Әдебиет саласындағы бейне
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Мухатаева С.А.
Даниел Киздің Элджернонға арналған гүл
романындағы ерекше адамдардың бейнесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B021000 - Шетел филологиясы мамандығы
Қарағанды 2020
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Шетел филологиясы кафедрасының меңгерушісі
__________________ Есказинова Ж.А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Даниел Киздің Элджернонға арналған гүл романындағы ерекше адамдардың бейнесі
5B021000 - Шетел филологиясы мамандығы
Орындаған: Мухатаева С.А.
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы Беликова О.В.
Қарағанды 2020
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Әдебиеттану саласындағы бейне түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Бейне дегеніміз не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Бейненің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Әдебиеттану саласындағы ерекше адам бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 Элджернонға арналған гүл романының негізгі ұғымын, басты кейіпкердің бейнесін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Элджернонға арналған гүл романындағы басты кейіпкердің бейнесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...342.2 Элджернонға арналған гүл романындағы кейіпкер бейнесінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Әрбір көркем шығарма күрделі және көп қырлы тұтас болып табылады. Кез келген шығарма тек қана автордың баяндауынан ғана емес, кейіпкер тілінен де тұрады. Сондықтан әр шығарманы жандандыратын, өмір беретін, әрине шығарма барысында танысатын кейіпкерлер. Ал кейіпкерлер сан-алуан түрлі болады. Мәселен, біреуі жас, біреуінің жасы үлкен, мінезі жуас не мінезі ауыр, келбеті сұлу не керісінше ұсқынсыз болуы мүмкін. Кез келген оқырман шығарманы оқу барысында болып жатқан жайттарды, қай жерде болып жатқанын, оның айналасын, ең бастысы кейіпкерлердің түрлерін көз алдына елестетуге тырысады. Бұның барлығы жазушының айналаны суреттеуінен, кейіпкерлерге белгілі бір бейне беруінен пайда болады. Сондықтан әдебиеттегі бейненің немесе образдың маңызы өте зор.
Өзіміз білетіндей, бейне немесе образ - сөзбен баяндалған сурет. Көркем шығармадағы түп төркіні бейнеден, суреттен шыққан әрбір сөз бедерлі бейнеге, тірлікке, әрекетке ие болғанда образға айналады.
Кейіпкерді бейнелеу оңай жұмыстардың бірі емес. Себебі, кейіпкерді суреттеу тек оның сыртқы келбетінен ғана тұрмайды. Белгілі бір оқиға кейіпкерінің оқырманға жағымды немесе жағымсыз болып көрінуі үшін оның өзіне ғана тән ерекшеліктеріне, жасына, өмірге деген көзқарасына, жеке өміріне, қоғамдағы алатын орнына, ішкі және сыртқы келбетіне міндетті түрде тоқталу керек. Ең бастысы әр кейіпкердің көркем бейнесі оның сөздері арқылы ашылатынын ұмытпауымыз керек.
Алдында айтып кеткендей, кейіпкерді бейнелеу оңай жұмыстардың бірі емес. Ал ерекше адамдардың бейнесін жеткізу одан да қиынырақ болуы мүмкін. Ерекше деп, өзі айтып тұрғандай, бұл өзімізге үйреншікті кейіпкер емес. Бұндай адамдарға сөйлеу қиынға түседі, сондықтан олардың мінез-құлқын, басқа кейіпкерлерге немесе өзіне қарым-қатынасын суреттеу үшін үлкен шеберлік қажет болады.
Қазіргі заманда күннен күнге әр түрлі психикалық аурулардың саны өсуде. Соның ішінде емі табылмаған ауру түрлері көп, оның бірі Альцгеймер ауруы. Менің зерттеуімнің негізгі тақырыбы Альцгеймер ауруына шалдыққан кейіпкер жайлы. Бұл ауру бізге тікелей миға байланысты екені мәлім. Мінездің өзгеруі, ұмытшақтық, интеллектінің төмен болуы тағы да басқа Альцгеймер ауруына тән белгілер Элджернонға арналған гүл романының басты кейіпкері Чарли Гордонда да болды.
Танымал америкалық жазушы, әрі филолог Даниел Киздің Элджернонға арналған гүл романы Америка мектептерінде міндетті оқу бағдарламасының бөлігі болып табылады. Бұл ғылыми фантастика жанрындағы жалғыз оқиға, оның авторы алдымен оқиға үшін, кейін сюжеті бар роман үшін екі рет марапатталған. Шығарманың басты кейіпкері отыз үш жастағы Чарли Гордонның ақыл-есі кем болып табылады. Оған қарамастан, оның жұмысы, достары және білім алуға деген ұмтылысы болады.
Ақылды боламын деген үмітпен қауіпті ғылыми тәжірибеге қатысуға келіседі. Жалпы роман Чарли Гордон есімді ақыл-есі кем адам және Элджернон атты тышқан жайлы әңгіме. Адам мен жануар интеллектті жасанды түрде арттыру үшін эксперимент объектісіне айналады. Тәжірибе сәтті өткендей болады, соңғы уақытқа дейін ақыл-есі кем болған Чарли ақылды бола бастады. Алайда, бұл әлем үшін тым ақылдыға айналады.
Жалпы осы зерттеудің нысаны Даниэл Киз Элджернонға арналған гүл романының мәтіні болып табылады.
Бұл зерттеудің пәні - ерекше адам бейнесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: шығарманың басты кейіпкері өзімізге үйреншікті кейіпкерлердің бірі емес болғандықтан, оның бейнесінің ерекшеліктерін анықтау. Жалпы әдебиеттегі мүмкіндігі шектеулі адамдардың бейнесі арқылы қоғамдағы рөлін анықтау.
Зерттеу мақсатына сәйкес келесідей міндеттер шешіледі:
Әдебиеттану саласындағы бейне тақырыбын ашу;
Бейненің түрлеріне тоқталу;
Ерекше адам бейнесін талдау;
4) Даниел Киздің шығармасымен танысып, оның басқа да енбектерін саралау;
5) Элджернонға арналған гүл романының мәтініндегі басты кейіпкердің бейнесін қарастыру;
6) Элджернонға арналған гүл романындағы ерекше адамға берілген бейненің ерекшеліктеріне тұжырым жасау.
Жоғарыда айтылған міндеттерді шешу кезінде ғылыми зерттеудің келесі әдістері мен тәсілдері жұмыста пайдаланылды: жалпы ғылыми (деректерді салыстыру, қорыту, талдау) және жалпы лингвистикалық (талдау, салыстырмалы әдіс, суреттеу).
Тақырыптың өзектілігі: әр түрлі ақыл-ой кемістігі бар адамдар мәселесі әрдайым өзекті болып келді және оны ғалымдар мен дәрігерлер ғана емес, өнер адамдары да зерттеді. Жалпы әдебиет саласында психологиялық қиыншылықтар кездесетін шығармалардың саны көп емес. Бар болса да оқырмандар үшін танымал болмауы мүмкін. Ал психологиялық аурумен ауыратын басты кейіпкердің бейнесіне, мінезіне, іс-әрекеттеріне байланысты талдаулар жеткілікті зерттелмегендіктен мүлде аз.
Ағылшын әдебиетінен болсын, қазақ әдебиетінен болсын, жазушылардың осындай мәселелерге байланысты жазған әдеби жұмыстары өзіме ерекше әсер береді. Басты кейіпкердің оқиғаның басынан қиыншылықтарға тап болып, оқиға бойы қалай күрескені жайлы немесе қандай кедергілермен арпалысуы мүмкін екенін білгім келеді. Екіншіден, дәл Элджернонға арналған гүл романын алуымның себебі, ақыл-парасатынан айырылған басты кейіпкер Чарли Гордонның бейнесінің ұнағаны, оның ешқандай қиындықтарға қарамастан, жан-тәнімен ақылды болғысы келетіні маған ықпалын тигізді. Оқиғаның идеясы романның авторы Даниел Киздің бастан кешкен жағдайларынан алынған. Элджернонға арналған гүл жұмысына әлі күнге дейін әр түрлі елдерде фильмдер түсіріліп, театрларда қойылымдар көрсетіледі. Даниел Киз екі бірдей ең танымал екі ғылыми еңбегі үшін ағылшын ғылыми фантастикасына ие болды. 1960 жылы Элджернонға арналған гүл әңгімесі үшін Хьюго сыйлығына, ал 1966 жылы Небьюла сыйлығына ие болды. 1968 жылы режиссер Ральф Нельсон Элджернонға арналған гүл романына негізделген Чарли атты сәтті фильм түсірді. Чарли Гордон рөлін сомдаған актер Клифф Робертсон Оскар-ға ие болды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы роман мәтініндегі бейне түсінігін және оның түрлерін тереңірек білуге, әрі ерекше адам бейнесін жақсырақ түсінуге көмектеседі.
Теориялық маңыздылығы болып бұл зерттеу материалдары әдебиеттану және лингвистика саласында қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің жаңалығы - зерттеу автордың ең үздік романдарының бірі Элджернонға арналған гүл шығармасының материалында жасалынды. Бұл шығарма тікелей психологиялық аурумен байланысты болып келеді. Әрине, психологиялық тақырыпта жазылған басқа да шығармалар болғанымен, мұндай кейіпкерлерге және олардың бейнесіне толық талдау жасалған жоқ. Сондықтан зерттеуде психологиялық аурумен ауыратын басты кейіпкердің бейнесі, мінезі, іс-әрекеттері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаттары мен міндеттері баяндалады.
I тарауда әдебиеттану саласындағы бейне түсінігі және оның түрлері жайлы баяндалады. Сонымен қоса, лингвистика саласындағы ерекше адам бейнесі жайлы сипатталады.
II тарауда тікелей талдау жүргізіледі. Даниел Киздің "Элджернонға арналған гүл" шығармасының сюжеті, басты кейіпкерінің бейнесі, басты кейіпкер бейнесінің ерекшеліктері талданады.
Қорытынды бөлімінде осы тақырып бойынша баяндалатын қорытынды және жұмыстар үшін алдағы перспективалар белгіленеді.
Зерттеу жұмысының соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Әдебиеттану саласындағы бейне түсінігі
Бейне дегеніміз не?
Әдебиет - көркемөнердің бір саласы, қоғам өміріндегі жетістікке жеткізудің жолын сызатын, халық басындағы болмысты, өмір сабағын, адамгершілік қасиетін, эстетикалық сәнін тәрбиелейтін басты құрал.
Сол әдебиетті жасаушы, өмір тіршілігінің көріністерін сөз зергері - ақын-жазушылар. Олар - өз дәуірінің айнасы. Әдебиет әр адамның Отанын, халқына деген құмарлығын, сүйіспеншілігін, адамгершілік қасиетін тәрбиелейтін жанашыры. Ал бұның барлығы оқырмандарға тек бейненің немесе образдың көмегімен жеткізіледі.
Бейне - көркем әдебиетте немесе көркем шығармада суреттелген адам өмірінің бейнесі; жазушы, өмірді бейнелеп, ол туралы өз ойларын білдіреді, бейненің көмегімен әртүрлі жағдайларда адамдардың мінез-құлқына, табиғат құбылыстарына деген көзқарасын ашады және оларды шығармада көрсете отырып, оқырмандарға да сондай қарым-қатынас туғызуға ұмтылады [1].
Бейне, өмірдің бейнелі көрінісі - өнердің негізгі ерекшелігі, атап айтқанда, көркем әдебиеттің өмірді бейнелеудің ерекше түрі ретінде, өмірді тану және оған әсер ету болып табылады.
Ғалымдар бұндай ұғымдардағы шыңдықты тікелей жалпылайтын болса, жазушылар кейіпкердің өмірін және оған деген қарым-қатынасын көрсетеді, адам өмірінің бейнесін, оның іс-әрекеті мен уайым-қайғысын бейнелейді. Ал оқырман болса, жазушыға қажетті тұжырымдарға келіп, өзі айтқан өмірдің қыр-сырын жалпылап түсінеді.
"Ақын образдармен ойлайды, ол шыңдықты дәлелдемейді, оны көрсетеді", - деп көркем шығармашылықтың негізгі ерекшелігін осылайша ұлы орыс сыншысы В. Г. Белинский сипаттаған болатын.
Адам өмірінің бейнесін салу арқылы, жазушы өмірлік жағдайдың жеке ерекшеліктерін, адамның сыртқы келбетін, табиғатты және тағы басқаларын сақтайды. Сондықтан көркем шығармадағы өмірдің жеке бейнесі жалпылама мағынаға ие: жазушымен бейнеленген құбылыс өмірде осындай құбылыстардың барлық шеңберін түсіндіреді, бұл құбылыстардың неден туындайтынын, неге олар шын мәнінде бар екенін тануға және түсінуге мүмкіндік береді. Бұл өмір суреттерін жазушы өмірге деген көзқарасын білдіру, оған баға беру, оқырманға оған әрекет етуге көмектесу үшін бейнелейді. Сондықтан көркем шығармадағы бейнелердің жеке және жалпылама-танымдық мәні ғана емес, сонымен қатар тәрбиелік мәні бар: көркем бейнеде өзінің идеалдарын іске асыра отырып, жазушы оқырманды өмірде керемет деп санайды [1].
Бейнені құру барысында жазушының идеясы, оның өмірлік идеалдары, өмірлік құбылыстарын түсінуі, сұрақтарының тереңдігі, оның өмірлік тәжірибесі шешуші рөл атқарады, сонымен қатар көркем-қиял, жазушыға өмірдің бейнесін шынайы әрі дұрыс бейнелеуге мүмкіндік береді.
Көркем шығармада көбінесе бір-бірімен байланысты өмірдің жеке картиналары бейнеленген, дәлірек айтқанда, жазушы өмірді жеке образдарда емес, оны толық бейнелейді. Ол өмірлік құбылыстардың жеке ерекшеліктерін сақтайды, оларды адамның қабылдауымен байланыстырады, оларды қорытады және оларда өзінің идеалдарын білдіреді.
Образ, көркем бейне - шыңдықты танып-білуде өнер мен әдебиетке тән ерекше эстетикалық категория. Көркем шығармада сөзбен сомдалған кез келген құбылысты образ деп атайды. Көркем образда объективті-танымдық және субъективті-шығармашылық бастау өзара бірлікте көрініс табады. Образ нақты шыңдыққа және ойлау процесіне байланысты айқындалады. Образ тек шыңдықты бейнелеп қана қоймай, оны жинақтайды. Жекелеген оқиғалар негізіне жалпылама түсінік беретін түйін жасайды. Әр суреткер жасаған бейне шыңдыкты өзгеше, жаңа бір қырынан шығармашылық тұрғыдан түсіндіруді мақсат етеді [1].
Көркем әдебиет ретінде бейне оқырманға әдебиет әлемін жақсырақ елестетуге, сонымен қатар туындыға символизм қосуға мүмкіндік беретін сипаттамалық тілден тұрады. Бейне бес сезімге, атап айтқанда, дәм, жанасу, көру, иіс және дыбыстық бөлшектерге сүйенеді. Сондай-ақ, бейне дененің қозғалыс сезімі, адамның эмоциясы немесе сезімдері, мысалы, қорқыныш немесе үрей жайлы егжей-тегжейлерді қамтуы да мүмкін. Бейне арқылы оқырман автор жасаған қиял әлемін толыққанды түсініп, көз алдына елестете алады.
Біз бір-бірімізге ойымызды жеткізу үшін күнделікті сөйлеу бейнелерін пайдаланамыз. Міне, әрбір бес сезімнің бірнеше үлгісі:
Дәмі: Таныс мүкжидек тұздығының дәмі оған оның жастық шағын еске салды.
Дыбыс: Концерттің қатты болғаны соншалық, оның құлағы бірнеше күн бойы шулады.
Көрініс: Күннің батуы өмірде көрген ең әдемі көріністердің бірі; бұлттар болса, қызғылт және алтын түстермен көмкерілген.
Иісі: Ол карри жеп болғаннан кейін, оның тынысынан сарымсақ иісі шығатын болды.
Жанасу: Ағаш қабығы оның терісіне жаман батты.
Әдебиет саласындағы бейненің маңызына тоқталатын болсақ, бейне мысалдары әлемнің әр түрлі мәдениеттерінің барлық әдебиеттерінде кеңінен таралғаны анық. Ақындар, романистер және драматургтер көптеген себептер бойынша бейнені пайдаланады. Қолданыста қолданылатын негізгі тәсілдердің бірі - егжей-тегжейлі бейне, ол сәл көңіл-күй көтеруге көмектесе алады, мысалы, "бұл қараңғы және боранды түн болды" клишесі. Бұл жол көбінесе жалған әлемді елестету үшін қолданылады. Бұл кез-келген автор үшін ең қолайлы амал, оқырман бұндай бейне арқылы оқиғада не болып жатқанын бірден түсінетін болады. Бұл бейне, сондай-ақ жаман көңіл-күй де тудырады. Айта кетсек, Шекспир өзінің атақты "Макбет" пьесасы үшін осы түрін қолданды: үш сиқыршы күн күркіреп, найзағай ойнап, жаңбыр жауады және тұман мен лас ауа сияқты сөздер қолданады [2]. Бұл бейнелеу оқиғаны көз алдына жақсырақ елестету үшін қажет. Осылайша, әдебиетті талдау кезінде көңіл-күй мен туындының символикасын түсіну үшін қолданылатын бейнелерді ескеру маңызды.
Образдың мақсаты кез келген қарапайым құбылысқа немесе затқа жан бітіріп сөйлеу. Кез келген бейне заттық және мағыналық екі компоненттен тұрады. Осыған орай ол іштей заттық, жалпылама-мағыналық және құрылымдық деп үш түрге жіктеледі.
Образдың заттылығы бір сөзбен ғана берілген сипаттамадан бастап, оқиғаны жіліктеп, оның жай-жапсарын тереңдете суреттеуге (пейзаж, портрет, көңіл-күй) дейін қамтиды. Ол бүкіл сюжеттік желіге (өлеңнің, әңгіменің, т.б.) негіз болып тартылуы да мүмкін. Жалпылама мағыналық образ іштей дербес ұқсас, типті және мотив-образ, топос, архитип болып бөлінеді. Мысалы, мәңгі типтік образ: Дон Кихот, Гамлет, Фауст, бұларға қазақ әдебиетіндегі: Шығайбай, Қарабай, Судырахмет, т.б. жатқызуға болады. Құрылымдық образ: автологиялық, металогиялық түрлерге жіктеледі. Тарихи даму барысында көркем образдылық ұғымы мен оның компоненттері үлкен өзгерістерге ұшырап отырған. Мысалы, Ертедегі Шығыста тұспалдау, астарлау жиі қолданылса, антикалық әдебиетте - классикалық, қайта өрлеу дәуірінде - барокко, жаңа еуропалық әдебиетте романтикалық, реалистік образ қалыптасты.
Образ әдеби тек тұрғысынан үш түрге:
эпикалық;
лирикалық;
драмалық болып бөлінсе, жасалу тәсіліне қарай юморлық, сатиралық, фантастикалық, трагедиялық, геройлық тағы басқа болып бөлінеді. Көркемдегіш сөздер (эпитет, теңеу, метафора, т.б.) ауыз әдебиеті шығармаларында мол кездеседі. Образ - әр дәуірге, әр әдебиетке сай үнемі дамып, жаңарып отыратын категория [3].
Әдебиет туралы ғылымның ең басты және өзекті мәселесі - бейне және бейнелілік. Бұны дұрыс талдау үшін, ең алдымен, әдебиеттің объектісі - өмір болса, ал субъектісі - адам екенін есте сақтау қажет. Кітап не туралы жазылған, симфония не туралы жазылған, сурет не туралы салынған, қандай сұрақ болмасын, барлығына ортақ жауап - адам туралы, адамның сұлулығы жайлы, адам рухының керемет күші туралы, оның қасиеттері жайлы. Өнер туындысының жалпы мазмұны - бұл ой, арман, құмарлық, адамның идеалы. Адам тағдыры бұл суретші туындысының өзегі ғана емес, сонымен қатар өмірді танудың басқа да тәсілі. Мұнда әңгіме дайын шығарма кейіпкері туралы емес, жазушының барлық шығармашылық қабілеті, ойы, қыры жайлы болып табылады.
Әдебиеттегі бейне екі түрлі мағынада қолданылады:
1) көркем бейне, кейіпкер, тип;
2) сурет сөзі [4].
Сурет бейнесі, яғни сөздегі сурет болып табылады. Әдебиетте адам бейнесін құру әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Ол сөздегі бейнемен ғана емес, көркем бейнені жасау үшін қажетті өмірлік материалдың жинақталуынан әдеби тұлғаны дараландыруға дейін келеді. Ал жалпылау тек типтеу әдісімен жүзеге асырылады. Типтік жалпылаудың көмегімен суретші жалпы тұтастықты, болашақ бейненің немесе үлгінің жеке тұлғасын, сондай-ақ оның ішкі ерекшелігін ашады және сипатын даралайды. Әрбір әдеби адам өзіне тән және қайталанбайтын психикалық ерекшеліктерге ие болуы керек, ол адам ретінде өз ортасынан бөлек оқшауланады. Автордың қызметі адамның мінез-құлқын дараландыру шеберлігімен әрдайым үйлеседі. Әдебиетте адам бейнелерін жасаудың тәсілдері әр түрлі. Жазушы шынайы шебер, зергер болуы керек және ол қолданған әрбір тәсіл адам бейнесін ашу үшін қызмет етеді. Бұл тұрғыдан әдебиеттегі адамның ішкі келбетін, сондай-ақ сыртқы түрін (портрет) түсіну керек. Портрет (француз тілінен "бейнеленген" дегенді білдіреді) - әдеби кейіпкердің бейнесі, өсуі, тұлғасы. Кейіпкердің сипатын толық ашу үшін оның портретін бейнелеудің маңызы зор. Сондықтан, бұл ретте негізгі кейіпкердің әсем бейнесіне, өсуіне, жеке тұлғасына, мінез-құлыққа, сөйлеу мәнерлілігіне ерекше назар аударуымыз керек. Біз көркем шығармаларда, пейзаждарда, қандай да бір уақыт пен кеңістікте де адам бейнесін толықтыруға болады деп айта алмаймыз. Өйткені табиғат пен адамның сезімдерінен, өмір мен көңіл-күйден тыс ешқандай пейзаж болуы мүмкін емес. Пейзаж (француз тілінен "ел-жер" дегенді білдіреді) - туындының әдеби шығармаларындағы, яғни табиғаттың көркем бейнесі болып табылады. Автордың әдеби шығармалардағы суреті бейнелі жүйенің негізі ретінде көркемдік ойлаудың өзіндік түрі ретінде келеді. Бейнеге сәйкес келетін оның түрлері туады. Бейне түрлерінің бірнеше факторлары (әдіснамалық, генетикалық, әдістемелік) бар. Көркем әдіс тұрғысынан бейненің екі түрі бар: романтикалық бейне, шынайы бейне. Тек әдебиет жағынан келгенде, бейне үш түрді білдіреді: эпикалық бейне, лирикалық бейне, драмалық бейне. Жалпы, бейненің бірнеше түрі: әзіл-сықақ бейнесі, сатиралық бейне, фантастикалық бейне, қайғылы бейне, кейіпкер бейнесі және т.б. Қарапайым мағынада, бейне - сурет сөзі болып табылады. Ал кең мағынада бейне - белгілі бір әдеби шығармадағы адам, көркем сурет. Оның эстетикалық маңызы зор. Ол - күрделі сипат, нақты және кеңейтілген көрінісі бар типтік тұлға [4, 58].
Көркем әдебиеттегі жинақталған адам образы - типтік бейне болып аталады. Шығарма барысындағы адам өмірі, оның басқа адамдармен қарым-қатынасы, ойы мен сезімдері, мінез-құлықтары суреттеледі. Жазушы шығармасында тек бір кейіпкерді ғана сипаттамай, сол адамның өмір сүрген ортасына да, оны қоршаған адамдарға тән сипаттама береді.
Шығармада көп кездесетін, шығарманың негізгі арқауы болатын негізгі тұлға - образ - кейіпкерлер. Жалпы, образ немесе бейне дегеніміз - өмір шындығының көркем шығармадағы, шығармашылықтағы жинақталған әдеби кейпі, суреттелген бейнесі. Жазушы өмір шыңдығын көркем образдар арқылы көрсетеді. Оқушы қауымға адам болу үшін не қажет, қандай қасиеттерді игеру керектігін, адамдарға қажет қасиеттер, сезімдер, іс-әрекеттер, олардың қарым-қатынастарын образдар арқылы көркемдеп көрсетіп береді. Мысалы: Ыбырай Алтынсариннің Қыпшақ Сейтқұл немесе Бай баласы мен жарлы баласы әңгімесінде Сейтқұл мен кедей баласы Үсеннің образын - кейіпкерін алсаңыз, еңбекпен ғана адам мұратына, ойлаған ойына, асқақтаған арманына жететін суреттеп, әңгімедегі істеген істеріне қарай оқушы ойланады, толғанады. Жүрегі жалқау, ешнәрсеге ебі жоқ Асаннан гөрі Үсенге бұрып отырады. Сөйтіп, Еңбекпен татқан нан тәтті, Еңбекпен ер көгеретініне, Еңбектің ер атандыратынына көзі жетеді. Автор Сейтқұл - еңбексүйгіш адам деп атамайды, бірақ оқушы қауым өзі топшылап, өзі біліп отырады. Бұл автордың шеберлігіне байланысты жасалатын образдар - кейіпкерлер болып саналады.
Образдарды сюжетті шығармада тез тауып алуға болады. Ал, лирикалық шығармада лирикалық кейіпкерді табуда оқушы қиналады. Өйткені, барлық лирикалық өлеңінде кейіпкер көріне бермейді, рас аз ғана шумақ лирикаларда шебер ақындар барлық көріністі, кейіпкерді жайып салып суреттеп береді. Мысалы: Қадыр Мырзалиевтің Қазақтарды шетелдік қонақтарға таныстыру деген сегіз шумақ өлеңін алып оқыңыз, Қой бағып жүрген жайлаудағы қазақ жігіті, оның қонақ келгендегі қой сойып, танымайтын адам болса да әбігерленіп, қарсы алып жатқаны, жалпы қазақтардың қонақжай, мейірімді, аңқау, аңғалдығы, қарапайым қазақтармен бірге, өнерлі, ән сүйетін, той-думан ортасында жүрген тағы бір қазақты көрсең, енді бір қазақ елін-жерін ешкімге берметін, Отанын сүйетін, қорқу-үркуден аулақ, жауды жеңген, жауды қуған батыр қазақты көресің.
Енді бір қазақтар жиын-думан ортасында суырып салып өлең шығарып, халқын қызыққа кенелтіп отырған, ол біреу емес, бірнешеу екенін,
...Қазақ осы: Жайып жатқан қанатын,
Батыр халық,
Ақын халық - дәл аты
Қазақ осы:
Өзімсінген адамға
Насыбайға бола өкпелеп қалатын... деп, лирикалық кейіпкерлерін көрсете шебер суреттеген. Міне, қазақ образы шығып тұр.
Сол сияқты Абайдың Қансонарда бүркітші шығады аңға деген өлеңін алып қарасаңыз, барлығы қырық тармақ, он шумақ өлең - лирика. Соған қаншама көріністі сыйғызып суреттеген [5].
Дарқан дала, алғашқы қара жерге жауған ақ қар - қансонар, астында жүйрік ат, қолында бүркіті бар аңшы, қалың ағаш, таулы орман, тау басында бүркітші тұр, жолдасы орман ішінде қоян, түлкі қуып, қырға шығарған аңшының жолдасы, бүркітпен түлкінің алысы - бәрі-бәрі осы лириканың ішіне сыйып тұр. Бұл ақынның ғаламат шеберлігі. Барлық лирикалық өлеңдерде мұндай кейіпкерлер көрінбейді. Лирикалық кейіпкер - адамның өмір құбылысымен байланысты туған белгілі бір адам сезім күйінің (қуанышты кезеңі ме, қайғылы, қорқынышты кезеңі ме) бейнесі суреттеледі. Лирикалық өлеңдерде, лирикалық кейіпкерде ақынның өзіндік ерекшеліктері байқалады. Мысалы, Қасым Аманжоловтың 5-6-7-8 сыныптарда өтілетін Туған ел, Домбыра, Өзім туралы, Ұшқыш болғым келеді, Үстімде тұр шинелім т.б. өлеңдері өтіледі. Осы сияқты ақынның лирикаларын оқысақ, ақынның бүкіл лирикаларында оның қандай адам екенін, ой-парасат мінезін, табиғи талантын, буырқаған отты сөздерін түсінуге болады.
Қасымның лирикалық образы, қаһарманы, өзі айтқандай, дауылдай қуатты, жасындай отты, жалын жігерлі, тасқындай екпінді болып келеді.
Образдың екі жағы болады, екі мағынада қолданылады. Мысалы, бір топ өкілдерінің басында болатын бірнеше қасиеттерін, іс-әрекеттерін, алдына қойған мақсаттарын, әдет, тәртібін жинақтап береді. Айталық, Қобыланды батыр, Ер Тарғын батыр, Алпамыс батыр, Қамбар батыр. Бұлардың бәрі де - батыр, жауға қарсы талай ерлік көрсеткен [5, 87].
Кейде жазушылар бір шығарманың ішінде осындай образдарды жалпылама алады да, жеке образдарды ерекше айқындайды. Мұхтар Әуезов Абай жолы романындағы үстем тап, шонжарлар тобынан - Бөжей, Сүйіндік, Құнанбай, Алшынбайларды сипаттап, содан ерекше Құнанбай образын типтік дәрежеге жеткізеді, даралық, жеке іс-әрекетін өз идеясына сай, әсерлі етіп суреттеген [1].
Образдың екінші жағы - көркем шығармадағы әртүрлі бейнелеу, суреттеу жағы. Фабула, троп, фигуралар топ-тобымен тиісті орындарында келіп, образды ашуда шеберлігін көрсетсе, әсемдігін адам сүйсінетіндей етіп бенелеп берсе, сонда көркем сөз образы шығады. Мысалы: Ер Тарғын жырындағы Ақжүністің сипатын халық былай суреттейді:
...Бұхар барсаң қолаң бар,
Қолаңды көр де шашым көр.
Зергер барсаң қасында
Алтыннан соққан түйме бар,
Түймені көр де басым көр!
Молдаға барсаң қасында
Қиюлы жатқан қалам бар,
Қаламды көр де қасым көр!
Имран барсаң пісте бар,
Пістені көр де мұрным көр!.. - деп, халық Ақжүністің тұла бойында ешбір мін жоқ, сұлулығын тамаша теңеулермен бейнелейді. Егер Ақжүніс ханның қызы еді, сұлу еді, әдемі еді деп мың мәртебе таңдана айта бергенмен әдемі образ шықпайды, метафора, эпитет, теңеулермен бейнелеп суреттеп, көркем сөз образын жасауы шеберліктің үлгісі [5, 174].
Батырлар жыры халықтың басынан кешірген сан алуан тарихи өмірін көрсетеді. Әр халықтың батырлық жыры ең алдымен сол халықтың басынан кешірген сан қилы тарихи оқиғаларымен тікелей байланысты болатыны айқын. Бұл жырлар бір ғана дәуірде шықты деп кесіп айту қиын [6]. Батырлар жырындағы қандай ғана болмасын батырлар әрқашан да өз Отанын, елін сүйетін, туған жері, елі үшін жанын аямай ерлік, батырлық көрсететін, ерекше ерліктің, алыптылықтың иесі бола тұра, жақсылыққа жаны құмар, ізгі жанды, жауына қанша қатал болса, отбасы, елі-жұртына соншалықты адал жан, мейірімді-жұмсақ, аңғал да ақкөңіл жан болып суреттеледі. Сондай жырдың бірі - Алпамыс батыр жыры. Бұл жыр өте ертедегі дәуір көрінісін жырлайды. Алпамыс батыр жыры тек қазақ халқында ғана емес, қарақалпақ тілінде де бар екендігін ғалымдар айқындайды. Жырдың алғашқы нұсқасын Ә.Дибаев жинақтап, баспаға бастырған болатын. Алпамыс батыр жырының негізгі тақырыбы - халықтың бірлігін ынтымақта болуының негізгі ұйтқысы, қорғаушысы батырлардың ерлігі туралы болса, шығарманың идеясы - елін қорғайтын хас батырларды ардақтау, елін, жерін, Отанын сүюді ардақ тұтуға тәрбиелеу [5, 175].
Бейненің түрлері
Бейне - визуалды бейне, көру бейнесі, сурет екені мәлім.
Көркем бейне - көркем шығармашылықтың жалпыға ортақ санаты, эстетикалық әсер ететін объектілерді құру жолымен белгілі бір эстетикалық идеал ұстаным тұрғысынан түсіну және әлемді игеру нысаны. Сондай-ақ, көркем шығармада шығармашылық қалпына келтірілген кез келген құбылыс.
Сахна бейнесі - спектакльде немесе кинофильмде актерлердің көмегімен жүзеге асады.
Көркем бейне - әдебиет саласында, өнер саласында өмір құбылыстарын жинап, бөліп, бейнелі көрініс түрінде суреттеу үлгісі. Көркем бейнеде жалпыға бірдей сипаттар мен жекелік сипаттарды ұштастырып, саралап көрсету ұласып жатады. Осы тұтастық біріккенде көркем бейне туады. Әдебиет саласында адам бейнесін бейнелегенде, автор оның кескінін, қимыл-әрекетін, мінез-құлқын, айналаның, дәуірдің ерекшеліктерін танытатын типтік сипаттармен сомдап, сонымен қоса, кейіпкердің өз басына тән тұлғалық өзгешеліктерін даралап көрсетеді. Көркем бейненің типтік сипаты қоғамдық өмірдің ішкі сырын, мәнін ашу үшін қаншалықты қажет болса, оның даралығы мен өзіне тән өзгешеліктерін анықтау адам тұлғасын, қимыл-әрекетін, мінезін көзге анық елестету үшін, нақты қалпында көріп-білу үшін де соншалықты қажет. Адамның типтік бейнесін, типтік мінезін суреттеу қоғамдық өмірдің қыр-сырын жан-жақты, терең аша білгенде ғана ұтымды болады. Көркем әдебиетте берік орын алған көркем бейнелер көп.
Көркемдік әдіс тұрғысынан келгенде, бейне екі түрлі: романтикалық бейне, реалистік бейне. Тек әдеби тарапынан келгенде, бейне үш түрлі болып келеді: эпикалық бейне, лирикалық бейне, драмалық бейне. Ал, жалпы жасалу жолына келетін болсақ, бейне юморлық, сатиралық, фантастикалық, трагедиялық, комедиялық, қаһармандық және тағы басқа бейнелері болып бірнеше түрге бөліне алады. Осылардың әрбіреуінің өзіне ғана тән өзгешеліктері бар, оны білу әдебиет саласымен байланысты адамға ауадай қажет. Әдебиеттегі көркемдік әдіс, негізінен екі түрлі болып келеді:
Біріншісі, романтикалық бейне - әдебиет саласындағы адам бейнесінің бұрынғы түрлерінің бірі. Бұл образдың алғашқы үлгілері байырғы көне дүние әдебиетінде, әсіресе мифте, немесе қай халықтың болса да ауыз әдебиетінде жатыр. Бұл образ өмірде болған немесе бар деректен гөрі өмірде әзірше жоқ, бірақ болатын дерекке негізделеді. Романтикалық бейне - қай жанрдың туындыларында болса да көп кездесетін, бейненің дәстүрлі, қалыптасқан түрі [7].
Екіншісі, реалистік бейне - әдебиет саласындағы адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы түрі болып табылады. Жалпы "реалис" сөзінің латын тіліндегі мағынасы заттық деген түсінікті білдіреді. Сонымен қоса, шыңдық, шыңшыл, шынайы, ақиқат деген тәрізді мәндерді білдіреді. Демек, өнер түрлеріне байланысты қалыптасқан реалистік бейне ұғымы өмірлік шындыққа негізделген, эстетикалық-тәрбиелік ролі зор, қоғамдық сипаты айқын, өз бойына жалпылық және жалқылық белгілерді қатар дарытқан, сонымен қоса қоғамдық, көркемдік дамуға байланысты жиі өзгеру, жетілу үстінде көрінетін шыңшыл бейне деген мағынаны білдіреді. Реалистік бейне - нанымды бейне: оның мінезі, қимыл-әрекеті, оны қоршаған айнала, оның басынан өтетін оқиға, бәрі өлшеулі. Себебі автор шыңшыл бейне жасау үстінде өзін шыңдық шеңберінен шығармайды [7, 113].
Реалистік бейне - типтік бейне болып табылады. Өнердегі шыңшыл бейнесі өмірдегі бір адамнан ғана көтерілген жоқ, бірнеше адамнан жинақталып шыққан. Әдеби тек тұрғысынан образдар эпикалық, лирикалық, драмалық болып 3 топқа бөлінеді. Аталған образ түрлерінің қай-қайсы да адам болмысын жан-жақты танып, ашып көрсетуді мақсат етеді. Сол себептен, бейне бойында бүкіл адам баласына ортақ тылсым құбылыстардан бастап, өмірдің кейбір сәттері мен жеке адамға ғана тән сезімдік шарпысуларға дейін қамтыла береді. Әдеби тектердің әрқайсысына тән өзгешеліктерге сәйкес, бейне тұлғалауда жазушы да сол тектерге тән тәсілдерді қолданады.
Әдетте реалистік бейне деп аталатын нәрсені көркем типологиядан, тіпті көркем символизмнен ажырату өте қиын; сондықтан символ реалистік бейнеден ерекшеленеді. Мұнда, бұл категориялар көбінесе бір-біріне өте жақын, бір-бірімен аралас болып келеді [7, 113].
Эпикалық бейне - қаламгердің авторлық баяндаулары мен әдеби қаһарманның өзінің сөздері, яғни кейіпкер сөзі арқылы жасалатын бейне. Портрет пен мінездеу, диалог пен монолог, әр түрлі сезімдер мен харакеттерді бейнелеу тәрізді көркем бейне жасаудың көптеген әдіс-тәсілдер, әсіресе эпикалық бейне үшін керек. Оқырман эпикалық образдың тек түсін танып қана қоймайды, оның ішін де біледі. Бұл ретте эпикалық жанр оның мінезін асықпай ашып танытуға, ойын, сезімін, сөз мәнері мен сөйлеу машығына дейін оқырманға хабарлай алады [3].
Лирикалық бейне - сыршыл өлең-жырлардағы ақынның өз бейнесі, оның ішкі бітімі, сыры мен сезімі болып табылады. Мұнда, эпикалық бейнедегідей ұзақ, кең, мол бейнеленіп, жан-жақты ашылған адамның сыртқы кейіпі де, тағдыры да, іс-әрекеті де көріне бермеуі мүмкін. Лириканың міндеті өмір құбылыстарының әсерінен туған адамның ойлары мен сезімдерін бейнелеу болып табылады [3].
Драмалық бейне - кейіпкердің өз сөздері мен с-әрекеттері арқылы бейнеленетін образ. Драмалық бейненің басты бір өзгешелігі оның сахнада сомдалуына байланысты. Драмалық бейненің жасалу тәсілдері де өзінше бөлек эпикалық бейне кең құлашты баяндаулар мен суреттеулер арқылы, лирикалық бейне түрлі көңіл күйлері мен шабытты толғаныстар арқылы жасалса, драмалық бейне шиеленісінен тартыстар мен қақтығыс іс-әрекеттер арқылы жасалады. Бейненің жасалу тәсіліне байланысты түрлерін таратып, бас-басына сипаттама бермес бұрын, жалпы әлемдік туралы ілімінде бірнеше (комедия және трагедия, фантастика дегендер тәрізді) эстетикалық категориялар болатынын білу керек. Комедия ақиқат шындықтағы не адам мінезі мен бітіміндегі күлкілі жайттардан туса, трагедия болса, бұған қарама-қарсы қайғылы құбылыстардан туатыны фантастика асыңқы, асқақ әрекеттерден туатыны белгілі. Міне, осы тәсілдердің әрбіреуіне лайық, трагедиялық, фантастикалық бейнелер болатыны тәрізді, комедиялық тәсіл арқылы көркем бейнелер юморлық және сатиралық түрлері жасалады [3].
Юморлық бейне - күлкілі кейіпкер: юмор - өмірдегі кісі күлерлік құбылыстардың өнердегі сәулесі. Күлкі жоқ жерде юмор да жоқ. Ал күлкілі әншейін жеңіл желпі нәрсе деп айтуға болмайды. Күлкіде зор қоғамдық сипат, әлеуметтік сыр жатады. Әрине, эстетикалық комедиялық категориясындағы юмордың, сатираның, иронияның, сарказмның, гротескінің әр біреуіндегі күлкінің сипаты әр түрлі, юморда күлкілі құбылыстардың ең бір майда, зиянсыз түрлері алынады. Юмордағы күлкі-әзіл, ал әзіл келемежге айналса - ирония келемеж ащы мысқылға айналып, сын үдей түссе, - сарказм болғаны. Юмор бар жерде ылға сын бар деуге де болмайды.
Сатиралық бейне - сатира өмірдегі кеселді, келеңсіздікті көлтің көз алдында - көрінісіне шығарады, халықты одан түңілтеді. Құлық пен сұмдықты, екіжүздікпен мансапқорлықты, ұятсыздықты, өмірдегі зиянды жайттарды аяусыз әшкерелеп, адамдарды онымен ымырсыз күреске үндейді.
Мәз болады болысың,
Күнде жақсы бола ма,
Арқаға ұлыс қаққанға.
Бір қылығы жаққанға?
Шел тірейтіп орысың,
Оқалы тон тола ма,
Шенді шекпен жатқанға.
Ар-ұятын сатқанға. (Абай)
Сатираның юмордан ерекшелігі - мұнда жазушының өзі сынап отырған адамына жаны ашымайды; оның мінін түзеу, өзен өнегелі өмірге қайта қосу мүддесі болмайды, керісінше, жазушы мұндай жексұрындық өмірде болмады керек деген қатал үкімін шығарады; юморда түзеу мақсаты жатса, сатирада жою, жоқ қылу мақсаты жатады. Сатираның юмормен бірлігі - мұнда да юмордағы әріздіі күлкі болады, бірақ мұндағы күлкі жай әзіл, әжуа емес, мазақ, мысқыл, кекесін - күлкі. Сатиралық бейне жасаудың тәсілдері әр түрлі өнер ирония, сарказм. Ирония - кемшілікті, астармен перделеп санау, мысқылдау, кекету. Сарказм - сыналған объект тәлкек етіліп қана қоймайды, оның дәрмексіз бейшаралығын да қоса әшкерелейді. Көркем бейне жасауға, адам мінезін ашуға лирикалық нәзіктік қандай керек болса, сатиралық өткірлік те, сондай қажет [8].
Фантастикалық бейне - қиялдан туған қаһарман әдебиетіндегі адам бейнесінің ерте замандардан күні бүгінге дейін келе жатқан көне түрлерінің бірі. Қай халықтың сөз өнері болсын, оның ең бұрынғы түрлерінің бірі - ертегі десек, сол ертегі түгелге жуық қиялға негізделген ертегілердің адам бейнелерінің көбінде қиял-ғажайып сипат болатыны белгілі. Бұл да фантастикалық бейненің көнелігін байқатады.
Трагедиялық бейне - әдебиетте тым ертеден келе жатқан адам бейнелерінің бірі. Трагедиялық бейне ескі мен жаңа, адам мен қоғам, адамдық пен жауыздық арасындағы ымырсыз күрестен, бітіспес шайқастан, қайшылықтан, соның өзінде де мейлінше асқынған, адам жеңіп болмас ауыр, азапты жайттарды әдеби шығармада терең және шебер жинақтаудан туады. Трагедиялық құбылыста өмірде де, өнерде юморлық не сатиралық құбылыстарға қарама-қарсы: юмор мен сатирада күлкілі жайлы әжуа, мысқыл, кекесін түрінде көрінсе, трагедияда қатерлі нәрселер қайғы, қорқыныш, қаза түрінде көрінеді. Трагедиялық қаһарманның өмірі көбіне өліммен аяқталып отырады. Себебі оның айқасқан жауы өзінен күшті, әлеуметтік қиянат адам еркінен тыс үлкен. Көне әдебиеттерде әсіресе грек әдебиеттерде, трагедиялық шығармаға негіз, трагедиялық шығармаға негіз, трагедиялық бейнеге психологиялық дәлел болатын, көбіне, жазмыш еді. Дүние жүзілік әдебиетте трагедиялық өнер мен трагедиялық бейненің қалыптасуындағы жаңа кезең-ренессанс драматургиясының шыңы боп табылатын Шекспир шығармашылығы. Бұл кезде, трагедия туралы ұғымның өзі жаңарып еді. Бұрын, айталық, адам өміріндегі апат жазмыштың бұйрығы болса, негізгі қасірет адамдардың өздеріне өздері жасаған қиянат пен қастықтан, өшпенділік пен өктемдіктен туындап жатты. Трагедиялық бейне XIX ғасыр әдебиет одан әрі өрби түсті. Бальзактың Адам ажуасындағы адамның рухани құлдырауы, Пушкин мен Гоголь, Достоевский шығармаларындағы кішкене кісілердің аянышты жағдайлары мен ауыр тағдырлары сөз өнеріндегі трагедиялық жинақтаудың әрі тереңі, әрі шыңы болатын. Қазақ әдебиетінде трагедиялық бейненің небір керемет үлгілері бар. Әсіресе әйел образды айрықша көрінеді. Қыз Жібек пен Баянсұлу, Қамар мен Шұға, Еңлік пен Сұлушаш, т.б. осылардың қай-қайсысын алмаңыз, қасіретті, қиын тағдырлары оқырманды енжар қалдырмайды, оның ой-сезімін тұтқындап, жан дүниесін тебірентіп, оны әрқайсысы өз тағдырына ортақ етеді. Трагедиялық бейненің өзгеше эстетикалық мәні осында жатыр [9].
Геройлық (қаһармандық) бейне - адамға тән небір тамаша сипаттардың жинақталуынан тұратын сом тұлға, өз дәуірінің ең аяулы, асыл мұраттарынан туған тарихи тегі. Әдебиеттегі қаһармандық дегеннің өзі-қоғамдық, адамдық биік мақсат жолындағы өрлік пен ерлікті, қайсарлықпен қаһармандықты жырлау. Адам рухының ұлылығын қастерлейтін әдебиеттегі геройлық сөз өнерінің ең сұлу қасиеттерімен біртұтас. Бұл ретте қаһармандық бейне - суреткердің ең биік идеалының және ақыл мұратының көркем жинақталуы. Қаһармандықтың қайнар көзі көп және әр алуан. Әлеуметтік теңсіздікке қарсы күрес, туған елді жаудан қорғау, халықтың азаттығы жолындағы асқақ әрекеттер, адамгершілік ардың тазалығы үшін тартысы, әділдік пен шындық, достық пен махаббат жолындағы харакеттер. Қаһармандық бейне - еңбек пен күрес адамның көрінісі. Әдебиет саласындағы ең көрнекті типі биік үлгісі сөз өнеріндегі қаһармандық дегеннің орасан зор тәрбиелік мәні де осында жатыр. Дүниедегі қандай бір заттар мен құбылыстар болса да мазмұн мен форманың тұтастығынан тұратындығы ғылыми тұрғыдан дәлелденген жай. Көптеген ғалымдар көркем шығарманың мазмұны мен формасын бір-бірінен бөлмей, бірінсіз бірі өмір сүре алмайтын, бірімен - бірі тығыз байланысты, бір нәрсенің екі қасиеті деп біледі [9, 95].
Кең ауқымда алып қарасақ, көркем бейне - өмірлік шындықты игеру мен қайтадан қорытып, жаңадан жасап шығарудың өнерге ғана тән ерекше тәсілін сипаттайтын эстетикалық категория. Сонымен бірге көркем шығармада жасалған алуан құбылыстарды да, көбінесе кейіпкер мен қаһарманды бейне дейміз. Көркем шығармадағы негізгі айшық - адам бейнесі. Кейіпкер мінезінсіз шығарманың арман-мұратын танып, түсіну мүмкін емес. Әдебиеттің объектісі - өмір, ал субъектісі - адам. Әдебиетте адам бейнесін жасаудың амалы алуан түрлі. Көркем бейне жасауға қажетті өмірлік материалды жинақтап, әдеби тұлғаны даралауға дейінгі күрделі жолдан өткенде әдеби бейне туады. Жинақтау дегеніміз - әдеби тип жасау әрекеті. Диалог - әдеби шығармадағы екі кейіпкердің не бірнеше адамның сөйлесуі, оларды сөйлестіру тәсілі. Драмалық шығармалар түгелдей диалогқа, монологқа құрылады. Диалог арқылы кейіпкердің ішкі сыры аңғарылады. Яғни, әр кейіпкердің сөз саптауынан, оның ой толғанысынан, сөйлеу мәнерінен жан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Мухатаева С.А.
Даниел Киздің Элджернонға арналған гүл
романындағы ерекше адамдардың бейнесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B021000 - Шетел филологиясы мамандығы
Қарағанды 2020
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Шетел филологиясы кафедрасының меңгерушісі
__________________ Есказинова Ж.А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Даниел Киздің Элджернонға арналған гүл романындағы ерекше адамдардың бейнесі
5B021000 - Шетел филологиясы мамандығы
Орындаған: Мухатаева С.А.
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы Беликова О.В.
Қарағанды 2020
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Әдебиеттану саласындағы бейне түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Бейне дегеніміз не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Бейненің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Әдебиеттану саласындағы ерекше адам бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 Элджернонға арналған гүл романының негізгі ұғымын, басты кейіпкердің бейнесін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Элджернонға арналған гүл романындағы басты кейіпкердің бейнесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...342.2 Элджернонға арналған гүл романындағы кейіпкер бейнесінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Әрбір көркем шығарма күрделі және көп қырлы тұтас болып табылады. Кез келген шығарма тек қана автордың баяндауынан ғана емес, кейіпкер тілінен де тұрады. Сондықтан әр шығарманы жандандыратын, өмір беретін, әрине шығарма барысында танысатын кейіпкерлер. Ал кейіпкерлер сан-алуан түрлі болады. Мәселен, біреуі жас, біреуінің жасы үлкен, мінезі жуас не мінезі ауыр, келбеті сұлу не керісінше ұсқынсыз болуы мүмкін. Кез келген оқырман шығарманы оқу барысында болып жатқан жайттарды, қай жерде болып жатқанын, оның айналасын, ең бастысы кейіпкерлердің түрлерін көз алдына елестетуге тырысады. Бұның барлығы жазушының айналаны суреттеуінен, кейіпкерлерге белгілі бір бейне беруінен пайда болады. Сондықтан әдебиеттегі бейненің немесе образдың маңызы өте зор.
Өзіміз білетіндей, бейне немесе образ - сөзбен баяндалған сурет. Көркем шығармадағы түп төркіні бейнеден, суреттен шыққан әрбір сөз бедерлі бейнеге, тірлікке, әрекетке ие болғанда образға айналады.
Кейіпкерді бейнелеу оңай жұмыстардың бірі емес. Себебі, кейіпкерді суреттеу тек оның сыртқы келбетінен ғана тұрмайды. Белгілі бір оқиға кейіпкерінің оқырманға жағымды немесе жағымсыз болып көрінуі үшін оның өзіне ғана тән ерекшеліктеріне, жасына, өмірге деген көзқарасына, жеке өміріне, қоғамдағы алатын орнына, ішкі және сыртқы келбетіне міндетті түрде тоқталу керек. Ең бастысы әр кейіпкердің көркем бейнесі оның сөздері арқылы ашылатынын ұмытпауымыз керек.
Алдында айтып кеткендей, кейіпкерді бейнелеу оңай жұмыстардың бірі емес. Ал ерекше адамдардың бейнесін жеткізу одан да қиынырақ болуы мүмкін. Ерекше деп, өзі айтып тұрғандай, бұл өзімізге үйреншікті кейіпкер емес. Бұндай адамдарға сөйлеу қиынға түседі, сондықтан олардың мінез-құлқын, басқа кейіпкерлерге немесе өзіне қарым-қатынасын суреттеу үшін үлкен шеберлік қажет болады.
Қазіргі заманда күннен күнге әр түрлі психикалық аурулардың саны өсуде. Соның ішінде емі табылмаған ауру түрлері көп, оның бірі Альцгеймер ауруы. Менің зерттеуімнің негізгі тақырыбы Альцгеймер ауруына шалдыққан кейіпкер жайлы. Бұл ауру бізге тікелей миға байланысты екені мәлім. Мінездің өзгеруі, ұмытшақтық, интеллектінің төмен болуы тағы да басқа Альцгеймер ауруына тән белгілер Элджернонға арналған гүл романының басты кейіпкері Чарли Гордонда да болды.
Танымал америкалық жазушы, әрі филолог Даниел Киздің Элджернонға арналған гүл романы Америка мектептерінде міндетті оқу бағдарламасының бөлігі болып табылады. Бұл ғылыми фантастика жанрындағы жалғыз оқиға, оның авторы алдымен оқиға үшін, кейін сюжеті бар роман үшін екі рет марапатталған. Шығарманың басты кейіпкері отыз үш жастағы Чарли Гордонның ақыл-есі кем болып табылады. Оған қарамастан, оның жұмысы, достары және білім алуға деген ұмтылысы болады.
Ақылды боламын деген үмітпен қауіпті ғылыми тәжірибеге қатысуға келіседі. Жалпы роман Чарли Гордон есімді ақыл-есі кем адам және Элджернон атты тышқан жайлы әңгіме. Адам мен жануар интеллектті жасанды түрде арттыру үшін эксперимент объектісіне айналады. Тәжірибе сәтті өткендей болады, соңғы уақытқа дейін ақыл-есі кем болған Чарли ақылды бола бастады. Алайда, бұл әлем үшін тым ақылдыға айналады.
Жалпы осы зерттеудің нысаны Даниэл Киз Элджернонға арналған гүл романының мәтіні болып табылады.
Бұл зерттеудің пәні - ерекше адам бейнесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: шығарманың басты кейіпкері өзімізге үйреншікті кейіпкерлердің бірі емес болғандықтан, оның бейнесінің ерекшеліктерін анықтау. Жалпы әдебиеттегі мүмкіндігі шектеулі адамдардың бейнесі арқылы қоғамдағы рөлін анықтау.
Зерттеу мақсатына сәйкес келесідей міндеттер шешіледі:
Әдебиеттану саласындағы бейне тақырыбын ашу;
Бейненің түрлеріне тоқталу;
Ерекше адам бейнесін талдау;
4) Даниел Киздің шығармасымен танысып, оның басқа да енбектерін саралау;
5) Элджернонға арналған гүл романының мәтініндегі басты кейіпкердің бейнесін қарастыру;
6) Элджернонға арналған гүл романындағы ерекше адамға берілген бейненің ерекшеліктеріне тұжырым жасау.
Жоғарыда айтылған міндеттерді шешу кезінде ғылыми зерттеудің келесі әдістері мен тәсілдері жұмыста пайдаланылды: жалпы ғылыми (деректерді салыстыру, қорыту, талдау) және жалпы лингвистикалық (талдау, салыстырмалы әдіс, суреттеу).
Тақырыптың өзектілігі: әр түрлі ақыл-ой кемістігі бар адамдар мәселесі әрдайым өзекті болып келді және оны ғалымдар мен дәрігерлер ғана емес, өнер адамдары да зерттеді. Жалпы әдебиет саласында психологиялық қиыншылықтар кездесетін шығармалардың саны көп емес. Бар болса да оқырмандар үшін танымал болмауы мүмкін. Ал психологиялық аурумен ауыратын басты кейіпкердің бейнесіне, мінезіне, іс-әрекеттеріне байланысты талдаулар жеткілікті зерттелмегендіктен мүлде аз.
Ағылшын әдебиетінен болсын, қазақ әдебиетінен болсын, жазушылардың осындай мәселелерге байланысты жазған әдеби жұмыстары өзіме ерекше әсер береді. Басты кейіпкердің оқиғаның басынан қиыншылықтарға тап болып, оқиға бойы қалай күрескені жайлы немесе қандай кедергілермен арпалысуы мүмкін екенін білгім келеді. Екіншіден, дәл Элджернонға арналған гүл романын алуымның себебі, ақыл-парасатынан айырылған басты кейіпкер Чарли Гордонның бейнесінің ұнағаны, оның ешқандай қиындықтарға қарамастан, жан-тәнімен ақылды болғысы келетіні маған ықпалын тигізді. Оқиғаның идеясы романның авторы Даниел Киздің бастан кешкен жағдайларынан алынған. Элджернонға арналған гүл жұмысына әлі күнге дейін әр түрлі елдерде фильмдер түсіріліп, театрларда қойылымдар көрсетіледі. Даниел Киз екі бірдей ең танымал екі ғылыми еңбегі үшін ағылшын ғылыми фантастикасына ие болды. 1960 жылы Элджернонға арналған гүл әңгімесі үшін Хьюго сыйлығына, ал 1966 жылы Небьюла сыйлығына ие болды. 1968 жылы режиссер Ральф Нельсон Элджернонға арналған гүл романына негізделген Чарли атты сәтті фильм түсірді. Чарли Гордон рөлін сомдаған актер Клифф Робертсон Оскар-ға ие болды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы роман мәтініндегі бейне түсінігін және оның түрлерін тереңірек білуге, әрі ерекше адам бейнесін жақсырақ түсінуге көмектеседі.
Теориялық маңыздылығы болып бұл зерттеу материалдары әдебиеттану және лингвистика саласында қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің жаңалығы - зерттеу автордың ең үздік романдарының бірі Элджернонға арналған гүл шығармасының материалында жасалынды. Бұл шығарма тікелей психологиялық аурумен байланысты болып келеді. Әрине, психологиялық тақырыпта жазылған басқа да шығармалар болғанымен, мұндай кейіпкерлерге және олардың бейнесіне толық талдау жасалған жоқ. Сондықтан зерттеуде психологиялық аурумен ауыратын басты кейіпкердің бейнесі, мінезі, іс-әрекеттері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаттары мен міндеттері баяндалады.
I тарауда әдебиеттану саласындағы бейне түсінігі және оның түрлері жайлы баяндалады. Сонымен қоса, лингвистика саласындағы ерекше адам бейнесі жайлы сипатталады.
II тарауда тікелей талдау жүргізіледі. Даниел Киздің "Элджернонға арналған гүл" шығармасының сюжеті, басты кейіпкерінің бейнесі, басты кейіпкер бейнесінің ерекшеліктері талданады.
Қорытынды бөлімінде осы тақырып бойынша баяндалатын қорытынды және жұмыстар үшін алдағы перспективалар белгіленеді.
Зерттеу жұмысының соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Әдебиеттану саласындағы бейне түсінігі
Бейне дегеніміз не?
Әдебиет - көркемөнердің бір саласы, қоғам өміріндегі жетістікке жеткізудің жолын сызатын, халық басындағы болмысты, өмір сабағын, адамгершілік қасиетін, эстетикалық сәнін тәрбиелейтін басты құрал.
Сол әдебиетті жасаушы, өмір тіршілігінің көріністерін сөз зергері - ақын-жазушылар. Олар - өз дәуірінің айнасы. Әдебиет әр адамның Отанын, халқына деген құмарлығын, сүйіспеншілігін, адамгершілік қасиетін тәрбиелейтін жанашыры. Ал бұның барлығы оқырмандарға тек бейненің немесе образдың көмегімен жеткізіледі.
Бейне - көркем әдебиетте немесе көркем шығармада суреттелген адам өмірінің бейнесі; жазушы, өмірді бейнелеп, ол туралы өз ойларын білдіреді, бейненің көмегімен әртүрлі жағдайларда адамдардың мінез-құлқына, табиғат құбылыстарына деген көзқарасын ашады және оларды шығармада көрсете отырып, оқырмандарға да сондай қарым-қатынас туғызуға ұмтылады [1].
Бейне, өмірдің бейнелі көрінісі - өнердің негізгі ерекшелігі, атап айтқанда, көркем әдебиеттің өмірді бейнелеудің ерекше түрі ретінде, өмірді тану және оған әсер ету болып табылады.
Ғалымдар бұндай ұғымдардағы шыңдықты тікелей жалпылайтын болса, жазушылар кейіпкердің өмірін және оған деген қарым-қатынасын көрсетеді, адам өмірінің бейнесін, оның іс-әрекеті мен уайым-қайғысын бейнелейді. Ал оқырман болса, жазушыға қажетті тұжырымдарға келіп, өзі айтқан өмірдің қыр-сырын жалпылап түсінеді.
"Ақын образдармен ойлайды, ол шыңдықты дәлелдемейді, оны көрсетеді", - деп көркем шығармашылықтың негізгі ерекшелігін осылайша ұлы орыс сыншысы В. Г. Белинский сипаттаған болатын.
Адам өмірінің бейнесін салу арқылы, жазушы өмірлік жағдайдың жеке ерекшеліктерін, адамның сыртқы келбетін, табиғатты және тағы басқаларын сақтайды. Сондықтан көркем шығармадағы өмірдің жеке бейнесі жалпылама мағынаға ие: жазушымен бейнеленген құбылыс өмірде осындай құбылыстардың барлық шеңберін түсіндіреді, бұл құбылыстардың неден туындайтынын, неге олар шын мәнінде бар екенін тануға және түсінуге мүмкіндік береді. Бұл өмір суреттерін жазушы өмірге деген көзқарасын білдіру, оған баға беру, оқырманға оған әрекет етуге көмектесу үшін бейнелейді. Сондықтан көркем шығармадағы бейнелердің жеке және жалпылама-танымдық мәні ғана емес, сонымен қатар тәрбиелік мәні бар: көркем бейнеде өзінің идеалдарын іске асыра отырып, жазушы оқырманды өмірде керемет деп санайды [1].
Бейнені құру барысында жазушының идеясы, оның өмірлік идеалдары, өмірлік құбылыстарын түсінуі, сұрақтарының тереңдігі, оның өмірлік тәжірибесі шешуші рөл атқарады, сонымен қатар көркем-қиял, жазушыға өмірдің бейнесін шынайы әрі дұрыс бейнелеуге мүмкіндік береді.
Көркем шығармада көбінесе бір-бірімен байланысты өмірдің жеке картиналары бейнеленген, дәлірек айтқанда, жазушы өмірді жеке образдарда емес, оны толық бейнелейді. Ол өмірлік құбылыстардың жеке ерекшеліктерін сақтайды, оларды адамның қабылдауымен байланыстырады, оларды қорытады және оларда өзінің идеалдарын білдіреді.
Образ, көркем бейне - шыңдықты танып-білуде өнер мен әдебиетке тән ерекше эстетикалық категория. Көркем шығармада сөзбен сомдалған кез келген құбылысты образ деп атайды. Көркем образда объективті-танымдық және субъективті-шығармашылық бастау өзара бірлікте көрініс табады. Образ нақты шыңдыққа және ойлау процесіне байланысты айқындалады. Образ тек шыңдықты бейнелеп қана қоймай, оны жинақтайды. Жекелеген оқиғалар негізіне жалпылама түсінік беретін түйін жасайды. Әр суреткер жасаған бейне шыңдыкты өзгеше, жаңа бір қырынан шығармашылық тұрғыдан түсіндіруді мақсат етеді [1].
Көркем әдебиет ретінде бейне оқырманға әдебиет әлемін жақсырақ елестетуге, сонымен қатар туындыға символизм қосуға мүмкіндік беретін сипаттамалық тілден тұрады. Бейне бес сезімге, атап айтқанда, дәм, жанасу, көру, иіс және дыбыстық бөлшектерге сүйенеді. Сондай-ақ, бейне дененің қозғалыс сезімі, адамның эмоциясы немесе сезімдері, мысалы, қорқыныш немесе үрей жайлы егжей-тегжейлерді қамтуы да мүмкін. Бейне арқылы оқырман автор жасаған қиял әлемін толыққанды түсініп, көз алдына елестете алады.
Біз бір-бірімізге ойымызды жеткізу үшін күнделікті сөйлеу бейнелерін пайдаланамыз. Міне, әрбір бес сезімнің бірнеше үлгісі:
Дәмі: Таныс мүкжидек тұздығының дәмі оған оның жастық шағын еске салды.
Дыбыс: Концерттің қатты болғаны соншалық, оның құлағы бірнеше күн бойы шулады.
Көрініс: Күннің батуы өмірде көрген ең әдемі көріністердің бірі; бұлттар болса, қызғылт және алтын түстермен көмкерілген.
Иісі: Ол карри жеп болғаннан кейін, оның тынысынан сарымсақ иісі шығатын болды.
Жанасу: Ағаш қабығы оның терісіне жаман батты.
Әдебиет саласындағы бейненің маңызына тоқталатын болсақ, бейне мысалдары әлемнің әр түрлі мәдениеттерінің барлық әдебиеттерінде кеңінен таралғаны анық. Ақындар, романистер және драматургтер көптеген себептер бойынша бейнені пайдаланады. Қолданыста қолданылатын негізгі тәсілдердің бірі - егжей-тегжейлі бейне, ол сәл көңіл-күй көтеруге көмектесе алады, мысалы, "бұл қараңғы және боранды түн болды" клишесі. Бұл жол көбінесе жалған әлемді елестету үшін қолданылады. Бұл кез-келген автор үшін ең қолайлы амал, оқырман бұндай бейне арқылы оқиғада не болып жатқанын бірден түсінетін болады. Бұл бейне, сондай-ақ жаман көңіл-күй де тудырады. Айта кетсек, Шекспир өзінің атақты "Макбет" пьесасы үшін осы түрін қолданды: үш сиқыршы күн күркіреп, найзағай ойнап, жаңбыр жауады және тұман мен лас ауа сияқты сөздер қолданады [2]. Бұл бейнелеу оқиғаны көз алдына жақсырақ елестету үшін қажет. Осылайша, әдебиетті талдау кезінде көңіл-күй мен туындының символикасын түсіну үшін қолданылатын бейнелерді ескеру маңызды.
Образдың мақсаты кез келген қарапайым құбылысқа немесе затқа жан бітіріп сөйлеу. Кез келген бейне заттық және мағыналық екі компоненттен тұрады. Осыған орай ол іштей заттық, жалпылама-мағыналық және құрылымдық деп үш түрге жіктеледі.
Образдың заттылығы бір сөзбен ғана берілген сипаттамадан бастап, оқиғаны жіліктеп, оның жай-жапсарын тереңдете суреттеуге (пейзаж, портрет, көңіл-күй) дейін қамтиды. Ол бүкіл сюжеттік желіге (өлеңнің, әңгіменің, т.б.) негіз болып тартылуы да мүмкін. Жалпылама мағыналық образ іштей дербес ұқсас, типті және мотив-образ, топос, архитип болып бөлінеді. Мысалы, мәңгі типтік образ: Дон Кихот, Гамлет, Фауст, бұларға қазақ әдебиетіндегі: Шығайбай, Қарабай, Судырахмет, т.б. жатқызуға болады. Құрылымдық образ: автологиялық, металогиялық түрлерге жіктеледі. Тарихи даму барысында көркем образдылық ұғымы мен оның компоненттері үлкен өзгерістерге ұшырап отырған. Мысалы, Ертедегі Шығыста тұспалдау, астарлау жиі қолданылса, антикалық әдебиетте - классикалық, қайта өрлеу дәуірінде - барокко, жаңа еуропалық әдебиетте романтикалық, реалистік образ қалыптасты.
Образ әдеби тек тұрғысынан үш түрге:
эпикалық;
лирикалық;
драмалық болып бөлінсе, жасалу тәсіліне қарай юморлық, сатиралық, фантастикалық, трагедиялық, геройлық тағы басқа болып бөлінеді. Көркемдегіш сөздер (эпитет, теңеу, метафора, т.б.) ауыз әдебиеті шығармаларында мол кездеседі. Образ - әр дәуірге, әр әдебиетке сай үнемі дамып, жаңарып отыратын категория [3].
Әдебиет туралы ғылымның ең басты және өзекті мәселесі - бейне және бейнелілік. Бұны дұрыс талдау үшін, ең алдымен, әдебиеттің объектісі - өмір болса, ал субъектісі - адам екенін есте сақтау қажет. Кітап не туралы жазылған, симфония не туралы жазылған, сурет не туралы салынған, қандай сұрақ болмасын, барлығына ортақ жауап - адам туралы, адамның сұлулығы жайлы, адам рухының керемет күші туралы, оның қасиеттері жайлы. Өнер туындысының жалпы мазмұны - бұл ой, арман, құмарлық, адамның идеалы. Адам тағдыры бұл суретші туындысының өзегі ғана емес, сонымен қатар өмірді танудың басқа да тәсілі. Мұнда әңгіме дайын шығарма кейіпкері туралы емес, жазушының барлық шығармашылық қабілеті, ойы, қыры жайлы болып табылады.
Әдебиеттегі бейне екі түрлі мағынада қолданылады:
1) көркем бейне, кейіпкер, тип;
2) сурет сөзі [4].
Сурет бейнесі, яғни сөздегі сурет болып табылады. Әдебиетте адам бейнесін құру әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Ол сөздегі бейнемен ғана емес, көркем бейнені жасау үшін қажетті өмірлік материалдың жинақталуынан әдеби тұлғаны дараландыруға дейін келеді. Ал жалпылау тек типтеу әдісімен жүзеге асырылады. Типтік жалпылаудың көмегімен суретші жалпы тұтастықты, болашақ бейненің немесе үлгінің жеке тұлғасын, сондай-ақ оның ішкі ерекшелігін ашады және сипатын даралайды. Әрбір әдеби адам өзіне тән және қайталанбайтын психикалық ерекшеліктерге ие болуы керек, ол адам ретінде өз ортасынан бөлек оқшауланады. Автордың қызметі адамның мінез-құлқын дараландыру шеберлігімен әрдайым үйлеседі. Әдебиетте адам бейнелерін жасаудың тәсілдері әр түрлі. Жазушы шынайы шебер, зергер болуы керек және ол қолданған әрбір тәсіл адам бейнесін ашу үшін қызмет етеді. Бұл тұрғыдан әдебиеттегі адамның ішкі келбетін, сондай-ақ сыртқы түрін (портрет) түсіну керек. Портрет (француз тілінен "бейнеленген" дегенді білдіреді) - әдеби кейіпкердің бейнесі, өсуі, тұлғасы. Кейіпкердің сипатын толық ашу үшін оның портретін бейнелеудің маңызы зор. Сондықтан, бұл ретте негізгі кейіпкердің әсем бейнесіне, өсуіне, жеке тұлғасына, мінез-құлыққа, сөйлеу мәнерлілігіне ерекше назар аударуымыз керек. Біз көркем шығармаларда, пейзаждарда, қандай да бір уақыт пен кеңістікте де адам бейнесін толықтыруға болады деп айта алмаймыз. Өйткені табиғат пен адамның сезімдерінен, өмір мен көңіл-күйден тыс ешқандай пейзаж болуы мүмкін емес. Пейзаж (француз тілінен "ел-жер" дегенді білдіреді) - туындының әдеби шығармаларындағы, яғни табиғаттың көркем бейнесі болып табылады. Автордың әдеби шығармалардағы суреті бейнелі жүйенің негізі ретінде көркемдік ойлаудың өзіндік түрі ретінде келеді. Бейнеге сәйкес келетін оның түрлері туады. Бейне түрлерінің бірнеше факторлары (әдіснамалық, генетикалық, әдістемелік) бар. Көркем әдіс тұрғысынан бейненің екі түрі бар: романтикалық бейне, шынайы бейне. Тек әдебиет жағынан келгенде, бейне үш түрді білдіреді: эпикалық бейне, лирикалық бейне, драмалық бейне. Жалпы, бейненің бірнеше түрі: әзіл-сықақ бейнесі, сатиралық бейне, фантастикалық бейне, қайғылы бейне, кейіпкер бейнесі және т.б. Қарапайым мағынада, бейне - сурет сөзі болып табылады. Ал кең мағынада бейне - белгілі бір әдеби шығармадағы адам, көркем сурет. Оның эстетикалық маңызы зор. Ол - күрделі сипат, нақты және кеңейтілген көрінісі бар типтік тұлға [4, 58].
Көркем әдебиеттегі жинақталған адам образы - типтік бейне болып аталады. Шығарма барысындағы адам өмірі, оның басқа адамдармен қарым-қатынасы, ойы мен сезімдері, мінез-құлықтары суреттеледі. Жазушы шығармасында тек бір кейіпкерді ғана сипаттамай, сол адамның өмір сүрген ортасына да, оны қоршаған адамдарға тән сипаттама береді.
Шығармада көп кездесетін, шығарманың негізгі арқауы болатын негізгі тұлға - образ - кейіпкерлер. Жалпы, образ немесе бейне дегеніміз - өмір шындығының көркем шығармадағы, шығармашылықтағы жинақталған әдеби кейпі, суреттелген бейнесі. Жазушы өмір шыңдығын көркем образдар арқылы көрсетеді. Оқушы қауымға адам болу үшін не қажет, қандай қасиеттерді игеру керектігін, адамдарға қажет қасиеттер, сезімдер, іс-әрекеттер, олардың қарым-қатынастарын образдар арқылы көркемдеп көрсетіп береді. Мысалы: Ыбырай Алтынсариннің Қыпшақ Сейтқұл немесе Бай баласы мен жарлы баласы әңгімесінде Сейтқұл мен кедей баласы Үсеннің образын - кейіпкерін алсаңыз, еңбекпен ғана адам мұратына, ойлаған ойына, асқақтаған арманына жететін суреттеп, әңгімедегі істеген істеріне қарай оқушы ойланады, толғанады. Жүрегі жалқау, ешнәрсеге ебі жоқ Асаннан гөрі Үсенге бұрып отырады. Сөйтіп, Еңбекпен татқан нан тәтті, Еңбекпен ер көгеретініне, Еңбектің ер атандыратынына көзі жетеді. Автор Сейтқұл - еңбексүйгіш адам деп атамайды, бірақ оқушы қауым өзі топшылап, өзі біліп отырады. Бұл автордың шеберлігіне байланысты жасалатын образдар - кейіпкерлер болып саналады.
Образдарды сюжетті шығармада тез тауып алуға болады. Ал, лирикалық шығармада лирикалық кейіпкерді табуда оқушы қиналады. Өйткені, барлық лирикалық өлеңінде кейіпкер көріне бермейді, рас аз ғана шумақ лирикаларда шебер ақындар барлық көріністі, кейіпкерді жайып салып суреттеп береді. Мысалы: Қадыр Мырзалиевтің Қазақтарды шетелдік қонақтарға таныстыру деген сегіз шумақ өлеңін алып оқыңыз, Қой бағып жүрген жайлаудағы қазақ жігіті, оның қонақ келгендегі қой сойып, танымайтын адам болса да әбігерленіп, қарсы алып жатқаны, жалпы қазақтардың қонақжай, мейірімді, аңқау, аңғалдығы, қарапайым қазақтармен бірге, өнерлі, ән сүйетін, той-думан ортасында жүрген тағы бір қазақты көрсең, енді бір қазақ елін-жерін ешкімге берметін, Отанын сүйетін, қорқу-үркуден аулақ, жауды жеңген, жауды қуған батыр қазақты көресің.
Енді бір қазақтар жиын-думан ортасында суырып салып өлең шығарып, халқын қызыққа кенелтіп отырған, ол біреу емес, бірнешеу екенін,
...Қазақ осы: Жайып жатқан қанатын,
Батыр халық,
Ақын халық - дәл аты
Қазақ осы:
Өзімсінген адамға
Насыбайға бола өкпелеп қалатын... деп, лирикалық кейіпкерлерін көрсете шебер суреттеген. Міне, қазақ образы шығып тұр.
Сол сияқты Абайдың Қансонарда бүркітші шығады аңға деген өлеңін алып қарасаңыз, барлығы қырық тармақ, он шумақ өлең - лирика. Соған қаншама көріністі сыйғызып суреттеген [5].
Дарқан дала, алғашқы қара жерге жауған ақ қар - қансонар, астында жүйрік ат, қолында бүркіті бар аңшы, қалың ағаш, таулы орман, тау басында бүркітші тұр, жолдасы орман ішінде қоян, түлкі қуып, қырға шығарған аңшының жолдасы, бүркітпен түлкінің алысы - бәрі-бәрі осы лириканың ішіне сыйып тұр. Бұл ақынның ғаламат шеберлігі. Барлық лирикалық өлеңдерде мұндай кейіпкерлер көрінбейді. Лирикалық кейіпкер - адамның өмір құбылысымен байланысты туған белгілі бір адам сезім күйінің (қуанышты кезеңі ме, қайғылы, қорқынышты кезеңі ме) бейнесі суреттеледі. Лирикалық өлеңдерде, лирикалық кейіпкерде ақынның өзіндік ерекшеліктері байқалады. Мысалы, Қасым Аманжоловтың 5-6-7-8 сыныптарда өтілетін Туған ел, Домбыра, Өзім туралы, Ұшқыш болғым келеді, Үстімде тұр шинелім т.б. өлеңдері өтіледі. Осы сияқты ақынның лирикаларын оқысақ, ақынның бүкіл лирикаларында оның қандай адам екенін, ой-парасат мінезін, табиғи талантын, буырқаған отты сөздерін түсінуге болады.
Қасымның лирикалық образы, қаһарманы, өзі айтқандай, дауылдай қуатты, жасындай отты, жалын жігерлі, тасқындай екпінді болып келеді.
Образдың екі жағы болады, екі мағынада қолданылады. Мысалы, бір топ өкілдерінің басында болатын бірнеше қасиеттерін, іс-әрекеттерін, алдына қойған мақсаттарын, әдет, тәртібін жинақтап береді. Айталық, Қобыланды батыр, Ер Тарғын батыр, Алпамыс батыр, Қамбар батыр. Бұлардың бәрі де - батыр, жауға қарсы талай ерлік көрсеткен [5, 87].
Кейде жазушылар бір шығарманың ішінде осындай образдарды жалпылама алады да, жеке образдарды ерекше айқындайды. Мұхтар Әуезов Абай жолы романындағы үстем тап, шонжарлар тобынан - Бөжей, Сүйіндік, Құнанбай, Алшынбайларды сипаттап, содан ерекше Құнанбай образын типтік дәрежеге жеткізеді, даралық, жеке іс-әрекетін өз идеясына сай, әсерлі етіп суреттеген [1].
Образдың екінші жағы - көркем шығармадағы әртүрлі бейнелеу, суреттеу жағы. Фабула, троп, фигуралар топ-тобымен тиісті орындарында келіп, образды ашуда шеберлігін көрсетсе, әсемдігін адам сүйсінетіндей етіп бенелеп берсе, сонда көркем сөз образы шығады. Мысалы: Ер Тарғын жырындағы Ақжүністің сипатын халық былай суреттейді:
...Бұхар барсаң қолаң бар,
Қолаңды көр де шашым көр.
Зергер барсаң қасында
Алтыннан соққан түйме бар,
Түймені көр де басым көр!
Молдаға барсаң қасында
Қиюлы жатқан қалам бар,
Қаламды көр де қасым көр!
Имран барсаң пісте бар,
Пістені көр де мұрным көр!.. - деп, халық Ақжүністің тұла бойында ешбір мін жоқ, сұлулығын тамаша теңеулермен бейнелейді. Егер Ақжүніс ханның қызы еді, сұлу еді, әдемі еді деп мың мәртебе таңдана айта бергенмен әдемі образ шықпайды, метафора, эпитет, теңеулермен бейнелеп суреттеп, көркем сөз образын жасауы шеберліктің үлгісі [5, 174].
Батырлар жыры халықтың басынан кешірген сан алуан тарихи өмірін көрсетеді. Әр халықтың батырлық жыры ең алдымен сол халықтың басынан кешірген сан қилы тарихи оқиғаларымен тікелей байланысты болатыны айқын. Бұл жырлар бір ғана дәуірде шықты деп кесіп айту қиын [6]. Батырлар жырындағы қандай ғана болмасын батырлар әрқашан да өз Отанын, елін сүйетін, туған жері, елі үшін жанын аямай ерлік, батырлық көрсететін, ерекше ерліктің, алыптылықтың иесі бола тұра, жақсылыққа жаны құмар, ізгі жанды, жауына қанша қатал болса, отбасы, елі-жұртына соншалықты адал жан, мейірімді-жұмсақ, аңғал да ақкөңіл жан болып суреттеледі. Сондай жырдың бірі - Алпамыс батыр жыры. Бұл жыр өте ертедегі дәуір көрінісін жырлайды. Алпамыс батыр жыры тек қазақ халқында ғана емес, қарақалпақ тілінде де бар екендігін ғалымдар айқындайды. Жырдың алғашқы нұсқасын Ә.Дибаев жинақтап, баспаға бастырған болатын. Алпамыс батыр жырының негізгі тақырыбы - халықтың бірлігін ынтымақта болуының негізгі ұйтқысы, қорғаушысы батырлардың ерлігі туралы болса, шығарманың идеясы - елін қорғайтын хас батырларды ардақтау, елін, жерін, Отанын сүюді ардақ тұтуға тәрбиелеу [5, 175].
Бейненің түрлері
Бейне - визуалды бейне, көру бейнесі, сурет екені мәлім.
Көркем бейне - көркем шығармашылықтың жалпыға ортақ санаты, эстетикалық әсер ететін объектілерді құру жолымен белгілі бір эстетикалық идеал ұстаным тұрғысынан түсіну және әлемді игеру нысаны. Сондай-ақ, көркем шығармада шығармашылық қалпына келтірілген кез келген құбылыс.
Сахна бейнесі - спектакльде немесе кинофильмде актерлердің көмегімен жүзеге асады.
Көркем бейне - әдебиет саласында, өнер саласында өмір құбылыстарын жинап, бөліп, бейнелі көрініс түрінде суреттеу үлгісі. Көркем бейнеде жалпыға бірдей сипаттар мен жекелік сипаттарды ұштастырып, саралап көрсету ұласып жатады. Осы тұтастық біріккенде көркем бейне туады. Әдебиет саласында адам бейнесін бейнелегенде, автор оның кескінін, қимыл-әрекетін, мінез-құлқын, айналаның, дәуірдің ерекшеліктерін танытатын типтік сипаттармен сомдап, сонымен қоса, кейіпкердің өз басына тән тұлғалық өзгешеліктерін даралап көрсетеді. Көркем бейненің типтік сипаты қоғамдық өмірдің ішкі сырын, мәнін ашу үшін қаншалықты қажет болса, оның даралығы мен өзіне тән өзгешеліктерін анықтау адам тұлғасын, қимыл-әрекетін, мінезін көзге анық елестету үшін, нақты қалпында көріп-білу үшін де соншалықты қажет. Адамның типтік бейнесін, типтік мінезін суреттеу қоғамдық өмірдің қыр-сырын жан-жақты, терең аша білгенде ғана ұтымды болады. Көркем әдебиетте берік орын алған көркем бейнелер көп.
Көркемдік әдіс тұрғысынан келгенде, бейне екі түрлі: романтикалық бейне, реалистік бейне. Тек әдеби тарапынан келгенде, бейне үш түрлі болып келеді: эпикалық бейне, лирикалық бейне, драмалық бейне. Ал, жалпы жасалу жолына келетін болсақ, бейне юморлық, сатиралық, фантастикалық, трагедиялық, комедиялық, қаһармандық және тағы басқа бейнелері болып бірнеше түрге бөліне алады. Осылардың әрбіреуінің өзіне ғана тән өзгешеліктері бар, оны білу әдебиет саласымен байланысты адамға ауадай қажет. Әдебиеттегі көркемдік әдіс, негізінен екі түрлі болып келеді:
Біріншісі, романтикалық бейне - әдебиет саласындағы адам бейнесінің бұрынғы түрлерінің бірі. Бұл образдың алғашқы үлгілері байырғы көне дүние әдебиетінде, әсіресе мифте, немесе қай халықтың болса да ауыз әдебиетінде жатыр. Бұл образ өмірде болған немесе бар деректен гөрі өмірде әзірше жоқ, бірақ болатын дерекке негізделеді. Романтикалық бейне - қай жанрдың туындыларында болса да көп кездесетін, бейненің дәстүрлі, қалыптасқан түрі [7].
Екіншісі, реалистік бейне - әдебиет саласындағы адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы түрі болып табылады. Жалпы "реалис" сөзінің латын тіліндегі мағынасы заттық деген түсінікті білдіреді. Сонымен қоса, шыңдық, шыңшыл, шынайы, ақиқат деген тәрізді мәндерді білдіреді. Демек, өнер түрлеріне байланысты қалыптасқан реалистік бейне ұғымы өмірлік шындыққа негізделген, эстетикалық-тәрбиелік ролі зор, қоғамдық сипаты айқын, өз бойына жалпылық және жалқылық белгілерді қатар дарытқан, сонымен қоса қоғамдық, көркемдік дамуға байланысты жиі өзгеру, жетілу үстінде көрінетін шыңшыл бейне деген мағынаны білдіреді. Реалистік бейне - нанымды бейне: оның мінезі, қимыл-әрекеті, оны қоршаған айнала, оның басынан өтетін оқиға, бәрі өлшеулі. Себебі автор шыңшыл бейне жасау үстінде өзін шыңдық шеңберінен шығармайды [7, 113].
Реалистік бейне - типтік бейне болып табылады. Өнердегі шыңшыл бейнесі өмірдегі бір адамнан ғана көтерілген жоқ, бірнеше адамнан жинақталып шыққан. Әдеби тек тұрғысынан образдар эпикалық, лирикалық, драмалық болып 3 топқа бөлінеді. Аталған образ түрлерінің қай-қайсы да адам болмысын жан-жақты танып, ашып көрсетуді мақсат етеді. Сол себептен, бейне бойында бүкіл адам баласына ортақ тылсым құбылыстардан бастап, өмірдің кейбір сәттері мен жеке адамға ғана тән сезімдік шарпысуларға дейін қамтыла береді. Әдеби тектердің әрқайсысына тән өзгешеліктерге сәйкес, бейне тұлғалауда жазушы да сол тектерге тән тәсілдерді қолданады.
Әдетте реалистік бейне деп аталатын нәрсені көркем типологиядан, тіпті көркем символизмнен ажырату өте қиын; сондықтан символ реалистік бейнеден ерекшеленеді. Мұнда, бұл категориялар көбінесе бір-біріне өте жақын, бір-бірімен аралас болып келеді [7, 113].
Эпикалық бейне - қаламгердің авторлық баяндаулары мен әдеби қаһарманның өзінің сөздері, яғни кейіпкер сөзі арқылы жасалатын бейне. Портрет пен мінездеу, диалог пен монолог, әр түрлі сезімдер мен харакеттерді бейнелеу тәрізді көркем бейне жасаудың көптеген әдіс-тәсілдер, әсіресе эпикалық бейне үшін керек. Оқырман эпикалық образдың тек түсін танып қана қоймайды, оның ішін де біледі. Бұл ретте эпикалық жанр оның мінезін асықпай ашып танытуға, ойын, сезімін, сөз мәнері мен сөйлеу машығына дейін оқырманға хабарлай алады [3].
Лирикалық бейне - сыршыл өлең-жырлардағы ақынның өз бейнесі, оның ішкі бітімі, сыры мен сезімі болып табылады. Мұнда, эпикалық бейнедегідей ұзақ, кең, мол бейнеленіп, жан-жақты ашылған адамның сыртқы кейіпі де, тағдыры да, іс-әрекеті де көріне бермеуі мүмкін. Лириканың міндеті өмір құбылыстарының әсерінен туған адамның ойлары мен сезімдерін бейнелеу болып табылады [3].
Драмалық бейне - кейіпкердің өз сөздері мен с-әрекеттері арқылы бейнеленетін образ. Драмалық бейненің басты бір өзгешелігі оның сахнада сомдалуына байланысты. Драмалық бейненің жасалу тәсілдері де өзінше бөлек эпикалық бейне кең құлашты баяндаулар мен суреттеулер арқылы, лирикалық бейне түрлі көңіл күйлері мен шабытты толғаныстар арқылы жасалса, драмалық бейне шиеленісінен тартыстар мен қақтығыс іс-әрекеттер арқылы жасалады. Бейненің жасалу тәсіліне байланысты түрлерін таратып, бас-басына сипаттама бермес бұрын, жалпы әлемдік туралы ілімінде бірнеше (комедия және трагедия, фантастика дегендер тәрізді) эстетикалық категориялар болатынын білу керек. Комедия ақиқат шындықтағы не адам мінезі мен бітіміндегі күлкілі жайттардан туса, трагедия болса, бұған қарама-қарсы қайғылы құбылыстардан туатыны фантастика асыңқы, асқақ әрекеттерден туатыны белгілі. Міне, осы тәсілдердің әрбіреуіне лайық, трагедиялық, фантастикалық бейнелер болатыны тәрізді, комедиялық тәсіл арқылы көркем бейнелер юморлық және сатиралық түрлері жасалады [3].
Юморлық бейне - күлкілі кейіпкер: юмор - өмірдегі кісі күлерлік құбылыстардың өнердегі сәулесі. Күлкі жоқ жерде юмор да жоқ. Ал күлкілі әншейін жеңіл желпі нәрсе деп айтуға болмайды. Күлкіде зор қоғамдық сипат, әлеуметтік сыр жатады. Әрине, эстетикалық комедиялық категориясындағы юмордың, сатираның, иронияның, сарказмның, гротескінің әр біреуіндегі күлкінің сипаты әр түрлі, юморда күлкілі құбылыстардың ең бір майда, зиянсыз түрлері алынады. Юмордағы күлкі-әзіл, ал әзіл келемежге айналса - ирония келемеж ащы мысқылға айналып, сын үдей түссе, - сарказм болғаны. Юмор бар жерде ылға сын бар деуге де болмайды.
Сатиралық бейне - сатира өмірдегі кеселді, келеңсіздікті көлтің көз алдында - көрінісіне шығарады, халықты одан түңілтеді. Құлық пен сұмдықты, екіжүздікпен мансапқорлықты, ұятсыздықты, өмірдегі зиянды жайттарды аяусыз әшкерелеп, адамдарды онымен ымырсыз күреске үндейді.
Мәз болады болысың,
Күнде жақсы бола ма,
Арқаға ұлыс қаққанға.
Бір қылығы жаққанға?
Шел тірейтіп орысың,
Оқалы тон тола ма,
Шенді шекпен жатқанға.
Ар-ұятын сатқанға. (Абай)
Сатираның юмордан ерекшелігі - мұнда жазушының өзі сынап отырған адамына жаны ашымайды; оның мінін түзеу, өзен өнегелі өмірге қайта қосу мүддесі болмайды, керісінше, жазушы мұндай жексұрындық өмірде болмады керек деген қатал үкімін шығарады; юморда түзеу мақсаты жатса, сатирада жою, жоқ қылу мақсаты жатады. Сатираның юмормен бірлігі - мұнда да юмордағы әріздіі күлкі болады, бірақ мұндағы күлкі жай әзіл, әжуа емес, мазақ, мысқыл, кекесін - күлкі. Сатиралық бейне жасаудың тәсілдері әр түрлі өнер ирония, сарказм. Ирония - кемшілікті, астармен перделеп санау, мысқылдау, кекету. Сарказм - сыналған объект тәлкек етіліп қана қоймайды, оның дәрмексіз бейшаралығын да қоса әшкерелейді. Көркем бейне жасауға, адам мінезін ашуға лирикалық нәзіктік қандай керек болса, сатиралық өткірлік те, сондай қажет [8].
Фантастикалық бейне - қиялдан туған қаһарман әдебиетіндегі адам бейнесінің ерте замандардан күні бүгінге дейін келе жатқан көне түрлерінің бірі. Қай халықтың сөз өнері болсын, оның ең бұрынғы түрлерінің бірі - ертегі десек, сол ертегі түгелге жуық қиялға негізделген ертегілердің адам бейнелерінің көбінде қиял-ғажайып сипат болатыны белгілі. Бұл да фантастикалық бейненің көнелігін байқатады.
Трагедиялық бейне - әдебиетте тым ертеден келе жатқан адам бейнелерінің бірі. Трагедиялық бейне ескі мен жаңа, адам мен қоғам, адамдық пен жауыздық арасындағы ымырсыз күрестен, бітіспес шайқастан, қайшылықтан, соның өзінде де мейлінше асқынған, адам жеңіп болмас ауыр, азапты жайттарды әдеби шығармада терең және шебер жинақтаудан туады. Трагедиялық құбылыста өмірде де, өнерде юморлық не сатиралық құбылыстарға қарама-қарсы: юмор мен сатирада күлкілі жайлы әжуа, мысқыл, кекесін түрінде көрінсе, трагедияда қатерлі нәрселер қайғы, қорқыныш, қаза түрінде көрінеді. Трагедиялық қаһарманның өмірі көбіне өліммен аяқталып отырады. Себебі оның айқасқан жауы өзінен күшті, әлеуметтік қиянат адам еркінен тыс үлкен. Көне әдебиеттерде әсіресе грек әдебиеттерде, трагедиялық шығармаға негіз, трагедиялық шығармаға негіз, трагедиялық бейнеге психологиялық дәлел болатын, көбіне, жазмыш еді. Дүние жүзілік әдебиетте трагедиялық өнер мен трагедиялық бейненің қалыптасуындағы жаңа кезең-ренессанс драматургиясының шыңы боп табылатын Шекспир шығармашылығы. Бұл кезде, трагедия туралы ұғымның өзі жаңарып еді. Бұрын, айталық, адам өміріндегі апат жазмыштың бұйрығы болса, негізгі қасірет адамдардың өздеріне өздері жасаған қиянат пен қастықтан, өшпенділік пен өктемдіктен туындап жатты. Трагедиялық бейне XIX ғасыр әдебиет одан әрі өрби түсті. Бальзактың Адам ажуасындағы адамның рухани құлдырауы, Пушкин мен Гоголь, Достоевский шығармаларындағы кішкене кісілердің аянышты жағдайлары мен ауыр тағдырлары сөз өнеріндегі трагедиялық жинақтаудың әрі тереңі, әрі шыңы болатын. Қазақ әдебиетінде трагедиялық бейненің небір керемет үлгілері бар. Әсіресе әйел образды айрықша көрінеді. Қыз Жібек пен Баянсұлу, Қамар мен Шұға, Еңлік пен Сұлушаш, т.б. осылардың қай-қайсысын алмаңыз, қасіретті, қиын тағдырлары оқырманды енжар қалдырмайды, оның ой-сезімін тұтқындап, жан дүниесін тебірентіп, оны әрқайсысы өз тағдырына ортақ етеді. Трагедиялық бейненің өзгеше эстетикалық мәні осында жатыр [9].
Геройлық (қаһармандық) бейне - адамға тән небір тамаша сипаттардың жинақталуынан тұратын сом тұлға, өз дәуірінің ең аяулы, асыл мұраттарынан туған тарихи тегі. Әдебиеттегі қаһармандық дегеннің өзі-қоғамдық, адамдық биік мақсат жолындағы өрлік пен ерлікті, қайсарлықпен қаһармандықты жырлау. Адам рухының ұлылығын қастерлейтін әдебиеттегі геройлық сөз өнерінің ең сұлу қасиеттерімен біртұтас. Бұл ретте қаһармандық бейне - суреткердің ең биік идеалының және ақыл мұратының көркем жинақталуы. Қаһармандықтың қайнар көзі көп және әр алуан. Әлеуметтік теңсіздікке қарсы күрес, туған елді жаудан қорғау, халықтың азаттығы жолындағы асқақ әрекеттер, адамгершілік ардың тазалығы үшін тартысы, әділдік пен шындық, достық пен махаббат жолындағы харакеттер. Қаһармандық бейне - еңбек пен күрес адамның көрінісі. Әдебиет саласындағы ең көрнекті типі биік үлгісі сөз өнеріндегі қаһармандық дегеннің орасан зор тәрбиелік мәні де осында жатыр. Дүниедегі қандай бір заттар мен құбылыстар болса да мазмұн мен форманың тұтастығынан тұратындығы ғылыми тұрғыдан дәлелденген жай. Көптеген ғалымдар көркем шығарманың мазмұны мен формасын бір-бірінен бөлмей, бірінсіз бірі өмір сүре алмайтын, бірімен - бірі тығыз байланысты, бір нәрсенің екі қасиеті деп біледі [9, 95].
Кең ауқымда алып қарасақ, көркем бейне - өмірлік шындықты игеру мен қайтадан қорытып, жаңадан жасап шығарудың өнерге ғана тән ерекше тәсілін сипаттайтын эстетикалық категория. Сонымен бірге көркем шығармада жасалған алуан құбылыстарды да, көбінесе кейіпкер мен қаһарманды бейне дейміз. Көркем шығармадағы негізгі айшық - адам бейнесі. Кейіпкер мінезінсіз шығарманың арман-мұратын танып, түсіну мүмкін емес. Әдебиеттің объектісі - өмір, ал субъектісі - адам. Әдебиетте адам бейнесін жасаудың амалы алуан түрлі. Көркем бейне жасауға қажетті өмірлік материалды жинақтап, әдеби тұлғаны даралауға дейінгі күрделі жолдан өткенде әдеби бейне туады. Жинақтау дегеніміз - әдеби тип жасау әрекеті. Диалог - әдеби шығармадағы екі кейіпкердің не бірнеше адамның сөйлесуі, оларды сөйлестіру тәсілі. Драмалық шығармалар түгелдей диалогқа, монологқа құрылады. Диалог арқылы кейіпкердің ішкі сыры аңғарылады. Яғни, әр кейіпкердің сөз саптауынан, оның ой толғанысынан, сөйлеу мәнерінен жан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz