Географияны оқыту әдістері
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі ғылым мен білім бірдей дамыған
егеменді республикамыздағы география ілімінің білім беру технологиясының
жаңа сындарын іздеу, ашып көрсету үшін, осы пәнге деген қызығушылықты
оқушыларда ояту үшін қолданылатын өлкетану жұмыстардың тиімділігін ашып
көрсету бұл тақырыптың өзектілігі болып табылады. Қоғамда болып жатқан
елеулі әлеуметтік - экономикалық өзгерістер білім беру саласына да өз
ықпалын тигізуде. Сондықтан қазіргі кезеңде білім беру шартында өмір
талабына сай мектеп оқушыларына сапалы білім беру, өнегелі де өнерлі ұрпақ
тәрбиелеу, жетілдірілген оқыту технологияларын меңгеру, сабақты ғылыми
негізде ұйымдастыру – өзекті мәселелердің бірі. Көтеріліп отырған өзекті
мәселені қазіргі сабақтарға қойылатын талаптарды күшейту, талдау жасай
отырып оларды орынды пайдалана білу арқылы жүзеге асыру. Ол үшін
мектептерде оқушыларды нақты біліммен, іскерлікпен, дағдымен қаруландыратын
мақсатты, нәтижелі оқу жүйесі құрылуы керек.
Танымдық белсенділік проблемалық сұрақтың жауабын іздестіруде, өзіндік
жұмыс орындауда жүзеге асады. Білім беруде оқушы өзі ізденіп, тақырыпты
оқып, түсініп, тақырып аясын кеңітсе, жолдастарымен ой бөліссе, өз білгенін
көпшілікке жүйелі түрде жеткізе алса, онда ұстаз еңбегінің нәтижелі
болғаны. Оқытудың негізгі мотиві - таным мотиві, өйткені таным арқылы оқу
балаға құлшыныс және тұрақты қызығу әкеледі.
География оқу пәні ретінде Қазақстан Республикасы жалпы орта білім
берудің базистік оқу жоспарының мемлекеттік компонентін құраушылардың бірі
ретінде география ғылымдарының жетiстiктерi мен қоршаған ортада болып
жатқан өзгерiстердi ескере келе, мектепке берiлiп отырған әлеуметтiк
тапсырыс жас ұрпақтың географиялық сауаттылығы мен географиялық мәдениетiн
көтеру болып табылады.
Мектептiң бiлiм беру жүйесiнде жас ұрпақты жан-жақты дамыту мен
тәрбиелеуде, яғни олардың жалпы мәдениетiн қалыптастыруда, тұлғаны
шығармашылыққа тәрбиелеуде, өзiнiң табиғат пен қоғам алдындағы
жауапкершiлiгiн сезiнуде, Жер бетiнде тiршiлiктi сақтауда география пәнi
үлкен рөл атқарады.
Қазақстандық мектептердi жаңарту тұжырымдамасы жалпы бiлiм берудiң
басым бағыттарын, яғни оқушы мен оқытушының өзара ынтымақтастығы үлгiсiн
оқу үдерісiнде қалыптастыру мен әртүрлi оқу iс-әрекетiн қамтитын оқыту
әдiстерiнiң үйлесiмдiлiгi негiзiнде жүзеге асырылуы тиiс екендiгiн анықтап
берiп отыр. Бұл басым бағыттар мектепте географиядан бiлiм берудi дамытуға
негiз болады. Осыған орай мектептiң әр сатысында географияны оқытудағы оқу-
тәрбие беру мақсаты, бiлiм мазмұнын құрастыруды iрiктеу ұстанымдары, сондай-
ақ, оқушылардың дайындық сапасын бағалау тәсiлдерi нақтыланады.
Мектептегi бiлiм берудiң осындай басым бағыттарын ескере отырып,
географиялық бiлiм берудiң келесi мақсаты мен мiндеттерiн бөлiп қарастыруға
болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Оқушылардың білім мен ғылымға деген,
география іліміне деген қызығушылығын арттыра отырып, география сабағында
оқушылардың шығармашылық, танымдық қызығушылықтарын арттыру, жаңашылдыққа
баулу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Географияны оқытуда ынталандыру әдістерін қолданып, танымдық
қызығушылығын дамыту.
2. Географиядан сыныптан тыс жұмыстар, өзіндік жұмыстар мен
сарамандық жұмыстарды жүргізе отырып, оқушылардың танымдық қызығушылығын
арттырудың маңызын көрсету.
3. Оқушыларға географиядан экологиялық білім мен тәрбие бере отырып,
олардың танымдық қызығушылығын дамыту.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе бөлімінен, екі тараудан, 10
бөлімнен, қорытындыдан
Зерттеудің теориялық негізі: Зерттеу жұмысының брысында қолданылған
материалдар Қазақстандық және шет елдік авторлардың ғылыми еңбектері
құрайды. Олар: Жұмаділова Р. Оқытудың жаңа технологиялары. Душина И.В.
Географияны оқытудың жаңа педагогикалық технологиялары. Даринский А. В.
Методика преподавания географии. Паншечникова Л. М. Методика обучения
географии в школе еңбегін және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше
мақалалар қолданылды.
1. Географияны оқыту әдістері, тәсілдері және құралдары туралы ұғым
1.1 Оқыту әдістері және оларды жіктеу мәселесі
Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс
орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі үшін қолданатын
тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелінетін жұмыстар ретке
келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын
дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең
басты нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық
фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын
жақындатады.
Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың
зейінін сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды
қайталауы, ақыл-ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге
үлес қосады. [1]
Оқыту тәсілдерінің түрлері:
• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері;
• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;
• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;
• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару
тәсілдері. Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің
жүзеге асуына көмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту,
ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Оқыту құралдары - білім алу,
іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар, оқулықтар, дидактикалық
материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар, оқу кабинеттері,
зертханалар, теледидар, нақты объектілер, өндіріс, құрылыс. [1]
1 кесте
Білімдерді қалыптастыру денгейлері Географияны оқыту әдістері
I-ші деңгей – оқушылар білімдерін Түсіндірмелі – иллюстрациялық
дағдыларын белгілі оқу ситуациялары
үлгілерінде қолдана алады
II-ші деңгей – оқушылар білімдерін жәнеРепродукциялық
дағдыларын берілген тапсырмалар және
сұрақтар бойынша жасай алады. Мысалы:
Территорияға салыстырмалы сипаттама
беру
III-ші деңгей Сипаттама- оқушылар Ішінара іздену және зерттеу
шығармашылық түрде жаңа жағдайда жұмыс
жасайды
1 кестенің жалғасы
Оқыту әдістерін жетілдіру бүгінгі күннің басты мәселесі болып отыр.
Оқыту әдістерінің тиімділігін арттырып, оқытудың жаңа нысандары мен
тәсілдерін меңгеру қажеттігіне педагогикалық зерттеулерде айрықша маңыз
беріледі.
Алайда, оқыту әдісін таңдау - күрделі процестің бірі. Кейбір әдістерді
қолдануда біржақты асыра сілтеушілікке жол бермеу керек. Әр тақырып
оқытудың ерекше тәсілдері мен жолдарын талап етеді. Соңдықтан, оқытуда әр
түрлі әдістерді қолдану қажет. [2]
Сабақтың тақырыбы мен мақсатына, оқу материалының мазмұны мен
көлеміне, оқушылардың дайындық дәрежесіне сәйкес, сабақтың құрылысы мен оқу
әдісін ұдайы толықтырып отыруды мұғалім өзі белгілеп, өзі таңдап алады.
Оқыту әдісін таңдауға ықпал ететін шарттар:
1. Оқыту әдістерін оның мақсат-міндеттеріне, оқушылардың жас және таным
әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану;
2. Мектептің материалдық - техникалық негізін ескеру;
3. Мектептің орналасқан жерін ескеру. Мысалы, қала мектептерінде
оқушыларды өндіріс орындарына экскурсияға, ауыл мектептерінде мектеп
жанындағы учаскелерге, табиғатқа, ауылшаруашылық өндірісіне апару;
4. Мұғалімнің шығармашылығы және шеберлігі. Оқытудың нәтижелі өтуіне
негіз болатын сабақ мақсатының айқындығы. Себебі оқу материалын
баяндауда негізгі идеясын немесе оқушылардың іс-әрекетін анықтап
алмай, оқыту мақсатына жету мүмкін емес. [3]
Қазіргі сабақтарға қойылатын талаптар
Оқушының дайындық сапасы оқу пәндеріне, яғни оның мазмұны мен
әдістемелік шеберлігіне, сабақта білім алуға жасалынған жағдайларға, яғни
қазіргі сабақтарға қойылатын талаптарға тығыз байланысты. Тұлғаны
қалыптастырып дамыту және сапалы білім беру мақсатында төмендегідей
талаптар ұсынылады:
1) Сабақта бағдарлама-әдістемелік талаптардың нақты және
шығармашылықпен орындалуы; сауатты түрде сабақ түрлерін анықтау, оның
бөлімдегі, курсаралық байланыстағы орны, әр сабақтың өткізілу
ерекшеліктері.
2) Әр түрлі жастағы оқушылардың, сыныптың оқу мүмкіндіктерін, олардың
тәрбиелері мен сынып ұжымына қалыптасу деңгейлерін, қызығушылықтарын,
бейімділіктерін, қажеттіліктері мен сұраныстарын, білімдегі
кемшіліктертерді жоюға талпыныстарын ескеру.
3) Білім бірлігіндегі міндеттерді шешу және ойластыру (өз бетімен
білім алуға дайындығын, арнайы жалпыоқулық іскерлік пен дағдыны, танымдық
әрекеттерін) қалыптастыру; тәрбиені (әлемдік көзқарас, белсенді өмірлік
позиция, дұрыс тәртіп пен қарым-қатынас тәжірибесін, осы бағалы қасиеттерді
тұрақты жеке қасиеттерге айналдыруды, өзін-өзі тәрбиелеу мен психологиялық
дамытуды) қалыптастыру; оқушының түсінігін, қабылдауын, есте сақтауын,
ойлау қабілеттерін, ақыл–ойын, тілін дамыту, сабақтың маңызды және үстем
міндеттерін көрсету, оларды ұжымның мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін еске
ала отырып нақтылау.
4) Сабақтың жүргізілу қарқыны мен тиімді құрылымына қарай таңдау,
алдыға қойылған міндеттердің тиімді шешілуі және сабақта уақытты тиімді
пайдалану.
5) Маңызды ғылыми түсініктерді, теориялық ережелерді, заңдылықтарды,
оқу материалдарындағы басшы тәрбиелік идеяларды, оқу мазмұнындағы негізгі
өміршең бөліктерді бөліп алуға оқушы-лардың ықыласын, назарын аудару.
6) Оқу процесінде тәжірибелік, саясаттық, мамандық таңдау бағыттарының
қамтамасыз етілуі; оқушылардың алған білімдерін, іскерлік пен дағдыларын
пайда-лануға нақтылы мүмкіндіктерді жасау, теориялық мәліметтерді жасанды
меңгеруге жол бермеу.
7) Белсенді, қарқынды оқыту әдістерінің есебінде басым әдістерді
таңдау қуатын кеңейту, сабақта көрнекілік пен практикалық, репродуктивті
және проблемалық іздене отырып оқыту әдістерін, оқушылардың өздік жұмыс-
тарын, танымдық қызығушылықтарын арттыратын әдістерді, білімге, оқуға
саналы қарым-қатынастарын, міндет сезімдерін, жауапкершілік пен тәртіпті
және басқа да оқыту себептерін зор үйлесімділікпен пайдалану; оқыту
әдістерін, олардың ішінде қазіргі жағдайда оқушыларға оқу жаңалықтарының
мазмұ-нын толық және терең жеткізуге қабілетті әдістердің қуатын кеңейту,
көп жағдайда оқушылардың танымдық әрекеттерін белсендіру.
8) Сабақта жалпысыныптық жұмыс түрлерін топтық және жеке жұмыс
түрлерімен үйлестіру, оқу жұмыстарын ұйымдастыруға ұжымдық қызметтей
талпыну.
9) Диагностикалау негізінде нақты оқыту мүмкіндіктерін, оқушыларға
дифференциялды көмек мөлшерін пайдалануды түрлі деңгейдегі дайындықпен
жүзеге асыру.
10) Барлық оқушылардың сабақта өз әрекеттеріне, дағдыларына белсенді
және саналы қарым-қатынастарын, оқыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыруды
қалыптастыру; сабақта, бақылау мен білімді бағалауда, оқушылардың іскерлік
пен дағдыларында тәрбиелік және дамытушылық мүмкіндіктер жақсы
ұйымдастырылған оқуды пайдалану.
11) Жоғары талаптардың үйлесімділігі негізінде оқушылардың жеке басына
құрметпен қарым-қатынас, жұмыста сынып ұжымына тірек болуға, мұғалімнің
жеке тұлғасының тәрбиелік ықпалдарға жетуге ұмтылысы.
12) Кабинеттік оқыту жүйесін ғылымитехникалық прогрестің талаптарына
сай дамыту, әр түрлі оқыту құралдарын мақсатты, тиімді, кешенді пайдалану
(оқулықтар, көрнекі құралдар, жаңалықтар құралы және электрондық есептеу
техникалары т.б)
13) Сабақта жайлы жұмыстар үшін эстетикалық және гигиеналық шарттарды
сақтау.
14) Оқушылардың уақыттарын ескере отырып, қиындықтар түсірмейтіндей
етіп үй жұмыстарының көлемі мен мазмұнын анықтау, үй жұмысын орындауда мән-
мағынасына және тиімді орындау әдістеріне түсінік беру; қай жерде
қысқартуға болатын үй жұмысының көлемін емес, керісінше сабақта оқудың
артықшылығын сезінуге талпындыру.
15) Оқыту жағдайы өзгертілгенде, сабақтың түпкі мақсатын анық тексеру
және бірмезгілдік дайындықты ыңғайлап қайта құру, методикалық нұсқалардың
қосымша қорын іске асыруға көшу.
16) Сабаққа қатысу барысында алынған өздікталдау арқылы білім
нәтижесін, тәрбиені, оқушының дамуын анықтау, оларды алдыға қойылған
педагогикалық міндеттермен салыстыру, жетістіктер мен кемшіліктердің басты
себептерін табу, келесі сабақты жоспарлағанда, өздікталдаудың нәтижесін,
шешімін еске алып отыру. [4]
Сонымен қатар бүгінгі таңда мұғалімнің басты назарында ұстайтын
сабаққа қойылатын арнайы талаптар өзара психологиялық және дидактикалық
талаптар деп бөлінеді. Сабаққа қойылатын психологиялық талаптарға
жататындар:
- Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру;
- Психологиялық ерекшеліктерді (есте сақтау қабілеттерін, сабаққа
деген ықыластарын, көңілін, ерік-жігерін, темпераментін, елестетуі мен
меңгеруін) ескеру;
- Сабаққа гигиеналық талаптар;
- Меңгерген білімдеріне, тәрбиесіне, іскерліктеріне өзіндік сыни
көзқарастары. [4]
С.И. Высоцкийдің психологиялық зерттеулеріне қарағанда оқушының
сабақта оқуға деген ықыласының бұзылу дағдарысы:
1. 14-18 минуттарда
2. 11-14 минуттан кейін
3. 9-11 минуттан кейін
4. 8-9 минуттан кейін деп берілсе, ал меңгеру уақыты:
1- 4 минуттарда 60 %
5- 23 минуттарда 80 %
23- 34 минуттарда 45-60 %
35- 45 минуттарда 6 %- ды көрсетеді. [5]
Қазіргі сабаққа қойылатын дидактикалық талаптар:
- Білімділік мақсаттың құрамдық элементтері, олардың дамытушылық және
тәрбиелік мақсаттармен байланысын толық және анық нақтылау. Сабақтың жалпы
құрылымында орнын анықтау.
- оқушылардың дайындығын ескерумен қатар, сабақ мазмұнының оқу
бағдарламасы мен сабақ мақсатының талаптарына сәйкестігін анықтау.
- Оқушылардың ғылыми білімді меңгеруі, іскерлігі мен дағдысының
қалыптасуын сабақта және оның жеке кезеңдерінде бақылау.
- Тиімді методтар, әдістер мен оқу құралдарын таңдау, сабақтың әрбір
кезеңінде сенімді әсер ету, оларды қызықтыру және бақылау.Танымдық
белсенділікті қамтамасыз ететін таңдау.
- Дидактикалық принциптерді жүзеге асыру.
- Оқушылардың ойдағыдай оқуына жағдай жасау т.б. [4]
Талаптарды сәтті жүзеге асуыруда пайдаланылатын сабақтардың негізгі
түрлері:
1. Жаңа білім беру сабақтары – дәстүрлі (аралас) сабақ, дәріс,
серуен, саяхат, іздендіру жұмысы, оқу және еңбек тәжірибесі. Мақсаты оқыту
мен алғашқы білімді бекіту болып табылады.
2. Алған білімді бекіту сабақтары – тәжірибе, саяхат, лабораториялық
жұмыс, әңгімелесу, кеңес беру. Мақсаты білімді қолдануда іскерлікті шыңдау
болып табылады.
3. Білімді кешенді түрде қолдану сабақтары – тәжірибе,
лабораториялық жұмыс, семинар т.б. Мақсаты жаңа жағдайда өз бетімен білімді
қолдану іскерлігін шыңдау болып табылады.
4. Білімді жүйелеу және кеңейту сабақтары – семинар, конференция,
дөңгелек үстел т.б. Мақсаты білімді бірыңғай жүйеде кеңейту болып табылады.
5. Білімді бақылау, бағалау және талдау сабақтары – бақылау жұмысы,
сынақ, коллоквиум, білімді тексеру т.б. Мақсаты білімді, іскерліктерді,
дағдыларды меңгеру деңгейлерін анықтау болып табылады.
Сабақ түрлеріне сәйкес біртұтас үш мақсат:
Білімділік: Оқушыны білім, іскерлік, дағды жүйелерімен қаруландыру.
Тәрбиелік: Оқушылар бойына ғылыми көзқарас, тұлғалық адамгершілік
қасиеттер, пікірлер мен сенімдер қалыптастыру.
Дамытушылық: Оқыту барысында оқушының танымдық
қызығушылықтарын, шығармашылық қабілеттіліктерін, еркін-дігін, көңіл
күйлерін, танымдық қабілет-тіліктерін, есте сақтауларын, назарын,
түсініктерін, қабылдауларын дамыту. [6]
Қазіргі сабақтардың негізгі құрамдас бөліктері (компоненттері):
1. Ұйымдастырушылық – сабақ барысында сыныпты ұйымдастыру, оқушылардың
сабаққа дайындығы, тәртіп пен тәрбие.
2. Мақсаттық – сабаққа және оның әрбір кезеңдеріне мақсат
қойғандағыдай, оқушылардың алдарына да мақсаттар қою.
3. Қызығушылық – оқытылатын материалдың тақырыпта ғана емес, бүкіл
бөлімдегі маңыздылығын анықтау.
4. Коммуникативтік – мұғалімнің сыныппен қарым-қатынас деңгейі.
5. Мазмұндылық – оқытуға, бекітуге, қайталауға, өздік жұмыстарға
материалдар іріктеу.
6. Технологиялық – өтілетін сабақ, тақырып, сынып үшін оқыту
әдістерін, методтарын, түрлерін таңдау.
7. Бақылау-бағалау – бағаны оқушының сабаққа қатысу әрекетін, танымдық
қызығушылығы мен белсен-ділігін арттыру үшін пайдалану.
8. Аналитикалық – сабақ қорытындысын шығару, сабақтағы оқушы-лар
әрекеттеріне талдау жасау, сабақты ұйымдастырудағы жеке әрекетінің қоры-
тындысын талдау. [7]
Жоғарыда көрсетілген қазіргі сабақтарға қойылатын талаптар, сабақ
түрлері, олардың мақсаттары, негізгі құрамдас бөліктері туралы сөз еттік.
Енді сол сабақтарды қалай құруға немесе қалай ұйымдастыруға болатыны жайлы
қысқаша тоқталып өтелік.
Сабақ оқушыларды тек біліммен, іскерлікпен қамтамасыз етіп қана
қоймай, оның мазмұндылығы талқыға түспейтіндей, сабақта не іске асса да,
оқушылардың шынайы қызығушылығын арттыратындай қалай ұйымдастыруға болады?
І. Біріншіден, сабаққа дайындықты неден бастау керек?
- өзің үшін сабақтың тақырыбын нақты анықтау;
- тақырыптағы сабақтың орнын, ал тақырыптың жылдық оқу бөліміндегі
орнын анықтау;
- сабақтың жалпы міндеттерін көрсету;
- сабақтың мақсаттары мен міндеттерін нақтылау, сабақтың негізгі басшы
міндетін ашып көрсету, мақсаттар мен міндеттердің оқушыларға түсінікті,
оңай, қолайлы болуы үшін жоспарда оны жазып және олармен таныстырып отыру;
- сабақ бағытталып жүргізілетін негізгі түсініктерді анықтау немесе
керісінше, болашақта пайдалану үшін өзіңе сабақтың сол бөлігін белгілеп
алу;
- оқушы сабақта нені түсініп, нені есте сақтауы керектігін анықтау,
сонымен қатар сабақтан кейін нені біліп, нені істей алуы керектігін білуі
қажет;
- оқушыға қандай оқу материалын, оған қатысты қандай қызықты
деректерді, оларды дәлелдейтін басты идеяларды қанша көлемде, қалай
хабарлау керектігін анықтау. Ол үшін төмендегі мына ерекшеліктерге назар
аударуды қажет етеді:
1. Сынып оқушыларының ерекшеліктері:
- сынып деңгейі;
- пәнге көзқарасы, қатынасы;
- сыныптың жұмыс істеу қарқыны;
- білім, оқу, дағды іскерлігінің қалыптасуы;
- түрлі оқу әрекеттеріне қатынасы;
- оқыту жұмыстарының, соның ішінде дәстүрлі емес түрлеріне қарым-
қатынасы;
- оқушылардың жалпы тәртіптері;
2. Жеке ерекшеліктерін ескеру:
- нерв жүйелерінің түрлері;
- коммуникативтік;
- көңіл-күй;
- оқушылардың жаңа материалды қабылдауын басқару;
- жаман көңіл-күйді жеңу іскерлігі;
- өзінің білімі мен іскерлігіне сенімділігі;
- суырып сөйлеу іскерлігі;
- түрлі оқыту құралдарын, соның ішінде техникалық және компьютерлік
оқыту құралдарын пайдалана білу іскерлігі; [7]
ІІ. Өзің және жеке оқушы үшін сабақтың мақсатты құрылымын анықтау және
құру, ол не үшін қажет? Осыған байланысты сабақтың білімділік, тәрбиелік,
дамытушылық функцияларын белгілеу.
ІІІ. Сабақтың оқыту материалдарын жоспарлау және оған мұғалімнің
дайындығы.
Ол үшін мыналар қажет:
1) Тақырып бойынша әдебиеттерді іріктеп алу. Сабаққа қатысты үш
түрлі кітап таңдап алу: ғылыми, ғылыми-танымал, методикалық. Оның жанында,
егер жаңа теориялық материалдар туралы сөз болса, тізімге жоғарғы оқу
орындарының оқулықтары, энциклопедиялық, монографиялар, ғылы-ми-танымал
баспалардың кіргізі-лінуіне тырысуымыз керек. Осы берілген материалдардың
ішінен тек алдыға қойылған міндеттердің қарапайым тәсіл-дермен шешуге
қызмет ететінін таңдап алу.
2) Төмендегілер мақсат болып табылатын оқыту тапсырмаларын іріктеп
алу:
- жаңа материалдарды білу;
- жаңғырту;
- таныс жағдайларда білімді қолдану;
- таныс емес жағдайларда білімді пайдалану;
- білімге шығармашылық қадам;
3) Оқыту тапсырмаларын жеңілден ауырға қағидасына сәйкес тәртіпке
келтіру. Үш түрлі тапсырмалар жиынтығын құру:
- оқушының материалдарды жаңғыр-туына жетелейтін тапсырмалар;
- оқушының ойлануына мүмкіндік туғызатын тапсырмалар;
- оқушының білімді бекітуіне мүм-кіндік туғызатын тапсырмалар;
ІІІ. Сабақтың маржанын ойлану.
Әр сабақта оқушыны таңдандыратындай, таңырқататындай, сабақта өтілген
материалдарды ұмытып қалға-нымен, оны есте сақтайтын бір бөлігі болады. Ол
қызықты дерек, күтпеген жаңалық, әдемі тәжірибе немесе таныс дүниеге жаңаша
қадам болуы мүмкін.
ІV. Таңдап алынған оқу материалдарын топтастыру.
Бұл үшін таңдап алынған материалмен жұмыс ұйымдастырылуы қандай
нәтижеде, оқушы әрекетінің түрлері қандай болатынын ойластыру.
Материалдарды топтастыруда ең бастысы – сабақты ұйымдастыру түрлерін
табу іскерлігі, соның ішінде жаңаны селқос қабылдау емес, оқушының жаңаны
үйренуге, түсінуге жоғары белсенділігін тудыратын іскерлік.
V. Сабақта оқушылардың іскерлігін бақылауды жоспарлау, не үшін қажет?
- нені бақылау?
- қалай бақылау?
- бақылау жұмысының қорытындысын қалай пайдалану?
Бұл үшін егер барлық оқушылардың жұмысы жиі бақыланса, үнемі
жіберілетін қателерді көру оңай екенін ұмытпау керек, сонымен қатар оқушыға
мұғалімнің олардың жұмысына шынайы қызығушылығын көрсету. [7]
VІ. Сабақ үшін құралдар дайындау:
Қажетті оқу- көрнекілік құрал-дарының, аспаптардың, техникалық оқу
құралдарының тізімін жасау, олардың жұмыс істеуін тексеру. Өтілген барлық
жаңа материалдар тақтада тірек конспектісі ретінде қалатындай сабақ
тақтасының түрін ұйымдастыру.
VІІ. Үйге берілетін тапсырмаларды ойластыру: Олардың мазмұндық
бөлігін, сонымен қатар оны орындауға кеңес.
V ІІІ. Мұндай бейнеде дайындалған сабақ конспектіге сүйенуі тиіс.
Конспект негізгі үш бөліктен тұруы керек:
- формальды;
- мазмұнды;
- аналитикалық;
Оқушыларға жекеленген проблемалар тудыру, тақырыпты оқып – үйрену
шешу үшін проблемалық тәсіл жасау, нұсқаларын (варианттарын) құрастыру
қажет. [7]
Әдістемелік ұсынымдар; мысалы Көлдер тақырыбын өткенде проблемалы
оқыту және жоспарлауға қойылытын негізгі талаптары. Оқушылар негізгі үш
жағдайға көңіл аударулары қажет:
1. Оқушылар енді не біледі, не жасай алады;
2. Жаңадан нені білулері қажет;
3. Оқушылар жаңа білім және іскерлік-әрекеттерін қолдана отырып өз
беттерінше қандай ұғымдарды түсіне-ұғына алады.
Мысалы оқушылар көлдерді оқығанға дейін оларда бастапқы
түсініктер болды. Сабақ мазмұнындағы проблемалық жағдайларға байланысты
бірнеше этаптарына тоқталу қажет. Жер шарында миллиондаған көлдер бар. Ол
үшін мұғалім көлдер туралы түсірмелер, суреттерді көрсетеді. Осындай
көрнекі құралдарды көрсете отырып Көлдер деген ұғымды оқушылардың өздері
ќұрастыруға мүмкіншілік туады. Оқушылардың түсініктері толықтырылады, бір
уақытта атласпен, контур карталармен жұмыстар жасаланады. Олар ең ірі
көлдердің орналасулары туралы анықтамалар бере алады. Өз беттерінше
көлдердің географиялық орналасу ерекшіліктерін атайды. Ең негізгі
проблемалық жағдайды шешу үшін оқушылар көлдердің қалыптасуларындағы
негізгі кезеңдері туралы қорытындылар жасайды.
Ауызша баяндау әдісі
Өткізу үлгісі: машықтану сабақтары
Сабақ мақсаты: Ауызша баяндау тәсілдерін үйрету: оқулық мәтінін және
мәтіннен тыс компонентерінің ерекшеліктерін анықтау.
Тақырыпқа қатысты негізгі сұрақтар:
1 Тапсырма: Оқулық және әдеби кітаптар мәтіні немесе хрестоматия
тақырыптар негізінде көлемі 0,5 дәптер бетінен аспайтын сипаттамалық
баяндама мәтінін құрастыру. Баяндаманы сабақта қолданудың белгілі бір
мақсатқа бағытталуын негіздеу.
2 Тапсырма: Нақты географиялық обьект немесе құбылысты сыныпта әдеби
кітап мәтінінен дауыстап оқуға материал алу. Берілген үзіндіні дауыстап
оқу, қатесін негіздеу.
3 Тапсырма: Оқулық мәтінінің негізінде (тақырыптар өз таңдауы бойынша)
жаңа материалды түсіндірудің мазмұнын жазу (уақыты 5-7 мин), оқытудың
құралдары мен тәсілдерін көрсету.
4 Тапсырма: Әңгімелесудің кіріспе, түсіндірме, жалпылама түрлерін
пайдалана отырып, сабақтан үзінділерін дайындау. Бұл әдісті қолдану
қажеттілігінің әдістемелік негізін көрсету.
5 Тапсырма:
Әдістемелік ұсынымдар; Оқулық мәтінімен жұмыс жасау тәсілін пайдалана
отырып сабақты дайындау: сабақ үстінде тыңдау бойынша оқыту.
* түсіндірмелі оқу
* мақаланың жоспарын оқу
Бұл тәсілдерді сабақта қолданудың белгі-бір мақсатқа бағытталуын
негіздеу, қажетті оқу құралдарын көрсету арқылы орындауға болады. [8]
2. Оқушылардың
танымдық
белсенділігін
арттыру туралы
көзқарасқа сүйеніп жіктелген әдістер
Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс. Бұл әдіс арқылы оқушылар
ақпараттарды меңгереді. Оны басқаша ақпараттық-рецепция (қабылдау) әдісі
деп атайды. Осы әдіс арқылы мұғалім дайын ақпараттарды оқушыларға түрлі
құралдармен түсіндіреді, ал оқушылар ақпараттарды түсініп, естерінде
сақтайды.
Ақпараттар әңгіме, дәріс, түсіндіру, кітап, қосымша құралдар, көрнекі
құралдар арқылы беріледі. Мұғалім – есептер шығарады, теоремаларды
дәлелдейді, жоспар құруға үйретеді. Оқушылар - мұғалімнің іс-әрекетін
қайталайды, тыңдайды, көрнекіліктеріне қарайды, заттармен жұмыс істейді,
оқиды, бақылайды, жаңа оқу материалдарын бұрынғы білімдеріне қосады.
Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс арқылы адамзат жинақтаған
тәжірибені аз уақыт ішінде беруге болады. Оның пайдасы ғасырлар бойы
тексерілген және көп елдерде қолданылады. [9]
Көп ғасырлар бойы білім беру үшін мұғалімнің сөзі, оқу кітаптары,
жұтаңдау көрнекі құралдар қолданылады. Қазір ақпараттар техникалық құралдар
арқылы да берілуде. Олар арқылы ғалымдармен, жазушылармен, суретшілермен,
әртістермен, конструкторлармен, т.б. кездесу өткізуге болады.
Оқу кинолары, телехабарлары зат және құбылысты жақсы қабылдап,
түсінуге көмектеседі. Олар арқылы өсімдіктің қалай өсетінін, ғарыштағы
микроағзалардағы құбылыстарды көреді. Жұмыс істеп тұрған үлгілерді, табиғи
объектілерді демонстрациялауды кең қолдану керек. [9]
Түсіндермелі-иллюстративтік әдіс бастауыш мектептерде кең тараған. Ол
арқылы білім "дайын" күйінде беріледі. Мұғалім материалды қабылдауға
көмектеседі, оны оқушылар түсініп, естерінде қалдырады. Бұл әдісті шектен
тыс қолдануға болмайды.
Репродуктивтік әдіс. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушының іскерлігін және
дағдыларын қалыптастырып, тапсырмалар беріп, өзі меңгерткен білімді,
үйреткен іскерлік дағдыларын оқушыларға қайталатады. Оқушылар мұғалімнің
есебіне ұқсас есептер шығарып, тіл сабақтарында үлгі бойынша жіктейді,
септейді, жоспар құрып, мұғалімнің нұсқауымен станоктармен жұмыс істеп,
химиядан, физикадан тәжірибе жасайды.
Репродуктивтік әдіс мұғалімнен ұйымдастырушылық қабілетті талап етеді.
Мұғалім сөздік, көрнекілік, тәжірибелік әдістер арқыл ы жаңа оқу материалын
түсіндіреді, ал оқушыл ар оларды тапсырмаларды орындау үшін қолданады. [9]
Оқушыларға берілетін нұсқаулар жетілдіріліп, жауаптары бар
бағдарламаланған оқулықтар жасалуда. Оларға ауызша түсіндіру, қалай жұмыс
істеуді айтумен қатар, жұмыс істеуге керек сызбалар, кинодан үзінділер
көрсетіледі.
Білімнің көлемі көп болғанда репродуктивтік әдіс түсіндірмелі-
иллюстративтік әдіспен бірге қолданылады.
Оқушыларға алгоритм беріледі. Алгоритм - оқушыға зат не құбылысты
толық білуге көмектесетін бағыт беретін іс-әрекеттердің жүйесі. Оқушыларға
конспектілеудің, салыстырудың, есеп шығарудың алгоритмдері беріледі.
Алгоритмдер бірнеше операциялары бар дағдыларды қалыптастыруға пайдалы,
себебі күрделі іс-әрекеттен оның жеке операциялары бөлінеді.
Репродуктивтік әдіс бағдарламалық оқытумен тығыз байланысты. Ол арқылы
тәжірибелік жұмыстар атқарылады. Оқушылар өз бетімен меңгере алмайтынын,
олар үшін мүлдем жаңа тақырыптарды репродуктивтік әдіспен беру керек.
Аталған әдісті шектен тыс қолдану жаттандылыққа әкеліп, оқушының
шығармашылығын, ақыл-ойын дамытпайды. Себебі репродуктивтік әдісті
қолданғанда оқушылар үлгі, нұсқау бойынша жұмыс істейді.
Мәселелік әдісті қолданғанда оқушылар орындайтын іс-әрекеттен шығармашылық
іс-әрекетке көшеді. Бастауыш мектептің оқушылары мәселелік міндеттерді өз
бетімен шеше алмайды, сондықтан мұғалім оларға мәселені шешу жолдарын
көрсетеді, мәселені толықтай өзі шешеді. Оқушылар мәселені шешпесе де,
танымдық қиындықтарды шешу жолдарын көреді. Мәселелік әдістің орта және
жоғары сыныптарда пайдасы көп. "Токты күшейту және әлсірету үшін,
температураны көтеру және түсіру үшін не істеу керек?" - деген сұрақтар
мәселелік сұрақтар.
Қиын жағдаят мәселені шешуге керекті білімдерді, ақыл-ой жұмысына
қабілетті, үлкен белсенділікті талап етеді. Оны оқушылар өз беттерімен
немесе мұғалім көмегімен шешеді.
Мәселелік жағдаятты тудырудағы мақсат - оқуды қиындату арқылы оқу
материалдарын меңгерту, баланың ақыл-ойын жұмыс істету. Мәселелік жағдаят
сұрақтар қою, болжам айту, дәлелденбеген пікірлерді талдату арқылы
жасалады. Оқылып отырған құбылыстың сызбасы, диаграммасы жасалады. Оқушылар
шығармашылықпен жұмыс істеп, білімдерін емін-еркін естеріне түсіреді.
Мәселелік әдіс оқушыларды тапқырлыққа, қарама-қайшылықтарды түсінуге,
болжамдар айтуға, дәлелдер келтіруге, шешім табуға үйретеді. [9]
Ішінара ізденіс немесе эвристикалық әдіс. Оқушыға мәселені өз бетімен
шешуге үйрету үшін, оған шағын зерттеу жұмыстарын беру керек. Мұғалім
картиналар, құжаттар көрсетіп, оларға сұрақ қоюды ұсынады, фактілерден
қорытынды шығартады, ұсыныстар айтқызады. Эвристикалық әдіс арқылы сабақ
өткізетін мұғалім алдын ала мәселені шешуге алып келетін, оқушылардың
білімдерін еске түсіртетін сұрақтар әзірлейді.
Эвристикалық әңгіме үшін құрастырылған сұрақтар мәселелік сипатта болады.
Оқушылар ізденеді, шығармашылықтарын көрсетеді. Оқушылар жеке мәселелік
сұрақтарды шешсе, онда ішінара – ізденіс әдісінің қолданылғаны. Мұғалім
тапсырма әзірлеп, оның қай жерлерін оқушылар зерттеу арқылы орындайтынын
белгілейді. [10]
Зерттеу әдісі шығармашылық жұмыс тәжірибесін жақсы үйрену үшін
қолданылады. Зерттеу әдісі арқылы оқушы білімін қолданып, ғылыми таным
әдістерімен жұмыс істеп үйреніп, жаңа мәселелерді шешу тәжірибесін
жинақтайды.
Зерттеу жұмыстары сабақта, үйде орындалып, бір аптада, бір айда
орындалатын тапсырмалар жоспарланады. Мысалы, әдебиеттің мұғалімі
"Қазақстан жазушыларының нарық кезінде жазған шығармалары" - деген
тақырыпта тапсырма береді. Оқушылар барлық жұмысты өз беттерімен орындайды.
Өсімдіктер өсіру үшін қолданылған агротехникалық тәсілдердің пайдасын
анықтау жөнінде тапсырмалар беріліп, зерттеу жұмысының жоспары жасалып,
қорытындыларының дұрыстығы тексеріледі. Осы жоспармен туған өлке тарихын
зерттетуге болады. Оқушылар эксперимент жүргізеді, ғылыми эксперименттерге
қатысады, ұзақ уақыт кететін тапсырмалар көп болмау керек. Әр пәннен жылына
бір рет тапсырма берген жақсы. Бір оқу жылы ішінде барлық пәндерден зерттеу
жұмыстарын беру тиімсіз. Зерттеу жұмысының түрлері: өсімдіктерді,
жануарларды, табиғат құбылыстарын бақылау, баяндамалар оқу, технологиялық
процестерді жетілдіру туралы ұсыныстар айту, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді
талдау, т.б. [6]
Оқушының шешетін мәселелері оқу бағдарламасына ену керек. Оқушының
зерттеуі ғалымның зерттеуіне ұқсас, күрделі болмау керек. Оларды әдіскер-
ғалымдар жасайды. Оқытуда қолданылатын көрнекілік әдістер
Көрнекілік әдісі. Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік" деп, оның
мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Оқу
материалын меңгеру көп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын көрнекі
құралдарға және техникалық құралдарға байланысты.
Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен өзара
байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды
таныстырранда олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет,
көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін
немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды. Қазіргі мектепте осы мақсатпен
экрандық және техникалық құралдар кең қолданылады. Көрнекілік әдістерін
шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация және демонстрация.
[10]
Иллюстрация әдісі арқылы оқушыларға иллюстрациялық құралдар – атап
айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, үлгілер
көрсетіледі.
Демонстрацияның (көрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері
Демонстрация әдісі арқылы заттар мен құбылыстар тәжірибе жасау арқылы
немесе техникалық құралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден
көрсетіледі. [11]
Оқу процесіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (теледидар,
видеомагнитофондар) оқытудың көрнекілік әдісінің мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі уақытта көрнекі құралдың жаңа түрі – жеке тұлғалар қолданатын
компьютерлерге ерекше көңіл бөлініп, мектептерде электронды-есептегіш
техникасы кабинеттерін құру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір
жағдаяттарды және процестерді үлгілеуге мүмкіндік беретін компьютерлерді
енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бұрын оқулық мәтінінен
меңгерілген көптеген процестерді қозғалыста, көрнекі түрде көруге мүмкіндік
береді. Компьютерлер, көрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі
мүмкіндіктерін елеулі түрде кеңейтеді.
Оқытудың көрнекілік әдісінің шарттары:
• көрнекіліктің оқушылардың жасына сәйкестігі;
• көрнекілікті сабаөтың керек сәтінде қолдану;
• демонстрацияланған затты барлық оқушылардың көруі;
• иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бөлу;
• құбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін түсініктерді
мұқият ойластыру;
• демонстрацияланатын көрнекіліктің оқу материалы мазмұнымен
сәйкес келуі;
• көрнекі құрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті
мәліметтерді табуға оқушыларды таңыстыру. [11]
Оқытудың тәжірибелік әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік қызметпен
айналысып, тәжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық және практикалық жұмыстар.
Жаттығу көмегімен ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол барлық
пәндерді оқуда, оқу процесінің түрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның сипаты
және әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты оқу материалына,
оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай ауызша, жазбаша,
графикалық және оқу-еңбек деп бөлінеді.
Оқушылардың өз бетімен жұмыс істей білу деңгейіне қарай жаттығулар
бірнеше түрге бөлінеді:
• белгілі білімдерді еске түсіріп, оны бекіту мақсатындағы
жаттығулар;
• білімді жаңа жағдайда қолданып жаттығу.
Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны түсіндіру арқылы
жаттығу деп атайды. Мұғалім оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып,
оқушылардың іс-әрекетіне түзетулер енгізеді.
Жаттығулардың ерекшеліктері:
Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті, тілді оқушылардың зейінін
дамытуға көмектеседі.
Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану іскерлігін жасауда
қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл
мәдениетін, өздікті дамытуға көмектеседі. Әрбір оқу пәнінің міндетті бөлігі
- ана тілінен шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа шығарма жазу, суретпен
жұмыс, өз бетімен мысалдар және есептер, кесте құрастыру, диаграмма,
баяндама, көрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық
материал түсіндіріліп, нұсқау беріледі.
Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пәндерде
орындалады.
Оқушы оқуға үйренгенде, мәтінді мәнерлеп оқып, грамматикалық ережелерді
қолданып, көптеген жаттығулар жазады.
Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом,
стенд жасау, экскурсия кезінде салған суреттер.
Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен,
ағашпен, металмен жұмыс істеу, әр түрлі құралдар қолдану, станок,
тетіктерді басқару,
"Конструктор" ойыншықтармен жұмыс істеу.
Жаттығу әдісіне қойылатын талаптар:
• оны орындауға деген оқушылардың саналы көзқарасы;
• жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу
материалын түсінуге көмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға,
оқылғанды жаңа жағдаяттарда өздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа
материалды бұрын меңгерген білім, іскерлік және дағдылар жүйесіне қосуға
мүмкіндік беретін жаттығуларды орындау. [12]
1.3 Оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру әдісі. Импрессия.
Экспрессия
Оқу мектеп жасындағы оқушылардың негізгі таным әрекеті, оқушының жалпы
психикалық дамуына, мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз
байланысты болады. Оқу әрекеті-күрделі, жан-жақты үрдіс. Оқушының ақыл-ой
еңбегі жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты іске асырылып
отырады.
Оқыту әдістері мектеп педагогикасында талас тудырып жүрген
өте күрделі мәселелердің бірі. Көптеген авторлардың пікірінше оқыту әдісі-
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін ұйымдастыру тәсілі.
Ю.К.Бабанский оқыту әдістерін 3 негізгі топқа бөлді:
а) оқу-танымдық әрекетті жүзеге асыру және ұйымдастыру әдістері.
ә) оқу-танымдық әрекетте мотивация және реттеу әдістері.
б) оқу-танымдық әрекеттегі бақылау және өзіндік бақылау әдістері. [13]
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік, яғни оқушының
оқуға, білуге деген ынта-ықыласы, құштарлығы қалыптасады. Мысалы:
мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін оқушының оны зейін қойып
тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқуы, сарамандық жұмыс
жасау сияқты жұмыстар істеу керек. Өйткені, өтілген материалды саналы
қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйрену
белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни, оқушының белсенділігі оқу үрдісінің
барлық кезеңінде орын алуы қажет. Оқыту ̶ мұғалімнің білім берудегі жетекші
әрекеті болса, оқу - оқушының белсенді әрекеті. Кез-келген елдің болашағы
білім беру жүйесінің және зиялылар қауымының деңгейіне байланысты
болғандықтан Қазақстан халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде
білім беру қажеттілігі туындап отыр. Шығармашылық танымдық іс-әрекет
нәтижесі болып табылады. Таным белсенділік - оқушының оқуға, білуге деген
ынта-ықыласының, құштар-лығының ерекше көрінісі. Танымдық белсенділік
проблемалық сұрақтың жауабын іздестіруде, өзіндік жұмыс орындауда жүзеге
асады. Білім беруде оқушы өзі ізденіп, тақырыпты оқып, түсініп, тақырып
аясын кеңітсе, жолдастарымен ой бөліссе, өз білгенін көпшілікке жүйелі
түрде жеткізе алса, онда ұстаз еңбегінің нәтижелі болғаны. Бұрынғы әдетке
айналған оқу үрдісінде оқушы белсенділік көрсетуі тиіс. Яғни, мұғалімнің
оқытуы, оқушының оқуы тұйық шеңбер түзуі керек. Оқытудың негізгі мотиві -
таным мотиві, өйткені таным арқылы оқу балаға құлшыныс және тұрақты қызығу
әкеледі. Қазіргі кезде кез-келген сабақ немесе сабақтар жүйесі мынадай
болып құрылады:
-Мұғалім мақсатты құрастырады, бірақ бағалардың өлшеуішін
түсіндірмейді.
-Мұғалім алдына қойған мәселелерді қалыптасқан мақсаттардың
элементі ретінде қарастырады.
-Қалыптасқан мақсаттарға жету құралдары мен әдістерін мұғалім өзі
таңдайды, яғни ол мақсатқа жетудің бірнеше әдісін ұсынады, сондықтан біз
мақсатқа жетудің әдістерінің көп нұсқалығы туралы айтуымызға болады.
-Жаңа тапсырманы меңгеріп қорытындылау үшін оқушылар өз бетінше
мұғалімнің ұсынған тапсырмаларын орындайды.
-Мұғалім орындалған жұмыстарды бағалап, оқушылардың білім деңгейін
тексереді, ары қарай бұл цикл жалғаса береді. [13]
Адамзаттың бүкіл өмір бойы жинаған білімі соншалықты көп терең,
сондықтан қазіргі оқыту үрдісінде оның бәрін оқушыларға жеткізу қиын болып
бара жатыр, тіпті мүмкін емес десе де болады. Ендеше оқушылардың танымдық
қасиетін арттырып, олардың оқуға деген ынтасын көтеру керек. Географиялық
білімнің маңызды көзі - географиялық картаны оқып, үйрену, георафиялық
сипаттағы мағлұматтарды ала білу дағдыларын дамыту, қалыптастыру.
Қосымша материалдарды пайдалана отырып, оқушы білімін күнделікті
өмірге, тіршілікке қолдана білуді, географиялық, саяси, экономикалық
ақпарат көздерін, карталарды, еңбек пен тұрмысқа қатысты міндеттерді шешу
үшін есептеуіш техниканы пайдалана білуді, тұрған жеріндегі табиғи
шаруашылық жағдайды бағалай білуді меңгеру. Оқушылардың байқағыштығын,
есте сақтау, сөйлеу, қиялдау, азаматтық бейнесін жасау, қоршаған ортаны
эстетикалық тұрғыдан қабылдау, өмірге шынайы көзбен қарау, өзін және
білімін жетілдіріп отыру, қабілеттерін дамыту. География пәнін оқытуда
тақырыптың мазмұнына сәйкес күнделікті ақпарат хабарларды,теледидардан
көрсететін жаңалықтарды көруді оқушыларға міндет етіп қою керек. Баланың
танымдық қасиетін,зейінін, зердесін дамытудағы материалдар үлкен көмек
береді.Оқушы білімін дамыту үшін география сабағында танымдық әрекетін
дамыту атты материалдарды барлық сыныптарда пайдаланған жөн. Бүгінгі таңда
білім беретін мектептердің міндеті өзінің талантын танып және оны таныта
алатын жан-жақты тұлға қалыптастыру болып табылады. Ол үшін ең алдымен
оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің маңызды жақтарына көп көңіл аудару
қажет. [14]
Танымдық белсенділік мәселелік сұрақ, берілген тапсырманы талдау,
салыстыру, жинақтау және ғылыми болжам жасату арқылы туындайды. Оқушылардың
оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекетін дұрыс қалыптастыру үшін мұғалім
сабаққа әр түрлі бейнелі көрнекіліктерді, тірек-сызбаларды қолдануы керек.
Егеменді еліміздің парасатты азаматын қалыптастыруда ауыл мектебінің де
қосар үлесі зор. Өркениетті елдер деңгейіндегі білім мен тәрбие беру, ойлау
қабілеті,рухани байлығы жоғары мәдениетті, бүгінгі күн талабына сай
іскерлігі мен біліктілігі жоғары деңгейдегі азаматты тәрбиелеу мектеп
мұғалімінің де басты мақсаттарының бірі болып табылады. [15]
Дедуктивтік әдіс арқылы мұғалім ережелерді, формулаларды, заңдарды
түсіндіріп, оны оқушы меңгереді. Аталған әдіс оқу материалын тез меңгеруге
көмектесіп, абстрактылы ойлауды дамытады. Оны теориялық материалдарды
оқуға, есептер шығаруда қолданған дұрыс.
Эвклидтің элементарлық геометриясы дедуктивтік әдіспен оқытылады.
Бірақ оқушылардың дайындығын қатаң түрде ескеру керек. Егер олар кейбір
ұғымдарды, теорияларды білсе, онда мұғалім оларды жеке зат және
құбылыстарды меңгерту үшін қолданады.
Дедукция әдісі арқылы оқушы өзі білетін қорытындыларды, ережелерді,
ғылыми заңдарды бақылау жүргізгенде, тәжірибе жасағанда, жаттығу жазғанда
қолданады. Мысалы, теңіз кемелерінің қанша тонна жүк көтеретінін білу үшін
Архимед заңы қолданылады. Жазбаша жаттығу жазғанда белгілі грамматикалық
ережелер қолданылады.
Индуктивтік әдіс. Индукция - латын сөзі. Оқушыларды белгілі бір
қорытындыларға әкелу. Алдымен оқушыларға жеке заттар, құбылыстар
түсіндіріледі, фактілерден қорытындылар шығартады. Индукция әдісі
дедукциямен бірге қолданылады.
Осы екі әдіс арқылы ой-тұжырымдарын жасау - оқытудың логикалық негізі
болып табылады. Оқу пәнінің мазмұны, логикасы бағдарламасы индукция әдісін
қолдануды талап етеді. Индукция әдісі бастауыш сыныптарда жиі қолданылады.
Себебі бұл жастағы балалар нақты жеке құбылыстарға қызығады. Олардың кейбір
белгілерін анықтап, талдап, қорытындылар жасайды. Осылайша жасалған
ұғымдарын сөз арқылы айтады. Осы кезден бастап дедукция әдісі қолданыла
бастайды. [16]
Импрессивтік әдістер. Импрессия (латын сөзі, әсер, толғаныс, сезім)
әдісі арқылы балалар мен жастар немесе ересектер шығарма және оның авторы
туралы ақпарат алып, оны талдап, шығарманың негізгі идеясын айтады.
Оқушы шығарманың негізгі идеяларын оның кейіпкерлерінің мінез-құлқымен,
жүріс-тұрысымен салыстырады, өзінің сөзі мен ісіне ойлана қарай бастайды.
Осы әдісті әдеби шығармаларды, сахналық қойылымдарды, кинофильмдерді,
сәулет өнері, саз өнері шығармаларын және адамның мінез-құлқын талдау үшін
қолдануға болады. Бұл әдісің тиімділігі ең алдымен шығармаларды іріктеуге,
мұғалімнің оқушыларды әсерлендіре білуіне, оқушылардың өз ойын басқалармен
бөлісе алуына байланысты.
Экспрессивтік әдістер. Экспрессия (латын сөзі, бейнелеу) әдісі арқылы
жасалған жағдайда оқушылар нақты құндылықтар жасап, өздерін танытады. Оның
жақсы мысалы оқушылардың сахналық қойылымдарда түрлі рөлдерде ойнауы,
сценарий жазулары, режиссер, ұйымдастырушы болулары, қарапайым шығарманы
сахнаға лайықтап қоюы. Мұғалім экспрессивтік әдіс арқылы топқа және жеке
оқушыларға сурет салдырып, мүсін жасатады, қысқа метражды фильм шығартады.
Оқушылар жұмысының көрмесі, тарихи оқиғаларды сахнаға лайықтап қою да
экспрессивтік әдіс арқылы жасалады.
Адамдардың қарым-қатынасын әнмен айтылатын қысқа комедиялы пьесса
немесе психологиялық драма түрінде көрсету оқушыны жақсы болуға
тәрбиелейді.
Бала тебірене, толғана отырып рухани құңдылықтарға баға береді. Бұл
баға өзгермейді.
Экспрессивтік әдіс оқушылардың шығармашылық белсенділігін туғызады,
фотоаппарат, үнтаспа, радио, теледидар, ұлғайтқыш аппараттар,
кинокамера, күйтабақ, бейнемагнитафондар адамдар жасап шығарған рухани
мәдениетті көруге, үйренуге көмектеседі, тәрбиеленушілердің біліктілігін
арттырады. [16]
1.4 Ынталандыру әдістері. Ойын − оқыту әдісі
Оқыту процесінде баланың оқу іс-әрекетіне оң көзқарасын туғызу керек.
Оқылып отырған материалдың оқушыны тебірентуі, қуанышқа бөлеуі, таң
қалдыруы, аяушылық сезімін тудыруы сабақтың мақсатына жетуді тездетеді.
Педагог ақын М.Жұмабаев ақыл көріністері әсерленуден пайда болады,
әсерленудің күшті болуы, жалғасып дамуы ұғымның дұрыс болуының кепілі деп
көрсетеді. Жаңашыл мұғалім Е.Н.Ильин әдеби шығармалардың адамгершілік
туралы жазған жерлерін оқушыларға талдатады.[17] Қызығушылықтың үш түрі:
• іс-әрекетке деген оң көзқарастың болуы;
• танымның баланы жақсы сезімге бөлеуі;
• іс-әрекеттің баланы ынталандыруы.
Қызықты мысалдар, тәжірибе жүргізу, бір-біріне кереғар келетін
айғақтар оқушының түрлі сезімдерін туғызып, оны оқуға ынталандырады.
"Тұрмыстағы физика", "Ертегілердегі география" деген тақырыпқа мысалдар
жинату да пайдалы жұмыс.
Атақты ғалымдардың және қоғам қайраткерлерінің өмірі мен қызметі
туралы кештер, көркем әдебиеттен үзінділер оқу танымдық қызығушылықты
арттырады. [18]
Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті де оқушы сезіміне әсер етеді. Оқулық
тақырыптарының мазмұны - оқу іс-әрекетіне қызықтыратын негізгі құрал.
Оқуға қызықтырудың өте жақсы әдісі - танымдық ойындар. Пікірсайыстар
да оқушыны оқуға қызықтырады. Үлгерімі төмен оқушыларды жеткен жетістігіне
қуанту да олардың оқуға ықыласын арттырады.
Жауапкершілікті қалыптастыру әдістері.
Тәсілдері:
• оқушыға оқудың өзіне және қоғамға пайдасын түсіндіру;
• талап қою;
• талаптарды орындауға үйрету;
• өз міндеттерін жақсы атқаратындарды мадақтау;
• керек жағдайда жазалау әдісін қолдану;
• оқушыға кемшіліктерін айтып, оларды түзетуге көмектесу. Оқушыға
оқудың өзіне және қоғамға пайдасын түсіндіру үшін мұғалім өндірістің
дамуына ғылымның қалай әсер еткенін айтып, білімділік еңбек өнімділігін
арттырып, жаңашылдыққа әкелетінін дәлелдейді. [18]
Оқушыға оқудың пайдасын түсіндіру. Жаратылыстану-математика бағытын
таңдаған балаларға қоғамдық ғылымдардың, қоғамдық бағыттағы пәндерді
тереңдетіп оқитын оқушыларға жаратылыс-математика бағытындағы пәндердің
пайдасын түсіндіру үшін өндіріске экскурсияға, мәдени орталықтарға,
кітапханаларға экскурсияға апарудың, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
дарынды балаларға жасап отырған қамқорлығын, түрлі олимпиадаларға
қатысудың, мамандығын растайтын құжаттардың тіршілік үшін маңызын
түсіндірудің пайдасы зор.
Оқуға байланысты талаптар қою әдісі арқылы оқушыларға барлық пәндер
бойынша бағалау өлшемдері, мектептің ішкі төртібі, оқушылардың құқықтары
мен міндеттері түсіндіріледі. Оқушыларды оқу жұмысының алуан түрін
орындауға үйрету, жаттықтыру борыш пен жауапкершілікті қалыптастырады.
Үлгілі оқушылар мен мұғалімдердің де бала оқуына ықпалы зор.
Оқудағы мадақтау және жазалау әдістері.
Мадақтау түрлері:
• баға қою;
• тапсырмалар арқылы оқушыны табысқа жеткізу;
• оқушыны тәжірибе және зертханалық жұмыстарды жүргізуге көмекші
етіп алу;
• топтық тәжірибелік жұмыс кезінде оқушыға бөлімшелерді басқарту;
• үлгерім және сабаққа қатынас көрсеткіштерін шығару;
• білімнің қоғамдық байқауының қорытындылары бойынша мадақтау;
• жақсы оқитын оқушылардың үлгерімі төмен оқушыларға көмектесуі,
т.б.
Жазалау түрлері:
• сабақта оқушыға ауызша ескерту жасау;
• күнделікке, дәптерге "қанаттанғысыз" баға қою;
• қателерін айтып, қосымша жұмыс істеуді талап ету. [19]
Ойын - оқыту әдісі
Оқыту мақсатында қолданылатын ойындардың түрлері көп. Ойын - қанағат
алу үшін жасалатын іс-әрекет. Ол мектеп жасына дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі ғылым мен білім бірдей дамыған
егеменді республикамыздағы география ілімінің білім беру технологиясының
жаңа сындарын іздеу, ашып көрсету үшін, осы пәнге деген қызығушылықты
оқушыларда ояту үшін қолданылатын өлкетану жұмыстардың тиімділігін ашып
көрсету бұл тақырыптың өзектілігі болып табылады. Қоғамда болып жатқан
елеулі әлеуметтік - экономикалық өзгерістер білім беру саласына да өз
ықпалын тигізуде. Сондықтан қазіргі кезеңде білім беру шартында өмір
талабына сай мектеп оқушыларына сапалы білім беру, өнегелі де өнерлі ұрпақ
тәрбиелеу, жетілдірілген оқыту технологияларын меңгеру, сабақты ғылыми
негізде ұйымдастыру – өзекті мәселелердің бірі. Көтеріліп отырған өзекті
мәселені қазіргі сабақтарға қойылатын талаптарды күшейту, талдау жасай
отырып оларды орынды пайдалана білу арқылы жүзеге асыру. Ол үшін
мектептерде оқушыларды нақты біліммен, іскерлікпен, дағдымен қаруландыратын
мақсатты, нәтижелі оқу жүйесі құрылуы керек.
Танымдық белсенділік проблемалық сұрақтың жауабын іздестіруде, өзіндік
жұмыс орындауда жүзеге асады. Білім беруде оқушы өзі ізденіп, тақырыпты
оқып, түсініп, тақырып аясын кеңітсе, жолдастарымен ой бөліссе, өз білгенін
көпшілікке жүйелі түрде жеткізе алса, онда ұстаз еңбегінің нәтижелі
болғаны. Оқытудың негізгі мотиві - таным мотиві, өйткені таным арқылы оқу
балаға құлшыныс және тұрақты қызығу әкеледі.
География оқу пәні ретінде Қазақстан Республикасы жалпы орта білім
берудің базистік оқу жоспарының мемлекеттік компонентін құраушылардың бірі
ретінде география ғылымдарының жетiстiктерi мен қоршаған ортада болып
жатқан өзгерiстердi ескере келе, мектепке берiлiп отырған әлеуметтiк
тапсырыс жас ұрпақтың географиялық сауаттылығы мен географиялық мәдениетiн
көтеру болып табылады.
Мектептiң бiлiм беру жүйесiнде жас ұрпақты жан-жақты дамыту мен
тәрбиелеуде, яғни олардың жалпы мәдениетiн қалыптастыруда, тұлғаны
шығармашылыққа тәрбиелеуде, өзiнiң табиғат пен қоғам алдындағы
жауапкершiлiгiн сезiнуде, Жер бетiнде тiршiлiктi сақтауда география пәнi
үлкен рөл атқарады.
Қазақстандық мектептердi жаңарту тұжырымдамасы жалпы бiлiм берудiң
басым бағыттарын, яғни оқушы мен оқытушының өзара ынтымақтастығы үлгiсiн
оқу үдерісiнде қалыптастыру мен әртүрлi оқу iс-әрекетiн қамтитын оқыту
әдiстерiнiң үйлесiмдiлiгi негiзiнде жүзеге асырылуы тиiс екендiгiн анықтап
берiп отыр. Бұл басым бағыттар мектепте географиядан бiлiм берудi дамытуға
негiз болады. Осыған орай мектептiң әр сатысында географияны оқытудағы оқу-
тәрбие беру мақсаты, бiлiм мазмұнын құрастыруды iрiктеу ұстанымдары, сондай-
ақ, оқушылардың дайындық сапасын бағалау тәсiлдерi нақтыланады.
Мектептегi бiлiм берудiң осындай басым бағыттарын ескере отырып,
географиялық бiлiм берудiң келесi мақсаты мен мiндеттерiн бөлiп қарастыруға
болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Оқушылардың білім мен ғылымға деген,
география іліміне деген қызығушылығын арттыра отырып, география сабағында
оқушылардың шығармашылық, танымдық қызығушылықтарын арттыру, жаңашылдыққа
баулу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Географияны оқытуда ынталандыру әдістерін қолданып, танымдық
қызығушылығын дамыту.
2. Географиядан сыныптан тыс жұмыстар, өзіндік жұмыстар мен
сарамандық жұмыстарды жүргізе отырып, оқушылардың танымдық қызығушылығын
арттырудың маңызын көрсету.
3. Оқушыларға географиядан экологиялық білім мен тәрбие бере отырып,
олардың танымдық қызығушылығын дамыту.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе бөлімінен, екі тараудан, 10
бөлімнен, қорытындыдан
Зерттеудің теориялық негізі: Зерттеу жұмысының брысында қолданылған
материалдар Қазақстандық және шет елдік авторлардың ғылыми еңбектері
құрайды. Олар: Жұмаділова Р. Оқытудың жаңа технологиялары. Душина И.В.
Географияны оқытудың жаңа педагогикалық технологиялары. Даринский А. В.
Методика преподавания географии. Паншечникова Л. М. Методика обучения
географии в школе еңбегін және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше
мақалалар қолданылды.
1. Географияны оқыту әдістері, тәсілдері және құралдары туралы ұғым
1.1 Оқыту әдістері және оларды жіктеу мәселесі
Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс
орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі үшін қолданатын
тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелінетін жұмыстар ретке
келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын
дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең
басты нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық
фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын
жақындатады.
Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың
зейінін сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды
қайталауы, ақыл-ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге
үлес қосады. [1]
Оқыту тәсілдерінің түрлері:
• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері;
• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;
• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;
• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару
тәсілдері. Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің
жүзеге асуына көмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту,
ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Оқыту құралдары - білім алу,
іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар, оқулықтар, дидактикалық
материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар, оқу кабинеттері,
зертханалар, теледидар, нақты объектілер, өндіріс, құрылыс. [1]
1 кесте
Білімдерді қалыптастыру денгейлері Географияны оқыту әдістері
I-ші деңгей – оқушылар білімдерін Түсіндірмелі – иллюстрациялық
дағдыларын белгілі оқу ситуациялары
үлгілерінде қолдана алады
II-ші деңгей – оқушылар білімдерін жәнеРепродукциялық
дағдыларын берілген тапсырмалар және
сұрақтар бойынша жасай алады. Мысалы:
Территорияға салыстырмалы сипаттама
беру
III-ші деңгей Сипаттама- оқушылар Ішінара іздену және зерттеу
шығармашылық түрде жаңа жағдайда жұмыс
жасайды
1 кестенің жалғасы
Оқыту әдістерін жетілдіру бүгінгі күннің басты мәселесі болып отыр.
Оқыту әдістерінің тиімділігін арттырып, оқытудың жаңа нысандары мен
тәсілдерін меңгеру қажеттігіне педагогикалық зерттеулерде айрықша маңыз
беріледі.
Алайда, оқыту әдісін таңдау - күрделі процестің бірі. Кейбір әдістерді
қолдануда біржақты асыра сілтеушілікке жол бермеу керек. Әр тақырып
оқытудың ерекше тәсілдері мен жолдарын талап етеді. Соңдықтан, оқытуда әр
түрлі әдістерді қолдану қажет. [2]
Сабақтың тақырыбы мен мақсатына, оқу материалының мазмұны мен
көлеміне, оқушылардың дайындық дәрежесіне сәйкес, сабақтың құрылысы мен оқу
әдісін ұдайы толықтырып отыруды мұғалім өзі белгілеп, өзі таңдап алады.
Оқыту әдісін таңдауға ықпал ететін шарттар:
1. Оқыту әдістерін оның мақсат-міндеттеріне, оқушылардың жас және таным
әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану;
2. Мектептің материалдық - техникалық негізін ескеру;
3. Мектептің орналасқан жерін ескеру. Мысалы, қала мектептерінде
оқушыларды өндіріс орындарына экскурсияға, ауыл мектептерінде мектеп
жанындағы учаскелерге, табиғатқа, ауылшаруашылық өндірісіне апару;
4. Мұғалімнің шығармашылығы және шеберлігі. Оқытудың нәтижелі өтуіне
негіз болатын сабақ мақсатының айқындығы. Себебі оқу материалын
баяндауда негізгі идеясын немесе оқушылардың іс-әрекетін анықтап
алмай, оқыту мақсатына жету мүмкін емес. [3]
Қазіргі сабақтарға қойылатын талаптар
Оқушының дайындық сапасы оқу пәндеріне, яғни оның мазмұны мен
әдістемелік шеберлігіне, сабақта білім алуға жасалынған жағдайларға, яғни
қазіргі сабақтарға қойылатын талаптарға тығыз байланысты. Тұлғаны
қалыптастырып дамыту және сапалы білім беру мақсатында төмендегідей
талаптар ұсынылады:
1) Сабақта бағдарлама-әдістемелік талаптардың нақты және
шығармашылықпен орындалуы; сауатты түрде сабақ түрлерін анықтау, оның
бөлімдегі, курсаралық байланыстағы орны, әр сабақтың өткізілу
ерекшеліктері.
2) Әр түрлі жастағы оқушылардың, сыныптың оқу мүмкіндіктерін, олардың
тәрбиелері мен сынып ұжымына қалыптасу деңгейлерін, қызығушылықтарын,
бейімділіктерін, қажеттіліктері мен сұраныстарын, білімдегі
кемшіліктертерді жоюға талпыныстарын ескеру.
3) Білім бірлігіндегі міндеттерді шешу және ойластыру (өз бетімен
білім алуға дайындығын, арнайы жалпыоқулық іскерлік пен дағдыны, танымдық
әрекеттерін) қалыптастыру; тәрбиені (әлемдік көзқарас, белсенді өмірлік
позиция, дұрыс тәртіп пен қарым-қатынас тәжірибесін, осы бағалы қасиеттерді
тұрақты жеке қасиеттерге айналдыруды, өзін-өзі тәрбиелеу мен психологиялық
дамытуды) қалыптастыру; оқушының түсінігін, қабылдауын, есте сақтауын,
ойлау қабілеттерін, ақыл–ойын, тілін дамыту, сабақтың маңызды және үстем
міндеттерін көрсету, оларды ұжымның мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін еске
ала отырып нақтылау.
4) Сабақтың жүргізілу қарқыны мен тиімді құрылымына қарай таңдау,
алдыға қойылған міндеттердің тиімді шешілуі және сабақта уақытты тиімді
пайдалану.
5) Маңызды ғылыми түсініктерді, теориялық ережелерді, заңдылықтарды,
оқу материалдарындағы басшы тәрбиелік идеяларды, оқу мазмұнындағы негізгі
өміршең бөліктерді бөліп алуға оқушы-лардың ықыласын, назарын аудару.
6) Оқу процесінде тәжірибелік, саясаттық, мамандық таңдау бағыттарының
қамтамасыз етілуі; оқушылардың алған білімдерін, іскерлік пен дағдыларын
пайда-лануға нақтылы мүмкіндіктерді жасау, теориялық мәліметтерді жасанды
меңгеруге жол бермеу.
7) Белсенді, қарқынды оқыту әдістерінің есебінде басым әдістерді
таңдау қуатын кеңейту, сабақта көрнекілік пен практикалық, репродуктивті
және проблемалық іздене отырып оқыту әдістерін, оқушылардың өздік жұмыс-
тарын, танымдық қызығушылықтарын арттыратын әдістерді, білімге, оқуға
саналы қарым-қатынастарын, міндет сезімдерін, жауапкершілік пен тәртіпті
және басқа да оқыту себептерін зор үйлесімділікпен пайдалану; оқыту
әдістерін, олардың ішінде қазіргі жағдайда оқушыларға оқу жаңалықтарының
мазмұ-нын толық және терең жеткізуге қабілетті әдістердің қуатын кеңейту,
көп жағдайда оқушылардың танымдық әрекеттерін белсендіру.
8) Сабақта жалпысыныптық жұмыс түрлерін топтық және жеке жұмыс
түрлерімен үйлестіру, оқу жұмыстарын ұйымдастыруға ұжымдық қызметтей
талпыну.
9) Диагностикалау негізінде нақты оқыту мүмкіндіктерін, оқушыларға
дифференциялды көмек мөлшерін пайдалануды түрлі деңгейдегі дайындықпен
жүзеге асыру.
10) Барлық оқушылардың сабақта өз әрекеттеріне, дағдыларына белсенді
және саналы қарым-қатынастарын, оқыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыруды
қалыптастыру; сабақта, бақылау мен білімді бағалауда, оқушылардың іскерлік
пен дағдыларында тәрбиелік және дамытушылық мүмкіндіктер жақсы
ұйымдастырылған оқуды пайдалану.
11) Жоғары талаптардың үйлесімділігі негізінде оқушылардың жеке басына
құрметпен қарым-қатынас, жұмыста сынып ұжымына тірек болуға, мұғалімнің
жеке тұлғасының тәрбиелік ықпалдарға жетуге ұмтылысы.
12) Кабинеттік оқыту жүйесін ғылымитехникалық прогрестің талаптарына
сай дамыту, әр түрлі оқыту құралдарын мақсатты, тиімді, кешенді пайдалану
(оқулықтар, көрнекі құралдар, жаңалықтар құралы және электрондық есептеу
техникалары т.б)
13) Сабақта жайлы жұмыстар үшін эстетикалық және гигиеналық шарттарды
сақтау.
14) Оқушылардың уақыттарын ескере отырып, қиындықтар түсірмейтіндей
етіп үй жұмыстарының көлемі мен мазмұнын анықтау, үй жұмысын орындауда мән-
мағынасына және тиімді орындау әдістеріне түсінік беру; қай жерде
қысқартуға болатын үй жұмысының көлемін емес, керісінше сабақта оқудың
артықшылығын сезінуге талпындыру.
15) Оқыту жағдайы өзгертілгенде, сабақтың түпкі мақсатын анық тексеру
және бірмезгілдік дайындықты ыңғайлап қайта құру, методикалық нұсқалардың
қосымша қорын іске асыруға көшу.
16) Сабаққа қатысу барысында алынған өздікталдау арқылы білім
нәтижесін, тәрбиені, оқушының дамуын анықтау, оларды алдыға қойылған
педагогикалық міндеттермен салыстыру, жетістіктер мен кемшіліктердің басты
себептерін табу, келесі сабақты жоспарлағанда, өздікталдаудың нәтижесін,
шешімін еске алып отыру. [4]
Сонымен қатар бүгінгі таңда мұғалімнің басты назарында ұстайтын
сабаққа қойылатын арнайы талаптар өзара психологиялық және дидактикалық
талаптар деп бөлінеді. Сабаққа қойылатын психологиялық талаптарға
жататындар:
- Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру;
- Психологиялық ерекшеліктерді (есте сақтау қабілеттерін, сабаққа
деген ықыластарын, көңілін, ерік-жігерін, темпераментін, елестетуі мен
меңгеруін) ескеру;
- Сабаққа гигиеналық талаптар;
- Меңгерген білімдеріне, тәрбиесіне, іскерліктеріне өзіндік сыни
көзқарастары. [4]
С.И. Высоцкийдің психологиялық зерттеулеріне қарағанда оқушының
сабақта оқуға деген ықыласының бұзылу дағдарысы:
1. 14-18 минуттарда
2. 11-14 минуттан кейін
3. 9-11 минуттан кейін
4. 8-9 минуттан кейін деп берілсе, ал меңгеру уақыты:
1- 4 минуттарда 60 %
5- 23 минуттарда 80 %
23- 34 минуттарда 45-60 %
35- 45 минуттарда 6 %- ды көрсетеді. [5]
Қазіргі сабаққа қойылатын дидактикалық талаптар:
- Білімділік мақсаттың құрамдық элементтері, олардың дамытушылық және
тәрбиелік мақсаттармен байланысын толық және анық нақтылау. Сабақтың жалпы
құрылымында орнын анықтау.
- оқушылардың дайындығын ескерумен қатар, сабақ мазмұнының оқу
бағдарламасы мен сабақ мақсатының талаптарына сәйкестігін анықтау.
- Оқушылардың ғылыми білімді меңгеруі, іскерлігі мен дағдысының
қалыптасуын сабақта және оның жеке кезеңдерінде бақылау.
- Тиімді методтар, әдістер мен оқу құралдарын таңдау, сабақтың әрбір
кезеңінде сенімді әсер ету, оларды қызықтыру және бақылау.Танымдық
белсенділікті қамтамасыз ететін таңдау.
- Дидактикалық принциптерді жүзеге асыру.
- Оқушылардың ойдағыдай оқуына жағдай жасау т.б. [4]
Талаптарды сәтті жүзеге асуыруда пайдаланылатын сабақтардың негізгі
түрлері:
1. Жаңа білім беру сабақтары – дәстүрлі (аралас) сабақ, дәріс,
серуен, саяхат, іздендіру жұмысы, оқу және еңбек тәжірибесі. Мақсаты оқыту
мен алғашқы білімді бекіту болып табылады.
2. Алған білімді бекіту сабақтары – тәжірибе, саяхат, лабораториялық
жұмыс, әңгімелесу, кеңес беру. Мақсаты білімді қолдануда іскерлікті шыңдау
болып табылады.
3. Білімді кешенді түрде қолдану сабақтары – тәжірибе,
лабораториялық жұмыс, семинар т.б. Мақсаты жаңа жағдайда өз бетімен білімді
қолдану іскерлігін шыңдау болып табылады.
4. Білімді жүйелеу және кеңейту сабақтары – семинар, конференция,
дөңгелек үстел т.б. Мақсаты білімді бірыңғай жүйеде кеңейту болып табылады.
5. Білімді бақылау, бағалау және талдау сабақтары – бақылау жұмысы,
сынақ, коллоквиум, білімді тексеру т.б. Мақсаты білімді, іскерліктерді,
дағдыларды меңгеру деңгейлерін анықтау болып табылады.
Сабақ түрлеріне сәйкес біртұтас үш мақсат:
Білімділік: Оқушыны білім, іскерлік, дағды жүйелерімен қаруландыру.
Тәрбиелік: Оқушылар бойына ғылыми көзқарас, тұлғалық адамгершілік
қасиеттер, пікірлер мен сенімдер қалыптастыру.
Дамытушылық: Оқыту барысында оқушының танымдық
қызығушылықтарын, шығармашылық қабілеттіліктерін, еркін-дігін, көңіл
күйлерін, танымдық қабілет-тіліктерін, есте сақтауларын, назарын,
түсініктерін, қабылдауларын дамыту. [6]
Қазіргі сабақтардың негізгі құрамдас бөліктері (компоненттері):
1. Ұйымдастырушылық – сабақ барысында сыныпты ұйымдастыру, оқушылардың
сабаққа дайындығы, тәртіп пен тәрбие.
2. Мақсаттық – сабаққа және оның әрбір кезеңдеріне мақсат
қойғандағыдай, оқушылардың алдарына да мақсаттар қою.
3. Қызығушылық – оқытылатын материалдың тақырыпта ғана емес, бүкіл
бөлімдегі маңыздылығын анықтау.
4. Коммуникативтік – мұғалімнің сыныппен қарым-қатынас деңгейі.
5. Мазмұндылық – оқытуға, бекітуге, қайталауға, өздік жұмыстарға
материалдар іріктеу.
6. Технологиялық – өтілетін сабақ, тақырып, сынып үшін оқыту
әдістерін, методтарын, түрлерін таңдау.
7. Бақылау-бағалау – бағаны оқушының сабаққа қатысу әрекетін, танымдық
қызығушылығы мен белсен-ділігін арттыру үшін пайдалану.
8. Аналитикалық – сабақ қорытындысын шығару, сабақтағы оқушы-лар
әрекеттеріне талдау жасау, сабақты ұйымдастырудағы жеке әрекетінің қоры-
тындысын талдау. [7]
Жоғарыда көрсетілген қазіргі сабақтарға қойылатын талаптар, сабақ
түрлері, олардың мақсаттары, негізгі құрамдас бөліктері туралы сөз еттік.
Енді сол сабақтарды қалай құруға немесе қалай ұйымдастыруға болатыны жайлы
қысқаша тоқталып өтелік.
Сабақ оқушыларды тек біліммен, іскерлікпен қамтамасыз етіп қана
қоймай, оның мазмұндылығы талқыға түспейтіндей, сабақта не іске асса да,
оқушылардың шынайы қызығушылығын арттыратындай қалай ұйымдастыруға болады?
І. Біріншіден, сабаққа дайындықты неден бастау керек?
- өзің үшін сабақтың тақырыбын нақты анықтау;
- тақырыптағы сабақтың орнын, ал тақырыптың жылдық оқу бөліміндегі
орнын анықтау;
- сабақтың жалпы міндеттерін көрсету;
- сабақтың мақсаттары мен міндеттерін нақтылау, сабақтың негізгі басшы
міндетін ашып көрсету, мақсаттар мен міндеттердің оқушыларға түсінікті,
оңай, қолайлы болуы үшін жоспарда оны жазып және олармен таныстырып отыру;
- сабақ бағытталып жүргізілетін негізгі түсініктерді анықтау немесе
керісінше, болашақта пайдалану үшін өзіңе сабақтың сол бөлігін белгілеп
алу;
- оқушы сабақта нені түсініп, нені есте сақтауы керектігін анықтау,
сонымен қатар сабақтан кейін нені біліп, нені істей алуы керектігін білуі
қажет;
- оқушыға қандай оқу материалын, оған қатысты қандай қызықты
деректерді, оларды дәлелдейтін басты идеяларды қанша көлемде, қалай
хабарлау керектігін анықтау. Ол үшін төмендегі мына ерекшеліктерге назар
аударуды қажет етеді:
1. Сынып оқушыларының ерекшеліктері:
- сынып деңгейі;
- пәнге көзқарасы, қатынасы;
- сыныптың жұмыс істеу қарқыны;
- білім, оқу, дағды іскерлігінің қалыптасуы;
- түрлі оқу әрекеттеріне қатынасы;
- оқыту жұмыстарының, соның ішінде дәстүрлі емес түрлеріне қарым-
қатынасы;
- оқушылардың жалпы тәртіптері;
2. Жеке ерекшеліктерін ескеру:
- нерв жүйелерінің түрлері;
- коммуникативтік;
- көңіл-күй;
- оқушылардың жаңа материалды қабылдауын басқару;
- жаман көңіл-күйді жеңу іскерлігі;
- өзінің білімі мен іскерлігіне сенімділігі;
- суырып сөйлеу іскерлігі;
- түрлі оқыту құралдарын, соның ішінде техникалық және компьютерлік
оқыту құралдарын пайдалана білу іскерлігі; [7]
ІІ. Өзің және жеке оқушы үшін сабақтың мақсатты құрылымын анықтау және
құру, ол не үшін қажет? Осыған байланысты сабақтың білімділік, тәрбиелік,
дамытушылық функцияларын белгілеу.
ІІІ. Сабақтың оқыту материалдарын жоспарлау және оған мұғалімнің
дайындығы.
Ол үшін мыналар қажет:
1) Тақырып бойынша әдебиеттерді іріктеп алу. Сабаққа қатысты үш
түрлі кітап таңдап алу: ғылыми, ғылыми-танымал, методикалық. Оның жанында,
егер жаңа теориялық материалдар туралы сөз болса, тізімге жоғарғы оқу
орындарының оқулықтары, энциклопедиялық, монографиялар, ғылы-ми-танымал
баспалардың кіргізі-лінуіне тырысуымыз керек. Осы берілген материалдардың
ішінен тек алдыға қойылған міндеттердің қарапайым тәсіл-дермен шешуге
қызмет ететінін таңдап алу.
2) Төмендегілер мақсат болып табылатын оқыту тапсырмаларын іріктеп
алу:
- жаңа материалдарды білу;
- жаңғырту;
- таныс жағдайларда білімді қолдану;
- таныс емес жағдайларда білімді пайдалану;
- білімге шығармашылық қадам;
3) Оқыту тапсырмаларын жеңілден ауырға қағидасына сәйкес тәртіпке
келтіру. Үш түрлі тапсырмалар жиынтығын құру:
- оқушының материалдарды жаңғыр-туына жетелейтін тапсырмалар;
- оқушының ойлануына мүмкіндік туғызатын тапсырмалар;
- оқушының білімді бекітуіне мүм-кіндік туғызатын тапсырмалар;
ІІІ. Сабақтың маржанын ойлану.
Әр сабақта оқушыны таңдандыратындай, таңырқататындай, сабақта өтілген
материалдарды ұмытып қалға-нымен, оны есте сақтайтын бір бөлігі болады. Ол
қызықты дерек, күтпеген жаңалық, әдемі тәжірибе немесе таныс дүниеге жаңаша
қадам болуы мүмкін.
ІV. Таңдап алынған оқу материалдарын топтастыру.
Бұл үшін таңдап алынған материалмен жұмыс ұйымдастырылуы қандай
нәтижеде, оқушы әрекетінің түрлері қандай болатынын ойластыру.
Материалдарды топтастыруда ең бастысы – сабақты ұйымдастыру түрлерін
табу іскерлігі, соның ішінде жаңаны селқос қабылдау емес, оқушының жаңаны
үйренуге, түсінуге жоғары белсенділігін тудыратын іскерлік.
V. Сабақта оқушылардың іскерлігін бақылауды жоспарлау, не үшін қажет?
- нені бақылау?
- қалай бақылау?
- бақылау жұмысының қорытындысын қалай пайдалану?
Бұл үшін егер барлық оқушылардың жұмысы жиі бақыланса, үнемі
жіберілетін қателерді көру оңай екенін ұмытпау керек, сонымен қатар оқушыға
мұғалімнің олардың жұмысына шынайы қызығушылығын көрсету. [7]
VІ. Сабақ үшін құралдар дайындау:
Қажетті оқу- көрнекілік құрал-дарының, аспаптардың, техникалық оқу
құралдарының тізімін жасау, олардың жұмыс істеуін тексеру. Өтілген барлық
жаңа материалдар тақтада тірек конспектісі ретінде қалатындай сабақ
тақтасының түрін ұйымдастыру.
VІІ. Үйге берілетін тапсырмаларды ойластыру: Олардың мазмұндық
бөлігін, сонымен қатар оны орындауға кеңес.
V ІІІ. Мұндай бейнеде дайындалған сабақ конспектіге сүйенуі тиіс.
Конспект негізгі үш бөліктен тұруы керек:
- формальды;
- мазмұнды;
- аналитикалық;
Оқушыларға жекеленген проблемалар тудыру, тақырыпты оқып – үйрену
шешу үшін проблемалық тәсіл жасау, нұсқаларын (варианттарын) құрастыру
қажет. [7]
Әдістемелік ұсынымдар; мысалы Көлдер тақырыбын өткенде проблемалы
оқыту және жоспарлауға қойылытын негізгі талаптары. Оқушылар негізгі үш
жағдайға көңіл аударулары қажет:
1. Оқушылар енді не біледі, не жасай алады;
2. Жаңадан нені білулері қажет;
3. Оқушылар жаңа білім және іскерлік-әрекеттерін қолдана отырып өз
беттерінше қандай ұғымдарды түсіне-ұғына алады.
Мысалы оқушылар көлдерді оқығанға дейін оларда бастапқы
түсініктер болды. Сабақ мазмұнындағы проблемалық жағдайларға байланысты
бірнеше этаптарына тоқталу қажет. Жер шарында миллиондаған көлдер бар. Ол
үшін мұғалім көлдер туралы түсірмелер, суреттерді көрсетеді. Осындай
көрнекі құралдарды көрсете отырып Көлдер деген ұғымды оқушылардың өздері
ќұрастыруға мүмкіншілік туады. Оқушылардың түсініктері толықтырылады, бір
уақытта атласпен, контур карталармен жұмыстар жасаланады. Олар ең ірі
көлдердің орналасулары туралы анықтамалар бере алады. Өз беттерінше
көлдердің географиялық орналасу ерекшіліктерін атайды. Ең негізгі
проблемалық жағдайды шешу үшін оқушылар көлдердің қалыптасуларындағы
негізгі кезеңдері туралы қорытындылар жасайды.
Ауызша баяндау әдісі
Өткізу үлгісі: машықтану сабақтары
Сабақ мақсаты: Ауызша баяндау тәсілдерін үйрету: оқулық мәтінін және
мәтіннен тыс компонентерінің ерекшеліктерін анықтау.
Тақырыпқа қатысты негізгі сұрақтар:
1 Тапсырма: Оқулық және әдеби кітаптар мәтіні немесе хрестоматия
тақырыптар негізінде көлемі 0,5 дәптер бетінен аспайтын сипаттамалық
баяндама мәтінін құрастыру. Баяндаманы сабақта қолданудың белгілі бір
мақсатқа бағытталуын негіздеу.
2 Тапсырма: Нақты географиялық обьект немесе құбылысты сыныпта әдеби
кітап мәтінінен дауыстап оқуға материал алу. Берілген үзіндіні дауыстап
оқу, қатесін негіздеу.
3 Тапсырма: Оқулық мәтінінің негізінде (тақырыптар өз таңдауы бойынша)
жаңа материалды түсіндірудің мазмұнын жазу (уақыты 5-7 мин), оқытудың
құралдары мен тәсілдерін көрсету.
4 Тапсырма: Әңгімелесудің кіріспе, түсіндірме, жалпылама түрлерін
пайдалана отырып, сабақтан үзінділерін дайындау. Бұл әдісті қолдану
қажеттілігінің әдістемелік негізін көрсету.
5 Тапсырма:
Әдістемелік ұсынымдар; Оқулық мәтінімен жұмыс жасау тәсілін пайдалана
отырып сабақты дайындау: сабақ үстінде тыңдау бойынша оқыту.
* түсіндірмелі оқу
* мақаланың жоспарын оқу
Бұл тәсілдерді сабақта қолданудың белгі-бір мақсатқа бағытталуын
негіздеу, қажетті оқу құралдарын көрсету арқылы орындауға болады. [8]
2. Оқушылардың
танымдық
белсенділігін
арттыру туралы
көзқарасқа сүйеніп жіктелген әдістер
Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс. Бұл әдіс арқылы оқушылар
ақпараттарды меңгереді. Оны басқаша ақпараттық-рецепция (қабылдау) әдісі
деп атайды. Осы әдіс арқылы мұғалім дайын ақпараттарды оқушыларға түрлі
құралдармен түсіндіреді, ал оқушылар ақпараттарды түсініп, естерінде
сақтайды.
Ақпараттар әңгіме, дәріс, түсіндіру, кітап, қосымша құралдар, көрнекі
құралдар арқылы беріледі. Мұғалім – есептер шығарады, теоремаларды
дәлелдейді, жоспар құруға үйретеді. Оқушылар - мұғалімнің іс-әрекетін
қайталайды, тыңдайды, көрнекіліктеріне қарайды, заттармен жұмыс істейді,
оқиды, бақылайды, жаңа оқу материалдарын бұрынғы білімдеріне қосады.
Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс арқылы адамзат жинақтаған
тәжірибені аз уақыт ішінде беруге болады. Оның пайдасы ғасырлар бойы
тексерілген және көп елдерде қолданылады. [9]
Көп ғасырлар бойы білім беру үшін мұғалімнің сөзі, оқу кітаптары,
жұтаңдау көрнекі құралдар қолданылады. Қазір ақпараттар техникалық құралдар
арқылы да берілуде. Олар арқылы ғалымдармен, жазушылармен, суретшілермен,
әртістермен, конструкторлармен, т.б. кездесу өткізуге болады.
Оқу кинолары, телехабарлары зат және құбылысты жақсы қабылдап,
түсінуге көмектеседі. Олар арқылы өсімдіктің қалай өсетінін, ғарыштағы
микроағзалардағы құбылыстарды көреді. Жұмыс істеп тұрған үлгілерді, табиғи
объектілерді демонстрациялауды кең қолдану керек. [9]
Түсіндермелі-иллюстративтік әдіс бастауыш мектептерде кең тараған. Ол
арқылы білім "дайын" күйінде беріледі. Мұғалім материалды қабылдауға
көмектеседі, оны оқушылар түсініп, естерінде қалдырады. Бұл әдісті шектен
тыс қолдануға болмайды.
Репродуктивтік әдіс. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушының іскерлігін және
дағдыларын қалыптастырып, тапсырмалар беріп, өзі меңгерткен білімді,
үйреткен іскерлік дағдыларын оқушыларға қайталатады. Оқушылар мұғалімнің
есебіне ұқсас есептер шығарып, тіл сабақтарында үлгі бойынша жіктейді,
септейді, жоспар құрып, мұғалімнің нұсқауымен станоктармен жұмыс істеп,
химиядан, физикадан тәжірибе жасайды.
Репродуктивтік әдіс мұғалімнен ұйымдастырушылық қабілетті талап етеді.
Мұғалім сөздік, көрнекілік, тәжірибелік әдістер арқыл ы жаңа оқу материалын
түсіндіреді, ал оқушыл ар оларды тапсырмаларды орындау үшін қолданады. [9]
Оқушыларға берілетін нұсқаулар жетілдіріліп, жауаптары бар
бағдарламаланған оқулықтар жасалуда. Оларға ауызша түсіндіру, қалай жұмыс
істеуді айтумен қатар, жұмыс істеуге керек сызбалар, кинодан үзінділер
көрсетіледі.
Білімнің көлемі көп болғанда репродуктивтік әдіс түсіндірмелі-
иллюстративтік әдіспен бірге қолданылады.
Оқушыларға алгоритм беріледі. Алгоритм - оқушыға зат не құбылысты
толық білуге көмектесетін бағыт беретін іс-әрекеттердің жүйесі. Оқушыларға
конспектілеудің, салыстырудың, есеп шығарудың алгоритмдері беріледі.
Алгоритмдер бірнеше операциялары бар дағдыларды қалыптастыруға пайдалы,
себебі күрделі іс-әрекеттен оның жеке операциялары бөлінеді.
Репродуктивтік әдіс бағдарламалық оқытумен тығыз байланысты. Ол арқылы
тәжірибелік жұмыстар атқарылады. Оқушылар өз бетімен меңгере алмайтынын,
олар үшін мүлдем жаңа тақырыптарды репродуктивтік әдіспен беру керек.
Аталған әдісті шектен тыс қолдану жаттандылыққа әкеліп, оқушының
шығармашылығын, ақыл-ойын дамытпайды. Себебі репродуктивтік әдісті
қолданғанда оқушылар үлгі, нұсқау бойынша жұмыс істейді.
Мәселелік әдісті қолданғанда оқушылар орындайтын іс-әрекеттен шығармашылық
іс-әрекетке көшеді. Бастауыш мектептің оқушылары мәселелік міндеттерді өз
бетімен шеше алмайды, сондықтан мұғалім оларға мәселені шешу жолдарын
көрсетеді, мәселені толықтай өзі шешеді. Оқушылар мәселені шешпесе де,
танымдық қиындықтарды шешу жолдарын көреді. Мәселелік әдістің орта және
жоғары сыныптарда пайдасы көп. "Токты күшейту және әлсірету үшін,
температураны көтеру және түсіру үшін не істеу керек?" - деген сұрақтар
мәселелік сұрақтар.
Қиын жағдаят мәселені шешуге керекті білімдерді, ақыл-ой жұмысына
қабілетті, үлкен белсенділікті талап етеді. Оны оқушылар өз беттерімен
немесе мұғалім көмегімен шешеді.
Мәселелік жағдаятты тудырудағы мақсат - оқуды қиындату арқылы оқу
материалдарын меңгерту, баланың ақыл-ойын жұмыс істету. Мәселелік жағдаят
сұрақтар қою, болжам айту, дәлелденбеген пікірлерді талдату арқылы
жасалады. Оқылып отырған құбылыстың сызбасы, диаграммасы жасалады. Оқушылар
шығармашылықпен жұмыс істеп, білімдерін емін-еркін естеріне түсіреді.
Мәселелік әдіс оқушыларды тапқырлыққа, қарама-қайшылықтарды түсінуге,
болжамдар айтуға, дәлелдер келтіруге, шешім табуға үйретеді. [9]
Ішінара ізденіс немесе эвристикалық әдіс. Оқушыға мәселені өз бетімен
шешуге үйрету үшін, оған шағын зерттеу жұмыстарын беру керек. Мұғалім
картиналар, құжаттар көрсетіп, оларға сұрақ қоюды ұсынады, фактілерден
қорытынды шығартады, ұсыныстар айтқызады. Эвристикалық әдіс арқылы сабақ
өткізетін мұғалім алдын ала мәселені шешуге алып келетін, оқушылардың
білімдерін еске түсіртетін сұрақтар әзірлейді.
Эвристикалық әңгіме үшін құрастырылған сұрақтар мәселелік сипатта болады.
Оқушылар ізденеді, шығармашылықтарын көрсетеді. Оқушылар жеке мәселелік
сұрақтарды шешсе, онда ішінара – ізденіс әдісінің қолданылғаны. Мұғалім
тапсырма әзірлеп, оның қай жерлерін оқушылар зерттеу арқылы орындайтынын
белгілейді. [10]
Зерттеу әдісі шығармашылық жұмыс тәжірибесін жақсы үйрену үшін
қолданылады. Зерттеу әдісі арқылы оқушы білімін қолданып, ғылыми таным
әдістерімен жұмыс істеп үйреніп, жаңа мәселелерді шешу тәжірибесін
жинақтайды.
Зерттеу жұмыстары сабақта, үйде орындалып, бір аптада, бір айда
орындалатын тапсырмалар жоспарланады. Мысалы, әдебиеттің мұғалімі
"Қазақстан жазушыларының нарық кезінде жазған шығармалары" - деген
тақырыпта тапсырма береді. Оқушылар барлық жұмысты өз беттерімен орындайды.
Өсімдіктер өсіру үшін қолданылған агротехникалық тәсілдердің пайдасын
анықтау жөнінде тапсырмалар беріліп, зерттеу жұмысының жоспары жасалып,
қорытындыларының дұрыстығы тексеріледі. Осы жоспармен туған өлке тарихын
зерттетуге болады. Оқушылар эксперимент жүргізеді, ғылыми эксперименттерге
қатысады, ұзақ уақыт кететін тапсырмалар көп болмау керек. Әр пәннен жылына
бір рет тапсырма берген жақсы. Бір оқу жылы ішінде барлық пәндерден зерттеу
жұмыстарын беру тиімсіз. Зерттеу жұмысының түрлері: өсімдіктерді,
жануарларды, табиғат құбылыстарын бақылау, баяндамалар оқу, технологиялық
процестерді жетілдіру туралы ұсыныстар айту, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді
талдау, т.б. [6]
Оқушының шешетін мәселелері оқу бағдарламасына ену керек. Оқушының
зерттеуі ғалымның зерттеуіне ұқсас, күрделі болмау керек. Оларды әдіскер-
ғалымдар жасайды. Оқытуда қолданылатын көрнекілік әдістер
Көрнекілік әдісі. Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік" деп, оның
мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Оқу
материалын меңгеру көп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын көрнекі
құралдарға және техникалық құралдарға байланысты.
Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен өзара
байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды
таныстырранда олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет,
көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін
немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды. Қазіргі мектепте осы мақсатпен
экрандық және техникалық құралдар кең қолданылады. Көрнекілік әдістерін
шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация және демонстрация.
[10]
Иллюстрация әдісі арқылы оқушыларға иллюстрациялық құралдар – атап
айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, үлгілер
көрсетіледі.
Демонстрацияның (көрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері
Демонстрация әдісі арқылы заттар мен құбылыстар тәжірибе жасау арқылы
немесе техникалық құралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден
көрсетіледі. [11]
Оқу процесіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (теледидар,
видеомагнитофондар) оқытудың көрнекілік әдісінің мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі уақытта көрнекі құралдың жаңа түрі – жеке тұлғалар қолданатын
компьютерлерге ерекше көңіл бөлініп, мектептерде электронды-есептегіш
техникасы кабинеттерін құру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір
жағдаяттарды және процестерді үлгілеуге мүмкіндік беретін компьютерлерді
енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бұрын оқулық мәтінінен
меңгерілген көптеген процестерді қозғалыста, көрнекі түрде көруге мүмкіндік
береді. Компьютерлер, көрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі
мүмкіндіктерін елеулі түрде кеңейтеді.
Оқытудың көрнекілік әдісінің шарттары:
• көрнекіліктің оқушылардың жасына сәйкестігі;
• көрнекілікті сабаөтың керек сәтінде қолдану;
• демонстрацияланған затты барлық оқушылардың көруі;
• иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бөлу;
• құбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін түсініктерді
мұқият ойластыру;
• демонстрацияланатын көрнекіліктің оқу материалы мазмұнымен
сәйкес келуі;
• көрнекі құрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті
мәліметтерді табуға оқушыларды таңыстыру. [11]
Оқытудың тәжірибелік әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік қызметпен
айналысып, тәжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық және практикалық жұмыстар.
Жаттығу көмегімен ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол барлық
пәндерді оқуда, оқу процесінің түрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның сипаты
және әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты оқу материалына,
оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай ауызша, жазбаша,
графикалық және оқу-еңбек деп бөлінеді.
Оқушылардың өз бетімен жұмыс істей білу деңгейіне қарай жаттығулар
бірнеше түрге бөлінеді:
• белгілі білімдерді еске түсіріп, оны бекіту мақсатындағы
жаттығулар;
• білімді жаңа жағдайда қолданып жаттығу.
Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны түсіндіру арқылы
жаттығу деп атайды. Мұғалім оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып,
оқушылардың іс-әрекетіне түзетулер енгізеді.
Жаттығулардың ерекшеліктері:
Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті, тілді оқушылардың зейінін
дамытуға көмектеседі.
Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану іскерлігін жасауда
қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл
мәдениетін, өздікті дамытуға көмектеседі. Әрбір оқу пәнінің міндетті бөлігі
- ана тілінен шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа шығарма жазу, суретпен
жұмыс, өз бетімен мысалдар және есептер, кесте құрастыру, диаграмма,
баяндама, көрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық
материал түсіндіріліп, нұсқау беріледі.
Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пәндерде
орындалады.
Оқушы оқуға үйренгенде, мәтінді мәнерлеп оқып, грамматикалық ережелерді
қолданып, көптеген жаттығулар жазады.
Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом,
стенд жасау, экскурсия кезінде салған суреттер.
Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен,
ағашпен, металмен жұмыс істеу, әр түрлі құралдар қолдану, станок,
тетіктерді басқару,
"Конструктор" ойыншықтармен жұмыс істеу.
Жаттығу әдісіне қойылатын талаптар:
• оны орындауға деген оқушылардың саналы көзқарасы;
• жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу
материалын түсінуге көмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға,
оқылғанды жаңа жағдаяттарда өздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа
материалды бұрын меңгерген білім, іскерлік және дағдылар жүйесіне қосуға
мүмкіндік беретін жаттығуларды орындау. [12]
1.3 Оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру әдісі. Импрессия.
Экспрессия
Оқу мектеп жасындағы оқушылардың негізгі таным әрекеті, оқушының жалпы
психикалық дамуына, мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз
байланысты болады. Оқу әрекеті-күрделі, жан-жақты үрдіс. Оқушының ақыл-ой
еңбегі жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты іске асырылып
отырады.
Оқыту әдістері мектеп педагогикасында талас тудырып жүрген
өте күрделі мәселелердің бірі. Көптеген авторлардың пікірінше оқыту әдісі-
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін ұйымдастыру тәсілі.
Ю.К.Бабанский оқыту әдістерін 3 негізгі топқа бөлді:
а) оқу-танымдық әрекетті жүзеге асыру және ұйымдастыру әдістері.
ә) оқу-танымдық әрекетте мотивация және реттеу әдістері.
б) оқу-танымдық әрекеттегі бақылау және өзіндік бақылау әдістері. [13]
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік, яғни оқушының
оқуға, білуге деген ынта-ықыласы, құштарлығы қалыптасады. Мысалы:
мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін оқушының оны зейін қойып
тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқуы, сарамандық жұмыс
жасау сияқты жұмыстар істеу керек. Өйткені, өтілген материалды саналы
қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйрену
белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни, оқушының белсенділігі оқу үрдісінің
барлық кезеңінде орын алуы қажет. Оқыту ̶ мұғалімнің білім берудегі жетекші
әрекеті болса, оқу - оқушының белсенді әрекеті. Кез-келген елдің болашағы
білім беру жүйесінің және зиялылар қауымының деңгейіне байланысты
болғандықтан Қазақстан халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде
білім беру қажеттілігі туындап отыр. Шығармашылық танымдық іс-әрекет
нәтижесі болып табылады. Таным белсенділік - оқушының оқуға, білуге деген
ынта-ықыласының, құштар-лығының ерекше көрінісі. Танымдық белсенділік
проблемалық сұрақтың жауабын іздестіруде, өзіндік жұмыс орындауда жүзеге
асады. Білім беруде оқушы өзі ізденіп, тақырыпты оқып, түсініп, тақырып
аясын кеңітсе, жолдастарымен ой бөліссе, өз білгенін көпшілікке жүйелі
түрде жеткізе алса, онда ұстаз еңбегінің нәтижелі болғаны. Бұрынғы әдетке
айналған оқу үрдісінде оқушы белсенділік көрсетуі тиіс. Яғни, мұғалімнің
оқытуы, оқушының оқуы тұйық шеңбер түзуі керек. Оқытудың негізгі мотиві -
таным мотиві, өйткені таным арқылы оқу балаға құлшыныс және тұрақты қызығу
әкеледі. Қазіргі кезде кез-келген сабақ немесе сабақтар жүйесі мынадай
болып құрылады:
-Мұғалім мақсатты құрастырады, бірақ бағалардың өлшеуішін
түсіндірмейді.
-Мұғалім алдына қойған мәселелерді қалыптасқан мақсаттардың
элементі ретінде қарастырады.
-Қалыптасқан мақсаттарға жету құралдары мен әдістерін мұғалім өзі
таңдайды, яғни ол мақсатқа жетудің бірнеше әдісін ұсынады, сондықтан біз
мақсатқа жетудің әдістерінің көп нұсқалығы туралы айтуымызға болады.
-Жаңа тапсырманы меңгеріп қорытындылау үшін оқушылар өз бетінше
мұғалімнің ұсынған тапсырмаларын орындайды.
-Мұғалім орындалған жұмыстарды бағалап, оқушылардың білім деңгейін
тексереді, ары қарай бұл цикл жалғаса береді. [13]
Адамзаттың бүкіл өмір бойы жинаған білімі соншалықты көп терең,
сондықтан қазіргі оқыту үрдісінде оның бәрін оқушыларға жеткізу қиын болып
бара жатыр, тіпті мүмкін емес десе де болады. Ендеше оқушылардың танымдық
қасиетін арттырып, олардың оқуға деген ынтасын көтеру керек. Географиялық
білімнің маңызды көзі - географиялық картаны оқып, үйрену, георафиялық
сипаттағы мағлұматтарды ала білу дағдыларын дамыту, қалыптастыру.
Қосымша материалдарды пайдалана отырып, оқушы білімін күнделікті
өмірге, тіршілікке қолдана білуді, географиялық, саяси, экономикалық
ақпарат көздерін, карталарды, еңбек пен тұрмысқа қатысты міндеттерді шешу
үшін есептеуіш техниканы пайдалана білуді, тұрған жеріндегі табиғи
шаруашылық жағдайды бағалай білуді меңгеру. Оқушылардың байқағыштығын,
есте сақтау, сөйлеу, қиялдау, азаматтық бейнесін жасау, қоршаған ортаны
эстетикалық тұрғыдан қабылдау, өмірге шынайы көзбен қарау, өзін және
білімін жетілдіріп отыру, қабілеттерін дамыту. География пәнін оқытуда
тақырыптың мазмұнына сәйкес күнделікті ақпарат хабарларды,теледидардан
көрсететін жаңалықтарды көруді оқушыларға міндет етіп қою керек. Баланың
танымдық қасиетін,зейінін, зердесін дамытудағы материалдар үлкен көмек
береді.Оқушы білімін дамыту үшін география сабағында танымдық әрекетін
дамыту атты материалдарды барлық сыныптарда пайдаланған жөн. Бүгінгі таңда
білім беретін мектептердің міндеті өзінің талантын танып және оны таныта
алатын жан-жақты тұлға қалыптастыру болып табылады. Ол үшін ең алдымен
оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің маңызды жақтарына көп көңіл аудару
қажет. [14]
Танымдық белсенділік мәселелік сұрақ, берілген тапсырманы талдау,
салыстыру, жинақтау және ғылыми болжам жасату арқылы туындайды. Оқушылардың
оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекетін дұрыс қалыптастыру үшін мұғалім
сабаққа әр түрлі бейнелі көрнекіліктерді, тірек-сызбаларды қолдануы керек.
Егеменді еліміздің парасатты азаматын қалыптастыруда ауыл мектебінің де
қосар үлесі зор. Өркениетті елдер деңгейіндегі білім мен тәрбие беру, ойлау
қабілеті,рухани байлығы жоғары мәдениетті, бүгінгі күн талабына сай
іскерлігі мен біліктілігі жоғары деңгейдегі азаматты тәрбиелеу мектеп
мұғалімінің де басты мақсаттарының бірі болып табылады. [15]
Дедуктивтік әдіс арқылы мұғалім ережелерді, формулаларды, заңдарды
түсіндіріп, оны оқушы меңгереді. Аталған әдіс оқу материалын тез меңгеруге
көмектесіп, абстрактылы ойлауды дамытады. Оны теориялық материалдарды
оқуға, есептер шығаруда қолданған дұрыс.
Эвклидтің элементарлық геометриясы дедуктивтік әдіспен оқытылады.
Бірақ оқушылардың дайындығын қатаң түрде ескеру керек. Егер олар кейбір
ұғымдарды, теорияларды білсе, онда мұғалім оларды жеке зат және
құбылыстарды меңгерту үшін қолданады.
Дедукция әдісі арқылы оқушы өзі білетін қорытындыларды, ережелерді,
ғылыми заңдарды бақылау жүргізгенде, тәжірибе жасағанда, жаттығу жазғанда
қолданады. Мысалы, теңіз кемелерінің қанша тонна жүк көтеретінін білу үшін
Архимед заңы қолданылады. Жазбаша жаттығу жазғанда белгілі грамматикалық
ережелер қолданылады.
Индуктивтік әдіс. Индукция - латын сөзі. Оқушыларды белгілі бір
қорытындыларға әкелу. Алдымен оқушыларға жеке заттар, құбылыстар
түсіндіріледі, фактілерден қорытындылар шығартады. Индукция әдісі
дедукциямен бірге қолданылады.
Осы екі әдіс арқылы ой-тұжырымдарын жасау - оқытудың логикалық негізі
болып табылады. Оқу пәнінің мазмұны, логикасы бағдарламасы индукция әдісін
қолдануды талап етеді. Индукция әдісі бастауыш сыныптарда жиі қолданылады.
Себебі бұл жастағы балалар нақты жеке құбылыстарға қызығады. Олардың кейбір
белгілерін анықтап, талдап, қорытындылар жасайды. Осылайша жасалған
ұғымдарын сөз арқылы айтады. Осы кезден бастап дедукция әдісі қолданыла
бастайды. [16]
Импрессивтік әдістер. Импрессия (латын сөзі, әсер, толғаныс, сезім)
әдісі арқылы балалар мен жастар немесе ересектер шығарма және оның авторы
туралы ақпарат алып, оны талдап, шығарманың негізгі идеясын айтады.
Оқушы шығарманың негізгі идеяларын оның кейіпкерлерінің мінез-құлқымен,
жүріс-тұрысымен салыстырады, өзінің сөзі мен ісіне ойлана қарай бастайды.
Осы әдісті әдеби шығармаларды, сахналық қойылымдарды, кинофильмдерді,
сәулет өнері, саз өнері шығармаларын және адамның мінез-құлқын талдау үшін
қолдануға болады. Бұл әдісің тиімділігі ең алдымен шығармаларды іріктеуге,
мұғалімнің оқушыларды әсерлендіре білуіне, оқушылардың өз ойын басқалармен
бөлісе алуына байланысты.
Экспрессивтік әдістер. Экспрессия (латын сөзі, бейнелеу) әдісі арқылы
жасалған жағдайда оқушылар нақты құндылықтар жасап, өздерін танытады. Оның
жақсы мысалы оқушылардың сахналық қойылымдарда түрлі рөлдерде ойнауы,
сценарий жазулары, режиссер, ұйымдастырушы болулары, қарапайым шығарманы
сахнаға лайықтап қоюы. Мұғалім экспрессивтік әдіс арқылы топқа және жеке
оқушыларға сурет салдырып, мүсін жасатады, қысқа метражды фильм шығартады.
Оқушылар жұмысының көрмесі, тарихи оқиғаларды сахнаға лайықтап қою да
экспрессивтік әдіс арқылы жасалады.
Адамдардың қарым-қатынасын әнмен айтылатын қысқа комедиялы пьесса
немесе психологиялық драма түрінде көрсету оқушыны жақсы болуға
тәрбиелейді.
Бала тебірене, толғана отырып рухани құңдылықтарға баға береді. Бұл
баға өзгермейді.
Экспрессивтік әдіс оқушылардың шығармашылық белсенділігін туғызады,
фотоаппарат, үнтаспа, радио, теледидар, ұлғайтқыш аппараттар,
кинокамера, күйтабақ, бейнемагнитафондар адамдар жасап шығарған рухани
мәдениетті көруге, үйренуге көмектеседі, тәрбиеленушілердің біліктілігін
арттырады. [16]
1.4 Ынталандыру әдістері. Ойын − оқыту әдісі
Оқыту процесінде баланың оқу іс-әрекетіне оң көзқарасын туғызу керек.
Оқылып отырған материалдың оқушыны тебірентуі, қуанышқа бөлеуі, таң
қалдыруы, аяушылық сезімін тудыруы сабақтың мақсатына жетуді тездетеді.
Педагог ақын М.Жұмабаев ақыл көріністері әсерленуден пайда болады,
әсерленудің күшті болуы, жалғасып дамуы ұғымның дұрыс болуының кепілі деп
көрсетеді. Жаңашыл мұғалім Е.Н.Ильин әдеби шығармалардың адамгершілік
туралы жазған жерлерін оқушыларға талдатады.[17] Қызығушылықтың үш түрі:
• іс-әрекетке деген оң көзқарастың болуы;
• танымның баланы жақсы сезімге бөлеуі;
• іс-әрекеттің баланы ынталандыруы.
Қызықты мысалдар, тәжірибе жүргізу, бір-біріне кереғар келетін
айғақтар оқушының түрлі сезімдерін туғызып, оны оқуға ынталандырады.
"Тұрмыстағы физика", "Ертегілердегі география" деген тақырыпқа мысалдар
жинату да пайдалы жұмыс.
Атақты ғалымдардың және қоғам қайраткерлерінің өмірі мен қызметі
туралы кештер, көркем әдебиеттен үзінділер оқу танымдық қызығушылықты
арттырады. [18]
Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті де оқушы сезіміне әсер етеді. Оқулық
тақырыптарының мазмұны - оқу іс-әрекетіне қызықтыратын негізгі құрал.
Оқуға қызықтырудың өте жақсы әдісі - танымдық ойындар. Пікірсайыстар
да оқушыны оқуға қызықтырады. Үлгерімі төмен оқушыларды жеткен жетістігіне
қуанту да олардың оқуға ықыласын арттырады.
Жауапкершілікті қалыптастыру әдістері.
Тәсілдері:
• оқушыға оқудың өзіне және қоғамға пайдасын түсіндіру;
• талап қою;
• талаптарды орындауға үйрету;
• өз міндеттерін жақсы атқаратындарды мадақтау;
• керек жағдайда жазалау әдісін қолдану;
• оқушыға кемшіліктерін айтып, оларды түзетуге көмектесу. Оқушыға
оқудың өзіне және қоғамға пайдасын түсіндіру үшін мұғалім өндірістің
дамуына ғылымның қалай әсер еткенін айтып, білімділік еңбек өнімділігін
арттырып, жаңашылдыққа әкелетінін дәлелдейді. [18]
Оқушыға оқудың пайдасын түсіндіру. Жаратылыстану-математика бағытын
таңдаған балаларға қоғамдық ғылымдардың, қоғамдық бағыттағы пәндерді
тереңдетіп оқитын оқушыларға жаратылыс-математика бағытындағы пәндердің
пайдасын түсіндіру үшін өндіріске экскурсияға, мәдени орталықтарға,
кітапханаларға экскурсияға апарудың, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
дарынды балаларға жасап отырған қамқорлығын, түрлі олимпиадаларға
қатысудың, мамандығын растайтын құжаттардың тіршілік үшін маңызын
түсіндірудің пайдасы зор.
Оқуға байланысты талаптар қою әдісі арқылы оқушыларға барлық пәндер
бойынша бағалау өлшемдері, мектептің ішкі төртібі, оқушылардың құқықтары
мен міндеттері түсіндіріледі. Оқушыларды оқу жұмысының алуан түрін
орындауға үйрету, жаттықтыру борыш пен жауапкершілікті қалыптастырады.
Үлгілі оқушылар мен мұғалімдердің де бала оқуына ықпалы зор.
Оқудағы мадақтау және жазалау әдістері.
Мадақтау түрлері:
• баға қою;
• тапсырмалар арқылы оқушыны табысқа жеткізу;
• оқушыны тәжірибе және зертханалық жұмыстарды жүргізуге көмекші
етіп алу;
• топтық тәжірибелік жұмыс кезінде оқушыға бөлімшелерді басқарту;
• үлгерім және сабаққа қатынас көрсеткіштерін шығару;
• білімнің қоғамдық байқауының қорытындылары бойынша мадақтау;
• жақсы оқитын оқушылардың үлгерімі төмен оқушыларға көмектесуі,
т.б.
Жазалау түрлері:
• сабақта оқушыға ауызша ескерту жасау;
• күнделікке, дәптерге "қанаттанғысыз" баға қою;
• қателерін айтып, қосымша жұмыс істеуді талап ету. [19]
Ойын - оқыту әдісі
Оқыту мақсатында қолданылатын ойындардың түрлері көп. Ойын - қанағат
алу үшін жасалатын іс-әрекет. Ол мектеп жасына дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz