деп тұжырымдауға болады.
Үшіншісі: көп қабырғалы дуалды яғни, ертедегі Сығанақ қаласы. 1906 жылы В.Каллаур сызған жоспар қрылымына қарағанда, цитаделін қоршаған бірінші дуалы төрт қабырғалы, одан кейінгі екіншісі-бес бұрышты қабырғалы. Шығыстанушы В.Бартольдтің деректеріне сүйене отырып, су жүйесінің әсері болуы мүмкін деген тұжырым жасаймыз.
Төртінші қатарына: Қорғаныс дуалы жоқ Баршынкент қаласы жатады. Академик С.П.Толстов зерттеулерінде көрсеткендей бұл қалада отырықшылық пен көшпелілердің арасындағы ақша сарайы мен сауда-саттықтың қайнаған ортасында болғандықтан, моңғол әскеріне ұрыссыз берілудің себебі, қалада төтеп беретін қорғаныс бекінісінің болмауынан деп тұжырымдайды. Қалалардың пайда болуы мен қалалық мәдениет жөнінде К.Байпақов, С.Жолдасбаев, М.Елеуов, Е.Смағұлов т.б. еңбектерінде біршама талданған[9.156].
Бөлімді қорытындылай келе, орта ғасырларда Сыр бойында қала мәдениеті ерекше өркен жайды. Оған Қызылорда облысы территориясындағы ертедегі жәдігерлер куә. Сонымен бірге қалалардың саяси-экономикалық кезеңдеріне байланысты оның құрылымы да өзгеріп отырғаны белгілі болды. Атап айтсақ, Сығанақтағы қышшы пештерінің қала қабырғасының ішіне тығылуы, Саурандағы сыртқы қожалық-аулалардың көптігі, Құмқала ІІ, Женд қалаларынан мыстан жасалған өнімдердің көптеп табылуы мысал болады.Бүгінгі археология ғылымында қалалардың қалыптасуы мен табылған жәдігерлерді археологиялық тұрғыдан зерттеу және типологиялық жіктеу барысында: қала құрылымы, қолөнер, сауда, этномәдени тегі, демографиялық жағдайы т.б. арқылы өлке тарихындағы рөлі мен алыс-жақын елдермен байланысы, даму деңгейін айқындау мүмкін болып отыр.
1.2.Қалалардың құрылуы. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті
Әлемдік өркениет ошақтары қай кезеңде де өзен-көлдердің жағасында дамығаны белгілі. Тарихта Қосөзендер деп аталатын өзендер атырабында пайда болған өркениет ошақтары қалалық мәдениеттің қалыптасуына әсерін тигізді. Сырдария мен Әмударияның арнасында пайда болған қалалардың құрылуы мен дамуына Ұлы Жібек жолының да ерекше әсері болды. Соңғы жылдары зерттеуші ғалымдардың қажырлы еңбектерінің арқасында жүрігізілген жаңаша зерттееулер археология ғылымына тың жаңалықтарды енгізді. Көпшілік көркем шығармалардан қалалардың барлығын моңғолдар жермен жексен етіп, қиратқан деген пікір білдіруде. Одан бергі уақытта қазақтар көшпелі халық, оларда қалалар қайдан болсын деген жайсақ пікір қалыптасқаны белгілі. Көшпелілік, гректерше - номадизм. Бұл халықтардың өзіндік тұрмыстық өмір сүру сипатымен ерекшеленетін өмір сүру формасы.
Тарихи кезеңдерді бастан кешірген халық ретінде өткен тарихымыздың мұралары із-түзсіз жоғалмаған, қиранды күйінде болса да сақталған. Қазақ тарихының өткені жайлы қазақ ағартушысы Ш.Уәлиханов Қырғыз-қайсақ молалары және жалпы ертедегілер туралы мақаласында тереңірек талдап жазады. Сонымен бірге қазақ жеріндегі қалалық ескерткіштер жайында 1701 жылы құрастырылған Сібір сызығы кітабында кездеседі.
Сыр бойы табиғаты бай өлке. Жер бедері, ауа-райы, ой-қыры, егіншілік пен мал шаруашылығы өте қолайлы. Сол себепті де Асан қайғы атамыз бұл өлкені Жерұйық деп атауы тегін емес. Сондықтан адамдар бұл өлкені ертеден мекен еткен[10.728].
Сыр өңірі көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына ортақ. Аймақта сонау тас дәуірінің тұрақтарынан бастап, алып шаһарларға дейін бой түзеген. Атап айтсақ, Арал маңы бойындағы ескерткіштер, Жалпақ, Бөрлі, Түгіскен, Ұйғарақ қоныстарын айтуға болады. Адамзат даму тарихы 2,5 млн жылдар бойы еңбек пен тұрмыстық үй жабдықтары тас пен ағаш, сүйектерді қолданса, 5-6 мың жылдары мыс қорытып, метал өңдеуді үйренді. Бұлардың бәрі адамзат дамуында үлкен прогреске әкеліп, қалалардың құрылуы мен дамуына жол ашты.
Сыр бойындағы қалалар мәдениеті ғалымдар назарын өзіне аударуда. Өйткені ғылымда бұрын Қазақстандағы қалалардың дамуын жер өңдеу мәдениетімен, қала мәдениетін соғдылардың Жетісуға келуімен байланыстыратын еді.
Сыр өңіріндегі қалалар мен ертедегі қоныстарды зерттеу нәтижесі өндіргіш күштердің өз ішіндегі даму жемісі деп тұжырым жасауға болады. Қалалық мәдениеттің пайда болуының ерекшеліктері - бір жағынан жер өңдеушілер мен қол өнершілердің белгілі жағдайларда, не мезгілде көшпелі өмірге кетіп қалуға дайын тұратын кешегі көшпелілерден құралған тобы, екінші жағынан қала тұрғындарының қатарын толықтырушы көшпелі малшылармен байланысты қарым-қатынас екенін айтуға болады[11.400].
Сыр бойындағы қалалардың құрылуы мен қалыптасуында б.з.б. І мыңжылдық ортасында өмір сүрген сақ тайпаларының апасиак бірлестігінің астанасы болған Шірік-Рабат, Бәбіш молда және б.з.б. ІІІ-б.з.ІІІ ғасыр аралығындағы Сырдарияның орта және төменгі ағысындағы Қаңлы бірлестігінің Жетісар кешенін атап өтпеуге болмас. Жетіасар - жеті қала дегенді білдіреді. Бірақ Сыр бойында олардың саны - 40-тан асады. Қала мәдениеті энеолит пен қола, темір дәуірлерінен бастап - ақ өзіндік даму сатыларынан өткен. Оған тарихи ескерткіштер куә.
Ортағасырлық қалалар жөнінде дерек беретін араб тарихшылары Орта Азия мен Қазақстан мәдениеті жайлы қате көзқараста болды. Олар түркі тайпаларының өз мәдениеті жоқ, қалаларды шығыстан келген тайпалар салып берді деген пікірде болатын. Осы орайда ортағасырлық араб ғалымдарының еңбегін талдай келе, Сыр бойының тумасы, әдебиетші, өлкетанушы Ә.Қоңыратбаев Сыр бойындағы орта ғасырлық қалаларды екі топқа бөліп береді.
1.Сырдың шығысы:
Фараб, Кедер, Түркістан, Шауғар, Қарнақ, Сауран, Сығанақ, Ақмешіт.
2. Сырдың батысы:
Сүткент, Аққорған, Өзкент, Жент, Асанас, Баршынкент, Құмқала, Жанкент.
Жанкент, қазіргі Қазалы ауданы, Өркендеу ауылы тұсында Жанкент қаласы жайлы тарихшы Әл-Ыдырыси, М.Қашқари дәйекті дерек қалдырып, Оғыз тайпаларының Х-ХІ ғасырдағы өзен бойындағы қаласы деп хабарлайды. Осы кезеңде Жанкентпен шамалас уақытта Женд қаласының атағы шықты. Сол уақытта Арал теңізі Жендттің атымен аталған болатын. 1220 жылы Шыңғыс хан әскері жаулап алып, қалада Жошының билігі орнайды. Осы қалада алдағы Орта Азия жорығына дайындалып, келесі жылы осы қаладан Мауренаһрға аттанады. Жендте болған Орта Азиялық ғалым Жамал Қаршидің хабарлауынша қала құлағаннан кейінгі кезде де саудагерлер пайда табамыз деген ниетпен келуін тоқтатпаған базары болыпты. Жендте жүргізілген археологиялық зерттеулер көрскеткендей ХІІІ-XIV ғасырларға жататын Орта Азияға Иран, Қытайдан әкелінген шыны ыдыстар мен фарфор кеселері секілді өнімдерді өздері жасап, шығарғанын көрсетуде. Осыған қарап, қалада қыш өнімдерін өндіру, қолөнер мен сауда орталықтары болғандығын болжауға болады. ХІ-ХІІ ғасырлардағы жаңа қалалардың пайда болуы туралы ХІ ғасырда өмір сүрген түркітанушы М.Қашқари Түркі тілінің сөздігі атты еңбегінде және Шыңғыс хан шапқыншылығы дәуірінде өмір сүрген Әл-Ыдыриси деректерде кездеседі[12.57,63].
Ортағасырлық Сыр бойы қалаларының ішінде ерекше айтылатыны Сығанақ. Сығанақ - шежіреге бай қала. М.Қашқари: Сығанақ - оғыздар қаласы десе, Әбілғазы өзінің Түрік шежіресінде: Қала қақпалы, қуатты дуалдармен қоршалған, сауда үйлері мен керуен сарайлары, қоғамдық құрылыстары, үйлері бар. Оның тұрғындары - Үгедейдің елшісі Хасан Қажыны өлтіріп, 7 күн қарсыласты - деп жазады. Сығанақ ХІ-ХІІ ғасырларда Дешті Қыпшақ жұртының ірі қалаларының бірі болған. 1899 жылы В.Каллаур қаланы жобалау мақсатында барлаушылық зерттеу жұмысын жүргізіп, қоршалған сарай қатарларын, керуен қабырғалары жартылай тұрғандығын, саздан жасалған үйлері бар екенін атап көрсетеді. Зерттеуші-ғалымдар қала өмірін ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары тоқтады деп есептейді[13.224].
Х-ХІІІ ғасырларда бой көтерген қаланың бірі - Асанас. Археологтардың дәлелдеуінше бұл қала оғыздардың ірі қалаларының бірі болған. 1899 жылы В.Каллаур бес қақпалы қорған құрылысын және маңайындағы бекініс қалдықтарының орнын есепке алады. Айта кететін болсақ, Сыр өңірі қалаларының орта ғасырдан бастап гүлдену, құлдырау, қайта даму кезеңдерінен өткендігін байқадық. Орта Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуде қамқоршы болған В.В.Стасов Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі ескерткіштердің көне Рим мен Грек қалаларынан кем түспегендігін дәлелдеуде[14.224].
Сыр бойындағы қалалардың жазабаша деректері бір-біріне қарама-қарсы болып келеді. Мысалы, Му-ин ад-Дин Натанзи шығармасы бойынша Темірдің ұсынысымен XIV ғасырдың 70 жылдарында Сауран, Отырар және Сығанақ қалалары Түркістан жері болып аталса, тарихшы Рузбехан Аркөк, Үзкент, Сайрам, Яссы қалаларын қосады. Зерттеуші К.Пищулина деректерді саралап жазғанмен Сыр бойындағы көптеген қалалар аталмай қалады. Кейбір авторлар нақты оқиғаларға байланысты Сырдарияның төменгі ағысындағы Женд, Янгикент және Баршынкент қалаларының өмірі ХІІІ- XIV ғасырда тоқтаған деген пікірге ұрынады. Ал, Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мен кейінгі зерттеулер нәтижесі көрсеткендей XVІІ ғасырға дейін қалалық және отырықшылық кәсіптің болғандығы дәлелдейді. Сырдария, Жаңадария және Қуаңдарияның төменгі ағысы басқа да аудандар бойынша ертедегі қалалардың орналасуы жайлы Түркістан әуесқойлары В.Каллаур, Е.Смирнов т.б. мардымсыз зерттеген. Жазбаша тарихи деректерді зерттей отырып, қалалардың дамуын екі аймаққа жатқызуға болады. Бірінші:Алтын Орда қол астындағы қалалар: Женд, Баршынкент, Жанкент, Асанас пен Құмқала.
Екіншісі: XIV-XVІІ ғасырдағы Түркістан аймағындағы Сыр бойы қалалары: Сауран, Қырөзкент, Аққорған, Сығанақ кіреді[15.296].
С.П. Толстов орта ғасырдағы Сыр өңіріндегі Жанкент, Жент, Асанас, Құмқала т.б. қалаларының көбісін Хорезмнің шеткі аймақтарына жатқызады. Ал В.В. Бартольд өзбектердің Хорезмді жаулау алдында өзінің билеушісі бар оған қарайтын Сырдарияның төменгі ағысындағы екі Терсек-Яны-шерх қалаларының болған деген мәлімет келтіреді.
ХІІІ-XIV ғасырларда Сырдария бойы қалаларындағы өмір сүрген қаңлы мен қыпшақ жатақтары бұрын Хорезмшахтар тәуелділігінде болса, кейін моңғолдардың билігіне мойынұсынады. Сырдария өзенінің төменгі бойында Батпақтағы қалалар деген атаумен белгілі Жанкент қаласы Қуаңдарияның ескі арнасы бойындағы батпақты және қамысты жиындылардың арасындағы аралда орналасқан.
ХІ-ХІІІ ғасырда атағы шыққан оғыз жабғуларының ордасы ретінде аты шыққан рим саяхатшысы Плано Карпинидің хабарлауынша Баршынкент моңғолдардың қолына өткенін естіген Жанкент халқы өз еркімен беріліп, қала қирамаған. Бірақ археологиялық еңбектерде Алтын Орда дәуіріне қараған тұста, қала құрылысы Хорезмдік тұрғыда дамиды. Ортағасырлық қалалардың ішінде ғалымдар арасында пікірталас тудырған қалалар - Баршынкент пен Жент болатын. В.Каллаур Қызылорда қаласынан 40 км қашықтықта оңтүстік шығысында орналасқан Қыс қала (Баршынкент) ескерткішінің орнында болып, жергілікті тұрғындардан ауызша мәліметтер жинаған. Мұнда Әбілғазының тұсындағы тиындар тапқаны жайлы В.Каллаурды ертедегі қаланың материалдық мәдениетінің жоғары болғандығы және қыш қаланың Женд болуы мүмкін деген ойға итермелейді. С.П.Толстов археологиялық зерттеу тұжырымдарында В.Бартольдтың жоғарыдағы зерттеушіні мақұлдауына қарамастан, Жендті Қызылорда қаласынан 115 шақырым жерде оңтүстік-батысындағы Жаңақаланың орнына сәйкес келеді деп дәлелдеген. Осы орайда Ә.Х.Марғұлан Қышқаланың - Баршынкент (Қыз қала) екенін нақтылайды. Ал, Асанас (Эшнас) ертедегі қаласын В.Каллаур суы тартылған Асанасөзек арнасының бойында екенін нақты табады. Бес қақпасы бар Асанас қаласына археологиялық зерттеу жұмыстарын Н.Вактурская қала VІІ ғасырдан бастап XV ғасырлар аралығында өмір сүргенін мерзімдейді[16.640].
1960 жылдары құрастырылған Қазақстанның археологиялық картасында есепке алынған қалалар ішінде Баршынкент топографиялық бейнесінде қорғансыз діни, қоғамдық, тұрғын үй құрылыстары 2-3 шақырым жерді алып жатқан. Қала ХІІІ ғасырда Женд пен Янгикент аралығыындағы маңызды экономикалық, сауда, стратегиялық ірі орталық болып, ХIV ғасырда Хорезм әкімінің ауқымында өркен жаяды. Бұл шаһар жөнінде алғаш рет 1242 жылы итальян саяхатшысы Джованни Плано Кар - пини жазып қалдырған делінеді.
Ұлы Жібек жолының бо - йын - да орналасқан қала жайын - да зерттеуші М.Елеуов: - Қышқала деп атаға - ны - мыз - бен қаланың тарихи аты ұмыт қалған. Біздің жобамызбен шаһар ХІІІ ғасырдың орта тұсында дәуірлеген. Көненің көзіндей қастерлі мекен 50 гектардай аумақты алып жатыр. Қала үйлерінің жалпы биіктігі 1-1,5 метрді шамалайды. Олардың күйдірілген қыштан соғылғаны көрініп тұр. Алайда өткен ғасырдың 50-жылдарында қыштан жасалған ғимараттардың басым бөлігі бұзылған, - дейді экспедиция жетекшісі. Х-ХІ ғасырда қайнаған тіршіліктің орталығы болған қала Алтын Орда заманында дәуірлеп тұрыпты. Көне шаһардағы екі қазбаның бірі мавзолей болса, екіншісі шаруашылық орталығы делі - ніп отыр[17.93].
Зерттеу аясында Қышқала Ұлы Жібек жолы бойында орын тепкен қалалардың орталығы бол - ған. Біз қалашықтың ше - тінде орналасқан кесененің орнын аршып алдық. Қасбеті қима өрнекпен әрленген екен. Оның биіктігі 3 метрге жуық - тайды. Оның мүжілуіне табиғи жағдайлар да әсер етуі әбден мүмкін. Атап айт - қанда, желдің, дауылдың, жаңбырдың әсері тиюі ғажап емес. Осындай жағдайлардың әсерінен батысқа қарай құла - ғаны аңғарылады. Қыш мате - риалдардың негізінде жа - салған зерттеу қала тірші - лігінің хронологиялық шең - берін ХІІІ-ХV ғасырларға жат - қызуға мүмкіндік береді, - деді зерттеуші Дөкей Талеев[18.252].
Қаланың аты жазба деректерде Баршынкенд, Баршынлыкент, Барчин болп түрлі айтылады. ПрофессорӘуелбек Қоңы - - ратбаевтың ел аузын - дағы аңызға сүйеніп, бұл қала Алпа - мыс батырдың жары Гүл - баршынды қалдырып кеткен шаһар екендігін еске салған. Кейбір жазба деректерде бұл қала ертеректе Бар - шынкент деп те аталған екен.Қышқала жайлы XV ға - сыр - дан кейін жазба дерек - тердің кездеспеуі Сыр арнасы өзгергеннен кейін халықтың өзге жаққа қоныс аударуымен байланысты сияқты. Әйтсе де, үлкен ауқымды жер - ді алып жатқан көне шаһар қазақ - тың қилы тарихының бір тармағындай сезіледі.
Жендпен қарама-қарсы Жаңадарияның оңтүстік жағалауында Құмқала - қаласының орны кездеседі. Құмқала І, ІІ - орта ғасырлардағы қоныс орны.Қызылорда қаласынан батысқа қарай 110 км жерде орналасқан. 1946 - 1948жж. Хорезм археологияэтнографияның экспедиция (жетекшісі С.П.Толстов) зерттеп, Құмқала-1 аумағынан бірнеше бекініс мұнараларының орнын тапқан.
Қазба жұмыстарының нәтижесінде көптеген жәдігерлер, көне арықтардың орындары табылған. Құмқала-ІІ Аққолқа ауылының оңтүстік-батысында 20 - 25 км жерде, Жаңадария өзенінің сол жағалауында орналасқан. Қаланы 1980 - 90 ж. жергілікті археологтар (Л.Толстова, Т.Мамиев) зерттеген. Қазір қала орны тек төбешік қана. Құмқаладан табылған материалдар (құмыра, тостаған, көзе, саптыаяқ секілді әр түрлі заттар) қаланы адамдар 12 - 14 ғасырларда мекен еткен оғыздар қаласы екені анықталды[19].
XV-XVII ғасырлардағы Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы тарихи оқиғаларға байланысты деректемелерде Сырдарияның орта ағыс алқабы географиялық жағынан, Түркістан атауын алған жерлерде жатыр. Оның шекарасы мен Мауренахрдың солтүстік обылыстары, Дештіқыпшақтың оңтүстігін және солтүстік Моғолстан ара жіктерін, деректік шығарма авторлары, ХVI ғасырдың басында нақты білген.
Бұл ақтандақтардың орнын К.М. Байпаков Қазақстанның орта ғасырдағы қалалардың орналасуын анықтау мәселелеріне байланыстыра және ескерткіштерді мерзімдеу жұмыстарында көрсетеді.
Түркістанның шеткі аймағындағы ертедегі Сығанақ қаласының орны Төменарық станциясының солтүстігінде 20 шақырым жердегі Сунақата ауылының Жаңақорған ауданы) қасында жатыр. Оның атағы XIV ғасырда күшті саяси бірлестік Ақ орданың астанасы болған кезеңде шықты. Рузбихан: Дешті Қыпшақпен тұрақтайтын жері болып орта ғасырдағы жер шаруашылығы мен сауданың орталығы - екендігін көрсеткен. Ол жазбаша және археологиялық деректермен сәйкестендіріп дәлелденген.
Нәтижесінде жазба және археологиялық деректер бойынша Сыр өңірінің ертедегі қалалардың орындарын нақтылап шендестіруге, анықтауға мүмкіндік туды[20.112].
Сондықтан географиялық орналасуына байланысты, көбірек зерттелген шекаралас Түркістан өлкесінен бастап, экономикалық даму аймағына ыңғайлас Сығанақтан Жанкентке дейінгі танымал ертедегі қалаларды зерттеудің нысанына алып қарастырамыз.
XV-XVII ғасырлардағы Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы тарихи оқиғаларға байланысты деректемелерде Сырдарияның орта ағыс алқабы географиялық жағынан, Түркістан атауын алған жерлерде жатыр. Оның шекарасы мен Мауренахрдың солтүстік обылыстары, Дештіқыпшақтың оңтүстігін және солтүстік Моғолстан ара жіктерін, деректік шығарма авторлары, ХVI ғасырдың басында нақты білген.
Бұл ақтандақтардың орнын К.М. Байпаков Қазақстанның орта ғасырдағы қалалардың орналасуын анықтау мәселелеріне байланыстыра және ескерткіштерді мерзімдеу жұмыстарында көрсетеді.
Түркістанның шеткі аймағындағы ертедегі Сығанақ қаласының орны Төменарық станциясының солтүстігінде 20 шақырым жердегі Сунақата ауылының Жаңақорған ауданы) қасында жатыр. Оның атағы XIV ғасырда күшті саяси бірлестік Ақ орданың астанасы болған кезеңде шықты. Рузбихан: Дешті Қыпшақпен тұрақтайтын жері болып орта ғасырдағы жер шаруашылығы мен сауданың орталығы - екендігін көрсеткен. Ол жазбаша және археологиялық деректермен сәйкестендіріп дәлелденген[21].
Нәтижесінде жазба және археологиялық деректер бойынша Арал өңірінің ертедегі қалалардың орындарын нақтылап шендестіруге, анықтауға мүмкіндік туды.Сондықтан географиялық орналасуына байланысты, көбірек зерттелген шекаралас Түркістан өлкесінен бастап, экономикалық даму аймағына ыңғайлас Сығанақтан Жанкентке дейінгі танымал ертедегі қалаларды зерттеудің нысанына алып қарастырамыз.
Кейінгі зерттеулер нумизматикалық деректер бойынша Женд пен Баршыкенттің сауда аймағында XIV ғасырда Еділ бойы қалаларының Алтын Орданың экономикалық белдеуіне ұмтылыс болғанын растайды. Және де Женд тиындары XIV ғасырда да Орта Азия мен Түркістанды байланыстырушы ролін атқарған.Сыр өңірінде мал шаруашылығы мен егіншілік те жақсы дамыды. ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы саяхатшылар мен тарихшылардың: Плано Карпини, Вильгельм Рубрук, Ибн Баттута, әл-Омари және т.б. еңбектерінде Қазақстан аумағында мал шаруашылығының ең көп тараған дәстүрлі түрі жартылай көшпелі мал шаруашылығы болғаны туралы айтылады [22.]. Соның ішінде Сырдария мен оның Қаратаудың күнгей беткейінен ағып келіп құятын көптеген салаларының алқаптарында отырықшы немесе бағымдағы тебіндеп жайылатын мал шаруашылығы дамыды. Қыстақтар мен қалалардың тұрғындары бұл жерде мал шаруашылығын суармалы және телімді егіншілікпен, ішінара балық аулаумен де ұштастырды. Мал өсірушілер бүкіл жыл бойына жайылымнан жайылымға үздіксіз көшіп жүретін. Мұнда отырықшы және жартылай көшпелі мал шаруашылығы ұштастыра жүргізілді. Көктемгі және жазғы маусымда Шығыс Дешті Қыпшақ даласына көшіп баратын ауылдар қыстау үшін Сырдария бойына қайтып келетін еді. Моңғол дәуірі кезеңінде егіншілік жанама, қосалқы салаға айналса да, ендігі жерде малшы өзі қыстайтын тұрақты орынға берік орнығып, егіншілікпен кеңінен айналысуға кең мүмкіндік алды. Мейлінше қашыққа көшіп-қону мал шаруашылығының нағыз көшпелі түріне сай келді. Шығыс Дешті Қыпшақтың далалық аймақтарының малшыларына оңтүстіктен солтүстікке қарай және керісінше бойлық бағытында, мейлінше қашыққа көшіп жүру тән еді. Көші-қон бағыттары Аралдың солтүстік маңайы, Сырдарияның орта және төменгі ағысы мен Қаратаудың баурайындағы орналасқан қыстаулардан Ұлытау жазығы, Торғай, Ырғыз, Тобыл өзендерінің аңғарларындағы жайлауларға дейінгі аумақты қамтитын [23.40].
Моңғол шапқыншылығынан кейін Оңтіүстік Қазақстандағы егіншіліктің қалпына келуі Сыр бойындағы қала өмірінің жандануымен тығыз байланысты болды. ХІІІ ғасырдың аяғында байқалған шаруашылықтың жандану процесі ХІV ғасырдан кең құлаш жая бастады.
Моңғол шапқыншылығына дейін Қазақстан территориясында, соның ішінде Сыр өңірінде автохтонды қыпшақ тайпалар бірлестігі өмір сүрді.Қыпшақ конфедерациясының құрамын терең зерттеген Б.Е. Көмеков оның құрамында қыпшақ тайпаларымен бірге кимек, құман, пиченег, ертедегі башқұрт, оғыз, қаңлы, ұран, баят, азкиш, түргеш, қарлұқ, жікіл, қай және иран тілдес этникалық жіктердің болғандығын көрсетеді де, оларда топтасу және бірігу негізінде туыстас қыпшақ тайпалары одағының халық болып қалыптасу үрдісі жүріп жатқандығын атап өтеді [24.216]. Алайда бұл процеске моңғол шапқыншылығы түбірімен әсер етті, бірақ тоқтатқан жоқ. Оған жағымды әсер еткен Ақ Орда болды, себебі оның билеушілері шыңғыстық болғанымен мемлекет негізінен жергілікті автохтонды (қаңлы, үйсін, дулат, қыпшақ) және моңғол үстіртін мекен еткен түркі тектес найман, керей, меркіт, қоңырат, жалайыр, уақ және т.б. тайпаларынан құралды [25.316]. Кейін олар қазақ халқының негізін құрады. Қазіргі қазақтардың руларының саны 43. Алайда олар бірнеше ғасырдың нәтижесінде бір халықтың астына біріккен болатын. Халқымыздың сипатына қарай сыртымыздан таңылған еркін деген мағына беретін қазақ аллоэтнонимді халықтың өзіне тән этникалық ерекшеліктері бар (Қазақ халқының өздік аты Ақ Орда кезеңінен бері алаш еді). Ол ерекшелік - қазақ жүздері.Сыр өңірі және оның бойындағы қалалар Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі алғашқы екі ғасырға жуық уақытта гүлденіп, көркейе түседі. Бұл үрдісті тек 1635 жылы Батыс Моңғолияда ойрат тайпаларынан құралған Жоңғар хандығы бәсеңдетті. Қорыта келе Сыр өңірінде қала салу мәдениетінің ерте темір дәуірінен дамығанына қарамастан [26, 57,63 бб], зерттеулердің толықтай болмай ақсап тұруына байланысты, біздің қарастырылып отырған мәселелер бойынша жан-жақты археологиялық қазба мәліметтері тапшы. Осы орайда айта кететін бір маңызды ғылыми мәселе орта ғасырлық Сырдың төменгі ағысы қалаларының бекінісі (фортификациясы) айырықша ерекшеленеді.Сыр өңіріндегі ортағасырлық қалалардың бекіністік құрылыстарын тұрғызуда түрлі әдістер қолданылған. Әдістер негізінен бұрынғы қала салу дәстүрін сақтай отырып дамыды. Қалашықтардың қорғаныс құрылыстарын салу барысында ленталық және аралас, кісесінен, пахсалақ, күйдірілген кірпіштен, саз кесектен қалау арқылы салынды. Сонымен қатар қорғаныс нысандарын салу барысында жер жағдайларына байланысты орналасуы маңызды роль атқарған.Кез-келген бекіністі қоныстың маңызды белгілері оның жоспарлануында болып табылады. Жақсы жоспарланған елді мекен, қорғаныс құрылыстарының негізгі ерекшелігі мен оны салған қоғамның, сол дәуірдегі әскери-инженерлік құрылыс өнерінің даму деңгейін көрсетеді. Сыр өңірі орта ғасырлық қалашықтарының стратегиялық орналасуын жан-жақты талдау үшін, алдымен ескерткіштердің жергілікті табиғи орналасу топографиясын қарастыру қажет.
ІІ.Алтын Орда мұрасы - Сыр бойы қалалары жаңа жәдігерлермен
2.1. Сыр бойы қалаларының зерттелу тарихы
Елбасының Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласы аясындағы Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасына - Сыр бойындағы қалалардың кіргізілуі ұлы мақсаттардың бірі еді. Бүгінде облыс ескерткіштер саны - 545 болса, оның ішінде монументтік өнер құрылысы - 146, киелі нысан - 23, археология саласы бойынша-134 ескерткіш мемлекеттік тізімге алынды.
Сыр өңірі, оның ішінде бүгінгі Сырдария ауданы жері қазақтың қара шаңырағы болған аймақтардың бірі. Оған аудан жерінде тас дәуірінің іздері, сақ, ғұн, қаңлы тайпаларынан қалған тарихи-мәдени ескерткіштер, Сыр жағасында көне қалалардың орындары, Ұлы Жібек жолының батыс пен терістікке шығатын тоғыз жолдың торабы болуы, алғашқы тайпалық бірлестіктердің, мемлекеттердің орталығы болуы және т.б. дәлел болады.
БүгіндеСыр бойындағытарихи ескерткіштердің зерттелу тарихы Қазақстанның патшалық Ресейдің отары болған кезден бастап бүгінгі күнге дейінгі уақытты қамтиды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz