Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру қажеттігі туралы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС - ӘРЕКЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... .8
1.1 Оқушылардың шығармашылық іс әрекетін қалыптастырудың бастауыш
сынып - психологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9 1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту формасының тиімді әдісі ретінде..11
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
МЕН ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .45
2.1 Оқушының танымдық қызметіндегі мұғалімнің шеберлігі ... ... ... ... ... ... 45
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының өз бетімен жұмыс жасау біліктіліктерін қалыптастыру мәселесінің мәні мен қазіргі теориялық және әдістемелік жағдайы.
2.3 Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру әдістемесінің
нәтижесі және әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының "Білім туралы"
Заңында атап өткендей, білім беру жүйесінің негізгі міндеті -баланың рухани
және тәндік мүмкіндігін дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен шығармашылық
әлеуетінің дамуына жағдай жасау. Қоғам алдындағы тұрған мақсаттардың бірі-білім беру жүйесін түбегейлі жаңарту, әсіресе бастауыш сыныптарын
дамытуға байланысты білім берудің жаңа үлгісін таңдау. Еліміздің болашағы -ұрпақ тәрбиесінде. Ғылым адам баласы ойсанасының дүниетанымының өсуіне байланысты дамып, қалыптасуда. Оқушыларды өмірге дайындау, өздігінен жұмыс жасау мақсатында оқу-тәрбие ісінде өзгерістердің қыры мен сырын терең білу міндеттерін айқындау, сонын ішінде ортада кейін білім беруде тәжірибесіне сүйену - бүгінгі көкейкесті мәселе. Бұл жерде негізгі мәселе - оқытудың теориялық негіздерін есепке ала отырып, ортадан кейінгі білім берудегі мектептердің өзіндік жұмысын дамыту, жолға қою болып отыр. Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі жаңаша ой-пікірлер мен педагогикалық көзқарастардың қалыптасуы оқушының өзіндік жұмысы мен айналасуына мүмкіндіктер туғызуда. Кейінгі кезде өзіндік жұмысты дамыту, алға қою, оларды зерттеу жан-жақты толыға түсуде. Қазақстан Республикасы Білім туралы заң қабылдануы оның негізінде Білім мемлекеттік бағдарламасы Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатыдағы білім мазмұнының тұжырымдамасы қабылданып, еліміздің өркендеуі әлемдік жетістіктерге көтерілуі, оқушыларының өмірге, білімге көзқарасын қалыптасуы, оның педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дұрыс басқару қазіргі кезде объективті қажеттілік оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыру - өз бетінше жұмыс жасауды жетілдіру - ұйымдастырудың негізі болып табылады. Сондықтан бұл мәселе оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде ғылыми таным әдістері, логикалық ойлау операциялары, өз бетінше жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық негіздерін анықтауды қажет етеді.[1] Бұл мәселенің маңыздылығы оның қажеттілігін Р.Г.Лемберг, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Т.Сабыров, Ж.Қоянбаев т.б. ерекше мән береді.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардағы оқу тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың шығармашылық іс -әрекетің қалыптастыру үрдісі.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты.
Оқушылардың шығармашылық іс -әрекетін қалыптастырудың жолдарын
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- Оқушылардың шығармашылық іс әрекетін қалыптастырудың бастауыш сынып - психологиялық сипатын анықтау.
- Оқушылардың шығармашылық іс -әрекетін қалыптастырудың ерекшеліктерін нақтылау.
- Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру-дың жолдарын
қалыптастыру.
- Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың әдіс тәсілдерін қолдану.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, бастауыш сынып, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқушылардың оқудағы өзіндік жұмыс және сабақтан тыс іс -әрекет нәтижелерін бақылау.
Зерттеу болжамы: мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда өзінің басшылық әрекетін олардың талап - тілектеріне сәйкес ойдағыдай ұштастыра білуі қажет. Сонда мұғалімнің басшылық әрекеті кемімейді, қайта күрделеніп, арта түседі. Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды, басқалардан гөрі, оқуда
артта қала береді.
Зерттеу жұмысының базасы: Шымкент қаласы Қорқыт ата атындағы №22 жалпы орта білім беру мектебі, бастауыш сыныптар.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, 2-бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС - ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Оқушылардың шығармашылық іс әрекетін қалыптастырудың бастауыш сынып - психологиялық сипаты
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу деп түсіну керек.
Философиялық сөздікте шығармашылық қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әркеті деп түсіндіріледі. Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім - таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол - білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік қатынастарды қалыптастыру. [5] Шығармашылық қабілоеттілік - бала өз бетінше жаңа, бір бейне құрумен сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық ашу арқылы, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі. Соңғы жылдары шығармашылық психологиясы туралы С.Л.Рубинштейн, Б.М.Кедров, А.В.Брушинский, ал жалпы және арнайы қабілеттіліктер туралы Б.М.Теплов, Н.С.Лейтес, А.Крутецкий зерттеу жұмыстарын жүргізді.[1]
Қоғам өмірінің барлық салаларында күрделі өзгерістер болып жатқан кезде
келешегімізді ойласақ, өмірдің әр қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға,
өнерге, мәдениетке берілген қабілетті жастарды іріктеп, олардан
интеллектуалды орта құру жағдайын ойластырған жөн. Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек, дарындыларды іздеп тауып, олардың
шығармашылық қызметіне көмектесу қодан келерлік іс. Шығармашылық қабілеттің балада қалыптасуы кең диапазонды: ақыл - ой қалыстығынан бастап жоғары дәрежедегі таланттылық, жалпы дарындылыққа дейінгіні қамтиды. Сондықтан да барлық оқушыларды бір нұсқалы бағдарламамен оқытар болсақ, дарынды балалардың қабілеті дамуына зиян келтірген болар едік. Соңғы жылдардың ғылыми зерттеулері (С.Л.Рубинштейн, Я.А.Пономарев, Б.М.Кедров, О.К.Тихомиров, А.Н.Брушинский және т.б.) шығармашылыққа бейім оқушылардан маман дайындау мәселесін, әуелі бастан дарындыларды таңдап алу жағын реттеп алмай және әдейі жасалынған бағдарламалар мен әдістемелер қолданбай шешуге болмайтындығын көрсетті. Білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан, ендігі кезекте бастауыш мектеп кезеңінде ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып шығармашылық қабілеттілікті дамыту қажет. [2]
Білім негізі - бастауышта деп тегін айтылмаған. Қазіргі талап бойынша, баланы басты тұлға деп есептесек, жаңа буын оқулықтарымен жаңаша жұмыс істеуде ізденісті талап ету, орынды және заңды. Өйткені, бастауыш білім
беру сатысы - оқушы дамуының іргетасы, оқу әрекеті қалыптасуының қуатты
жүретін кезеңі. Бала дамуының басты көзі - олардың шығармашылық
қабілеттерін жетілдіру. Олай болса, оқу әрекетіне қойылып отырған бүгінгі
талаптар, ғылыми - әдістемелік ұстанымдар: өзін-өзі тану, шығармашылық,
өзін-өзі дамыту т.б. барлығы да оқушының өздік жұмыстарында олардың шешім жасауына, ой қорытындылауына бағытталған әдістемелік жүйені қажет етеді.
Қазіргі мектептің негізгі міндеті - біршама күрделі, ойы ұшқыр,
шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икесді, жан-жақты дамыған жеке басты тұлға тәрбиелеу.
Ұстаздар осынау ұлы мақсат жолында аянбай еңбек ете бермек. Сабақ
біздің заманымызда да оқытудың негізгі түрі ретінде қала бермек, бірақ оның
ерекшеліктері мен мүмкіндіктері мүлде жойылған жоқ, өзгеріп жаңаруда. Соңғы кездерде сабақ түрлерін жетілдірудің түрлі жолдары пайда болып, оқыту үрдесін ғылыми тұрғыдан басқаруға, оқу технологияларын қолдануға көңіл бөліне бастады.
Балаларды оқыту қоғамдық (әлеуметтік) құбылыс. Оның міндеттері мен
мақсаттары және мазмұны қоғам өмірінің дамуына байланысты өзгеріп отырады.
Оқыту барысында жастарға берілетін білімнің мазмұны мен әдістерін
белгілеуде шешуші роль атқаратын нәрсе - жеке баланың мүддесі емес қоғамдық мүдделер мен қажеттер. Балалрды оқыту-тәрбиенің басты құралы болып табылады. Оқыту арқылы жас
өспірімдерге біліммен қатар белгілі бағытта тәрбие беріледі.
Оқушының білім алуда ілгері қарай басуына себеп болатын негізгі
қозғаушы күш - ол түрлі қайшылықтар (қиындықтар, кедергілер). Бала
білмеуден білуге қарай көшуде әртүрлі қайшылықтар мен қиындықтарға
кездеседі және оларды шешу үшін оқу міндеттерін жүзеге асырады. Оқыту
процесіндегі ең негізгі қайшылық - ол педагогикалық міндет-талаптар мен
оқушының мүмкіндіктерінің (білімі мен дағдысының және дамуының қазіргі
дәрежесі) арасындағы қайшылық.
Балалардың ойлау қабілетінің қалыптасуы - олардың тек жасына ғана емес,
шұғылданатын іс-әрекеті мен олардың түрлі қарым-қатынас жасау
ерекшеліктеріне де байланысты. Мектеп жасындағы балалардың ойлауы оқыту әдістемесі мен мазмұнына байланысты қалыптасады. Қазіргі бастауыш мектеп теретін жаңа күрделі білім оқушылардың теориялық ойлауының негізін қалыптастырады. Оқытудың міндеті-балаларда әлі жоқ жаңа психикалық қасиеттерді де қалыптастыру. Бұл міндетті іске асырудың тиімді жолдарын психологтар мен озат педагогтар зерттеп ұсынуда. (Т.Сабиров. балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері Алматы, 1977. -5-12бет.)
Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды
парасатты, саналы азамат етіп тәрбиелеу - әрбір ұстаздың боршы. Бүгінгі
мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларға
халықтық педагогиканың нәрлі қайнарымен сусындату, әрбір оқушы бойына
ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылық пен кішіпейілділік қасиеттерін
қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналарымен байытуға, қазақ
халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін меңгертуге тиіс.
Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-
тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың жалпы дамуын қамтамасыз етуі керек.
Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені
ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі олардың осы
талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді енгізіп, оны ұйымдастыру формасын түрлендіріп отыру - мұғалімнің басты міндеті екені белгілі. Мұндай
жағдайда мұғалімнің шеберлігі, ұйымдастырушылық қабілет іүлкен роль
атқарады. Кіші мектеп оқушылары үшін мұғалім - еліктейтін, үлгі ететін
абыройлы жан. Олар ұстазының бүкіл іс-қимылына, жүріс-тұрысына, сөйлеу
мәнеріне, адаммен қарым-қатынасына еліктейді. Сондықтан да жауапкершілігі
мол, адал да мейірімді, әділ де парасатты, рухани дүниесі бай педагогтар
ғана балаға білім мен тәрбие беріп, оның жан дүниесіне әсер ете алады.
Бүгінгі таңда ғылым мен техника қарқындап өсіп отырған шақта мектеп
бағдарламасы мен оқулықтарына, олардың барлық жетістіктерін еншізу мүмкін емес.
Осы себептен де мектеп ертеңгі білімнің негізін қалап, оқушылардың
өздігінен ізденіп, білім алуларына мүмкіндік жасауы тиіс. Сапалы және
өздігінен оқып білім алуға баулу негізінде ғана оқушылардан парсатты азамат
тәрбиелеп шығуға болады. Осыған орай, мектеп бітіруші әрбір оқушы ғылым
негіздерінің жаңалықтарымен хабардар болып, кейін сол алған білімі мен
іскерлігін одан әрі дамытуға тиіс. Бұл - өскелең өмір талабы.
Жалпы білім беретін мектептеоде оқу-тәрбие жұмысын жақсарту және білім
мазмұнын жаңарту жайлы Қазақстан республикаасы Білім министрлігі мен Ыбырай Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім Академиясы жасаған тұжырымдамалардың маңызы өте зор. Мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында (1998ж) былай деп жазылған:
Білім мазмұнын жаңартудың ғылыми негізіне бастауыш сынып оқушысын
белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың иесі, оқу әрекетінің
субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа
түсетін автор және жас ерекшелігіне сәйкес өз жасын қалыптастыруға күш
жұмсап, еңбектенетін бала деп қарастыратын, осыған орай, көп қырлы білім-
тәрбие мазмұныны анықтап құруға көмектесетін қазіргі оқыту идеясы алынады.
Бастауыш саты - оқушыда, оның интеллектісі дамуының іргетасы - оқу
әрекеті қалыптасуының қуатты жүретін кезеңі. Оқу әрекетінің мазмұны оқу
тапсырмалары түрінде құрылады. Осы тапсырма түрлерін меңгеру оқушы ойын
тәртіптеп, оның белгілі бір бағытта жүйелі арнамен жүруін қамтамасыз
етеді.
Оқушы әр түрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп орындаудың ортақ
тәсілдерін, өз әрекетін бақылап - бағалауы, нәтижесін эталонмен салыстыруды
меңгереді.
Міне, осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді, жоғары мәдениетті,
жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке адам қажет. Ондай адамды орта және мектеп, жоғары оқу орындары дайындайды.
Жаңартылған білім мазмұны оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға, іскерлігін, өздігінен іздену бірліктерін қалыптастырып жетілдіруге, қажетті әрекет түрлерін (оқу, еңбек, қарым-қатынас, т.б.) меңгеруіне мүмкіндік
беретіндей компонентті құрамда құрылған.
Жалпы білім беретін мектептерде көкейтесті мәселелердің бірі - оқыту
үрдісінде оқушылардың өздігінен жұмыс жүргізу әрекеттерін жетілдіру болып
отыр. Осы әрекеттерді ұйымдастырудың әдістері қандай, оқушыларды біліммен
қаруландырудағы атқаратын ролі оқушылардың өзіндік жұмысында білік пен
дағдыны қалай қалыптастыру, танымдық және шығармашылық қабілеттерін
дамытуға қалай жетекшілік ету керек деген өй пікірлер көптеген мұғалімдерді
қызықтырады. Әрине, бұл мәселелер теориялық және практикалық шешімдерді
талап етеді. Бұл мәселенің кейбір қырлары тамырын тереңге жіберіп көне заманнан бастау алады. Сократтың өзі-ақ оқыту барысында шәкірттердің танымдық белсенділігі мен ізденімпаздылығын арнайы басқарудың маңыздылығын атапкөрсеткенді. Оқытудың күшейту құралы ретінде оқушылардың танымдық ізденімпаздылығы туралы пікір Ян Амос Каменскийдің еңбектерінде, сонан соң
И.Г.Песталоцций мен А.Дистервергтің еңбектерінде тереңдетіледі.
Н.Г.Чернышевский еңбектерінде оқу үрдісіне оқушылардың танымдық
ізденімпаздылығына арқа сүйеудің маңыздылығы туралы көптеген пікірлер
айтылады. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді адам болғысы келсе, -
деп жазды ол, - өз бетінше ізденіп оқу арқылы білім алуға тиіс
(Чернышевский, 1940). Білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мектепті қазіргі кезеңдегі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да, іскер, жігерлі де
батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс
қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп - қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады.
Тәрбиенің сан-саналы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын,
күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер
ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы - бастауыш мектеп. Бастауыш
саты - білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады.
Келешекте жалпы білім алумен кез-келген арнаулы мамандықтарға талпынудың іргетасы осы бастауышта қаланбақ. Сондықтан оның сипаты мен мазмұны, оқытудың әдістері мен формулалары қазіргі жағдайда жан-жақты талданып отыр. Өйткені баланың жеке бас қасиеттері, оның адамгершілігінің, белсенділігінің қалыптасуы мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш сыныптарда жүзеге аспақ. Оқушының рухани күш-қуаты мен ерік-жігерінің, шығармашылық қабілетінің, жалпы мүмкіндіктерінің ашылар кезі.
Мұғалімнің ең үлкен міндеті: бала өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға
дейін оны назардан тыс қалдырмау, шығармашылық бағыт-бағдар беруі қажет.
Ия. Бастауыш мектеп ең алдымен оқуға үйретуі тиіс екенін тәжірибе көз
жеткізе дәлелдеп берді. Бұл туралы аса көрнекті педагогтар - Ян Амос
Каменский, К.Д.Ушинский, Ф.А.Дистерверг жазған болатын.
Бастауыш мектептің аса маңызды міндеті-оқушыларға берік білім мен дағдылардың белгілі бір дәрежесін беру.
Бастауыш сыныптарда оқу жылдары - адамгершілік, интеллектуалдық,
эмоциялық, дене, эстетикалық дамудың тұтас кезеңі; Бұл кезең бала меңгеруге
тек ертең әзірленбей, бүгін бай рухани өмір сүрген кезде ғана жай бос сөз
болып қалмай, нақты іске айналатын болады.
Еліміздің мектептерінде бастауыш сыныптардың талай сан мыңдаған тамаша мұғалімдері бар. Олардың әрқайсысы бала үшін тек білім шұғыласы ғана емес, сонымен бірге осы ұғымның нағыз мағынасындағы өмір ұстазы, мұғалімі.
Бастауыш мектеп оқушыға білімнің көлемін берік беруге тиіс. Бұл
мәселедегі қандай да болсын айқын болмаушылық пен белгісіздік тек бастауыш
мектепті ғана емес, сонымен бірге оқудың бұдан кейінгі буындарын да
әлсіретеді. Балаға берілуі тиіс білімнің, дағдылардың, практикалық
әдеттердің шеңберін нақпа-нақ анықтамайынша мектеп жоқ деген сөз.
Бастауыш мектеп алдында тұрған бүкіл міндеттің маңыздылығына
қарамастан, мұғалімнің нерв жүйесінің қауырт қалыптасу кезеңін бастан
кешіріп отырған адаммен істес болатынын естен шығаруға болмайды.
Шығармашылық тұлға негізі бастауыш сыныпта қаланатыны анық. Осы жастағы балалар бойында шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. Тек өмір тәжірибесінің, дара дүниетаным, дара эстетикалық көзқарастың
жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті ашып көрсете алмайды. Бұлақ көрсең, көзін аш деген халқымыз. Жалпы шығармашылық туынды өмірге келгенге дейін ұстаз шәкірттің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы, бапкері болуға тиіс. Оқушы шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-аналар тарапынан қолдау тауып отыруы тиіс.
Біздің байқағанымыз, бастауыш сыныптарда шығармашылықпен жұмыс істеуге
үйренген оқушы жоғары сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне болсын бейім болады. Олар жаңа идеяға проблемеларды өздігінен шешуге тырысады.
Шығармашылықтың түрлері өте көп. Кез-келген шығармашылық істе орындаудың негізгі үш деңгейі бөлініп көрсетілуі керек: идеяны игеру және негіздеу, тапсырманы техникалық өңдеу және практикалық жұмыс, объектіні жұмыста жасап көру және шығармашылық шешім қорытындысын бағалау.
Балалар төрт жыл бойы бастауыш мектептің оқушылары болады, төрт жыл
бойы мен оларды оқытып, тәрбиелейтін боламын. Осы күннің қарсаңында мені: Бастауыш мектеп деген не деген ой мазалады. Бастауыш мектептің үлкен шешуші ролі туралы көп айтылып жүр.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
дамыту
Қазіргі уақыттың негізгі талаптарының бірі - білімді, әлемнің
бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасайтын жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру. Қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық мүмкіншілігіне байланысты.
Қазақстан Республикасының Пррезиденті Н.Ә. Назарбаев Республика білім
және ғылым қызметкерлеріне ІІ съезінде сөйлеген сөзінде білім беру ісін
реформалауда стратегиялық міндеттердің бірі шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу екендігіне баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық, адамдық, отанды сүйе білу сияқты гумандық сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғандығын ерекше атап өтті.
Гуманизациялаудың түпкі мақсаты - оқушыны жан - жақты танымдық
ұмтылысы бар субъект етіп, шығармашылық тұлға етіп қалыптастыратын дамуға апару.
Бүгінгі таңда білім сапасының алдында жүйеленіп дайындалып берген
білімді, дағдарды меңгеретін, қайталайтын ой ғана емес, шығармашылық
бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен
ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың маңызды мәселе екендігін дәлелдейді.
Мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаттары - баланың білім игеру
кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін
белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттары мына нәрселерді
жатқызуға болады :
1. Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау.
2. Қызығушылық және шығармашылықпен таным белсенділігін арттыру.
3. Оқушы мүмкіншілігіне сай шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік
тұрғыда жүйелі түрде орындату.
4. Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар
мен қарама - қайшылықтарды есепке алып зерттеу.
5. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен
өткізу.
Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан - жақты дамыған, шығармашыл жеке
тұлғаны тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Жаңалыққа деген қызығушылық - басты ішкі талпыныс болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларында жаңа, өзі білмейтін іске деген қызығушылық басым болады. Ондай істер баланың бар ақыл - ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше қуат береді.
Қызығушылықтың арқасында білім де, оны игеру үрдісі де, интелекті
дамытуда қозғаушы күш және жан - жақты дамыған адам тәрбиелеуде маңызды
фактор болуы мүмкін. К. Д. Ушинский: Еріксіз көндірумен, күштеумен алған білім дамыған ақыл тудыра қояр ма екен? - деген. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру қажеттігі туралы
И. Я.Лернер жазған болаты, қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі.
В. В. Давыдов Жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр, жеке
тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және қабілеттігіне
байланысты деп есептеген.
Б. Д. Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді : Шығармашылық - бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрыңғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің соңғылығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін - өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға
болады.
Әрине, мәселе тек басты ұғымның мәнін түсінумен шектелмей, оның
мүмкіндіктеріде зерттелген. Айталық, оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері В. В. Давыдов пен В. В. Репкин еңбектерінде қарастырылады. Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де
қалыптаса бастайды. Бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі. Бастауыш мектепте
шығармашылық қабілеттері оқу әрекетінде көрінеді, даму өнімі - оқуға
құштарлық, ынталық. Жасөспірімдік кезінде оқушы оқу әрекетінің жеке - дара
субъектісі ретінде дами бастайды, В. В. Давыдов шығармашылық тұлғаның
сипаттамасы деп осыны есептейді.
Ендеше, оқыту негізгі ерікті қызығушылық жағдайда болуы керек.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты - оқушыда өз жеке
білім траекториясын тыңдау қабілеттігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни, педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін
әрекетіне бағытталу қажет. Шығармашылық әрекет - оқушыны өз жеке
шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет.
Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашуы: оқушы өзін белгілі бір
жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді, бұл оған белгілі бір пән
төңірегіндегі қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Шығармашылық әрекет оқушыны өзіне тарта, баули түседі.
Оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік - дағдыларды меңгерумен
бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан - жақты дамыту - бүгінгі күннің талабы.
Шығармашылық бұл шынай өмірде баланың өзін - өзі тануы.
Жалпы білім беру үрдісінде: - жаңа педагогикалық технологияларды ендіре отырып оқыту үрдісін демократияландыру және ізгілендіру, субъект қатынастар қалыптастыру, сабақтағы оқушының шығармашылық рөлін арттырып, еркіндігін қамтамасыз ету, сол арқылы оқушылардың даралық интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін, бейімділіктерін ашу және дамыту.
Шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде :
oo мәселені қарастырудағы қырағылық көрегендікті;
oo ақылдың икемдігі, ойдың орамдылығы;
oo әрекетті бағалай білуді қарастырады;
Адам әрекеті:
- шығармашылқтардағы қарама - қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайлардың болуы;
- шығармашылық тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы.
Шығармашылықтың негізгі сипаты жаңалық ашуға және тәсілдер табуға
ұмтылу деп айтуға толық негіз бар. Шығармашылыққа, жаңа, тың нәрсе жасау
тән десек, ертеден белгілі нәрсені қайталауды немесе көшіруді шығармашылық
деп айтуға болмайды, бірақ бұрыннан белгілі, таныс нәрселердің өзінен
қандай да бір ерекшелік табу, оны жаңаша түрде жасау, ерекше қасиеттерін
табу шығармашылыққа тән құбылыс деуге болады.
Оқыту сабақтарының шығармашылық сипаты оқушының танымдық белсенділігін оятып, шығармашылық қабілеттерінің дамуына, тәртіптілік пен жолдастыққа, адамгершілік қасиеттеріне әсер етеді. Ұжымдық сабақтарда өзінің сыныптасының кемшілігін көруге, оған достық қолын созуға, өзгелердің існен сабақ алуға, әлеуметтік ұстанымның қалыптасуына өз ортасының пікірінің әсері зор. Мұндай сабақтарда оқушылардың ұжымдық ой - пікірлері қалыптасып сыныптағылардың пікірі бойынша ортақ тұжырым жасауға үйренеді. Ортақ іске өзін - өзі қосады, жолдасының жауабына пікір айтып, бағалауға үйренеді. Оқушының өзіндік жұмысы талқыланады. Шығармашылық тапсырмалар орындауда шағын топтармен жұмыс жасау - бұл
ең әйгілі стратегиялардың бірі , өйткені ол оқушылардың жұмысқа қатысуына,
ынтымақтастық дағдысын тәжірибеден өткізуде, тұлға аралық өзара қарым -
қатынаста (белсенді тыңдау, жалпы пікір қалыптастыру, түрлі көзқарастың
шығуына рұқсат беру, өзгені тыңдап, өзін тыңдата білу) зор мүмкіндіктер
береді.
Топпен жұмыс жасауда аудиторияны үнемі айналып өтіп, тек қажет болған
жағдайда ғана көмекке барыңыз. Шағын топта қандай дағдыларды меңгеру
керектігін сезінуге мүмкіндік беріңіз.
Оқушыларды топтарға бөлуде, тәжірибелі әдістемешілер топ құрамын әр
түрлі, яғни әр түрлі мүмкіндіктегі күшті, орташа және әлсіз оқушылардан
құралуын қамтамсыз етеді. Әртекті топта шығармашылық ойлау ынталандырып
отырады. Оқушылар уақытының көп бөлігін өз көзқарасын ұсыну, мәселелерді
жан - жақты талқылау және сұрақты құрастыруды үйренуге жұмсайды. Мұндай
топтар оқушылар арасында жүйелі қарым - қатынас орнатады.
Топ құрамын ұзақ уақыт бойы өзгертпей сақтау топ ішіндегі шеберліктің
қалыптасуына ықпал етеді. Сондай - ақ топ құрамын ауыстыру барлық оқушыға түрлі адамдармен жұмыс жасауына мүмкіндік береді. Сонымен бірге топ мүшелерін әр түрлі ролдерге бөлуге болады. Рөлдердің бөлінуі кез - келген
оқушыны жұмысқа белсенді атсалысуына итермелейді. Егер топ құрамын тұрақты сақтаса, онда оқушылар арасындағы ролді ауыстырып тұруға болады.
Шағын топтардағы жұмыс тәсілін пайдалану арқылы тапсырмалады орында:
- Тапсырманың әр кезеңін орындауға қанша уақыт бергеніңізді
жариялаңыз.
- Оқушыларды шағын топтарға бөліп, қажет мысалдарды, мәліметті
таратыңыз, содан кейін тапсырманы орындауға кірісуін сұраңыз.
- Бір топтан екінші топқа жылжып отырыңыз және оқушыларға топтағы
жұмыс ережесін орындауға көмектесіңіз.
- Топтағы жұмысты аяқтаған соң, тапсырманы орындаудың нәтижесі
жөнінде баяндау үшін топ өкілдеріне сөз беріңіз. Плакаттар, кестелер,
суреттер және өзге де көрнекі құралдарды пайдаланғандарды қошеметтеп
отырыңыз. Сіз өзіңіз де әр түрлі топтың тапсырманы орындау нәтижесін
енгізетін кесте жасап алсаңыз болады. Оқушының шығармашылық қабілеті практикалық әрекеттері, ізденімпаздығы арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар жаңа технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен
оқушы арасында ынтымақтастық қатынас қалыптасады.
А. Байтұрсыновтың пікірі бойынша, бала білімді тәжірибе арқылы
өздігінен алуы керек. Мұғалімнің қызметі - оның білімінің, шеберлігінің
ұзақ жолды қысқарту үшін, ол жолдан балалар қиналмай өтуі үшін, керек
білімді кешіктірмей, кезінде беріп отыру үшін, балаға жұмысты әліне қарай
шағындап беру мен бетін белгілеген мақсатқа қарай түзетіп отыру керек -
деген. Осы тұрғыдан қытай халқының мақалында: Тыңдасам ұмытамын, көрсем есте сақтаймын, жазсам түсінемін деген екен.
Мұғалім бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес,
бағалаушы емес, танымдық іс - әрекетін ұйымдастыратын ұжымдық шығармашылық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ған оқушы интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Оқушылардың шығармашылығын, ізденімпаздығын қалыптастыруда сыныптан
тыс, жеке, ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда шығармашылық, пәндік апталықтар мен олимпиадалар, пәндік үйірмелер мен факультативтік сабақтардың, ата - аналармен біріктірілген сабақтардың маңызы зор.
Барлық жұмыстарда оқушылардың қалауы, таңдауы мен ұсыныстарын ескеру
қажет.
Оқушылардың танымдық ізденімпаздығы мен белсенділігін, шығармашылқ
бағыттылығына негізделген жұмыс түрлерін пайдалану - олардың танымдық
қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Бастауыш буында шығармашылықтың алғашқы сатысын іс - әрекет және ойын
арқылы бастаған дұрыс. Сондықтан сабақты қызығушылықты ояту кезеңінде
суретті ойындар, сөзжұмбақтар т.б. тәсілдерімен бастап оны тақырыпқа
байланысты етеп алған дұрыс. Оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін, үнемі шығармашылық тапсырма - міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн. Шығармашылық
жаттығу, ойын тапсырмалардың мазмұнын балалардың жас ерекшелігіне,
қызығушылығына үйлесуі керек. Мұғалімнің ең үлкен міндеті бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмай, шығармашылық бағыт - бағдар беріп отыру.
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар : Сәтсіздікке ұшыраймын,
қолымнан ешнәрсе келмейді деген қорқыныш сезім, екінші - өзіне тым риза
болмаушылық сезімі, үшінші жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың
жолдарын табу :
- оқушылардың шығармашлықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде,
үйде қолайлы жағдай жасау;
- шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптасытрып
отыру.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылығын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс - тәсілдерді қолдануға болады.
Олар мынадай :
- тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау, арнаулы бір тақырыпта
пікірталас тудыру;
- логикалық ойлауын дамытатын ойын тапсырмаларды шешу;
- бергілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есетер
құрастыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын мәтін, әңгіме құрау)
- әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу;
- қиялдау арқылы сурет салғызу;
- ұнатқан кейіпкерлеріне мінездеме беру (ақтап алу, қаралау);
- мәтін, әңгіме, ертегіні өз бетінше аяқтау.
Осындай жаңа технологиялардың әдіс - тәсілдерін қолдану арқылы
оқушылар шығармашылығын арттыруға үлес қосуға болады.
1.3 Оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту формасының тиімді әдісі ретінде.
Қазіргі кезде мектеп тәжірибесінде сабақтың қалыптасқан дәстүрлі түрлерінен басқа , дәстүрсіз түрлері де пайда болуда.Ол, әрине қоғамның жаңару, жетілдіру жағдайында білім беру саласын реформалаумен тығыз байланыста іске асуда.Оқыту жұмысын ұйымдастырудың мұндай дәстүрсіз түрлері көбінесе оның жеке әдістеріне негізделіп құрылуда.
Оқыту жұмысын тек сабақ арқылы ұйымдастыру мүмкін емес.Сыныптық -сабақ жүйесінің негізгі кемшілігі - оқушылардың дара ерекшеліктерін дамытуға жеткілікті мүмкіндіктердің болмауы - оқытуды ұйымдастырудың басқа жолдарын іздестіруге себеп болды.Сондықтан оқушылардың сыныптық-сабақтағы танымдық әрекетін дамыту, толықтыру және оқушылардың өзіндік шығармашылық белсенділіктерін, қабілеттерін арттыру мақсатында оқыту жұмысын ұйымдастырудың қосымша түрлері қолданылады.Олардың қатарына семинар, экскурсия, факультатативтік, қосымша, конференция сабақтары, үйдегі оқу жүмысы, тәжірибелік -зертханалық және пәндік үйірме жұмыстары, олимпиада, сынақ және емтихан, өзіндік жүмыс түрлерін жатқызуға болады.
Семинар сабақтары көбінесе оқылған лекция тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді.Тақырып сұрақтарына сай пікір алмасу, өз көзқарастарын дәлеледеу, мұғалімдерге оқушылардың оқу материалын қаншалықты меңгергенін, соған орай сенімдері мен түсініктерінің қалыптасқандығын бақылап, тексеріп, бағалап және бағыт-бағдар беріп отыруға мүмкіндік туғызады.Семинар сабағын өткізу барысында мұғалім проблемалық жағдай туғызып, талқыланып отырған сұрақтарға оқушылардың қызығушылығын оятып, олармен ақылдаса отыра оны талдаудың жоспарын құрады және ұжымдық ізденушілік әрекеттеріне қолайлы жағдай туғызады.
Экскурсия жұмысының мақсаты - оқушылардың сабақта алған теориялық оқу материалдарын практикамен жалғастыру, бекіту.Сондықтан оқыту процесінде оның маңызы зор.
Ол барлық оқу пәндерінде , әсіресе физика, химия, биология, тарих сабақтарында кеңінен қолданылады.Бұл оқушылардың оқу процесін бақылай білуге жаттықтырады және оқу материалын өмірмен байланыстыра алуға үйретеді.Оқытуды экскурсия жолымен ұйымдастырудың үш түрі бар: Біріншісі - кіріспе экскурсия деп аталады.Ол сабақта күрделі тарауда тақырыптарды өтер алдында үйымдастырылады.
Екіншісі - ілеспелі экскурсия деп аталады.Ол белгілі бір тақырыпқа арналып, сабақ барысында оның орта шенінде немесе өн бойында жүргізіледі. Үшіншісі - қорытынды экскурсия.Ол күрделі немесе тақырыпты өтіп болғаннан кейін оқушылардың сабақтар жүйесінде алған теориялық білімдерін пысықтау,бекіту мақсатын көздейді.ХVШ ғ. Францияның атақты ғалымы Жан-Жак Руссо балалардың сезімін дамыту үшін, олармен табиғатқа экскурсия жасау қажеттігін дұрыс деп тапты.Оқытудың бұл түрі тек XIX ғ. бастап қолданыла бастады. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың факультатив түрі оқушылардың сұранысы мен қызығушылығы негізінде әртүрлі пәндерге байланысты ұйымдастырылады.Оның қызметі көпжақты: оқушыларды ғылымға қатыстыра отырып, олардың дүниетанымын тереңдетеді және кеңейтеді; белгілі бір пәнге қатысты танымдық қызығушылықтарын тұрақты қалыптастырады.Оқушылардың пәнге бейімділігін ескере отырып, факультативтік оқуды олардың қалаған мамандықтарына сай психологиялық және практикалық дайындығын арттыру және кәсіби бағдарын қалыптастырудың нәтижелі формасы ретінде қолдануға болады.Ол оқудың жоғары ғылыми деңгейін қамтамасыз етіп, оқушылардың өзіндік білім алуы мен шығармашылық дамуына да ықпал етеді.Оқушылардың факультативтік оқуда алған білімдері мен дағдылары сабақтарда белсенді қолданып, олардың міндеттері , мазмұны мен әдістері арасындағы өзара байланыс логикалық тұрғыда іске асса, онда оқу жүйесінің нәтижесі анағұрлым артады. Конференция ретінде өткізілетін сабақ түрі кейбір тақырыптарды меңгерту, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатын көздейді.Оқу жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің тағы бір міндеті - оқушылардың сабақтан тыс кездерінде танымдық әрекеттерін тереңдету, үлгермеушілікті болдырмау.Сондықтан кейбір оқушылардың дарын-талаптарын, ғылымға бейімділігін немесе сұранысын сабақ барысында толық қамтамасыз етіп,жағдайлар жасауға әр кезде мүмкіндік бола бермейді.Ол үшін оларға үйірме мен ғылыми жұмыстарын ұйымдастырудың маңызы бар. Пәндік үйірме жүмыстары сабаққа қарағанда бағыты, мазмұны, ұйымдастыру тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшеліктері бар.Олар оқушылардың қызығушылығы мен пәндерге бейімділігін дамытуда және тапсырылған жұмыстарды нәтижелі орындауға қолайлы жағдай туғызып отырады.Оқушылардың пәндік үйірме жұмыстары оқыту процесін жандандырып, оның сапасын көтеруге әсер етеді.Үлгере алмаушылықты жою үшін жеке немесе бір топ оқушылармен қосымша және консультация сабақтары да ұйымдастырылады.
Сынақ жүмыстарын жоғары сынып оқушыларына енгізудегі мақсат -бағдарламадағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін орнықтыру.Сынақ жүмыстары өзінің ұйымдастыру ерекшелігіне сай оқу жұмысынан тыс оқушылардың өздігінен білім алуын жалғастыруға ықпал етеді.Сынақты ұйымдастыру оқушылардың жеке жауаптары, бақьлау және топтық, практикалық - лабораториялық жұмыстары, тақырып бойынша шығарма және баяндама жазу түрінде жүргізіледі.
Үйдегі оқу жұмысы - оқушылардың үйде өз бетімен орындайтын оқу жұмыстары сыныпта өткен сабақтардың жалғасы ретінде саналады.Сондықтан да оны кейде оқыту процесінің бір компоненті ретінде қарастырылады.Оқушының үйдегі оку жұмысын сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып, толықтырып отырса, онда олардың алған білімдері терең және берік болады.Оның маңызы оқыту жүмысын ұйымдастырудың сабақтың басқа түрлеріне қарағанда ерекше.Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор.Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушылардың дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен білім алуға жүйелі түрде дағдыланады.Соның негізінде білім мен біліктілік өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл- ой әрекетінің жеке дара дәстүрі қалыптасады.
Оқушылардың өзіндік жұмыстары.
Оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарының маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда оқушылардың үзіліссіз білім алу міндеттерін жетілдіруге сай мектеп мұғалімдеріне олардың ойлау қабілеттерін одан әрі арттыру, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, сонымен қатар өзіндік жұмыстарына қатысты іскерліктері мен дағдысын тәрбиелеу талап етілуде.Ол үшін өзіндік жұмыс оқушылардың тек үй жұмысын орындау барысында ғана емес,оқыту процесінің өн бойында өз орнын табуы тиіс. А.Байтұрсынов : оқушының өзіндік жұмысының маңызын бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керектігін атап айтқан болатын.Жалпы білімге деген құштарлық- кез келеген сыныптағы балаға тән қасиет.Күн сайын жаңа бір нәрсені білуге ұмтылу -бала үшін зор қуаныш, үлкен мерей. Ал,В.Г.Лембергтің пікірінше,өзіндік жүмыстарды ұйымдастыру мына шарттарға байланысты:
жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
жұмыстың жемісті аяқталуына оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
жұмысты өз еркімен,қалауымен орындауы.
Оқушының-таным әрекетін арттырудың тиімді құралдарының бірі- оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті.Өзіндік жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары ,сөзсіз,ой еңбегінің мәдениетімен байланысты.Білімді игеру барысында оқушы кездесетін қиыншылықтарды жеңуде табандылық еске сақтау,кітаппен жұмыс,байқау және жазба жұмысын жүргізе білу,ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру,өзін бақылай білуі керек.Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
мұғалімнің нақты тапсырмалар ,нұсқаулар беруі;
жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
мұғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері;
олардың жүмысты өз еркімен және қалауымен істеу,оған әсер ететін
мотивтер.
Өзіндік жұмысты мұғалімнің дұрыс басқара білуі және оқушының дербестік әрекетінің деңгейінің артып отыруы- осы жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады.Оқушылардың дербестігінің даму деңгейіне қарай өз бетінше істейтін жұмыстарды репродуктивтік және шығармашылық деп арнайы екі топқа бөлуге болады.Оқушының өзіндік әрекетінің нәтижесінде оның бойында мынадай қасиеттер қалыптасады:
1. Өзбетінше ойлану біліктері мен ізденімпаздығы.
2. 0қуға деген қабілетінің артуы.
3. Берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру.
4. Басқа оқушылардың түсіндірмелеріне сын көзбен қарау.
5. Өз ойының дербестігі.
Оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеу, бақылау, жаттығу, экперимент жүргізіуі іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру. Репродуктивтік жұмыстарға - оқушының дайын үлгіге қарап жасайтын жүмыстары(көшіріп жазу,жаттығулар, мұғалімнің сұрақтарына жауап беру, оқулықтағы мәтінмен жұмыс істеу, сабақ үстінде орындаған тапсырмаға ұқсас тапсырманы үйде орындау т.б.) жатады. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының жоғарғы формасына олардың өз еркімен жаңа амал- тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады. Шығармашылық жұмыстар -оқушының өздігінен баяндама , реферат, модельдеу, көрнекі құралдар жасауы т.б.Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда, болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл атқарады,ойлауды жандандырады және оқып үйренуде оқушылардың жалпы белсенділігін арттырады.Оқушылардың әртүрлі өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің белсенділігін арттыруға болады. Оқушылардың танымдық белсенділігі - оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті.Оқыту процесінде оқушының белсенділігі екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз-оқушы әрекетінің сыртқы көріністері(белсенді қимыл қозғалыстары, мұғалімге зейін қойып қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Оқушының ішкі белсенділігі - оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Оқушының өзіндік жұмысы оқу материалдарын нығайта түсу,жаңа материалды игеру мақсатын көздейді.Оқушыларды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға үйрету,бүгінде көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша XXIғ. іске асыруға тиісті өзекті проблемасы болып табылады.Р.Г.Лемберг , Е.Я.Голант, Д.Н.Богоявленский, Л.В.Занков және тағы басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өзіндік жүмыс оқушылардың өзін-өзі бақылауын қалыптастыру,ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде анықталады.Соңғы онжылдықта өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық, әдіснамалық проблемалары көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып, әртүрлі бағыттарда қарастырылады:
оқуды белсендіру құралы ретінде (Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый);
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға бағытталған теориялық тұжырымдамалар (И.Я.Лернер, М.И.Махмутов);
дербестік- өзіндік ұстаным, рухани практикалық білім ретінде ;
дербестік жеке тұлғаның қасиеті мен сапасы ретінде (К.А.Абульханова, К.КПлатонов);
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік іс-әрекетін қалыптастыру проблемасын ғалымдар А.Х.Аренова, А.Я.Савченко айналысты.Өзіндік оқу іс- әрекеті оқу үрдісінің ішкі жүйесі ретінде оқушылардың өзіндік
шығармашылық іс-әрекетінің құрамдас бөлігі болып табылады.Өзіндік іс-
әрекеттің қажеттілігі оқушыны ойға жетелеуінде, ойланта отырып өзіндік
ойының қалыптасуы оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға қанат бітіреді, қиял береді. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік оқу іс- әрекеті ұғымын дамытуды біз философиялық категориялар бірлігінде қарастырамыз:
іс- әрекет - бұл жалпыға ортақ;
танымдық іс-әрекет-оқу іс-әрекеті- жалпы;
оқушылардың өзіндік оқу іс- әрекеті- жеке;
Іс-әрекеттің негізінде танымдық іс әрекет дамиды.Танымдық іс- әрекет өзіндік оқу іс- әрекетіне айналып, жеке тұлғаның интегративті білімін қамтамасыз етеді.Ғылыми педагогикалық зерттеулерде "өзіндік жұмыс" ұғымына бірнеше анықтамалар берілген:
оқыту үрдісінде енгізілген оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің
тікелей қатысуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жағдайда оқушылар саналы түрде тапсырманың мақсатына қол жеткізуге өздерінің күштерін пайдалану және танымдық іс- әрекеттерінің нәтижелері арқылы іске асады (Б.П.Есипов);
оқушылардың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің бақылауынсыз
орындауы (Р.М.Микельсон);
өзіндік оқу іс- әрекеті дегеніміз- бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін- өзі бақылауы,өзін-өзі бағалауы негізінде педагогикалық үрдіске қатынасушылардың өзара іс-әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі(А.Х.Аренова);
Өзіндік жұмысқа бейімдеу - оқушыны өзін-өзі дамытатын белсенді тұлға ретінде өзін тануға,өзіндік дамуға, өзін бақылап бағалауға қабілетті,мұғаліммен тең диалогтық қарым -қатынасқа түсе алатын тұлға ретінде қалыптастырушы фактор.Біздің пікірімізше оқушыларды өзіндік жұмысқа бейімдеу тиімді болу үшін мынадай шарттар керек:
өзіндік жұмыстың мәні мен қызметтері нақтыланып ашылуы;
өзіндік жұмысқа бейімдеуге арналған арнайы дидактикалық жүйе
жасалынуы;
тиімді қызмет ететін және дамытуға қабілетті арнайы жүйе анықталып
тэжірибелік сынақтан өтілуі
Өзіндік жұмыстың түпкі мақсаты оқушының оқу - танымдық тапсырмаларды өз бетінше орындауы арқылы өзінің оқу процесін жетілдіруі.Біз анықтаған жүйенің өзіндік жұмыс блогына:өзіндік әрекет, өзіндік басқару және өзіндік бағалау компоненттері жатды.
Өзіндік әрекет блогының мақсатына өзіндік жұмысқа бейімдеуді жүзеге асыратын әрекет қимылдарды оқушының өзінің таңдап алуы, оларды алдын-ала жоспарлауы жатады.Өзіндік әрекет білім беру процесінің барлық кезеңдерін қамтуы тиіс, оның мақсатын айқындаудағы мұғалімнің миссиясы оқушының оқыту процесіндегі өзінің ролін мойындауына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС - ӘРЕКЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... .8
1.1 Оқушылардың шығармашылық іс әрекетін қалыптастырудың бастауыш
сынып - психологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9 1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту формасының тиімді әдісі ретінде..11
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
МЕН ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .45
2.1 Оқушының танымдық қызметіндегі мұғалімнің шеберлігі ... ... ... ... ... ... 45
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының өз бетімен жұмыс жасау біліктіліктерін қалыптастыру мәселесінің мәні мен қазіргі теориялық және әдістемелік жағдайы.
2.3 Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру әдістемесінің
нәтижесі және әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының "Білім туралы"
Заңында атап өткендей, білім беру жүйесінің негізгі міндеті -баланың рухани
және тәндік мүмкіндігін дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен шығармашылық
әлеуетінің дамуына жағдай жасау. Қоғам алдындағы тұрған мақсаттардың бірі-білім беру жүйесін түбегейлі жаңарту, әсіресе бастауыш сыныптарын
дамытуға байланысты білім берудің жаңа үлгісін таңдау. Еліміздің болашағы -ұрпақ тәрбиесінде. Ғылым адам баласы ойсанасының дүниетанымының өсуіне байланысты дамып, қалыптасуда. Оқушыларды өмірге дайындау, өздігінен жұмыс жасау мақсатында оқу-тәрбие ісінде өзгерістердің қыры мен сырын терең білу міндеттерін айқындау, сонын ішінде ортада кейін білім беруде тәжірибесіне сүйену - бүгінгі көкейкесті мәселе. Бұл жерде негізгі мәселе - оқытудың теориялық негіздерін есепке ала отырып, ортадан кейінгі білім берудегі мектептердің өзіндік жұмысын дамыту, жолға қою болып отыр. Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі жаңаша ой-пікірлер мен педагогикалық көзқарастардың қалыптасуы оқушының өзіндік жұмысы мен айналасуына мүмкіндіктер туғызуда. Кейінгі кезде өзіндік жұмысты дамыту, алға қою, оларды зерттеу жан-жақты толыға түсуде. Қазақстан Республикасы Білім туралы заң қабылдануы оның негізінде Білім мемлекеттік бағдарламасы Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатыдағы білім мазмұнының тұжырымдамасы қабылданып, еліміздің өркендеуі әлемдік жетістіктерге көтерілуі, оқушыларының өмірге, білімге көзқарасын қалыптасуы, оның педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дұрыс басқару қазіргі кезде объективті қажеттілік оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыру - өз бетінше жұмыс жасауды жетілдіру - ұйымдастырудың негізі болып табылады. Сондықтан бұл мәселе оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде ғылыми таным әдістері, логикалық ойлау операциялары, өз бетінше жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық негіздерін анықтауды қажет етеді.[1] Бұл мәселенің маңыздылығы оның қажеттілігін Р.Г.Лемберг, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Т.Сабыров, Ж.Қоянбаев т.б. ерекше мән береді.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардағы оқу тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың шығармашылық іс -әрекетің қалыптастыру үрдісі.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты.
Оқушылардың шығармашылық іс -әрекетін қалыптастырудың жолдарын
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- Оқушылардың шығармашылық іс әрекетін қалыптастырудың бастауыш сынып - психологиялық сипатын анықтау.
- Оқушылардың шығармашылық іс -әрекетін қалыптастырудың ерекшеліктерін нақтылау.
- Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру-дың жолдарын
қалыптастыру.
- Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың әдіс тәсілдерін қолдану.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, бастауыш сынып, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқушылардың оқудағы өзіндік жұмыс және сабақтан тыс іс -әрекет нәтижелерін бақылау.
Зерттеу болжамы: мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда өзінің басшылық әрекетін олардың талап - тілектеріне сәйкес ойдағыдай ұштастыра білуі қажет. Сонда мұғалімнің басшылық әрекеті кемімейді, қайта күрделеніп, арта түседі. Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды, басқалардан гөрі, оқуда
артта қала береді.
Зерттеу жұмысының базасы: Шымкент қаласы Қорқыт ата атындағы №22 жалпы орта білім беру мектебі, бастауыш сыныптар.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, 2-бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС - ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Оқушылардың шығармашылық іс әрекетін қалыптастырудың бастауыш сынып - психологиялық сипаты
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу деп түсіну керек.
Философиялық сөздікте шығармашылық қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әркеті деп түсіндіріледі. Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім - таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол - білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік қатынастарды қалыптастыру. [5] Шығармашылық қабілоеттілік - бала өз бетінше жаңа, бір бейне құрумен сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық ашу арқылы, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі. Соңғы жылдары шығармашылық психологиясы туралы С.Л.Рубинштейн, Б.М.Кедров, А.В.Брушинский, ал жалпы және арнайы қабілеттіліктер туралы Б.М.Теплов, Н.С.Лейтес, А.Крутецкий зерттеу жұмыстарын жүргізді.[1]
Қоғам өмірінің барлық салаларында күрделі өзгерістер болып жатқан кезде
келешегімізді ойласақ, өмірдің әр қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға,
өнерге, мәдениетке берілген қабілетті жастарды іріктеп, олардан
интеллектуалды орта құру жағдайын ойластырған жөн. Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек, дарындыларды іздеп тауып, олардың
шығармашылық қызметіне көмектесу қодан келерлік іс. Шығармашылық қабілеттің балада қалыптасуы кең диапазонды: ақыл - ой қалыстығынан бастап жоғары дәрежедегі таланттылық, жалпы дарындылыққа дейінгіні қамтиды. Сондықтан да барлық оқушыларды бір нұсқалы бағдарламамен оқытар болсақ, дарынды балалардың қабілеті дамуына зиян келтірген болар едік. Соңғы жылдардың ғылыми зерттеулері (С.Л.Рубинштейн, Я.А.Пономарев, Б.М.Кедров, О.К.Тихомиров, А.Н.Брушинский және т.б.) шығармашылыққа бейім оқушылардан маман дайындау мәселесін, әуелі бастан дарындыларды таңдап алу жағын реттеп алмай және әдейі жасалынған бағдарламалар мен әдістемелер қолданбай шешуге болмайтындығын көрсетті. Білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан, ендігі кезекте бастауыш мектеп кезеңінде ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып шығармашылық қабілеттілікті дамыту қажет. [2]
Білім негізі - бастауышта деп тегін айтылмаған. Қазіргі талап бойынша, баланы басты тұлға деп есептесек, жаңа буын оқулықтарымен жаңаша жұмыс істеуде ізденісті талап ету, орынды және заңды. Өйткені, бастауыш білім
беру сатысы - оқушы дамуының іргетасы, оқу әрекеті қалыптасуының қуатты
жүретін кезеңі. Бала дамуының басты көзі - олардың шығармашылық
қабілеттерін жетілдіру. Олай болса, оқу әрекетіне қойылып отырған бүгінгі
талаптар, ғылыми - әдістемелік ұстанымдар: өзін-өзі тану, шығармашылық,
өзін-өзі дамыту т.б. барлығы да оқушының өздік жұмыстарында олардың шешім жасауына, ой қорытындылауына бағытталған әдістемелік жүйені қажет етеді.
Қазіргі мектептің негізгі міндеті - біршама күрделі, ойы ұшқыр,
шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икесді, жан-жақты дамыған жеке басты тұлға тәрбиелеу.
Ұстаздар осынау ұлы мақсат жолында аянбай еңбек ете бермек. Сабақ
біздің заманымызда да оқытудың негізгі түрі ретінде қала бермек, бірақ оның
ерекшеліктері мен мүмкіндіктері мүлде жойылған жоқ, өзгеріп жаңаруда. Соңғы кездерде сабақ түрлерін жетілдірудің түрлі жолдары пайда болып, оқыту үрдесін ғылыми тұрғыдан басқаруға, оқу технологияларын қолдануға көңіл бөліне бастады.
Балаларды оқыту қоғамдық (әлеуметтік) құбылыс. Оның міндеттері мен
мақсаттары және мазмұны қоғам өмірінің дамуына байланысты өзгеріп отырады.
Оқыту барысында жастарға берілетін білімнің мазмұны мен әдістерін
белгілеуде шешуші роль атқаратын нәрсе - жеке баланың мүддесі емес қоғамдық мүдделер мен қажеттер. Балалрды оқыту-тәрбиенің басты құралы болып табылады. Оқыту арқылы жас
өспірімдерге біліммен қатар белгілі бағытта тәрбие беріледі.
Оқушының білім алуда ілгері қарай басуына себеп болатын негізгі
қозғаушы күш - ол түрлі қайшылықтар (қиындықтар, кедергілер). Бала
білмеуден білуге қарай көшуде әртүрлі қайшылықтар мен қиындықтарға
кездеседі және оларды шешу үшін оқу міндеттерін жүзеге асырады. Оқыту
процесіндегі ең негізгі қайшылық - ол педагогикалық міндет-талаптар мен
оқушының мүмкіндіктерінің (білімі мен дағдысының және дамуының қазіргі
дәрежесі) арасындағы қайшылық.
Балалардың ойлау қабілетінің қалыптасуы - олардың тек жасына ғана емес,
шұғылданатын іс-әрекеті мен олардың түрлі қарым-қатынас жасау
ерекшеліктеріне де байланысты. Мектеп жасындағы балалардың ойлауы оқыту әдістемесі мен мазмұнына байланысты қалыптасады. Қазіргі бастауыш мектеп теретін жаңа күрделі білім оқушылардың теориялық ойлауының негізін қалыптастырады. Оқытудың міндеті-балаларда әлі жоқ жаңа психикалық қасиеттерді де қалыптастыру. Бұл міндетті іске асырудың тиімді жолдарын психологтар мен озат педагогтар зерттеп ұсынуда. (Т.Сабиров. балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері Алматы, 1977. -5-12бет.)
Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды
парасатты, саналы азамат етіп тәрбиелеу - әрбір ұстаздың боршы. Бүгінгі
мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларға
халықтық педагогиканың нәрлі қайнарымен сусындату, әрбір оқушы бойына
ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылық пен кішіпейілділік қасиеттерін
қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналарымен байытуға, қазақ
халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін меңгертуге тиіс.
Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-
тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың жалпы дамуын қамтамасыз етуі керек.
Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені
ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі олардың осы
талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді енгізіп, оны ұйымдастыру формасын түрлендіріп отыру - мұғалімнің басты міндеті екені белгілі. Мұндай
жағдайда мұғалімнің шеберлігі, ұйымдастырушылық қабілет іүлкен роль
атқарады. Кіші мектеп оқушылары үшін мұғалім - еліктейтін, үлгі ететін
абыройлы жан. Олар ұстазының бүкіл іс-қимылына, жүріс-тұрысына, сөйлеу
мәнеріне, адаммен қарым-қатынасына еліктейді. Сондықтан да жауапкершілігі
мол, адал да мейірімді, әділ де парасатты, рухани дүниесі бай педагогтар
ғана балаға білім мен тәрбие беріп, оның жан дүниесіне әсер ете алады.
Бүгінгі таңда ғылым мен техника қарқындап өсіп отырған шақта мектеп
бағдарламасы мен оқулықтарына, олардың барлық жетістіктерін еншізу мүмкін емес.
Осы себептен де мектеп ертеңгі білімнің негізін қалап, оқушылардың
өздігінен ізденіп, білім алуларына мүмкіндік жасауы тиіс. Сапалы және
өздігінен оқып білім алуға баулу негізінде ғана оқушылардан парсатты азамат
тәрбиелеп шығуға болады. Осыған орай, мектеп бітіруші әрбір оқушы ғылым
негіздерінің жаңалықтарымен хабардар болып, кейін сол алған білімі мен
іскерлігін одан әрі дамытуға тиіс. Бұл - өскелең өмір талабы.
Жалпы білім беретін мектептеоде оқу-тәрбие жұмысын жақсарту және білім
мазмұнын жаңарту жайлы Қазақстан республикаасы Білім министрлігі мен Ыбырай Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім Академиясы жасаған тұжырымдамалардың маңызы өте зор. Мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында (1998ж) былай деп жазылған:
Білім мазмұнын жаңартудың ғылыми негізіне бастауыш сынып оқушысын
белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың иесі, оқу әрекетінің
субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа
түсетін автор және жас ерекшелігіне сәйкес өз жасын қалыптастыруға күш
жұмсап, еңбектенетін бала деп қарастыратын, осыған орай, көп қырлы білім-
тәрбие мазмұныны анықтап құруға көмектесетін қазіргі оқыту идеясы алынады.
Бастауыш саты - оқушыда, оның интеллектісі дамуының іргетасы - оқу
әрекеті қалыптасуының қуатты жүретін кезеңі. Оқу әрекетінің мазмұны оқу
тапсырмалары түрінде құрылады. Осы тапсырма түрлерін меңгеру оқушы ойын
тәртіптеп, оның белгілі бір бағытта жүйелі арнамен жүруін қамтамасыз
етеді.
Оқушы әр түрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп орындаудың ортақ
тәсілдерін, өз әрекетін бақылап - бағалауы, нәтижесін эталонмен салыстыруды
меңгереді.
Міне, осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді, жоғары мәдениетті,
жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке адам қажет. Ондай адамды орта және мектеп, жоғары оқу орындары дайындайды.
Жаңартылған білім мазмұны оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға, іскерлігін, өздігінен іздену бірліктерін қалыптастырып жетілдіруге, қажетті әрекет түрлерін (оқу, еңбек, қарым-қатынас, т.б.) меңгеруіне мүмкіндік
беретіндей компонентті құрамда құрылған.
Жалпы білім беретін мектептерде көкейтесті мәселелердің бірі - оқыту
үрдісінде оқушылардың өздігінен жұмыс жүргізу әрекеттерін жетілдіру болып
отыр. Осы әрекеттерді ұйымдастырудың әдістері қандай, оқушыларды біліммен
қаруландырудағы атқаратын ролі оқушылардың өзіндік жұмысында білік пен
дағдыны қалай қалыптастыру, танымдық және шығармашылық қабілеттерін
дамытуға қалай жетекшілік ету керек деген өй пікірлер көптеген мұғалімдерді
қызықтырады. Әрине, бұл мәселелер теориялық және практикалық шешімдерді
талап етеді. Бұл мәселенің кейбір қырлары тамырын тереңге жіберіп көне заманнан бастау алады. Сократтың өзі-ақ оқыту барысында шәкірттердің танымдық белсенділігі мен ізденімпаздылығын арнайы басқарудың маңыздылығын атапкөрсеткенді. Оқытудың күшейту құралы ретінде оқушылардың танымдық ізденімпаздылығы туралы пікір Ян Амос Каменскийдің еңбектерінде, сонан соң
И.Г.Песталоцций мен А.Дистервергтің еңбектерінде тереңдетіледі.
Н.Г.Чернышевский еңбектерінде оқу үрдісіне оқушылардың танымдық
ізденімпаздылығына арқа сүйеудің маңыздылығы туралы көптеген пікірлер
айтылады. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді адам болғысы келсе, -
деп жазды ол, - өз бетінше ізденіп оқу арқылы білім алуға тиіс
(Чернышевский, 1940). Білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мектепті қазіргі кезеңдегі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да, іскер, жігерлі де
батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс
қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп - қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады.
Тәрбиенің сан-саналы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын,
күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер
ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы - бастауыш мектеп. Бастауыш
саты - білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады.
Келешекте жалпы білім алумен кез-келген арнаулы мамандықтарға талпынудың іргетасы осы бастауышта қаланбақ. Сондықтан оның сипаты мен мазмұны, оқытудың әдістері мен формулалары қазіргі жағдайда жан-жақты талданып отыр. Өйткені баланың жеке бас қасиеттері, оның адамгершілігінің, белсенділігінің қалыптасуы мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш сыныптарда жүзеге аспақ. Оқушының рухани күш-қуаты мен ерік-жігерінің, шығармашылық қабілетінің, жалпы мүмкіндіктерінің ашылар кезі.
Мұғалімнің ең үлкен міндеті: бала өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға
дейін оны назардан тыс қалдырмау, шығармашылық бағыт-бағдар беруі қажет.
Ия. Бастауыш мектеп ең алдымен оқуға үйретуі тиіс екенін тәжірибе көз
жеткізе дәлелдеп берді. Бұл туралы аса көрнекті педагогтар - Ян Амос
Каменский, К.Д.Ушинский, Ф.А.Дистерверг жазған болатын.
Бастауыш мектептің аса маңызды міндеті-оқушыларға берік білім мен дағдылардың белгілі бір дәрежесін беру.
Бастауыш сыныптарда оқу жылдары - адамгершілік, интеллектуалдық,
эмоциялық, дене, эстетикалық дамудың тұтас кезеңі; Бұл кезең бала меңгеруге
тек ертең әзірленбей, бүгін бай рухани өмір сүрген кезде ғана жай бос сөз
болып қалмай, нақты іске айналатын болады.
Еліміздің мектептерінде бастауыш сыныптардың талай сан мыңдаған тамаша мұғалімдері бар. Олардың әрқайсысы бала үшін тек білім шұғыласы ғана емес, сонымен бірге осы ұғымның нағыз мағынасындағы өмір ұстазы, мұғалімі.
Бастауыш мектеп оқушыға білімнің көлемін берік беруге тиіс. Бұл
мәселедегі қандай да болсын айқын болмаушылық пен белгісіздік тек бастауыш
мектепті ғана емес, сонымен бірге оқудың бұдан кейінгі буындарын да
әлсіретеді. Балаға берілуі тиіс білімнің, дағдылардың, практикалық
әдеттердің шеңберін нақпа-нақ анықтамайынша мектеп жоқ деген сөз.
Бастауыш мектеп алдында тұрған бүкіл міндеттің маңыздылығына
қарамастан, мұғалімнің нерв жүйесінің қауырт қалыптасу кезеңін бастан
кешіріп отырған адаммен істес болатынын естен шығаруға болмайды.
Шығармашылық тұлға негізі бастауыш сыныпта қаланатыны анық. Осы жастағы балалар бойында шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. Тек өмір тәжірибесінің, дара дүниетаным, дара эстетикалық көзқарастың
жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті ашып көрсете алмайды. Бұлақ көрсең, көзін аш деген халқымыз. Жалпы шығармашылық туынды өмірге келгенге дейін ұстаз шәкірттің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы, бапкері болуға тиіс. Оқушы шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-аналар тарапынан қолдау тауып отыруы тиіс.
Біздің байқағанымыз, бастауыш сыныптарда шығармашылықпен жұмыс істеуге
үйренген оқушы жоғары сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне болсын бейім болады. Олар жаңа идеяға проблемеларды өздігінен шешуге тырысады.
Шығармашылықтың түрлері өте көп. Кез-келген шығармашылық істе орындаудың негізгі үш деңгейі бөлініп көрсетілуі керек: идеяны игеру және негіздеу, тапсырманы техникалық өңдеу және практикалық жұмыс, объектіні жұмыста жасап көру және шығармашылық шешім қорытындысын бағалау.
Балалар төрт жыл бойы бастауыш мектептің оқушылары болады, төрт жыл
бойы мен оларды оқытып, тәрбиелейтін боламын. Осы күннің қарсаңында мені: Бастауыш мектеп деген не деген ой мазалады. Бастауыш мектептің үлкен шешуші ролі туралы көп айтылып жүр.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
дамыту
Қазіргі уақыттың негізгі талаптарының бірі - білімді, әлемнің
бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасайтын жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру. Қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық мүмкіншілігіне байланысты.
Қазақстан Республикасының Пррезиденті Н.Ә. Назарбаев Республика білім
және ғылым қызметкерлеріне ІІ съезінде сөйлеген сөзінде білім беру ісін
реформалауда стратегиялық міндеттердің бірі шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу екендігіне баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық, адамдық, отанды сүйе білу сияқты гумандық сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғандығын ерекше атап өтті.
Гуманизациялаудың түпкі мақсаты - оқушыны жан - жақты танымдық
ұмтылысы бар субъект етіп, шығармашылық тұлға етіп қалыптастыратын дамуға апару.
Бүгінгі таңда білім сапасының алдында жүйеленіп дайындалып берген
білімді, дағдарды меңгеретін, қайталайтын ой ғана емес, шығармашылық
бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен
ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың маңызды мәселе екендігін дәлелдейді.
Мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаттары - баланың білім игеру
кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін
белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттары мына нәрселерді
жатқызуға болады :
1. Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау.
2. Қызығушылық және шығармашылықпен таным белсенділігін арттыру.
3. Оқушы мүмкіншілігіне сай шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік
тұрғыда жүйелі түрде орындату.
4. Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар
мен қарама - қайшылықтарды есепке алып зерттеу.
5. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен
өткізу.
Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан - жақты дамыған, шығармашыл жеке
тұлғаны тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Жаңалыққа деген қызығушылық - басты ішкі талпыныс болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларында жаңа, өзі білмейтін іске деген қызығушылық басым болады. Ондай істер баланың бар ақыл - ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше қуат береді.
Қызығушылықтың арқасында білім де, оны игеру үрдісі де, интелекті
дамытуда қозғаушы күш және жан - жақты дамыған адам тәрбиелеуде маңызды
фактор болуы мүмкін. К. Д. Ушинский: Еріксіз көндірумен, күштеумен алған білім дамыған ақыл тудыра қояр ма екен? - деген. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру қажеттігі туралы
И. Я.Лернер жазған болаты, қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі.
В. В. Давыдов Жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр, жеке
тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және қабілеттігіне
байланысты деп есептеген.
Б. Д. Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді : Шығармашылық - бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрыңғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің соңғылығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін - өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға
болады.
Әрине, мәселе тек басты ұғымның мәнін түсінумен шектелмей, оның
мүмкіндіктеріде зерттелген. Айталық, оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері В. В. Давыдов пен В. В. Репкин еңбектерінде қарастырылады. Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де
қалыптаса бастайды. Бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі. Бастауыш мектепте
шығармашылық қабілеттері оқу әрекетінде көрінеді, даму өнімі - оқуға
құштарлық, ынталық. Жасөспірімдік кезінде оқушы оқу әрекетінің жеке - дара
субъектісі ретінде дами бастайды, В. В. Давыдов шығармашылық тұлғаның
сипаттамасы деп осыны есептейді.
Ендеше, оқыту негізгі ерікті қызығушылық жағдайда болуы керек.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты - оқушыда өз жеке
білім траекториясын тыңдау қабілеттігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни, педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін
әрекетіне бағытталу қажет. Шығармашылық әрекет - оқушыны өз жеке
шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет.
Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашуы: оқушы өзін белгілі бір
жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді, бұл оған белгілі бір пән
төңірегіндегі қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Шығармашылық әрекет оқушыны өзіне тарта, баули түседі.
Оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік - дағдыларды меңгерумен
бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан - жақты дамыту - бүгінгі күннің талабы.
Шығармашылық бұл шынай өмірде баланың өзін - өзі тануы.
Жалпы білім беру үрдісінде: - жаңа педагогикалық технологияларды ендіре отырып оқыту үрдісін демократияландыру және ізгілендіру, субъект қатынастар қалыптастыру, сабақтағы оқушының шығармашылық рөлін арттырып, еркіндігін қамтамасыз ету, сол арқылы оқушылардың даралық интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін, бейімділіктерін ашу және дамыту.
Шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде :
oo мәселені қарастырудағы қырағылық көрегендікті;
oo ақылдың икемдігі, ойдың орамдылығы;
oo әрекетті бағалай білуді қарастырады;
Адам әрекеті:
- шығармашылқтардағы қарама - қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайлардың болуы;
- шығармашылық тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы.
Шығармашылықтың негізгі сипаты жаңалық ашуға және тәсілдер табуға
ұмтылу деп айтуға толық негіз бар. Шығармашылыққа, жаңа, тың нәрсе жасау
тән десек, ертеден белгілі нәрсені қайталауды немесе көшіруді шығармашылық
деп айтуға болмайды, бірақ бұрыннан белгілі, таныс нәрселердің өзінен
қандай да бір ерекшелік табу, оны жаңаша түрде жасау, ерекше қасиеттерін
табу шығармашылыққа тән құбылыс деуге болады.
Оқыту сабақтарының шығармашылық сипаты оқушының танымдық белсенділігін оятып, шығармашылық қабілеттерінің дамуына, тәртіптілік пен жолдастыққа, адамгершілік қасиеттеріне әсер етеді. Ұжымдық сабақтарда өзінің сыныптасының кемшілігін көруге, оған достық қолын созуға, өзгелердің існен сабақ алуға, әлеуметтік ұстанымның қалыптасуына өз ортасының пікірінің әсері зор. Мұндай сабақтарда оқушылардың ұжымдық ой - пікірлері қалыптасып сыныптағылардың пікірі бойынша ортақ тұжырым жасауға үйренеді. Ортақ іске өзін - өзі қосады, жолдасының жауабына пікір айтып, бағалауға үйренеді. Оқушының өзіндік жұмысы талқыланады. Шығармашылық тапсырмалар орындауда шағын топтармен жұмыс жасау - бұл
ең әйгілі стратегиялардың бірі , өйткені ол оқушылардың жұмысқа қатысуына,
ынтымақтастық дағдысын тәжірибеден өткізуде, тұлға аралық өзара қарым -
қатынаста (белсенді тыңдау, жалпы пікір қалыптастыру, түрлі көзқарастың
шығуына рұқсат беру, өзгені тыңдап, өзін тыңдата білу) зор мүмкіндіктер
береді.
Топпен жұмыс жасауда аудиторияны үнемі айналып өтіп, тек қажет болған
жағдайда ғана көмекке барыңыз. Шағын топта қандай дағдыларды меңгеру
керектігін сезінуге мүмкіндік беріңіз.
Оқушыларды топтарға бөлуде, тәжірибелі әдістемешілер топ құрамын әр
түрлі, яғни әр түрлі мүмкіндіктегі күшті, орташа және әлсіз оқушылардан
құралуын қамтамсыз етеді. Әртекті топта шығармашылық ойлау ынталандырып
отырады. Оқушылар уақытының көп бөлігін өз көзқарасын ұсыну, мәселелерді
жан - жақты талқылау және сұрақты құрастыруды үйренуге жұмсайды. Мұндай
топтар оқушылар арасында жүйелі қарым - қатынас орнатады.
Топ құрамын ұзақ уақыт бойы өзгертпей сақтау топ ішіндегі шеберліктің
қалыптасуына ықпал етеді. Сондай - ақ топ құрамын ауыстыру барлық оқушыға түрлі адамдармен жұмыс жасауына мүмкіндік береді. Сонымен бірге топ мүшелерін әр түрлі ролдерге бөлуге болады. Рөлдердің бөлінуі кез - келген
оқушыны жұмысқа белсенді атсалысуына итермелейді. Егер топ құрамын тұрақты сақтаса, онда оқушылар арасындағы ролді ауыстырып тұруға болады.
Шағын топтардағы жұмыс тәсілін пайдалану арқылы тапсырмалады орында:
- Тапсырманың әр кезеңін орындауға қанша уақыт бергеніңізді
жариялаңыз.
- Оқушыларды шағын топтарға бөліп, қажет мысалдарды, мәліметті
таратыңыз, содан кейін тапсырманы орындауға кірісуін сұраңыз.
- Бір топтан екінші топқа жылжып отырыңыз және оқушыларға топтағы
жұмыс ережесін орындауға көмектесіңіз.
- Топтағы жұмысты аяқтаған соң, тапсырманы орындаудың нәтижесі
жөнінде баяндау үшін топ өкілдеріне сөз беріңіз. Плакаттар, кестелер,
суреттер және өзге де көрнекі құралдарды пайдаланғандарды қошеметтеп
отырыңыз. Сіз өзіңіз де әр түрлі топтың тапсырманы орындау нәтижесін
енгізетін кесте жасап алсаңыз болады. Оқушының шығармашылық қабілеті практикалық әрекеттері, ізденімпаздығы арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар жаңа технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен
оқушы арасында ынтымақтастық қатынас қалыптасады.
А. Байтұрсыновтың пікірі бойынша, бала білімді тәжірибе арқылы
өздігінен алуы керек. Мұғалімнің қызметі - оның білімінің, шеберлігінің
ұзақ жолды қысқарту үшін, ол жолдан балалар қиналмай өтуі үшін, керек
білімді кешіктірмей, кезінде беріп отыру үшін, балаға жұмысты әліне қарай
шағындап беру мен бетін белгілеген мақсатқа қарай түзетіп отыру керек -
деген. Осы тұрғыдан қытай халқының мақалында: Тыңдасам ұмытамын, көрсем есте сақтаймын, жазсам түсінемін деген екен.
Мұғалім бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес,
бағалаушы емес, танымдық іс - әрекетін ұйымдастыратын ұжымдық шығармашылық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ған оқушы интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Оқушылардың шығармашылығын, ізденімпаздығын қалыптастыруда сыныптан
тыс, жеке, ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда шығармашылық, пәндік апталықтар мен олимпиадалар, пәндік үйірмелер мен факультативтік сабақтардың, ата - аналармен біріктірілген сабақтардың маңызы зор.
Барлық жұмыстарда оқушылардың қалауы, таңдауы мен ұсыныстарын ескеру
қажет.
Оқушылардың танымдық ізденімпаздығы мен белсенділігін, шығармашылқ
бағыттылығына негізделген жұмыс түрлерін пайдалану - олардың танымдық
қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Бастауыш буында шығармашылықтың алғашқы сатысын іс - әрекет және ойын
арқылы бастаған дұрыс. Сондықтан сабақты қызығушылықты ояту кезеңінде
суретті ойындар, сөзжұмбақтар т.б. тәсілдерімен бастап оны тақырыпқа
байланысты етеп алған дұрыс. Оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін, үнемі шығармашылық тапсырма - міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн. Шығармашылық
жаттығу, ойын тапсырмалардың мазмұнын балалардың жас ерекшелігіне,
қызығушылығына үйлесуі керек. Мұғалімнің ең үлкен міндеті бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмай, шығармашылық бағыт - бағдар беріп отыру.
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар : Сәтсіздікке ұшыраймын,
қолымнан ешнәрсе келмейді деген қорқыныш сезім, екінші - өзіне тым риза
болмаушылық сезімі, үшінші жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың
жолдарын табу :
- оқушылардың шығармашлықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде,
үйде қолайлы жағдай жасау;
- шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптасытрып
отыру.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылығын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс - тәсілдерді қолдануға болады.
Олар мынадай :
- тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау, арнаулы бір тақырыпта
пікірталас тудыру;
- логикалық ойлауын дамытатын ойын тапсырмаларды шешу;
- бергілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есетер
құрастыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын мәтін, әңгіме құрау)
- әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу;
- қиялдау арқылы сурет салғызу;
- ұнатқан кейіпкерлеріне мінездеме беру (ақтап алу, қаралау);
- мәтін, әңгіме, ертегіні өз бетінше аяқтау.
Осындай жаңа технологиялардың әдіс - тәсілдерін қолдану арқылы
оқушылар шығармашылығын арттыруға үлес қосуға болады.
1.3 Оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту формасының тиімді әдісі ретінде.
Қазіргі кезде мектеп тәжірибесінде сабақтың қалыптасқан дәстүрлі түрлерінен басқа , дәстүрсіз түрлері де пайда болуда.Ол, әрине қоғамның жаңару, жетілдіру жағдайында білім беру саласын реформалаумен тығыз байланыста іске асуда.Оқыту жұмысын ұйымдастырудың мұндай дәстүрсіз түрлері көбінесе оның жеке әдістеріне негізделіп құрылуда.
Оқыту жұмысын тек сабақ арқылы ұйымдастыру мүмкін емес.Сыныптық -сабақ жүйесінің негізгі кемшілігі - оқушылардың дара ерекшеліктерін дамытуға жеткілікті мүмкіндіктердің болмауы - оқытуды ұйымдастырудың басқа жолдарын іздестіруге себеп болды.Сондықтан оқушылардың сыныптық-сабақтағы танымдық әрекетін дамыту, толықтыру және оқушылардың өзіндік шығармашылық белсенділіктерін, қабілеттерін арттыру мақсатында оқыту жұмысын ұйымдастырудың қосымша түрлері қолданылады.Олардың қатарына семинар, экскурсия, факультатативтік, қосымша, конференция сабақтары, үйдегі оқу жүмысы, тәжірибелік -зертханалық және пәндік үйірме жұмыстары, олимпиада, сынақ және емтихан, өзіндік жүмыс түрлерін жатқызуға болады.
Семинар сабақтары көбінесе оқылған лекция тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді.Тақырып сұрақтарына сай пікір алмасу, өз көзқарастарын дәлеледеу, мұғалімдерге оқушылардың оқу материалын қаншалықты меңгергенін, соған орай сенімдері мен түсініктерінің қалыптасқандығын бақылап, тексеріп, бағалап және бағыт-бағдар беріп отыруға мүмкіндік туғызады.Семинар сабағын өткізу барысында мұғалім проблемалық жағдай туғызып, талқыланып отырған сұрақтарға оқушылардың қызығушылығын оятып, олармен ақылдаса отыра оны талдаудың жоспарын құрады және ұжымдық ізденушілік әрекеттеріне қолайлы жағдай туғызады.
Экскурсия жұмысының мақсаты - оқушылардың сабақта алған теориялық оқу материалдарын практикамен жалғастыру, бекіту.Сондықтан оқыту процесінде оның маңызы зор.
Ол барлық оқу пәндерінде , әсіресе физика, химия, биология, тарих сабақтарында кеңінен қолданылады.Бұл оқушылардың оқу процесін бақылай білуге жаттықтырады және оқу материалын өмірмен байланыстыра алуға үйретеді.Оқытуды экскурсия жолымен ұйымдастырудың үш түрі бар: Біріншісі - кіріспе экскурсия деп аталады.Ол сабақта күрделі тарауда тақырыптарды өтер алдында үйымдастырылады.
Екіншісі - ілеспелі экскурсия деп аталады.Ол белгілі бір тақырыпқа арналып, сабақ барысында оның орта шенінде немесе өн бойында жүргізіледі. Үшіншісі - қорытынды экскурсия.Ол күрделі немесе тақырыпты өтіп болғаннан кейін оқушылардың сабақтар жүйесінде алған теориялық білімдерін пысықтау,бекіту мақсатын көздейді.ХVШ ғ. Францияның атақты ғалымы Жан-Жак Руссо балалардың сезімін дамыту үшін, олармен табиғатқа экскурсия жасау қажеттігін дұрыс деп тапты.Оқытудың бұл түрі тек XIX ғ. бастап қолданыла бастады. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың факультатив түрі оқушылардың сұранысы мен қызығушылығы негізінде әртүрлі пәндерге байланысты ұйымдастырылады.Оның қызметі көпжақты: оқушыларды ғылымға қатыстыра отырып, олардың дүниетанымын тереңдетеді және кеңейтеді; белгілі бір пәнге қатысты танымдық қызығушылықтарын тұрақты қалыптастырады.Оқушылардың пәнге бейімділігін ескере отырып, факультативтік оқуды олардың қалаған мамандықтарына сай психологиялық және практикалық дайындығын арттыру және кәсіби бағдарын қалыптастырудың нәтижелі формасы ретінде қолдануға болады.Ол оқудың жоғары ғылыми деңгейін қамтамасыз етіп, оқушылардың өзіндік білім алуы мен шығармашылық дамуына да ықпал етеді.Оқушылардың факультативтік оқуда алған білімдері мен дағдылары сабақтарда белсенді қолданып, олардың міндеттері , мазмұны мен әдістері арасындағы өзара байланыс логикалық тұрғыда іске асса, онда оқу жүйесінің нәтижесі анағұрлым артады. Конференция ретінде өткізілетін сабақ түрі кейбір тақырыптарды меңгерту, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатын көздейді.Оқу жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің тағы бір міндеті - оқушылардың сабақтан тыс кездерінде танымдық әрекеттерін тереңдету, үлгермеушілікті болдырмау.Сондықтан кейбір оқушылардың дарын-талаптарын, ғылымға бейімділігін немесе сұранысын сабақ барысында толық қамтамасыз етіп,жағдайлар жасауға әр кезде мүмкіндік бола бермейді.Ол үшін оларға үйірме мен ғылыми жұмыстарын ұйымдастырудың маңызы бар. Пәндік үйірме жүмыстары сабаққа қарағанда бағыты, мазмұны, ұйымдастыру тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшеліктері бар.Олар оқушылардың қызығушылығы мен пәндерге бейімділігін дамытуда және тапсырылған жұмыстарды нәтижелі орындауға қолайлы жағдай туғызып отырады.Оқушылардың пәндік үйірме жұмыстары оқыту процесін жандандырып, оның сапасын көтеруге әсер етеді.Үлгере алмаушылықты жою үшін жеке немесе бір топ оқушылармен қосымша және консультация сабақтары да ұйымдастырылады.
Сынақ жүмыстарын жоғары сынып оқушыларына енгізудегі мақсат -бағдарламадағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін орнықтыру.Сынақ жүмыстары өзінің ұйымдастыру ерекшелігіне сай оқу жұмысынан тыс оқушылардың өздігінен білім алуын жалғастыруға ықпал етеді.Сынақты ұйымдастыру оқушылардың жеке жауаптары, бақьлау және топтық, практикалық - лабораториялық жұмыстары, тақырып бойынша шығарма және баяндама жазу түрінде жүргізіледі.
Үйдегі оқу жұмысы - оқушылардың үйде өз бетімен орындайтын оқу жұмыстары сыныпта өткен сабақтардың жалғасы ретінде саналады.Сондықтан да оны кейде оқыту процесінің бір компоненті ретінде қарастырылады.Оқушының үйдегі оку жұмысын сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып, толықтырып отырса, онда олардың алған білімдері терең және берік болады.Оның маңызы оқыту жүмысын ұйымдастырудың сабақтың басқа түрлеріне қарағанда ерекше.Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор.Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушылардың дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен білім алуға жүйелі түрде дағдыланады.Соның негізінде білім мен біліктілік өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл- ой әрекетінің жеке дара дәстүрі қалыптасады.
Оқушылардың өзіндік жұмыстары.
Оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарының маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда оқушылардың үзіліссіз білім алу міндеттерін жетілдіруге сай мектеп мұғалімдеріне олардың ойлау қабілеттерін одан әрі арттыру, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, сонымен қатар өзіндік жұмыстарына қатысты іскерліктері мен дағдысын тәрбиелеу талап етілуде.Ол үшін өзіндік жұмыс оқушылардың тек үй жұмысын орындау барысында ғана емес,оқыту процесінің өн бойында өз орнын табуы тиіс. А.Байтұрсынов : оқушының өзіндік жұмысының маңызын бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керектігін атап айтқан болатын.Жалпы білімге деген құштарлық- кез келеген сыныптағы балаға тән қасиет.Күн сайын жаңа бір нәрсені білуге ұмтылу -бала үшін зор қуаныш, үлкен мерей. Ал,В.Г.Лембергтің пікірінше,өзіндік жүмыстарды ұйымдастыру мына шарттарға байланысты:
жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
жұмыстың жемісті аяқталуына оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
жұмысты өз еркімен,қалауымен орындауы.
Оқушының-таным әрекетін арттырудың тиімді құралдарының бірі- оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті.Өзіндік жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары ,сөзсіз,ой еңбегінің мәдениетімен байланысты.Білімді игеру барысында оқушы кездесетін қиыншылықтарды жеңуде табандылық еске сақтау,кітаппен жұмыс,байқау және жазба жұмысын жүргізе білу,ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру,өзін бақылай білуі керек.Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
мұғалімнің нақты тапсырмалар ,нұсқаулар беруі;
жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
мұғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері;
олардың жүмысты өз еркімен және қалауымен істеу,оған әсер ететін
мотивтер.
Өзіндік жұмысты мұғалімнің дұрыс басқара білуі және оқушының дербестік әрекетінің деңгейінің артып отыруы- осы жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады.Оқушылардың дербестігінің даму деңгейіне қарай өз бетінше істейтін жұмыстарды репродуктивтік және шығармашылық деп арнайы екі топқа бөлуге болады.Оқушының өзіндік әрекетінің нәтижесінде оның бойында мынадай қасиеттер қалыптасады:
1. Өзбетінше ойлану біліктері мен ізденімпаздығы.
2. 0қуға деген қабілетінің артуы.
3. Берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру.
4. Басқа оқушылардың түсіндірмелеріне сын көзбен қарау.
5. Өз ойының дербестігі.
Оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеу, бақылау, жаттығу, экперимент жүргізіуі іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру. Репродуктивтік жұмыстарға - оқушының дайын үлгіге қарап жасайтын жүмыстары(көшіріп жазу,жаттығулар, мұғалімнің сұрақтарына жауап беру, оқулықтағы мәтінмен жұмыс істеу, сабақ үстінде орындаған тапсырмаға ұқсас тапсырманы үйде орындау т.б.) жатады. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының жоғарғы формасына олардың өз еркімен жаңа амал- тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады. Шығармашылық жұмыстар -оқушының өздігінен баяндама , реферат, модельдеу, көрнекі құралдар жасауы т.б.Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда, болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл атқарады,ойлауды жандандырады және оқып үйренуде оқушылардың жалпы белсенділігін арттырады.Оқушылардың әртүрлі өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің белсенділігін арттыруға болады. Оқушылардың танымдық белсенділігі - оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті.Оқыту процесінде оқушының белсенділігі екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз-оқушы әрекетінің сыртқы көріністері(белсенді қимыл қозғалыстары, мұғалімге зейін қойып қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Оқушының ішкі белсенділігі - оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Оқушының өзіндік жұмысы оқу материалдарын нығайта түсу,жаңа материалды игеру мақсатын көздейді.Оқушыларды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға үйрету,бүгінде көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша XXIғ. іске асыруға тиісті өзекті проблемасы болып табылады.Р.Г.Лемберг , Е.Я.Голант, Д.Н.Богоявленский, Л.В.Занков және тағы басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өзіндік жүмыс оқушылардың өзін-өзі бақылауын қалыптастыру,ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде анықталады.Соңғы онжылдықта өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық, әдіснамалық проблемалары көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып, әртүрлі бағыттарда қарастырылады:
оқуды белсендіру құралы ретінде (Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый);
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға бағытталған теориялық тұжырымдамалар (И.Я.Лернер, М.И.Махмутов);
дербестік- өзіндік ұстаным, рухани практикалық білім ретінде ;
дербестік жеке тұлғаның қасиеті мен сапасы ретінде (К.А.Абульханова, К.КПлатонов);
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік іс-әрекетін қалыптастыру проблемасын ғалымдар А.Х.Аренова, А.Я.Савченко айналысты.Өзіндік оқу іс- әрекеті оқу үрдісінің ішкі жүйесі ретінде оқушылардың өзіндік
шығармашылық іс-әрекетінің құрамдас бөлігі болып табылады.Өзіндік іс-
әрекеттің қажеттілігі оқушыны ойға жетелеуінде, ойланта отырып өзіндік
ойының қалыптасуы оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға қанат бітіреді, қиял береді. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік оқу іс- әрекеті ұғымын дамытуды біз философиялық категориялар бірлігінде қарастырамыз:
іс- әрекет - бұл жалпыға ортақ;
танымдық іс-әрекет-оқу іс-әрекеті- жалпы;
оқушылардың өзіндік оқу іс- әрекеті- жеке;
Іс-әрекеттің негізінде танымдық іс әрекет дамиды.Танымдық іс- әрекет өзіндік оқу іс- әрекетіне айналып, жеке тұлғаның интегративті білімін қамтамасыз етеді.Ғылыми педагогикалық зерттеулерде "өзіндік жұмыс" ұғымына бірнеше анықтамалар берілген:
оқыту үрдісінде енгізілген оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің
тікелей қатысуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жағдайда оқушылар саналы түрде тапсырманың мақсатына қол жеткізуге өздерінің күштерін пайдалану және танымдық іс- әрекеттерінің нәтижелері арқылы іске асады (Б.П.Есипов);
оқушылардың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің бақылауынсыз
орындауы (Р.М.Микельсон);
өзіндік оқу іс- әрекеті дегеніміз- бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін- өзі бақылауы,өзін-өзі бағалауы негізінде педагогикалық үрдіске қатынасушылардың өзара іс-әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі(А.Х.Аренова);
Өзіндік жұмысқа бейімдеу - оқушыны өзін-өзі дамытатын белсенді тұлға ретінде өзін тануға,өзіндік дамуға, өзін бақылап бағалауға қабілетті,мұғаліммен тең диалогтық қарым -қатынасқа түсе алатын тұлға ретінде қалыптастырушы фактор.Біздің пікірімізше оқушыларды өзіндік жұмысқа бейімдеу тиімді болу үшін мынадай шарттар керек:
өзіндік жұмыстың мәні мен қызметтері нақтыланып ашылуы;
өзіндік жұмысқа бейімдеуге арналған арнайы дидактикалық жүйе
жасалынуы;
тиімді қызмет ететін және дамытуға қабілетті арнайы жүйе анықталып
тэжірибелік сынақтан өтілуі
Өзіндік жұмыстың түпкі мақсаты оқушының оқу - танымдық тапсырмаларды өз бетінше орындауы арқылы өзінің оқу процесін жетілдіруі.Біз анықтаған жүйенің өзіндік жұмыс блогына:өзіндік әрекет, өзіндік басқару және өзіндік бағалау компоненттері жатды.
Өзіндік әрекет блогының мақсатына өзіндік жұмысқа бейімдеуді жүзеге асыратын әрекет қимылдарды оқушының өзінің таңдап алуы, оларды алдын-ала жоспарлауы жатады.Өзіндік әрекет білім беру процесінің барлық кезеңдерін қамтуы тиіс, оның мақсатын айқындаудағы мұғалімнің миссиясы оқушының оқыту процесіндегі өзінің ролін мойындауына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz