Балабақшадағы тіл дамыту бағдарламасы
1 БИЛЕТ
1.Балалардың тілін дамыту практикумының пәні,мақсаты,теориялық негізі
Тіл дамыту әдістемесі пәні және курстың міндеттері. Әдістеменің қолданбалы ғылым ретіндегі сипаттамасы. Тіл дамыту әдістемесі курсын оқытудың негізгі міндеттері. Сөйлеуді қалыптастыру, тіл дамыту, коммуникативтік дағдылар ұғымдарының мазмұны. Сөйлеудің функциялары. Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негіздері. Тіл дамыту әдістемесінің әдіснамалық негізі.
Тіл - ойлау мен танымның құралы ретінде. Тіл мен сөйлеу - қоғамдық-тарихи дамудың өнімдері ретінде. Тіл - тұлғаны дамыту және адамзаттың қарым-қатынас құралы ретінде. Әдістеменің басқа ғылымдармен байланысы. Тіл дамытудың зерттеу әдістері
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, Мектепке дейінгі тəрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасы. Тіл дамытудың мақсаттары мен міндеттері. Балаларды тәрбиелеудегі ана тілінің мәні. Балабақшада тіл дамытудың міндеттері, олардың психологиялық-педагогикалық және лингвистикалық негіздемесі: байланыстырып сөйлеуді және сөздікті дамыту, тілдің грамматикалық құрылысын қалыптастыру, тілдегі дыбыстық мәдениетті тәрбиелеу, көркем сөзге деген қызығушылықты және сүйіспеншілікті тәрбиелеу. Балабақшада балалардың тілін дамыту әдістері мен тәсілдері. Әдістердің жіктелуі. Көрнекілік әдістерінің сипаттамасы. Сөздік әдістер және олардың сипаттамасы. Балалардың тілін дамытудың, тілдік біліктері мен дағдыларын бекітетін практикалық әдістер. Ұйымдастырылған оқу қызметінің құрылымы. Ұйымдастырылған оқу қызметінің өтілуіне қойылатын талаптар
2.Тіл дамыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Ғылым атауы әдетте екі топқа бөлінеді: оның бірі - жаратылыс тану,екіншісі - қоғамдық ғылымдар. Жаратылыстануға физика, химия, биология, математика, қоғамдық ғылымға тарих, философия, саяси экономика жатады.
Тіл - қоғамдық құбылыс сондықтан оны зерттейтін ғылым - тіл білімі де қоғамдық қоғамдық ғылымдардың қатарынан орын алады. Қазіргі заманда бір жағынан ғылымның бұрын болмаған жаңа салалары жасалып ғылымды диференция процесі жүріп жатса, екінші жағынан, 2 немесе бірнеше жағынан өз ара түйіскен жерінен сол ғылымдардың бәрәне бірдей қатысты проблемаларды зерттейтін дербес ғылыми дисциплиналар жасалып, ғылымда интеграция процесі жүріп жатыр.
Ғылым атаулының бәрі даму барысында тіл білімде басқа көптеген ғылымдармен байланысты. Ол ең алдымен қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Себебі тіл білімі тілді қоғамның тууымен бірге туып, қоғамның дамуы мен бірге дамитын қоғадық құбылыс ретінде қарастырады. Тіл білімі тілдің шығуы мен жасаллуы, дамуын зерттегенде тарих ғылымының деректерін пайдаланады. Ал тарих ғылымы халық тарихын, қоғам тарихын зерттеу барысында тіл білімінің деректері мен жетістіктерін пайдаланады. Содай - ақ тіл білімі археологиямен де, этнографиямен де байланысты. Себебі тіл - талай заманның жемісі, қазіргі тілдің элементтері өте ерте заманда жасалған. Ал архиология болса, ол халықтардың ежелгі кездегі тұрмысы мен әдет - ғұрыпын зерттейді. Содықтан архиология мен этнографияның деректері тіл тарихына қатысты мәселелердізерттеуде, айқындауда өте құнды материал ретінде қызмет ете алады.
Тіл ойлау мен тығыз байланысты. Осыған орай, тіл білімінің ойлау категориялары мен ойлаудың заңдары туралы ғылым - логикамен, ойлау процестері және олардың тілде көрінуі туралы ғылым - психологиямен байланысты. Тіл білімі философиямен де тығыз байланысты.
Тіл білімі қоғамдықғылымдармен де байланысты. Тілдің дыбыстық жағын тіл білімінің фонетика саласы, физиканың акустика саласы қарастырады. Сөйлеу процесі дыбыстардың атау және тіл дыбыстарын қабылдау мен тікелей байланысты. Ал бұл процесті дыбыстардың арикуляциясы сөйлеу мүшелері арқылы тіл дыбыстарының жасалуы жағынан және сөйлеуді есту мүшесі арқылы қабылдау жағынан физиология зерттейді. Тілдің күрмелу себептерін медицина ғылымының мамандары, атап айтқанда психиаторлар, дефектологтар, логопедтер зерттейді. Электронды машинамен аударма жасаудың, информация теориясының және кибернетиканың бірсыпыры мәселелерінің тікелей тіл біліміне қатысты болуы лингвистика мен математика ғылымдарының байланысын тудырып отыр.
Тіл білімі мен әдебиетану ғылымы филология ғылымдарының құрамына енеді. Білімнің бұл екі саласы бір-бірімен ертеден бері байланысты. Ақын - жазушының шығармашылығын зерттеу, оның шығармасының тілі мен стилін зертеуді де қамтиды, өйткені тіл - әдебиеттің бірінші элементі Горкий. Лингвистер тілді зерттеуде әдеби шығарманың тіліне назар аудармй тұра алмайды, өйткені әдеби шығарма лингвистер үшін құнды материал болып табылады.Тіл білімінің стилистика саласы әдебиеттану ғылымымен өте-мөте тығыз байланысты.
Тіл білімі философиямен тығыз байланысты.
Біріншіден, методологиялық қағидалар жағынан, екіншіден, зерттелетін ортақ проблемалар жағынан жақындасып байланысады.
Тілдің мәні, оның таңбалық сипаты, шығуы мен дамуы, ойлау мен тілдің ара қатнасы және т.б проблемаларды зерттеп шешу үшін, философия тіл біліміне бағыт бағдар сілтейді, аталған проблемаларды шешудің принціпін белгілейді. Адамның ойлауы тіл формасы түрінде іске асатын болғандықтан, философия адамның ойлау процесі, тілде қалай көрінеді деген мәселені ескерусіз қалдыра алмайды. Бұл мәселе таяныш етілетін негізгі философиялық позиция тұрғысынан шешілуі тиіс: диалектикалық материализм материя алғашқыда, сана екінші туынды деп есептейді.
Тіл білімі логикамен тығыз байланысты. Логика - ойлаудың заңдары мен ой формалары туралы ғылым. Ал ойлау, әдетте, тіл арқылы көрінеді, тіл арқылы жарыққа шығады. Адамның ойы тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы айтылып, түсінікті бола алды. Логикада ойлаудың заңдары, формасы, құрылысы зерттелінсе, тіл білімінде тілдің заңдары мен құбылысы, формалары мен құрылымдық элементтері зерттеледі.
Тілдік единицалар сөз, сөйлем ойлау категориялары - ұғым және байымдаумен байланысты болады. Осыдан, сөзді ұғыммен, сөйлемді байымдаумен байланыснда зерттеу міндеті келіп туады.
Тіл білімі психологиямен де байланысты. Психология психикалық құбылыстарды зерттейді. Ал, түйсік пен қабылдау, елес пен ойдың, сөйлеу поцесінде және оны қабылдап түсіну процесінде тікелей қатысы бар. Сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасау, пікір алысу, біреудің сөзін қабылдау, оны ұғыну процесін түсіндіру психологияның жәрдемін керек етеді.
Сөздің семантикалық жақтарына, сөз мағынасының ауысуына қатысты құбылыстар да психикалық құбылыстармен астарласып жатады. Мысалы, метафора, метонимия, синекдоха тәсілдері арқылы сөз мағынасының ауысуы ассоциация деп аталатын психикалық құбылысқа негізделеді. Тіл ойды білдірудің құралы ретінде емес, сонымен бірге сезмді де білдірудің құралы ретінде қызмет тқара алады. Эмоцияны білдіру тілдегі сөздерге де, сөйлемге де тән.Психология тілдік құбылыстардың мазмұнын ашып айқындауға көмектесуі мүмкін.
Тіл білімі физиология ғылымдарымен де байланысты. Адам баласының сөйлеуі неліктен? деген мәселе социологиялық проблема ғана емес, физиологиялық проблема ретінде де қаралады.
№2 Билет
1. Сөз тіркесімен жұмыстану жолдары (құрылымы,мағынасы)
Тіл білімінің грамматика саласының бірі - синтаксис (грекше "syntaxis"). Синтаксис сөз тіркесі, сөйлем, олардың құрылымы мен түрлері, сөйлем мүшелері туралы қарастырады. Яғни синтаксис - сөз тіркесін, сөйлемнің грамматикалық сыр-сипатын зерттейтін ілім.
Толық мағыналы кемінде екі сөздің тұлғалық және мағыналық жағынан байланысқан тобы сөз тіркесі деп аталады. Сөз тіркесінің негізгі белгілері:
● сөздердің байланысуы сөйлем ішінде анықталатындықтан, сөз тіркесі сөйлем ішінде танылады;
● толық мағыналы кем дегенде екі сөзден тұрады;
● сөз тіркесінің құрамындағы сөздер бір-бірімен белгілі бір грамматикалық тәсілдер арқылы байланысады;
● сөз тіркесі қандай да бір синтаксистік қатынасты білдіреді.
Сөйлем ішіндегі сөздердің әртүрлі байланысуына қарай сөз тіркесі еркін сөз тіркесі және тұрақты сөз тіркесі болып бөлінеді. Еркін сөз тіркесінің құрамындағы сөздерді өзгертіп айтуға болады. Мысалы, көрікті деген сөзді бірнеше сөзбен тіркестіруге болады: көрікті адам, көрікті жігіт, көрікті қыз, көрікті табиғат, т.б. Еркін сөз тіркесінің құрамындағы сөздер бағыныңқы және басыңқы сыңарға бөлінеді.
Бағыныңқы сыңары Басыңқы сыңары
Жиырма оқушы
Тосыннан келген хабар
Кеше хабарласты
Саны он үш
Сөз тіркесі құрамына қарай екіге жіктеледі: 1) жай сөз тіркесі; 2) күрделі сөз тіркесі.
Синтаксистік жай тіркес
Синтаксистік күрделі тіркес
Үйде қалды, әдемі қыз, гүлді суару, үйдің есігі, қызыл түлкі, орындалған арман, ақ көйлек, гүрілдеген трактор, кенеттен тоқтау, сөйленген сөз, сарғыш гүл, өнерлі бала, қуанышты хабар, сыпайы мінез.
Телефон арқылы сөйлестім, ит өлген жерден келді, асығып-үсігіп шыға жөнелу, көпір арқылы өтті, сары ала қаз, үйден кетіп қалды, кешке қарай келді, жиырма екі үй, күлімсірей қараған баланың күлкісі
Жай сөз тіркесінің құрамы екі сөзден ғана құралады. Мысалы, орманды өлке, әдепті оқушы, асыққан жолаушы, екеуі кездесті, түсі қара, таулы өңір, тастақ жер, көпірден өту, әңгімелескен адам, т.б.
Күрделі сөз тіркесі үш немесе одан да көп сөзден құралады. Мысалы: әдепті оқушының мінезі, орманды өлкені аралау, асыққан жолаушыға жол көрсету, кездейсоқ кездескен екі достың әңгімесі, қара түсті ат мінген жолаушы, гүлге оранған өлке, тасыр-тұсыр шапқан ат, т.б
2. Бақылау жұмыстарын жүргізу және оларды бағалау
Оқыту өнімділігінің санмен, сапамен, толықтылығымен, дерексізділігімен, тереңділігімен, әділ бақылаумен тығыз байланыстылығы әдістемелік процестің ең жоғарғы заңдылығы ретінде қарастырылады. Оның іс-әрекетке айналып кетуі үшін бақылаудың тиімділігін негіздеп, әсер етуші факторларды ажыратып, түсінікті нақтылау қажет. Қазіргі теорияда әлі "баға", "бақылау", "тексеру", "есеп" және осылармен байланыстыларды ажырататын үйлесімділік жоқ. Оларды бір мағынада жиі алмастырып та, қолданып та жүр.
"Бақылау" жалпы шығу түріне қарай оқушының білімін, біліктілігін бағалау мен өлшеуді білдіреді. Өлшеу мен анықтауды тексеру дейді. Сондықтан тексеру - бақылаудың негізгі құрамы, оқушымен оқытушы арасындағы кері байланысты анықтайтын мұғалімнің оқушының нені дұрыс меңгере алмағанын, жіберген кемшілігінен әділ мәлімет беретін негізгі әдістемелік міндеті. Тексеру тек оқушылардың оқытылу сапасы мен деңгейін анықтамайды, сонымен бірге оқыту еңбегінің соңғы көлемін де білдіреді. Бақылау тексеруден басқа бағалау (әрекет ретінде) және тексеру (нәтиже ретінде) бағасын да қамтиды. Баға үлгерім табельдерінде, сынып журналдарында, мәліметтер жинағында т.б. белгі ретінде (шартты белгілердің көрсеткіші, "кескіні", ескерту таңбасы) қойылады.
Оқушылардың үлгерімін бағалау негізі бақылау (нәтижесі) қорытындысы болып табылады. Сонымен қатар оқушы жұмысының сапасы да, саны да ескеріледі. Сандық көрсеткіштерінің артықшылығы пайыз бен балл түрінде, ал сапалық - "жақсы", "қанағаттанарлық" т.б. өлшеммен белгіленеді. Әрбір бағалау пікірге алдын-ала келісілген (белгіленген) ұпай, көрсеткіш (мысалы, "өте жақсыға" - 5 ұпай) қоса жазылады. Мұнда баға тек қана нәтиженің өлшемі мен айқындаушы емес, бағалау пікіріне қосымша мағына үстейтінін түсіндіру керек
Баға қызметі, бізге белгілі болғандай оқытылу деңгейімен ғана өлшенбейді. Баға - педагогтың жеке тұлғаның оқуын реттейтін, жағымды құралы. Әділ бағалау арқылы оқушы бойында өіне-өзі сын көзбен қарауы, өзін бағалауы қалыптасады. Сондықтан бағаның ең басты маңыздылығы, оның қызметінің түрі оқушының оқу әрекетінің барлық жағында оны жан-жақты аша алатындығында
3. Көп мағыналы сөздер бойынша сөздік құрастыру
Көп мағыналы сөз
Сөздер өзінің негізгі мағынасынан басқа да мағынада қолданыла береді. Бірнеше мағынада қолданылатын сөздерді көп мағыналы сөздер дейді.
Көп мағыналы сөздер көркем шығармаларда жиі қолданылады. Өздерінің шығармаларында ақын-жазушылар кейбір сөзді екі не үш мағынасында қатар алып жұмсай береді.
1.Адамның немесе жан-жануардың көзі, иненің көзі, терезенің көзі, бұлақтың көзі, білімнің көзі, істің көзі.
2. Тарақтың тісі, адамның тісі.
3.Көйлектің жағасы, көлдің жағасы
4.Сөздің басы, жолдың басы, адамның басы, таудың басы,жұмыстың басы
5.Қанат құстардың ұшып, қонатын дене мүшесі.Алты қанат ақ орданы тігуге кірісті.
6..Көзім ауырып дәрігерге көрініп жүрмін. Иненің көзіне жіп өткізе алмадым.
7.Сөздің басын арыдан бастады. Адамның басы- Алланың добы.
3-билет
А. Байтұрсынұлының қазақ балаларына арнап ана тілінде сауат ашу мақсатымен жазылған Оқу құралы атты еңбегінде сөздер мынадай тақырыптарға жіктелген: туысқан-туған іліктес, киімдер, ойын-ойыншықтар, тамақтар-сусындар, дене мүшелері, үй саймандары, ыдыс-аяқ, малдар аты, малдан басқа төрт аяқтылар т.с.с. [12]. Тіл дамыту жұмыстарына тірек болатын лексикалық бірліктерді сұрыптау барысында әдіскер ғалым оларды тақырыптық топтарға жіктеп берген. Бұл орайда әр тақырыптық топқа енетін зат атауларын балаларға жинақтап ұсынуды мақсат еткен сияқты. Ғалымның әліпби оқулығын оқытуда балалардың тіл дамыту, тіл ұстартуға арналған тапсырмаларын да тақырыптық топтарға жіктегенін көреміз. Сол арқылы бір жағы, лексикалық бірліктердің қандай тақырыптық топтарға жататынын көрсетуді мақсат етсе, екінші жағынан баланың қажетті лексикалық бірлікті сол тақырыптық топтың ішінен таңдап алып, сөйлем немесе сөз тіркесін құруда, ойын жеткізуде пайдалану үшін қолдануына мүмкіндік берген. Сонымен қатар, мұнда қазақ ұғымына тән, қазақ тұрмысында жиі қолданылатын, көп кездесетін зат атаулары берілген. Сөздікпен жұмыс - орыс бөлімдеріндегі тыңдаушыларға мәтін арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі өзекті жолдың бірі. Сөздік жұмыстарын жүргізу арқылы тыңдаушылардың айтылым, оқылым, тыңдалым, жазылым әрекеттерін қалыптастырып, қазақша қарым-қатынас жасауға үйретудің алғашқы баспалдақтары қаланды.
Мәтіннің соңында берілген сөздік сол мәтін бойынша жасалған актив сөздік деп саналады. Ал барлық мәтіндер жүйесінің соңында берілген сөздік - мәтіндер бойынша және тыңдаушының күнделікті қолдануына қажетті деп саналған белсенді сөздік қор жасауға керек сөздерден құралады.
Сөздікпен жұмыс жасау әдістемесі тыңдаушылардың:
- жеке сөздің мағынасын танып-білуін;
- сөздің қандай құрамнан тұратынын талдап тануын;
- сөздің қай табына жататынын айырып тануын;
- сөздің келесі сөзбен тіркесу мүмкіндігін танып-білуін;
- сөздің сөйлем мүшесі, абзац мүшесі, мәтін мүшесі болу синтаксистік қызметін түсінуін мүмкін ететін әдістерден тұрады.
Сөздікпен жұмыс жасау барысында оқытушы бірнеше әдістемелік алгоритмдерді басшылыққа ұстайды:
1) мәтін соңындағы қысқа сөздіктегі сөздердің әрқайсысының мағынасы бойынша комментарий беріп өтеді;
2) сөздіктегі сөздердің түсіндірме сөздіктегі мағыналық әртүрлі реңктерін көрсетеді;
3) тыңдаушы танысқан сөз мәтіннің ішінде бірден тани алуы үшін оның құрамы мен мазмұнына ерекше назар салатын бір әдіс қолданады.
4) Сөздерді таныстырып болған соң оны оқуға және тыңдауға көбірек жаттықтырған дұрыс. Сол арқылы студенттің санасында сөздің дыбыстық және жазбалық бейнесі сақталады.
Тыңдаушының сөздік қорының қалыптасуы фонетикалық, грамматикалық қоры қалыптасуына өзгеше болып келеді. Әр сабақ сайын толықтырылып отырылатын сөздік қор - қазақша ұғымдарды білдіріп, тыңдаушының ойлауы қалыптасуына, соның негізінде сөйлемді дұрыс құруына негіз болады. Тыңдаушылардың сөздік қорын байытудың негізі - оның тілдік санасына таңдалған лексикалық элементтерді енгізу болып табылады. Орфографиялық сөздік - оқушылардың дұрыс жазуына көмектесетін құрал. Оны 4-сыныптан бастап, оқушы күнделікті оқу жұмысында пайдалануға тиіс. Ол үшін арнайы оқушылар үшін жасалған сөздіктер де бар.
Мұғалім оқушыларға сөздікті пайдалануды үйреткенде сыныпта барлық сөздің жазылуын үйрету мүмкін еместігін, дербес жұмыстармен шұғылданғанда, мазмұндама, шығарма жазғанда жазылуы күмән келтіретін немесе тіпті қиын сөздерді карап тауып алуға болатынын ұқтырады. Бірақ кез келген сөзді сөздікке қарап жазудан сақтандыру керек. Олай дағдылаған оқушы дұрыс жаза алмайтын болады. Сондықтан Орфографиялық сөздікке сөздің дұрыс жазылуы туралы күмәнданғанда ғана қарауын ескерткен жөн. Сонымен бірге орфографиялық сөздіктен бас әріппен жазылу не жазылмауы туралы, тасымал, тыныс белгілерін іздемеуді ескертіп отыру керек. Сөздіктен қажетті сөздерді тез табу - алфавит тәртібін жақсы білуге байланысты. Сқндықтан мұғалім сөздікті пайдалану оқушының өз еркіндегі жұмыс деп қарамай, оған дағдыландырып отыру керек. Мысалы, емлелік ережені өткен соң, оның мысалдарын сөздікпен салыстырып таптыру, жаттығу не басқа жазба жұмыстарына дайындық жүргізіліп жатқанда Қане сере қойыңдар дегендей сұрақпен тез орындауды қадағалаудың тиімді жағы мол.Сонымен, орфографиялық сөздікпен жұмыс істеу процесі ешқандай тақырып таңдамайды, ол - тіл материалын үйренуге қатысты барлық кезеңде қолданылатын көмекші құрал. Түсіндірме сөздік - сөз мағынасы мен сөздің қолданылу аясын үйрететін құрал. Түсіндірмелі сөздікпен жұмыс істеу оқушының сөздік қорын молайтып, танымдық, білімдік жағынан білімдерін жетілдіреді.Түсіндірмелі сөздікпен өз мәнінде жұмыс жүргізілмей келеді. Түсіндірме сөздікте, әдеттегідей, сөз мағынасын және оның қолданылу аясын көрсететін мысал берілумен бірге, басқа да белгілер болады. Оқушы сөздің қай сөз табына жататынын, қай стильге қатыстығын немесе жалпылама қолданылатынын, жергілікті көңерген сөз екенін білдіретін белгілермен танылады. Мысалы, Әліппе, Зат, 1. Алғаш хат тынытуға арналған кітап. Қолға алдық қуанып, Тұңғыш рет әліппе. (С.Мауленов.) Аю, зат, 1. Ірі денелі аң. Екі дос келе жатып бір аюға ұшырасыпты. (Ы.Алтынсарин.) Ашулы, Сын. Ызалы ашуланған, Абай ашулы үн мен енді әмір ете сөйлейді. (М.Әуезов.) Бірінші сөзге берілген түсінікті мұғалім былайша талдау жасайды: 1) түсіндірілетін сөз; 2) грамматикалық белгі; 3) түсінік, сөздің мағынасы; 4) сөздің қолдануын көрсететін мысал. Екінші, үшінші сөзді оқушылар өзі оқып танысады да, оған мысалдар келтіреді. Сөздік құрылысымен осылай танысқаннан кейін мұғалім: - Түсіндірме сөздік не үшін қажет? - деген сұрақ береді. Оқушылар сөздің қай сөз табына жататынын, яғни оның лексикалық мағынасын білу үшін қажет екенін айтады. Сонан кейін мұғалім түсіндірілетін сөзге қарап, оның қалай жазылатынын еске түсіреді. Сөздің көп мағыналылығын, ауыспалы мағынасын өткенде түсіндірмелі сөздікті пайдаланып, сөз мағынасы біреу ғана болса, бір түсінік берілетінін, ауыспалы мағынасы болса, ауыспалы деген белгімен мысал берілетінін, ал ол сөздің омонимі болса, жеке сөз ретінде жазылатынын ұқтыру керек. Мұғалім тақтада немесе арнайы плакатта жазылған төмендегідей үлгіні ұсынады Аудар. - ет. 1. Қопару, төңкеріп тастау. Күрекпен ол жердің шымын аударды олар салып күшке. (Т.Жароков.) 2. Басқа жаққа ауыстыру, көшіру. Бір жерден екінші жерге аударғанда, қой жылдам жерсінеді. (М.Ермеков.) Ауыспалы әңгіме бағытын өзгерту. Ол әңгімені басқа тақырыпқа аударды. Атын аударып алды. Атын тартып алды. Жол бой атын аударып ап, ағайдың өзі жаяу кететін. 3. Аудар. - ет. Бір тілдегі сөзді екінші тілде айту (жазу.). Степаның сөзін Жүсіп қазақшаға аударды.Осы үлгі бойынша көп мағыналы, ауыспалы мағыналы сөздің, олардың фразеологиялық тіркесте қолданылуын, омонимін көрсетіп, талдау жасалынады. Ал антоним, синонимдер арнайы түсіндірме сөздікте берілмейді. Тек кейбір түсіндірілетін сөздің түсінігі синоним не антониммен берілуі мүмкін. Мысалы, жоғарыда берілген үлгідегі аудар деген сөздің түсінігін қопару деген синонимімен беріледі. Әрине, бұлай түсіндіру балаларға қиындау. Сондықтан бұл тақырыптарды өткенде синоним, антоним сөздігінен 1) мысалдарды пайдалану қажет. Түсіндірме сөздікті лексикалық ұғымдарды түсіндіруде де пайдалануға болады. Өйткені оқушылар әр пәнді оқумен орай жаңа сөздерді жиі кездестіреді, екіншіден, түсіндірілетін сөзден кейін сөз табын білдіретін белгіден кейін ир.(иран), ар. (араб), мед (медицина), авиа.(авиация), сөйл. (сөйлеу тілі), кітаб (кітаби), диал.(диалект) сияқты белгілерге қарап, басқа тілден енген сөздерді, кәсіби сөздерді, көнерген, диалектизмге, сөйлеу тіліне жататын сөздерді ажырату дағдысы қалыптасады. Қорыта айтқанда, сөздікпен жұмыс істеу оқушылардың білімін кеңейтіп, сөз байлығын арттыруға, сауатты жазуға, дұрыс, жүйелі сөйлеу дағдыларының қалыптасуына көмектесетін әдіс. Сондықтан мұғалім сөздікпен жұмыс істеуге айрықша көңіл бөліп отырғаны жөн.
Сөз - тілдің құрылыс материалы болғандықтан, онсыз ешқандай тілдік қатысым әрекеті болмайды. Бұл - күрделі құбылыс. Сөзде қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстардың, іс-әрекеттердің, т.б. мағыналары бейнеленеді.
Сөздің осындай қызметтеріне орай адамзат сөздерді тіркестіріп, сөйлемдер арқылы ой-пікірлерін білдіре алады. Сөздер жеке тұрып қолданылмайды, олардың қызметі, мағынасы сөйлеуде және сөйлемде анық көрінеді.
Сондықтан, оқушылардың дұрыс сөйлеу, сөздерді орынды қолдануының барлығы оның сөздік қорының аз-көптігіне тікелей байланысты. Оқушылар сөздік қорындағы сөздердің мағыналарын жете білген жағдайда ғана оны дұрыс қолдана алады. Ал бұл мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуға арнайы жұмыстар жүргізуді талап етеді. Оқушылардың сөздік қорын молайту жүмыстарының тиімді жолдары деп С.Рахметова мынандай бағыттарды атап көрсетеді: Мектепте сөздік жүмысы төрт бағытта жүргізіледі:
Балалардың сөздігін байыту, яғни оқушыларға олар бұрынғы білмейтін жаңа сөздерді үйрету, олардың мағынасын түсіндіру;
Сөздіктерін анықтау, яғни бұрыннан білетін сөздерінің мағына түсініктерін тереңдете түсу (мағыналарындағы түрлі айырмашылықтарды синонимдер, антонимдер арқылы көп мағыналы, басқа мәнділіктерді талдау арқылы т.б.).
Сөздіктерін қолдануға мүмкіндік жасау, яғни әрбір оқушы сөйлегенде, сөйлем құрағанда, мүмкіндігінше, ыңғайына қарай көбірек қосып отыру;
Әдеби тілге жатпайтын сөздерді түзету, сөздердің айтылуын дұрыстау;
Әрине бұл айтылған бағыттар бір-бірімен тығыз байланыста жүргізіледі [1, 167-168 бб.].
Демек, жаңа сөздерді меңгерту, сөздік қорын молайту жүмыстары бірнеше бағыттардан тұрады және мүғалімнің арнайы дайындығын қажет етеді. Осы себептен мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту мәселесінде мұғалімнің алдында сөздік қорды молайтуға арналған лексикалық негіздердің мағынасын қалай ашып, қандай амал-тәсілдерді қолдану қажет деген сияқты сұрақтар тууы орынды. Себебі дүрыс таңдалып алынған лексикалық амал-тәсілдер мен жаттығулар жүйесі-жемісті істің нәтижелі болуының кепілі.
Ғалым К.Аханов Әрбір тілдің байлығы ондағы сөздердің санының молдығымен өлшенбейді, сонымен бірге ондағы сөздердің мағынасының кеңдігі, түрлі-түрлі мағынада қолдануға икемділігі, мәнерлеуші, бейнелеуші тәсілдерінің молдығымен де өлшенеді [2, 81 б.], - деген болатын. Баланың сөздік қорын молайтуда ең бірінші сөз мағынасын түсінуіне бағыт беру керек.
Сонымен, мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту, жаңа сөздерді меңгерту, сөз мағынасын ұғындыру мынандай бағыттарда жүргізіледі:
Оқушыларға сөз мағынасын ұғындыруға арналған лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болуға тиісті;
Оқушылардың өздері меңгерген сөз мағынасын қолдана алу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыру керек.
Бүл амал-тәсілдер өзара бірлікте жүргізілуі тиіс, біреуі ескерілмей қалған жағдайда жұмыс нәтижелі болмайды.
Адамдар қандай сөз немесе сөйлем айтпасын, ол адамның ойымен тығыз байланысты. Себебі адам сөздің немесе сөйлемнің мағынасын біле отырып, ойланудың арқасында айтады, жүзеге асырады. Сөз мағынасын үғындыруға арналған лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болғаны дүрыс. Оқушыларға сөз ұғымын ұғындыру мақсатында түзілген лексикалық жаттығулар:
оқушының белгілі бір мөлшерде білімі;
ә) өтілген тақырыптарға негізделуі
жаңа білімді оқушылар игерген білімдері арқылы зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында тану мүмкіндіктері;
оқушының жас ерекшеліктерін ескеру;
проблемалық сипатта, проблемалық ситуация туғызатындай жағдай жасау
керек.
. Оқушылар меңгерген сөз мағынасын өз бетінше жүмыс істеу кезінде дұрыс қолдана алу дағдылары мен икемдерін қалыптастыру талаптарына сай болуы керек.
Оқушылар сөз үғымын игеру барысында:
ақыл-ой амалдарын меңгереді;
бір қубылысты екінші қүбылыспен байланыстыра салыстыру арқылы өз ойын дәлелдей алады;
олардың арасындағы үқсастықтар мен айырмашылықтарды көріп түсінеді, сол арқылы тіл заңдылықтарын меңгереді;
қуға, білуге деген түрткісі жегіледі, істеген ісіне қанағаттанады;
тілген материалдарды қолдана алуды үйренеді;
жаңа сабақты меңгереді;
Өз бетінше жүргізілген осындай жүмыстар нәтижесінде мынадай дағдылар мен икемділіктердің қалыптасуы жетіледі:
өз мағынасын дүрыс түсіну барысында сөздерді орынды қолданып, дүрыс сөйлеу дағдылары;
зі шешім қабылдау икемділігі;
ілімді көшіре алушылық икемділігі;
заттардың арасындағы байланыстар туралы түсініктерінің қалыптасу икемділігі.
Жаңа сөздерді меңгерту барысында иллюстрациялық суреттерді пайдалану да өзіндік нәтижесін береді. Сурет арқылы сөз, сөйлем қүрастыруға дағдыландыру - өте тиімді әдіс. Әсіресе әр тақырыпқа іріктеліп жинақталған, тақырыптың топтама суреттердің берері мол.
Сөз тілдік қүбылыстардың бәріне де тікелей қатысты. Оқыту процесінде оқушыларға сөздің мағынасын жете түсіндіру өте қажет. Әсіресе, бастауыш сыныпта оқушыға жаңа сөзді үйрету, мағынасымен таныстыру үшін, оларға қазақ тілінің белгілі бір шамадағы сөздік қорын меңгерту үшін, жаңа сөздерді сауатты жазуға, қорыта айтқанда жаңа сөзді дүрыс қолдануға дағдыландыру керек. Сөздерді меңгерткенде де олардың жеңіл-қиындығын да ескеру керек.
Оқушыларға жаңа сөздерді меңгертуде үсталатын тағы бір басты принцип - ол сөздердің күнделікті өмірде қолдана білуге үйрету.
Жаңа сөздерді жеке дара емес, белгілі бір жағдаға байланысты тақырып ішінде қолдануға мүмкіндік жасау керек.
Бүл ойға Ахмет Байтұрсыновтың тұжырымы дәлел бола алады: Тіл дамыту мәселесі тек қана грамматика зандарына үйретіп, не болмаса, сөздерді балаға үйретіп қана емес, сөзді тіршілігінде көрсету барысында ғана шешуге болады [3, 49 5.].
Профессор НОралбаева жаңа сөздерді меңгертудің тиімді жолдарын төмендегідей саралап көрсетеді:
жаңа сөздің мағынасын оқушыға анық түсіндіру;
жаңа сөздің оқушы есінде сақталуын қамтамасыз ету;
жаңа сөзді қолданыста меңгеру;
жаңа сөздің айтылуы мен жазылуын меңгерту;
сөздікпен жұмысқа үйрету.
Сондай-ақ лексикалық материалдарды оқушыға меңгерткенде ескеретін бір жайт - жеке сөз ешқашан өз бойындағы бар мүмкіншілікті толық бере алмайды. Лексикалық мағынасы бар сөздердің өзін бір мағынасымен шектеу қиын. Өйткені тіліміздегі сөздердің әрқайсысы алуан түрлі мағынаны береді.
Сөздердің тура және ауспалы мағынасын, көпмағыналы сөздерді, омоним, синоним, антоним сөздерді оқушыларға меңгерту - олардың тілінің қалыптасуына, ойын нақты, әрі көркем әсерлі жеткізулеріне, сөйлесу тілінде бірсөздің бірнеше қайталауын болдырмауға, нақтырақ айтқанда шешен сөйлеуге, ойын дәл жеткізуге ықпалын тигізеді.
Оқушыларға жаңа сөзді меңгертуде грамматикалық дағдыларды қалыптастыру, дыбыстарды дұрыс айта білу, сөз тіркестерін дұрыс құрастыра білу, жаңа сөздерді күнделікті қолдана білу, мағынасын меңгеру , жаңа сөздерді қатыстырып сөйлем құру қабілеттерін дамыту - жаңа сөздерді меңгертудің алғы шарттары болып табылады.
Құрғақ сөзді жаттай бергенше, сол сөздермен жазба жүмысын, жаттығулар жүргізген де оқушының есте сақтау қабілеті жақсы дамиды. Байланыстырып жаза білген оқушының жүйелі сөйлеу дағдысы да дүрыс қалыптасады.
Жаңа сөзді түсініп, қолдана білсе, оқушының соғұрлым сөздік қоры бай болып, ойын анық жеткізуге мүмкіндігі мол болады.
Ол үшін төмендегідей жүмыс түрлері жүргізілуі керек:
түсінуге қиын жекеленген сөздер, белгілі бір мәтінде кездесетін қиын сөздердің мағынасын түсіндіру;
қиын немесе жаңа сөздердің оқушы есінде сақталуын қамтамасыз ету;
жаңа сөзді қолдану дағдысын қалыптастыру;
жаңа сөздің айтылуы мен жазылуын меңгерту;
сөздікпен жұмысқа үйрету.
Сөз мағынасын түсіндірудің ең бірінші тәсілі сөздік дәптерге қиын және жаңа сөздерді теріп жазып, оны үнемі оқып қайталап отырады, қатыстырып сөйлем құрайды немесе мәтін ішінде қолданып, мағынасын байланыстырады. Мұндай әрекет оқушының жаңа сөзді меңгеруіне, сөздің мағынасын және жазылуын еске сақтап отыруына мүмкіндік туғызады.
Жаңа сөзді меңгертудің енді бір тәсілі - заттың өзі немесе заттың суреті көрсетіледі және синоним сөздер пайдаланылады, кейде сипаттамалы түсіндіру тәсілі қолданылады.
Сабақта жаңа сөздерді жеке дара қолданып түсіндіргеннен гөрі мәтін ішінде қолданған орынды.
Жаңа сөздің мағынасын анықтап, оны басқа сөзбен ауыстыру, оның грамматикалық тұлғаларын ажырата білу жаттығуларын жүргізген де орынды. Ол оқушылардың ойын көркем сөзбен жеткізе білуге баулыйды.
Сондай-ақ жаңа сөздерді меңгерту барысында шешендік сөздерді оқып үйретудің де мәні зор, мақал-мәтел, өлең, жүмбақ, жаңылтпаш түрлерін де пайдалануға болады. Мысалы 5-6 сыныптарда ойын элементтеріне сүйенуге болады.
Ойын - жаттығулар да оқушылардың жаңа сөздерді толық меңгеруіне, алған білімдерін бекітулеріне септігін тигізеді. Сондай-ақ ойын жаттығулар арқылы оқушы өздігіне жүмыс істуге үйренеді, ойлау қабілеті дамиды, сөздік қоры байиды.
"Сөзтізбе", ребус, жаңа сөзге қатысы бар сурет, аяқталмаған сөйлем, т.б. қатыстырып қолданатын әр түрлі ойын сабақтарды үйымдастыруға болады. Ойын элементтерін пайдалану әрі оқушыны сергітеді, ой-өрісін кеңейтеді, жаңа тақырыпты меңгеруіне де септігін тигізеді. Ойын тәсілдерінің тиімділігі жаңа сөздерді жеңіл меңгеруіне ықпал етеді.
Сөздік диктант - жаңа сөздерді оқушы есінде қалдырудың ең тиімді жолы. Оны төмендегідей тәсілдер арқылы жүргізген тиімді:
.Жаңа сөздердің мағынасын түсіндіреді.
.Жаңа сөздерді қатыстырып сөйлем құрайды, дәптерлеріне жазғызады.
.Мәтін ішіне таныс емес сөздерді теріп жазғызады.
.Тақтаға жаңа сөзді қолдана отырып сөйлем құрайды.
.Жаңа сөздерді мағыналас сөздермен ауыстырады немесе антонимін табады.
Мұндай тәсілдерді қолдану оқушының есіне жаңа сөздерді сақтауын мүмкіндік береді.
Сонымен жаңа сөздерді оқушыға меңгерту дегеніміз - сөздердің лексикалық тұлғасының тізімін жалаң түрде үйрету ғана емес, сондай-ақ үйренген сөздерін сөйлем ішінде қолдана білу. Ол үшін үйге мынандай тапсырмалар беруге болады:
Түбір күйінде берілген сөздермен сөйлем құрату;
Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойып жаздыру;
Сұрақ-жауап арқылы сөйлем құрату;
Орындары ауыстырылып қолданған сөздер арқылы сөйлем құрату;
Оқыған мәтіннен жаңа сөздерді тауып, мағынасын түсінуіне ықпал жасау;
Жаңа сөздерді пайдаланып, мәтін құрастыру;
Сөйлемдерді мағынасына, мазмұнына сәйкес аяқтап жаздыру.
Жаңа сөздерді меңгерту үшін арнайы жаттығуларды орындатуға болады. Ондай жаттығулардың мақсаты: сөз мағыналарына талдау жүргізу; сол арқылы оқушының сөздік қорын байыту; оларға өз ойын жеткізуде дүрыс қолдану амалдарын меңгерту; жазбаша тілдік қатынасты игерту.
1-жаттығу. Берілген сөйлемдегі көп нүктенің орнына тиісті сөздерді жаз. (Астына жаңа сөздер, яғни тірек сөздерді беруге болады).
Мысалы, бұйым -зат. Есік қаласының маңынан табылған алтын... маңызы ерекше.
2-жаттығу. Төмендегі сөздерді қатыстырып бірнеше сөз тіркесін құраңдар: бұйым, таңба, т.б. (сөздер сол уақытта өтілген тақырыппен тығыз байланысты болуы керек).
3-жаттығу тақтаға жазылған сөздерді мүқият оқы. Көшіріп, олар мен сөз тіркесін құрап жаз.
4-жаттығу. Тірек сөздерді пайдаланып сөйлем құра.
Бұл жаттығулардың ұтымдылығы: жаңа сөздердің мағынасын жете меңгере отырып, өз ойын нақты және дұрыс жеткізуге, жаңа сөздерді дүрыс, өз мағынасында қолдана білуге жаттығады. Сөздік қоры молаяды, меңгерген сөздердің белсенді сөздік қорға айналуын іске асырады.
Жаңа сөздердің, лексеманың есте сақталуын қамтамасыз ету, әр сабақ сайын олардың білім деңгейін тереңдету мақсатында сөздердің синонимдік қатары қоса беріліп, қолдану машығындағы айырмашылықтарын түсіндіру - оқушының ойын дәл, анық жеткізуіне, сөздерді тауып қолдана білуіне, мәдениетті сөйлеуіне, сөздік қорының толығуына тигізетін ықпалы мол.
Оқушыларға теориялық білім беруде көбінесе шешендік сөздер, нақыл сөздер, қанатты сөздер жеке дара жіктеліп оқушылардың талдауына ұсынылып отырылуы керек. Бұл жұмыс түрлері оқушылардың дипломатиялық іскерлік әрекеттерін, тұжырымды және шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда ерекше роль атқарды.
Ал жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, айтыс сияқты тағылым түрлері оқушылардың сөздік қорын молайтуда, ойлау қабілетін дамытуда, байланыстырып мәдениетті сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда таптырмайтын дидактикалық материалдар бола алады. Шешендік сөздер, нақыл сөздер, қанатты сөздерде оқушыға таныс емес сөздер мол. Сондықтан осы аталған тағылым түрлерін әр пән мүғалімі өзінің күнтізбелік жоспарындағы сағаттар санына сәйкестеп жіктеп бөлгені дұрыс.
Ғылыми ізденіс барысында лингвистика саласындағы оқытудың деңгейлік жүйесі оқушыларға тілді меңгертудің негізгі тиімді жолы болып табылады. Деңгейлік саралау технологиясы - жеке тұлғаның дамуының ірге тасы, оқу әрекеті құрылымының жаңа тәсілі. Ол бастауыш сынып мүғалімдерінің жұмыстарына серпіліс, шығармашылық пен ізденісті талап етеді.
Деңгейлік саралау технологиясы оқушының да, мүғалімнің де белсенді шығармашылық қызметін дамытуға бағытталған. Лексикалық тақырыпты оқытуда деңгейлік тапсырмалар маңызды рөл атқарады. Оқушының тақырыпты жете түсініп, терең меңгеруі үшін әр деңгейде берілетін тапсырмалар өзіндік мәнге иеЛапсырмалар жеңіл қарапайым түрде ұйымдастырылады да күрделене береді. Әр деңгейдегі тапсырмаларға қойылатын талаптардың да өзіндік айырмашылығы бар.Ф.Ш.Оразбаева, Н.Х.Шадиеваның деңгейлік тапсырмаларға байланысты, деңгейлік тапсырмалардың маңыздылығы, тиімділігі жайлы бірнеше еңбектері бар [4].
Жоғары да айтып өткеніміздей, жаңа сөзді таныстыру үшін ең алдымен оның мағынасын түсіндіріп, меңгерту қажет. Синоним, омоним, антонимдерді қолдану, мағынасын түсіндіру арқылы да белгілі нәтижеге қол жеткіземіз.
Лингвистер тілдік синонимдердің стильдік мәнінің ерекшелігін атап көрсетеді. Тілдің ойды жеткізудегі икемділігі, бейнелілігі мен мәнерлілігі синоним сөздерге байланысты деп анықтайды. Бір ұғымды айтып, не жеткізу үшін қажетті тілдік тәсілдерді сүрыптап қолдану қажет. Бұл ретте тіліміздегі синонимдер мен оның варианттары көбірек пайдаланылады [5], - дейді ғалымдар. Синонимдердің мағынасын ашу арқылы да оқушыларға жаңа сөздерді меңгертеміз.
Жаңа сөздерді деңгейлік тапсырмалар арқылы меңгертудің тиімді жақтары мыналар:
жаңа сөздерді тез меңгереді, әрі оқушы өздігінен жүмыс істеуге дағдыланады;
оқушының жеке қабілеті айқындалады;
іштей бір-біріне қалыспауға тырысады, сондықтан жаңа сөздерді де тез қабылдайды;
тапсырманың күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау қабілеті артады;
эр бала өз деңгейіне, қабілетіне қарай бағаланады.
Сонымен, оқушыларға жаңа сөздерді меңгерту, сөздік қорын байыту - тіл дамытудағы ең маңызды жұмыс. Сондықтан сабақты түрлендіріп отыру қажет. Ал бүл мүғалімнің шеберлігін қажет етеді, әрі мүғалімнің шығармашылықпен еңбек етуін талап етеді. Яғни бүл үрдіс арқылы оқушылардың тілін жетілдіруге жағдай жасалынады.
Сабақты түрлендіру олардың жаңа сабаққа, жаңалықты үйренуіне қызығушылығын арттырады.
Әдіскер ғалым К.Ақбаева шәкірттердің сөздік қорын молайту жөнінде тәжірибелі мүғалімдердің әр алуан әдістерінің қорытындысы ретінде қазіргі қазақ тілінің оқыту әдістемесі:
сөздік жұмысын жүргізу арқылы тіл үстарту;
мәтінді оқумен байланысты тіл ұстарту;
көрнекі құралдар пайдалану арқылы тіл ұстарту деген әдістерге негізделетінін айтады [5].
Демек, жаңа сөздерді деңгейлік тапсырмалар арқылы меңгертудің басты ерекшелігі - білім беру, оқыту, үйрету процесін топтап, жіктеп бөледі. Әрбір деңгейдің өзінің лексика-грамматикалық минимумы болады. Деңгейлік тапсырмалар оқушының жаңа сөздерді тез меңгеруіне септігін тигізеді.. Оқулықтағы жаттығулар өтілген ереже бойынша қайталау, пысықтау, бекіту жүмыстарына арналған тілдік, грамматикалық жүмыстар жүйесі. Деңгейлік тапсырмалар жүйесіне мәтіндер, кроссворд, қызықты грамматика, тестік сүрақтар, оқушыны ойландырып, іздендірілетін іскерлік ойындар мен тренингер жүйесі қамтылады. Оқытудың деңгейіне сәйкес, оқушыны дифференциалды оқытуға ыңғайлы, оқу бағдарламасы бойынша оқушының жас ерекшелігі мен білім деңгейіне сай құрылып, оқулыққа қосымша пайдалануға беріледі.
Бірінші деңгейдегі тапсырмалар бойынша жаттап алуға лайықты, өткен сабақтарда меңгерген білімдерін пысықтауға бағытталған болуы керек. Бірінші деңгейде жаттап алуға ыңғайлы қысқа, түсінуге қолайлы тапсырмалар беріледі.
Екінші деңгейде өткен тақырыпқа байланысты түрленген, ойлауды қажет ететін, оқушы өз бетімен жұмыс жасауға лайықты тапсырмалар беріледі. Оқушының сөйлеу тілін дамытуға арналған тапсырмалар беріледі. Тірек сөздер арқылы сөйлемдер жазады, екі бағандағы сөздерді сәйкестендіреді. Оқушының сөйлеу қабілетін жетілдіретін тапсырмалар беріледі.
Үшінші деңгейлік тапсырмаларда танымдық-іздену тапсырмалар орындау арқылы оқушы өз тұжырымын жасайды. Мұғалім нұсқаушы, бағыт беруші, кеңесуші ретінде болады. Оқушының өзі сөздіктерді пайдаланып, сөз мағыналарын талдауға, мәтінді оқып, сөз мағыналарын өз бетінше түсінуге машықтанады.Төртінші деңгейлік тапсырмаларды да беруге болады. Ол күрделі болады, жаңа сөздердің мағыналарына арнап мәтін құрастырады, жаңа сөздерді пайдаланып сөйлем қүрастырады, шығарма жазады.
Сонымен қортындылай келгенде, жаңа технологиялар арқылы шешендік өнерді меңгерту оқушыларды өз ойын еркін жеткізуге дайындайтындығымен, сабақты өткізу барысында стратегиялардың барлығы үш кезең арқылы жүзеге асатын тиімділігімен, мүғалімнің сапалы сабақ өткізуіне мүмкіндік туғызуымен, оқыту мен ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдерінің молдығымен, ғылыми- теориялық тұжырымдамаларының тереңдігімен тиімді. Оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын ізденіп әзірлеу - ғалымдар мен тәжірибелі үстаздардың бірлесе отырып атқаратын ісі.
4-билет
1.Мектепке дейінгі мекемеде тіл дамыту жұмысын жоспарлау
2.Байланыстырып сөйлеу әдістемесі
3. "Менің сүйікті ойыншығым" тақырыбына ҰОҚ құрастыру.
1. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмысы балабақшада өтілетін барлық сабақтарда (шығарма оқу, сауат ашу, сурет, математика, музыка, дене шынықтыру, т.б.) баланың жасына қарай жүргізіледі.
Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында сәбидің тілін дамыту, ауызекі дұрыс, мәдинетті сөйлеуге үйрету, үйренгенін күнделікті өмірде пайдалана білуге бағыттап отыру ісіне назар аударады. Өйткені баланың айналадағы өмірді танып, білудегі басты жәрдемшісі -- тіл. Ал тілдің дамуы оның сана сезімінің, ой өрісінің жетіле түсуіне негіз болады.
Сөйлеу тілі мен сөздік қоры молая бастаған сайын, бала айналадағы адамдармен, өзі қатарлас балалармен белсенді қарым-қатынас жасайды. Өмірде кездесетін түрлі іс-әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі жайттар туралы әңгімелейтін болады.
Әр топта өтілетін тіл дамыту, шығарма оқу, қоршаған орта туралы бақылату сияқты жұмыстар апталық сағат саны бойына жоспарланады. Жаңа бағдарлама бойынша сәбилердің бірінші (2-ден 3 жасқа дейін) тобында тіл дамыту, қоршаған ортаны бақылату аптасына екі рет, дидактикалық ойын, дене қимылы тәрбиесі бір рет жүргізіледі. Сонда оқу жылы бойына 64 сабақ тіл дамытудан, 32 сабақ ойын, сенсорлық тәрбие (бұл да тіл дамытуға сәйкес) барлығы 96 сабақ өтіледі. Тәрбиеші бағдарламалық материалға талдау жасай отырып, тіл дамыту жұмыстарын, сабақ түрлерін (ойын-сабақ, сурет, ойыншық көрсетіп әңгімелесу, шығарма оқу, сөздің дыбысталуын дұрыс айтуға үйрету сияқты), жұмыс түрлерін белгілейді. Оған қажетті материалдар әзірлейді.
3-тен 4 жасқа дейінгі сәбилер тобында да тіл дамыту сабақтары осылайша жұпталады. Бұл топтағы ерекшелік - қоршаған ортамен таныстыруға аптасына 1 сағат, тіл дамытуға - 1 сағат және шығарма оқуға -1 сағат бөлінеді. Сонда бұл топта да жыл бойына 96 сабақ өтіледі. Тәрбиеші қоршаған ортаны бақылату процесінде баланың сөз қорын молайтуға баса назар аударады. Себебі мектепке дейінгі балалардың сөздік қоры өмірден, өзін қоршаған ортадан алынады. Бақылау сабақтарының басты міндеттерінің бірі - затты таныта отырып, сол заттың атына, іс-әрекетке қатысуына, түр-түсіне байланысты сөздерді түсіндіру. Сонымен қатар бұл топта көрген-білгені жайында өз бетімен әңгімелеп айтуға үйрету жұмысы да жүргізіледі.
Ересек балалар тобында аптасына 15 сабақ (2 сабақ орыс тілі) өтіледі. Оның ішінде тіл дамыту - аптасына 1 сағаттан 32 сағат, табиғат таныту, шығарма оқу -- 0,5 сағаттан (1) 32, айналадағы дүниемен таныстыру 1- сағаттан 32 сағат, сауат ашу 32 сағат. Сонда бұл топта 5 түрлі сааққа 128 сағат беріліп отыр.
2.Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде мынадай мәселеге баса назар аударылады:бойынша әңгіме құрастыруда өз ойын жүйесін анық,түснікті жеткізе білуге үйретіледі; логикалық тапсырмаларды орындағанда баланың байланысып сөйлесуіне баса назар аудару қажет;оқылған шығарманың мазмұнын өз түсінігі бойынша ауызша баяндай білуге төселдіру керек.
Байланысып сөйлеуді дамытуда сөздік жұмыс ,сөйлем әңгіме құрастыру жұмысы жүргізіледі .Байланысып сөйлеу мәдениеті арнайы жоспарлаған сабақтарда ,сабақтан тыс ойын сәттерінде ,шығармаларды сахналауға ертеңгіліктерді өткізуде дамытылады.Тәрбиеші атқан ертеңгісі зейін қоя тыңдап , мазмұнын ауызша қайталап айтуда, әңгімелеп беруде ,грамматикалық тұлғада дұрыс байланысып сөйлеуге үйретіледі.
Тіл дамыту сабақтарын қызықты, әсерлі түрде ұйымдастырылуы баланың белсенді сөйлеуін қамтамасыз етеді,яғни балаға сөйлеу қажеттігін тудырады.
Тәрбиеші-педагогтар,ата-аналар баланың кез-келген уақытта берген жауыбының толық,дауысының анық ,ашық, мәнерлі болуын талап етуі керек.Күнделікті іс-әрекет сабақ,ойын ,серуен ,бос уақытта баланы ауызша сөйлеу білуге ,сұраққа толық жауып беруге ,сөйлемді дұрыс қарап айтуға өз ойын жүйелі жеткізуге, шығармашылығын әңгіме құрауға үйрету үшін жүргізілетін жұмыстар. Байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға негіз болады. Мысалы: берілген суреттер бойынша әңгіме құрастыру, отбасында, жолдастарымен қарым-қатынасында,қоршаған ортадағы адамды тыңдай білу,оларға дұрыс жауап беруде диалогтық сөйлеуге үйретіледі.Оқыған шығармаларды әңгімелеуде,оны өмірде көргендерімен салыстыруда монологтық сөйлеуге үйренеді.
Байланыстырып сөйлеудің екі типі диалог пен монолог.Баланың оларды үйренудегі ерекшеліктері.
Диалог- екі не одан да көп адамның әңгімесі;Әңгіменің мақсаты,әдетте бір нәрсе жайында сұрап,оқыған жауап беруге,белгілі бір әрекетке түрткі болуға шақыру.
Монолог-бір адамның байланыстыра сөйлеген сөзі.Монологтың мақсаты-белгілі бір факт жөнінде баяндау.
Диалог стилі жағынан негізінен ауызекі сөйлеу тіліне тән.
Байланыстырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Балалардың тілін дамыту практикумының пәні,мақсаты,теориялық негізі
Тіл дамыту әдістемесі пәні және курстың міндеттері. Әдістеменің қолданбалы ғылым ретіндегі сипаттамасы. Тіл дамыту әдістемесі курсын оқытудың негізгі міндеттері. Сөйлеуді қалыптастыру, тіл дамыту, коммуникативтік дағдылар ұғымдарының мазмұны. Сөйлеудің функциялары. Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негіздері. Тіл дамыту әдістемесінің әдіснамалық негізі.
Тіл - ойлау мен танымның құралы ретінде. Тіл мен сөйлеу - қоғамдық-тарихи дамудың өнімдері ретінде. Тіл - тұлғаны дамыту және адамзаттың қарым-қатынас құралы ретінде. Әдістеменің басқа ғылымдармен байланысы. Тіл дамытудың зерттеу әдістері
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, Мектепке дейінгі тəрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасы. Тіл дамытудың мақсаттары мен міндеттері. Балаларды тәрбиелеудегі ана тілінің мәні. Балабақшада тіл дамытудың міндеттері, олардың психологиялық-педагогикалық және лингвистикалық негіздемесі: байланыстырып сөйлеуді және сөздікті дамыту, тілдің грамматикалық құрылысын қалыптастыру, тілдегі дыбыстық мәдениетті тәрбиелеу, көркем сөзге деген қызығушылықты және сүйіспеншілікті тәрбиелеу. Балабақшада балалардың тілін дамыту әдістері мен тәсілдері. Әдістердің жіктелуі. Көрнекілік әдістерінің сипаттамасы. Сөздік әдістер және олардың сипаттамасы. Балалардың тілін дамытудың, тілдік біліктері мен дағдыларын бекітетін практикалық әдістер. Ұйымдастырылған оқу қызметінің құрылымы. Ұйымдастырылған оқу қызметінің өтілуіне қойылатын талаптар
2.Тіл дамыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Ғылым атауы әдетте екі топқа бөлінеді: оның бірі - жаратылыс тану,екіншісі - қоғамдық ғылымдар. Жаратылыстануға физика, химия, биология, математика, қоғамдық ғылымға тарих, философия, саяси экономика жатады.
Тіл - қоғамдық құбылыс сондықтан оны зерттейтін ғылым - тіл білімі де қоғамдық қоғамдық ғылымдардың қатарынан орын алады. Қазіргі заманда бір жағынан ғылымның бұрын болмаған жаңа салалары жасалып ғылымды диференция процесі жүріп жатса, екінші жағынан, 2 немесе бірнеше жағынан өз ара түйіскен жерінен сол ғылымдардың бәрәне бірдей қатысты проблемаларды зерттейтін дербес ғылыми дисциплиналар жасалып, ғылымда интеграция процесі жүріп жатыр.
Ғылым атаулының бәрі даму барысында тіл білімде басқа көптеген ғылымдармен байланысты. Ол ең алдымен қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Себебі тіл білімі тілді қоғамның тууымен бірге туып, қоғамның дамуы мен бірге дамитын қоғадық құбылыс ретінде қарастырады. Тіл білімі тілдің шығуы мен жасаллуы, дамуын зерттегенде тарих ғылымының деректерін пайдаланады. Ал тарих ғылымы халық тарихын, қоғам тарихын зерттеу барысында тіл білімінің деректері мен жетістіктерін пайдаланады. Содай - ақ тіл білімі археологиямен де, этнографиямен де байланысты. Себебі тіл - талай заманның жемісі, қазіргі тілдің элементтері өте ерте заманда жасалған. Ал архиология болса, ол халықтардың ежелгі кездегі тұрмысы мен әдет - ғұрыпын зерттейді. Содықтан архиология мен этнографияның деректері тіл тарихына қатысты мәселелердізерттеуде, айқындауда өте құнды материал ретінде қызмет ете алады.
Тіл ойлау мен тығыз байланысты. Осыған орай, тіл білімінің ойлау категориялары мен ойлаудың заңдары туралы ғылым - логикамен, ойлау процестері және олардың тілде көрінуі туралы ғылым - психологиямен байланысты. Тіл білімі философиямен де тығыз байланысты.
Тіл білімі қоғамдықғылымдармен де байланысты. Тілдің дыбыстық жағын тіл білімінің фонетика саласы, физиканың акустика саласы қарастырады. Сөйлеу процесі дыбыстардың атау және тіл дыбыстарын қабылдау мен тікелей байланысты. Ал бұл процесті дыбыстардың арикуляциясы сөйлеу мүшелері арқылы тіл дыбыстарының жасалуы жағынан және сөйлеуді есту мүшесі арқылы қабылдау жағынан физиология зерттейді. Тілдің күрмелу себептерін медицина ғылымының мамандары, атап айтқанда психиаторлар, дефектологтар, логопедтер зерттейді. Электронды машинамен аударма жасаудың, информация теориясының және кибернетиканың бірсыпыры мәселелерінің тікелей тіл біліміне қатысты болуы лингвистика мен математика ғылымдарының байланысын тудырып отыр.
Тіл білімі мен әдебиетану ғылымы филология ғылымдарының құрамына енеді. Білімнің бұл екі саласы бір-бірімен ертеден бері байланысты. Ақын - жазушының шығармашылығын зерттеу, оның шығармасының тілі мен стилін зертеуді де қамтиды, өйткені тіл - әдебиеттің бірінші элементі Горкий. Лингвистер тілді зерттеуде әдеби шығарманың тіліне назар аудармй тұра алмайды, өйткені әдеби шығарма лингвистер үшін құнды материал болып табылады.Тіл білімінің стилистика саласы әдебиеттану ғылымымен өте-мөте тығыз байланысты.
Тіл білімі философиямен тығыз байланысты.
Біріншіден, методологиялық қағидалар жағынан, екіншіден, зерттелетін ортақ проблемалар жағынан жақындасып байланысады.
Тілдің мәні, оның таңбалық сипаты, шығуы мен дамуы, ойлау мен тілдің ара қатнасы және т.б проблемаларды зерттеп шешу үшін, философия тіл біліміне бағыт бағдар сілтейді, аталған проблемаларды шешудің принціпін белгілейді. Адамның ойлауы тіл формасы түрінде іске асатын болғандықтан, философия адамның ойлау процесі, тілде қалай көрінеді деген мәселені ескерусіз қалдыра алмайды. Бұл мәселе таяныш етілетін негізгі философиялық позиция тұрғысынан шешілуі тиіс: диалектикалық материализм материя алғашқыда, сана екінші туынды деп есептейді.
Тіл білімі логикамен тығыз байланысты. Логика - ойлаудың заңдары мен ой формалары туралы ғылым. Ал ойлау, әдетте, тіл арқылы көрінеді, тіл арқылы жарыққа шығады. Адамның ойы тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы айтылып, түсінікті бола алды. Логикада ойлаудың заңдары, формасы, құрылысы зерттелінсе, тіл білімінде тілдің заңдары мен құбылысы, формалары мен құрылымдық элементтері зерттеледі.
Тілдік единицалар сөз, сөйлем ойлау категориялары - ұғым және байымдаумен байланысты болады. Осыдан, сөзді ұғыммен, сөйлемді байымдаумен байланыснда зерттеу міндеті келіп туады.
Тіл білімі психологиямен де байланысты. Психология психикалық құбылыстарды зерттейді. Ал, түйсік пен қабылдау, елес пен ойдың, сөйлеу поцесінде және оны қабылдап түсіну процесінде тікелей қатысы бар. Сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасау, пікір алысу, біреудің сөзін қабылдау, оны ұғыну процесін түсіндіру психологияның жәрдемін керек етеді.
Сөздің семантикалық жақтарына, сөз мағынасының ауысуына қатысты құбылыстар да психикалық құбылыстармен астарласып жатады. Мысалы, метафора, метонимия, синекдоха тәсілдері арқылы сөз мағынасының ауысуы ассоциация деп аталатын психикалық құбылысқа негізделеді. Тіл ойды білдірудің құралы ретінде емес, сонымен бірге сезмді де білдірудің құралы ретінде қызмет тқара алады. Эмоцияны білдіру тілдегі сөздерге де, сөйлемге де тән.Психология тілдік құбылыстардың мазмұнын ашып айқындауға көмектесуі мүмкін.
Тіл білімі физиология ғылымдарымен де байланысты. Адам баласының сөйлеуі неліктен? деген мәселе социологиялық проблема ғана емес, физиологиялық проблема ретінде де қаралады.
№2 Билет
1. Сөз тіркесімен жұмыстану жолдары (құрылымы,мағынасы)
Тіл білімінің грамматика саласының бірі - синтаксис (грекше "syntaxis"). Синтаксис сөз тіркесі, сөйлем, олардың құрылымы мен түрлері, сөйлем мүшелері туралы қарастырады. Яғни синтаксис - сөз тіркесін, сөйлемнің грамматикалық сыр-сипатын зерттейтін ілім.
Толық мағыналы кемінде екі сөздің тұлғалық және мағыналық жағынан байланысқан тобы сөз тіркесі деп аталады. Сөз тіркесінің негізгі белгілері:
● сөздердің байланысуы сөйлем ішінде анықталатындықтан, сөз тіркесі сөйлем ішінде танылады;
● толық мағыналы кем дегенде екі сөзден тұрады;
● сөз тіркесінің құрамындағы сөздер бір-бірімен белгілі бір грамматикалық тәсілдер арқылы байланысады;
● сөз тіркесі қандай да бір синтаксистік қатынасты білдіреді.
Сөйлем ішіндегі сөздердің әртүрлі байланысуына қарай сөз тіркесі еркін сөз тіркесі және тұрақты сөз тіркесі болып бөлінеді. Еркін сөз тіркесінің құрамындағы сөздерді өзгертіп айтуға болады. Мысалы, көрікті деген сөзді бірнеше сөзбен тіркестіруге болады: көрікті адам, көрікті жігіт, көрікті қыз, көрікті табиғат, т.б. Еркін сөз тіркесінің құрамындағы сөздер бағыныңқы және басыңқы сыңарға бөлінеді.
Бағыныңқы сыңары Басыңқы сыңары
Жиырма оқушы
Тосыннан келген хабар
Кеше хабарласты
Саны он үш
Сөз тіркесі құрамына қарай екіге жіктеледі: 1) жай сөз тіркесі; 2) күрделі сөз тіркесі.
Синтаксистік жай тіркес
Синтаксистік күрделі тіркес
Үйде қалды, әдемі қыз, гүлді суару, үйдің есігі, қызыл түлкі, орындалған арман, ақ көйлек, гүрілдеген трактор, кенеттен тоқтау, сөйленген сөз, сарғыш гүл, өнерлі бала, қуанышты хабар, сыпайы мінез.
Телефон арқылы сөйлестім, ит өлген жерден келді, асығып-үсігіп шыға жөнелу, көпір арқылы өтті, сары ала қаз, үйден кетіп қалды, кешке қарай келді, жиырма екі үй, күлімсірей қараған баланың күлкісі
Жай сөз тіркесінің құрамы екі сөзден ғана құралады. Мысалы, орманды өлке, әдепті оқушы, асыққан жолаушы, екеуі кездесті, түсі қара, таулы өңір, тастақ жер, көпірден өту, әңгімелескен адам, т.б.
Күрделі сөз тіркесі үш немесе одан да көп сөзден құралады. Мысалы: әдепті оқушының мінезі, орманды өлкені аралау, асыққан жолаушыға жол көрсету, кездейсоқ кездескен екі достың әңгімесі, қара түсті ат мінген жолаушы, гүлге оранған өлке, тасыр-тұсыр шапқан ат, т.б
2. Бақылау жұмыстарын жүргізу және оларды бағалау
Оқыту өнімділігінің санмен, сапамен, толықтылығымен, дерексізділігімен, тереңділігімен, әділ бақылаумен тығыз байланыстылығы әдістемелік процестің ең жоғарғы заңдылығы ретінде қарастырылады. Оның іс-әрекетке айналып кетуі үшін бақылаудың тиімділігін негіздеп, әсер етуші факторларды ажыратып, түсінікті нақтылау қажет. Қазіргі теорияда әлі "баға", "бақылау", "тексеру", "есеп" және осылармен байланыстыларды ажырататын үйлесімділік жоқ. Оларды бір мағынада жиі алмастырып та, қолданып та жүр.
"Бақылау" жалпы шығу түріне қарай оқушының білімін, біліктілігін бағалау мен өлшеуді білдіреді. Өлшеу мен анықтауды тексеру дейді. Сондықтан тексеру - бақылаудың негізгі құрамы, оқушымен оқытушы арасындағы кері байланысты анықтайтын мұғалімнің оқушының нені дұрыс меңгере алмағанын, жіберген кемшілігінен әділ мәлімет беретін негізгі әдістемелік міндеті. Тексеру тек оқушылардың оқытылу сапасы мен деңгейін анықтамайды, сонымен бірге оқыту еңбегінің соңғы көлемін де білдіреді. Бақылау тексеруден басқа бағалау (әрекет ретінде) және тексеру (нәтиже ретінде) бағасын да қамтиды. Баға үлгерім табельдерінде, сынып журналдарында, мәліметтер жинағында т.б. белгі ретінде (шартты белгілердің көрсеткіші, "кескіні", ескерту таңбасы) қойылады.
Оқушылардың үлгерімін бағалау негізі бақылау (нәтижесі) қорытындысы болып табылады. Сонымен қатар оқушы жұмысының сапасы да, саны да ескеріледі. Сандық көрсеткіштерінің артықшылығы пайыз бен балл түрінде, ал сапалық - "жақсы", "қанағаттанарлық" т.б. өлшеммен белгіленеді. Әрбір бағалау пікірге алдын-ала келісілген (белгіленген) ұпай, көрсеткіш (мысалы, "өте жақсыға" - 5 ұпай) қоса жазылады. Мұнда баға тек қана нәтиженің өлшемі мен айқындаушы емес, бағалау пікіріне қосымша мағына үстейтінін түсіндіру керек
Баға қызметі, бізге белгілі болғандай оқытылу деңгейімен ғана өлшенбейді. Баға - педагогтың жеке тұлғаның оқуын реттейтін, жағымды құралы. Әділ бағалау арқылы оқушы бойында өіне-өзі сын көзбен қарауы, өзін бағалауы қалыптасады. Сондықтан бағаның ең басты маңыздылығы, оның қызметінің түрі оқушының оқу әрекетінің барлық жағында оны жан-жақты аша алатындығында
3. Көп мағыналы сөздер бойынша сөздік құрастыру
Көп мағыналы сөз
Сөздер өзінің негізгі мағынасынан басқа да мағынада қолданыла береді. Бірнеше мағынада қолданылатын сөздерді көп мағыналы сөздер дейді.
Көп мағыналы сөздер көркем шығармаларда жиі қолданылады. Өздерінің шығармаларында ақын-жазушылар кейбір сөзді екі не үш мағынасында қатар алып жұмсай береді.
1.Адамның немесе жан-жануардың көзі, иненің көзі, терезенің көзі, бұлақтың көзі, білімнің көзі, істің көзі.
2. Тарақтың тісі, адамның тісі.
3.Көйлектің жағасы, көлдің жағасы
4.Сөздің басы, жолдың басы, адамның басы, таудың басы,жұмыстың басы
5.Қанат құстардың ұшып, қонатын дене мүшесі.Алты қанат ақ орданы тігуге кірісті.
6..Көзім ауырып дәрігерге көрініп жүрмін. Иненің көзіне жіп өткізе алмадым.
7.Сөздің басын арыдан бастады. Адамның басы- Алланың добы.
3-билет
А. Байтұрсынұлының қазақ балаларына арнап ана тілінде сауат ашу мақсатымен жазылған Оқу құралы атты еңбегінде сөздер мынадай тақырыптарға жіктелген: туысқан-туған іліктес, киімдер, ойын-ойыншықтар, тамақтар-сусындар, дене мүшелері, үй саймандары, ыдыс-аяқ, малдар аты, малдан басқа төрт аяқтылар т.с.с. [12]. Тіл дамыту жұмыстарына тірек болатын лексикалық бірліктерді сұрыптау барысында әдіскер ғалым оларды тақырыптық топтарға жіктеп берген. Бұл орайда әр тақырыптық топқа енетін зат атауларын балаларға жинақтап ұсынуды мақсат еткен сияқты. Ғалымның әліпби оқулығын оқытуда балалардың тіл дамыту, тіл ұстартуға арналған тапсырмаларын да тақырыптық топтарға жіктегенін көреміз. Сол арқылы бір жағы, лексикалық бірліктердің қандай тақырыптық топтарға жататынын көрсетуді мақсат етсе, екінші жағынан баланың қажетті лексикалық бірлікті сол тақырыптық топтың ішінен таңдап алып, сөйлем немесе сөз тіркесін құруда, ойын жеткізуде пайдалану үшін қолдануына мүмкіндік берген. Сонымен қатар, мұнда қазақ ұғымына тән, қазақ тұрмысында жиі қолданылатын, көп кездесетін зат атаулары берілген. Сөздікпен жұмыс - орыс бөлімдеріндегі тыңдаушыларға мәтін арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі өзекті жолдың бірі. Сөздік жұмыстарын жүргізу арқылы тыңдаушылардың айтылым, оқылым, тыңдалым, жазылым әрекеттерін қалыптастырып, қазақша қарым-қатынас жасауға үйретудің алғашқы баспалдақтары қаланды.
Мәтіннің соңында берілген сөздік сол мәтін бойынша жасалған актив сөздік деп саналады. Ал барлық мәтіндер жүйесінің соңында берілген сөздік - мәтіндер бойынша және тыңдаушының күнделікті қолдануына қажетті деп саналған белсенді сөздік қор жасауға керек сөздерден құралады.
Сөздікпен жұмыс жасау әдістемесі тыңдаушылардың:
- жеке сөздің мағынасын танып-білуін;
- сөздің қандай құрамнан тұратынын талдап тануын;
- сөздің қай табына жататынын айырып тануын;
- сөздің келесі сөзбен тіркесу мүмкіндігін танып-білуін;
- сөздің сөйлем мүшесі, абзац мүшесі, мәтін мүшесі болу синтаксистік қызметін түсінуін мүмкін ететін әдістерден тұрады.
Сөздікпен жұмыс жасау барысында оқытушы бірнеше әдістемелік алгоритмдерді басшылыққа ұстайды:
1) мәтін соңындағы қысқа сөздіктегі сөздердің әрқайсысының мағынасы бойынша комментарий беріп өтеді;
2) сөздіктегі сөздердің түсіндірме сөздіктегі мағыналық әртүрлі реңктерін көрсетеді;
3) тыңдаушы танысқан сөз мәтіннің ішінде бірден тани алуы үшін оның құрамы мен мазмұнына ерекше назар салатын бір әдіс қолданады.
4) Сөздерді таныстырып болған соң оны оқуға және тыңдауға көбірек жаттықтырған дұрыс. Сол арқылы студенттің санасында сөздің дыбыстық және жазбалық бейнесі сақталады.
Тыңдаушының сөздік қорының қалыптасуы фонетикалық, грамматикалық қоры қалыптасуына өзгеше болып келеді. Әр сабақ сайын толықтырылып отырылатын сөздік қор - қазақша ұғымдарды білдіріп, тыңдаушының ойлауы қалыптасуына, соның негізінде сөйлемді дұрыс құруына негіз болады. Тыңдаушылардың сөздік қорын байытудың негізі - оның тілдік санасына таңдалған лексикалық элементтерді енгізу болып табылады. Орфографиялық сөздік - оқушылардың дұрыс жазуына көмектесетін құрал. Оны 4-сыныптан бастап, оқушы күнделікті оқу жұмысында пайдалануға тиіс. Ол үшін арнайы оқушылар үшін жасалған сөздіктер де бар.
Мұғалім оқушыларға сөздікті пайдалануды үйреткенде сыныпта барлық сөздің жазылуын үйрету мүмкін еместігін, дербес жұмыстармен шұғылданғанда, мазмұндама, шығарма жазғанда жазылуы күмән келтіретін немесе тіпті қиын сөздерді карап тауып алуға болатынын ұқтырады. Бірақ кез келген сөзді сөздікке қарап жазудан сақтандыру керек. Олай дағдылаған оқушы дұрыс жаза алмайтын болады. Сондықтан Орфографиялық сөздікке сөздің дұрыс жазылуы туралы күмәнданғанда ғана қарауын ескерткен жөн. Сонымен бірге орфографиялық сөздіктен бас әріппен жазылу не жазылмауы туралы, тасымал, тыныс белгілерін іздемеуді ескертіп отыру керек. Сөздіктен қажетті сөздерді тез табу - алфавит тәртібін жақсы білуге байланысты. Сқндықтан мұғалім сөздікті пайдалану оқушының өз еркіндегі жұмыс деп қарамай, оған дағдыландырып отыру керек. Мысалы, емлелік ережені өткен соң, оның мысалдарын сөздікпен салыстырып таптыру, жаттығу не басқа жазба жұмыстарына дайындық жүргізіліп жатқанда Қане сере қойыңдар дегендей сұрақпен тез орындауды қадағалаудың тиімді жағы мол.Сонымен, орфографиялық сөздікпен жұмыс істеу процесі ешқандай тақырып таңдамайды, ол - тіл материалын үйренуге қатысты барлық кезеңде қолданылатын көмекші құрал. Түсіндірме сөздік - сөз мағынасы мен сөздің қолданылу аясын үйрететін құрал. Түсіндірмелі сөздікпен жұмыс істеу оқушының сөздік қорын молайтып, танымдық, білімдік жағынан білімдерін жетілдіреді.Түсіндірмелі сөздікпен өз мәнінде жұмыс жүргізілмей келеді. Түсіндірме сөздікте, әдеттегідей, сөз мағынасын және оның қолданылу аясын көрсететін мысал берілумен бірге, басқа да белгілер болады. Оқушы сөздің қай сөз табына жататынын, қай стильге қатыстығын немесе жалпылама қолданылатынын, жергілікті көңерген сөз екенін білдіретін белгілермен танылады. Мысалы, Әліппе, Зат, 1. Алғаш хат тынытуға арналған кітап. Қолға алдық қуанып, Тұңғыш рет әліппе. (С.Мауленов.) Аю, зат, 1. Ірі денелі аң. Екі дос келе жатып бір аюға ұшырасыпты. (Ы.Алтынсарин.) Ашулы, Сын. Ызалы ашуланған, Абай ашулы үн мен енді әмір ете сөйлейді. (М.Әуезов.) Бірінші сөзге берілген түсінікті мұғалім былайша талдау жасайды: 1) түсіндірілетін сөз; 2) грамматикалық белгі; 3) түсінік, сөздің мағынасы; 4) сөздің қолдануын көрсететін мысал. Екінші, үшінші сөзді оқушылар өзі оқып танысады да, оған мысалдар келтіреді. Сөздік құрылысымен осылай танысқаннан кейін мұғалім: - Түсіндірме сөздік не үшін қажет? - деген сұрақ береді. Оқушылар сөздің қай сөз табына жататынын, яғни оның лексикалық мағынасын білу үшін қажет екенін айтады. Сонан кейін мұғалім түсіндірілетін сөзге қарап, оның қалай жазылатынын еске түсіреді. Сөздің көп мағыналылығын, ауыспалы мағынасын өткенде түсіндірмелі сөздікті пайдаланып, сөз мағынасы біреу ғана болса, бір түсінік берілетінін, ауыспалы мағынасы болса, ауыспалы деген белгімен мысал берілетінін, ал ол сөздің омонимі болса, жеке сөз ретінде жазылатынын ұқтыру керек. Мұғалім тақтада немесе арнайы плакатта жазылған төмендегідей үлгіні ұсынады Аудар. - ет. 1. Қопару, төңкеріп тастау. Күрекпен ол жердің шымын аударды олар салып күшке. (Т.Жароков.) 2. Басқа жаққа ауыстыру, көшіру. Бір жерден екінші жерге аударғанда, қой жылдам жерсінеді. (М.Ермеков.) Ауыспалы әңгіме бағытын өзгерту. Ол әңгімені басқа тақырыпқа аударды. Атын аударып алды. Атын тартып алды. Жол бой атын аударып ап, ағайдың өзі жаяу кететін. 3. Аудар. - ет. Бір тілдегі сөзді екінші тілде айту (жазу.). Степаның сөзін Жүсіп қазақшаға аударды.Осы үлгі бойынша көп мағыналы, ауыспалы мағыналы сөздің, олардың фразеологиялық тіркесте қолданылуын, омонимін көрсетіп, талдау жасалынады. Ал антоним, синонимдер арнайы түсіндірме сөздікте берілмейді. Тек кейбір түсіндірілетін сөздің түсінігі синоним не антониммен берілуі мүмкін. Мысалы, жоғарыда берілген үлгідегі аудар деген сөздің түсінігін қопару деген синонимімен беріледі. Әрине, бұлай түсіндіру балаларға қиындау. Сондықтан бұл тақырыптарды өткенде синоним, антоним сөздігінен 1) мысалдарды пайдалану қажет. Түсіндірме сөздікті лексикалық ұғымдарды түсіндіруде де пайдалануға болады. Өйткені оқушылар әр пәнді оқумен орай жаңа сөздерді жиі кездестіреді, екіншіден, түсіндірілетін сөзден кейін сөз табын білдіретін белгіден кейін ир.(иран), ар. (араб), мед (медицина), авиа.(авиация), сөйл. (сөйлеу тілі), кітаб (кітаби), диал.(диалект) сияқты белгілерге қарап, басқа тілден енген сөздерді, кәсіби сөздерді, көнерген, диалектизмге, сөйлеу тіліне жататын сөздерді ажырату дағдысы қалыптасады. Қорыта айтқанда, сөздікпен жұмыс істеу оқушылардың білімін кеңейтіп, сөз байлығын арттыруға, сауатты жазуға, дұрыс, жүйелі сөйлеу дағдыларының қалыптасуына көмектесетін әдіс. Сондықтан мұғалім сөздікпен жұмыс істеуге айрықша көңіл бөліп отырғаны жөн.
Сөз - тілдің құрылыс материалы болғандықтан, онсыз ешқандай тілдік қатысым әрекеті болмайды. Бұл - күрделі құбылыс. Сөзде қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстардың, іс-әрекеттердің, т.б. мағыналары бейнеленеді.
Сөздің осындай қызметтеріне орай адамзат сөздерді тіркестіріп, сөйлемдер арқылы ой-пікірлерін білдіре алады. Сөздер жеке тұрып қолданылмайды, олардың қызметі, мағынасы сөйлеуде және сөйлемде анық көрінеді.
Сондықтан, оқушылардың дұрыс сөйлеу, сөздерді орынды қолдануының барлығы оның сөздік қорының аз-көптігіне тікелей байланысты. Оқушылар сөздік қорындағы сөздердің мағыналарын жете білген жағдайда ғана оны дұрыс қолдана алады. Ал бұл мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуға арнайы жұмыстар жүргізуді талап етеді. Оқушылардың сөздік қорын молайту жүмыстарының тиімді жолдары деп С.Рахметова мынандай бағыттарды атап көрсетеді: Мектепте сөздік жүмысы төрт бағытта жүргізіледі:
Балалардың сөздігін байыту, яғни оқушыларға олар бұрынғы білмейтін жаңа сөздерді үйрету, олардың мағынасын түсіндіру;
Сөздіктерін анықтау, яғни бұрыннан білетін сөздерінің мағына түсініктерін тереңдете түсу (мағыналарындағы түрлі айырмашылықтарды синонимдер, антонимдер арқылы көп мағыналы, басқа мәнділіктерді талдау арқылы т.б.).
Сөздіктерін қолдануға мүмкіндік жасау, яғни әрбір оқушы сөйлегенде, сөйлем құрағанда, мүмкіндігінше, ыңғайына қарай көбірек қосып отыру;
Әдеби тілге жатпайтын сөздерді түзету, сөздердің айтылуын дұрыстау;
Әрине бұл айтылған бағыттар бір-бірімен тығыз байланыста жүргізіледі [1, 167-168 бб.].
Демек, жаңа сөздерді меңгерту, сөздік қорын молайту жүмыстары бірнеше бағыттардан тұрады және мүғалімнің арнайы дайындығын қажет етеді. Осы себептен мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту мәселесінде мұғалімнің алдында сөздік қорды молайтуға арналған лексикалық негіздердің мағынасын қалай ашып, қандай амал-тәсілдерді қолдану қажет деген сияқты сұрақтар тууы орынды. Себебі дүрыс таңдалып алынған лексикалық амал-тәсілдер мен жаттығулар жүйесі-жемісті істің нәтижелі болуының кепілі.
Ғалым К.Аханов Әрбір тілдің байлығы ондағы сөздердің санының молдығымен өлшенбейді, сонымен бірге ондағы сөздердің мағынасының кеңдігі, түрлі-түрлі мағынада қолдануға икемділігі, мәнерлеуші, бейнелеуші тәсілдерінің молдығымен де өлшенеді [2, 81 б.], - деген болатын. Баланың сөздік қорын молайтуда ең бірінші сөз мағынасын түсінуіне бағыт беру керек.
Сонымен, мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту, жаңа сөздерді меңгерту, сөз мағынасын ұғындыру мынандай бағыттарда жүргізіледі:
Оқушыларға сөз мағынасын ұғындыруға арналған лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болуға тиісті;
Оқушылардың өздері меңгерген сөз мағынасын қолдана алу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыру керек.
Бүл амал-тәсілдер өзара бірлікте жүргізілуі тиіс, біреуі ескерілмей қалған жағдайда жұмыс нәтижелі болмайды.
Адамдар қандай сөз немесе сөйлем айтпасын, ол адамның ойымен тығыз байланысты. Себебі адам сөздің немесе сөйлемнің мағынасын біле отырып, ойланудың арқасында айтады, жүзеге асырады. Сөз мағынасын үғындыруға арналған лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болғаны дүрыс. Оқушыларға сөз ұғымын ұғындыру мақсатында түзілген лексикалық жаттығулар:
оқушының белгілі бір мөлшерде білімі;
ә) өтілген тақырыптарға негізделуі
жаңа білімді оқушылар игерген білімдері арқылы зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында тану мүмкіндіктері;
оқушының жас ерекшеліктерін ескеру;
проблемалық сипатта, проблемалық ситуация туғызатындай жағдай жасау
керек.
. Оқушылар меңгерген сөз мағынасын өз бетінше жүмыс істеу кезінде дұрыс қолдана алу дағдылары мен икемдерін қалыптастыру талаптарына сай болуы керек.
Оқушылар сөз үғымын игеру барысында:
ақыл-ой амалдарын меңгереді;
бір қубылысты екінші қүбылыспен байланыстыра салыстыру арқылы өз ойын дәлелдей алады;
олардың арасындағы үқсастықтар мен айырмашылықтарды көріп түсінеді, сол арқылы тіл заңдылықтарын меңгереді;
қуға, білуге деген түрткісі жегіледі, істеген ісіне қанағаттанады;
тілген материалдарды қолдана алуды үйренеді;
жаңа сабақты меңгереді;
Өз бетінше жүргізілген осындай жүмыстар нәтижесінде мынадай дағдылар мен икемділіктердің қалыптасуы жетіледі:
өз мағынасын дүрыс түсіну барысында сөздерді орынды қолданып, дүрыс сөйлеу дағдылары;
зі шешім қабылдау икемділігі;
ілімді көшіре алушылық икемділігі;
заттардың арасындағы байланыстар туралы түсініктерінің қалыптасу икемділігі.
Жаңа сөздерді меңгерту барысында иллюстрациялық суреттерді пайдалану да өзіндік нәтижесін береді. Сурет арқылы сөз, сөйлем қүрастыруға дағдыландыру - өте тиімді әдіс. Әсіресе әр тақырыпқа іріктеліп жинақталған, тақырыптың топтама суреттердің берері мол.
Сөз тілдік қүбылыстардың бәріне де тікелей қатысты. Оқыту процесінде оқушыларға сөздің мағынасын жете түсіндіру өте қажет. Әсіресе, бастауыш сыныпта оқушыға жаңа сөзді үйрету, мағынасымен таныстыру үшін, оларға қазақ тілінің белгілі бір шамадағы сөздік қорын меңгерту үшін, жаңа сөздерді сауатты жазуға, қорыта айтқанда жаңа сөзді дүрыс қолдануға дағдыландыру керек. Сөздерді меңгерткенде де олардың жеңіл-қиындығын да ескеру керек.
Оқушыларға жаңа сөздерді меңгертуде үсталатын тағы бір басты принцип - ол сөздердің күнделікті өмірде қолдана білуге үйрету.
Жаңа сөздерді жеке дара емес, белгілі бір жағдаға байланысты тақырып ішінде қолдануға мүмкіндік жасау керек.
Бүл ойға Ахмет Байтұрсыновтың тұжырымы дәлел бола алады: Тіл дамыту мәселесі тек қана грамматика зандарына үйретіп, не болмаса, сөздерді балаға үйретіп қана емес, сөзді тіршілігінде көрсету барысында ғана шешуге болады [3, 49 5.].
Профессор НОралбаева жаңа сөздерді меңгертудің тиімді жолдарын төмендегідей саралап көрсетеді:
жаңа сөздің мағынасын оқушыға анық түсіндіру;
жаңа сөздің оқушы есінде сақталуын қамтамасыз ету;
жаңа сөзді қолданыста меңгеру;
жаңа сөздің айтылуы мен жазылуын меңгерту;
сөздікпен жұмысқа үйрету.
Сондай-ақ лексикалық материалдарды оқушыға меңгерткенде ескеретін бір жайт - жеке сөз ешқашан өз бойындағы бар мүмкіншілікті толық бере алмайды. Лексикалық мағынасы бар сөздердің өзін бір мағынасымен шектеу қиын. Өйткені тіліміздегі сөздердің әрқайсысы алуан түрлі мағынаны береді.
Сөздердің тура және ауспалы мағынасын, көпмағыналы сөздерді, омоним, синоним, антоним сөздерді оқушыларға меңгерту - олардың тілінің қалыптасуына, ойын нақты, әрі көркем әсерлі жеткізулеріне, сөйлесу тілінде бірсөздің бірнеше қайталауын болдырмауға, нақтырақ айтқанда шешен сөйлеуге, ойын дәл жеткізуге ықпалын тигізеді.
Оқушыларға жаңа сөзді меңгертуде грамматикалық дағдыларды қалыптастыру, дыбыстарды дұрыс айта білу, сөз тіркестерін дұрыс құрастыра білу, жаңа сөздерді күнделікті қолдана білу, мағынасын меңгеру , жаңа сөздерді қатыстырып сөйлем құру қабілеттерін дамыту - жаңа сөздерді меңгертудің алғы шарттары болып табылады.
Құрғақ сөзді жаттай бергенше, сол сөздермен жазба жүмысын, жаттығулар жүргізген де оқушының есте сақтау қабілеті жақсы дамиды. Байланыстырып жаза білген оқушының жүйелі сөйлеу дағдысы да дүрыс қалыптасады.
Жаңа сөзді түсініп, қолдана білсе, оқушының соғұрлым сөздік қоры бай болып, ойын анық жеткізуге мүмкіндігі мол болады.
Ол үшін төмендегідей жүмыс түрлері жүргізілуі керек:
түсінуге қиын жекеленген сөздер, белгілі бір мәтінде кездесетін қиын сөздердің мағынасын түсіндіру;
қиын немесе жаңа сөздердің оқушы есінде сақталуын қамтамасыз ету;
жаңа сөзді қолдану дағдысын қалыптастыру;
жаңа сөздің айтылуы мен жазылуын меңгерту;
сөздікпен жұмысқа үйрету.
Сөз мағынасын түсіндірудің ең бірінші тәсілі сөздік дәптерге қиын және жаңа сөздерді теріп жазып, оны үнемі оқып қайталап отырады, қатыстырып сөйлем құрайды немесе мәтін ішінде қолданып, мағынасын байланыстырады. Мұндай әрекет оқушының жаңа сөзді меңгеруіне, сөздің мағынасын және жазылуын еске сақтап отыруына мүмкіндік туғызады.
Жаңа сөзді меңгертудің енді бір тәсілі - заттың өзі немесе заттың суреті көрсетіледі және синоним сөздер пайдаланылады, кейде сипаттамалы түсіндіру тәсілі қолданылады.
Сабақта жаңа сөздерді жеке дара қолданып түсіндіргеннен гөрі мәтін ішінде қолданған орынды.
Жаңа сөздің мағынасын анықтап, оны басқа сөзбен ауыстыру, оның грамматикалық тұлғаларын ажырата білу жаттығуларын жүргізген де орынды. Ол оқушылардың ойын көркем сөзбен жеткізе білуге баулыйды.
Сондай-ақ жаңа сөздерді меңгерту барысында шешендік сөздерді оқып үйретудің де мәні зор, мақал-мәтел, өлең, жүмбақ, жаңылтпаш түрлерін де пайдалануға болады. Мысалы 5-6 сыныптарда ойын элементтеріне сүйенуге болады.
Ойын - жаттығулар да оқушылардың жаңа сөздерді толық меңгеруіне, алған білімдерін бекітулеріне септігін тигізеді. Сондай-ақ ойын жаттығулар арқылы оқушы өздігіне жүмыс істуге үйренеді, ойлау қабілеті дамиды, сөздік қоры байиды.
"Сөзтізбе", ребус, жаңа сөзге қатысы бар сурет, аяқталмаған сөйлем, т.б. қатыстырып қолданатын әр түрлі ойын сабақтарды үйымдастыруға болады. Ойын элементтерін пайдалану әрі оқушыны сергітеді, ой-өрісін кеңейтеді, жаңа тақырыпты меңгеруіне де септігін тигізеді. Ойын тәсілдерінің тиімділігі жаңа сөздерді жеңіл меңгеруіне ықпал етеді.
Сөздік диктант - жаңа сөздерді оқушы есінде қалдырудың ең тиімді жолы. Оны төмендегідей тәсілдер арқылы жүргізген тиімді:
.Жаңа сөздердің мағынасын түсіндіреді.
.Жаңа сөздерді қатыстырып сөйлем құрайды, дәптерлеріне жазғызады.
.Мәтін ішіне таныс емес сөздерді теріп жазғызады.
.Тақтаға жаңа сөзді қолдана отырып сөйлем құрайды.
.Жаңа сөздерді мағыналас сөздермен ауыстырады немесе антонимін табады.
Мұндай тәсілдерді қолдану оқушының есіне жаңа сөздерді сақтауын мүмкіндік береді.
Сонымен жаңа сөздерді оқушыға меңгерту дегеніміз - сөздердің лексикалық тұлғасының тізімін жалаң түрде үйрету ғана емес, сондай-ақ үйренген сөздерін сөйлем ішінде қолдана білу. Ол үшін үйге мынандай тапсырмалар беруге болады:
Түбір күйінде берілген сөздермен сөйлем құрату;
Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойып жаздыру;
Сұрақ-жауап арқылы сөйлем құрату;
Орындары ауыстырылып қолданған сөздер арқылы сөйлем құрату;
Оқыған мәтіннен жаңа сөздерді тауып, мағынасын түсінуіне ықпал жасау;
Жаңа сөздерді пайдаланып, мәтін құрастыру;
Сөйлемдерді мағынасына, мазмұнына сәйкес аяқтап жаздыру.
Жаңа сөздерді меңгерту үшін арнайы жаттығуларды орындатуға болады. Ондай жаттығулардың мақсаты: сөз мағыналарына талдау жүргізу; сол арқылы оқушының сөздік қорын байыту; оларға өз ойын жеткізуде дүрыс қолдану амалдарын меңгерту; жазбаша тілдік қатынасты игерту.
1-жаттығу. Берілген сөйлемдегі көп нүктенің орнына тиісті сөздерді жаз. (Астына жаңа сөздер, яғни тірек сөздерді беруге болады).
Мысалы, бұйым -зат. Есік қаласының маңынан табылған алтын... маңызы ерекше.
2-жаттығу. Төмендегі сөздерді қатыстырып бірнеше сөз тіркесін құраңдар: бұйым, таңба, т.б. (сөздер сол уақытта өтілген тақырыппен тығыз байланысты болуы керек).
3-жаттығу тақтаға жазылған сөздерді мүқият оқы. Көшіріп, олар мен сөз тіркесін құрап жаз.
4-жаттығу. Тірек сөздерді пайдаланып сөйлем құра.
Бұл жаттығулардың ұтымдылығы: жаңа сөздердің мағынасын жете меңгере отырып, өз ойын нақты және дұрыс жеткізуге, жаңа сөздерді дүрыс, өз мағынасында қолдана білуге жаттығады. Сөздік қоры молаяды, меңгерген сөздердің белсенді сөздік қорға айналуын іске асырады.
Жаңа сөздердің, лексеманың есте сақталуын қамтамасыз ету, әр сабақ сайын олардың білім деңгейін тереңдету мақсатында сөздердің синонимдік қатары қоса беріліп, қолдану машығындағы айырмашылықтарын түсіндіру - оқушының ойын дәл, анық жеткізуіне, сөздерді тауып қолдана білуіне, мәдениетті сөйлеуіне, сөздік қорының толығуына тигізетін ықпалы мол.
Оқушыларға теориялық білім беруде көбінесе шешендік сөздер, нақыл сөздер, қанатты сөздер жеке дара жіктеліп оқушылардың талдауына ұсынылып отырылуы керек. Бұл жұмыс түрлері оқушылардың дипломатиялық іскерлік әрекеттерін, тұжырымды және шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда ерекше роль атқарды.
Ал жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, айтыс сияқты тағылым түрлері оқушылардың сөздік қорын молайтуда, ойлау қабілетін дамытуда, байланыстырып мәдениетті сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда таптырмайтын дидактикалық материалдар бола алады. Шешендік сөздер, нақыл сөздер, қанатты сөздерде оқушыға таныс емес сөздер мол. Сондықтан осы аталған тағылым түрлерін әр пән мүғалімі өзінің күнтізбелік жоспарындағы сағаттар санына сәйкестеп жіктеп бөлгені дұрыс.
Ғылыми ізденіс барысында лингвистика саласындағы оқытудың деңгейлік жүйесі оқушыларға тілді меңгертудің негізгі тиімді жолы болып табылады. Деңгейлік саралау технологиясы - жеке тұлғаның дамуының ірге тасы, оқу әрекеті құрылымының жаңа тәсілі. Ол бастауыш сынып мүғалімдерінің жұмыстарына серпіліс, шығармашылық пен ізденісті талап етеді.
Деңгейлік саралау технологиясы оқушының да, мүғалімнің де белсенді шығармашылық қызметін дамытуға бағытталған. Лексикалық тақырыпты оқытуда деңгейлік тапсырмалар маңызды рөл атқарады. Оқушының тақырыпты жете түсініп, терең меңгеруі үшін әр деңгейде берілетін тапсырмалар өзіндік мәнге иеЛапсырмалар жеңіл қарапайым түрде ұйымдастырылады да күрделене береді. Әр деңгейдегі тапсырмаларға қойылатын талаптардың да өзіндік айырмашылығы бар.Ф.Ш.Оразбаева, Н.Х.Шадиеваның деңгейлік тапсырмаларға байланысты, деңгейлік тапсырмалардың маңыздылығы, тиімділігі жайлы бірнеше еңбектері бар [4].
Жоғары да айтып өткеніміздей, жаңа сөзді таныстыру үшін ең алдымен оның мағынасын түсіндіріп, меңгерту қажет. Синоним, омоним, антонимдерді қолдану, мағынасын түсіндіру арқылы да белгілі нәтижеге қол жеткіземіз.
Лингвистер тілдік синонимдердің стильдік мәнінің ерекшелігін атап көрсетеді. Тілдің ойды жеткізудегі икемділігі, бейнелілігі мен мәнерлілігі синоним сөздерге байланысты деп анықтайды. Бір ұғымды айтып, не жеткізу үшін қажетті тілдік тәсілдерді сүрыптап қолдану қажет. Бұл ретте тіліміздегі синонимдер мен оның варианттары көбірек пайдаланылады [5], - дейді ғалымдар. Синонимдердің мағынасын ашу арқылы да оқушыларға жаңа сөздерді меңгертеміз.
Жаңа сөздерді деңгейлік тапсырмалар арқылы меңгертудің тиімді жақтары мыналар:
жаңа сөздерді тез меңгереді, әрі оқушы өздігінен жүмыс істеуге дағдыланады;
оқушының жеке қабілеті айқындалады;
іштей бір-біріне қалыспауға тырысады, сондықтан жаңа сөздерді де тез қабылдайды;
тапсырманың күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау қабілеті артады;
эр бала өз деңгейіне, қабілетіне қарай бағаланады.
Сонымен, оқушыларға жаңа сөздерді меңгерту, сөздік қорын байыту - тіл дамытудағы ең маңызды жұмыс. Сондықтан сабақты түрлендіріп отыру қажет. Ал бүл мүғалімнің шеберлігін қажет етеді, әрі мүғалімнің шығармашылықпен еңбек етуін талап етеді. Яғни бүл үрдіс арқылы оқушылардың тілін жетілдіруге жағдай жасалынады.
Сабақты түрлендіру олардың жаңа сабаққа, жаңалықты үйренуіне қызығушылығын арттырады.
Әдіскер ғалым К.Ақбаева шәкірттердің сөздік қорын молайту жөнінде тәжірибелі мүғалімдердің әр алуан әдістерінің қорытындысы ретінде қазіргі қазақ тілінің оқыту әдістемесі:
сөздік жұмысын жүргізу арқылы тіл үстарту;
мәтінді оқумен байланысты тіл ұстарту;
көрнекі құралдар пайдалану арқылы тіл ұстарту деген әдістерге негізделетінін айтады [5].
Демек, жаңа сөздерді деңгейлік тапсырмалар арқылы меңгертудің басты ерекшелігі - білім беру, оқыту, үйрету процесін топтап, жіктеп бөледі. Әрбір деңгейдің өзінің лексика-грамматикалық минимумы болады. Деңгейлік тапсырмалар оқушының жаңа сөздерді тез меңгеруіне септігін тигізеді.. Оқулықтағы жаттығулар өтілген ереже бойынша қайталау, пысықтау, бекіту жүмыстарына арналған тілдік, грамматикалық жүмыстар жүйесі. Деңгейлік тапсырмалар жүйесіне мәтіндер, кроссворд, қызықты грамматика, тестік сүрақтар, оқушыны ойландырып, іздендірілетін іскерлік ойындар мен тренингер жүйесі қамтылады. Оқытудың деңгейіне сәйкес, оқушыны дифференциалды оқытуға ыңғайлы, оқу бағдарламасы бойынша оқушының жас ерекшелігі мен білім деңгейіне сай құрылып, оқулыққа қосымша пайдалануға беріледі.
Бірінші деңгейдегі тапсырмалар бойынша жаттап алуға лайықты, өткен сабақтарда меңгерген білімдерін пысықтауға бағытталған болуы керек. Бірінші деңгейде жаттап алуға ыңғайлы қысқа, түсінуге қолайлы тапсырмалар беріледі.
Екінші деңгейде өткен тақырыпқа байланысты түрленген, ойлауды қажет ететін, оқушы өз бетімен жұмыс жасауға лайықты тапсырмалар беріледі. Оқушының сөйлеу тілін дамытуға арналған тапсырмалар беріледі. Тірек сөздер арқылы сөйлемдер жазады, екі бағандағы сөздерді сәйкестендіреді. Оқушының сөйлеу қабілетін жетілдіретін тапсырмалар беріледі.
Үшінші деңгейлік тапсырмаларда танымдық-іздену тапсырмалар орындау арқылы оқушы өз тұжырымын жасайды. Мұғалім нұсқаушы, бағыт беруші, кеңесуші ретінде болады. Оқушының өзі сөздіктерді пайдаланып, сөз мағыналарын талдауға, мәтінді оқып, сөз мағыналарын өз бетінше түсінуге машықтанады.Төртінші деңгейлік тапсырмаларды да беруге болады. Ол күрделі болады, жаңа сөздердің мағыналарына арнап мәтін құрастырады, жаңа сөздерді пайдаланып сөйлем қүрастырады, шығарма жазады.
Сонымен қортындылай келгенде, жаңа технологиялар арқылы шешендік өнерді меңгерту оқушыларды өз ойын еркін жеткізуге дайындайтындығымен, сабақты өткізу барысында стратегиялардың барлығы үш кезең арқылы жүзеге асатын тиімділігімен, мүғалімнің сапалы сабақ өткізуіне мүмкіндік туғызуымен, оқыту мен ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдерінің молдығымен, ғылыми- теориялық тұжырымдамаларының тереңдігімен тиімді. Оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын ізденіп әзірлеу - ғалымдар мен тәжірибелі үстаздардың бірлесе отырып атқаратын ісі.
4-билет
1.Мектепке дейінгі мекемеде тіл дамыту жұмысын жоспарлау
2.Байланыстырып сөйлеу әдістемесі
3. "Менің сүйікті ойыншығым" тақырыбына ҰОҚ құрастыру.
1. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмысы балабақшада өтілетін барлық сабақтарда (шығарма оқу, сауат ашу, сурет, математика, музыка, дене шынықтыру, т.б.) баланың жасына қарай жүргізіледі.
Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында сәбидің тілін дамыту, ауызекі дұрыс, мәдинетті сөйлеуге үйрету, үйренгенін күнделікті өмірде пайдалана білуге бағыттап отыру ісіне назар аударады. Өйткені баланың айналадағы өмірді танып, білудегі басты жәрдемшісі -- тіл. Ал тілдің дамуы оның сана сезімінің, ой өрісінің жетіле түсуіне негіз болады.
Сөйлеу тілі мен сөздік қоры молая бастаған сайын, бала айналадағы адамдармен, өзі қатарлас балалармен белсенді қарым-қатынас жасайды. Өмірде кездесетін түрлі іс-әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі жайттар туралы әңгімелейтін болады.
Әр топта өтілетін тіл дамыту, шығарма оқу, қоршаған орта туралы бақылату сияқты жұмыстар апталық сағат саны бойына жоспарланады. Жаңа бағдарлама бойынша сәбилердің бірінші (2-ден 3 жасқа дейін) тобында тіл дамыту, қоршаған ортаны бақылату аптасына екі рет, дидактикалық ойын, дене қимылы тәрбиесі бір рет жүргізіледі. Сонда оқу жылы бойына 64 сабақ тіл дамытудан, 32 сабақ ойын, сенсорлық тәрбие (бұл да тіл дамытуға сәйкес) барлығы 96 сабақ өтіледі. Тәрбиеші бағдарламалық материалға талдау жасай отырып, тіл дамыту жұмыстарын, сабақ түрлерін (ойын-сабақ, сурет, ойыншық көрсетіп әңгімелесу, шығарма оқу, сөздің дыбысталуын дұрыс айтуға үйрету сияқты), жұмыс түрлерін белгілейді. Оған қажетті материалдар әзірлейді.
3-тен 4 жасқа дейінгі сәбилер тобында да тіл дамыту сабақтары осылайша жұпталады. Бұл топтағы ерекшелік - қоршаған ортамен таныстыруға аптасына 1 сағат, тіл дамытуға - 1 сағат және шығарма оқуға -1 сағат бөлінеді. Сонда бұл топта да жыл бойына 96 сабақ өтіледі. Тәрбиеші қоршаған ортаны бақылату процесінде баланың сөз қорын молайтуға баса назар аударады. Себебі мектепке дейінгі балалардың сөздік қоры өмірден, өзін қоршаған ортадан алынады. Бақылау сабақтарының басты міндеттерінің бірі - затты таныта отырып, сол заттың атына, іс-әрекетке қатысуына, түр-түсіне байланысты сөздерді түсіндіру. Сонымен қатар бұл топта көрген-білгені жайында өз бетімен әңгімелеп айтуға үйрету жұмысы да жүргізіледі.
Ересек балалар тобында аптасына 15 сабақ (2 сабақ орыс тілі) өтіледі. Оның ішінде тіл дамыту - аптасына 1 сағаттан 32 сағат, табиғат таныту, шығарма оқу -- 0,5 сағаттан (1) 32, айналадағы дүниемен таныстыру 1- сағаттан 32 сағат, сауат ашу 32 сағат. Сонда бұл топта 5 түрлі сааққа 128 сағат беріліп отыр.
2.Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде мынадай мәселеге баса назар аударылады:бойынша әңгіме құрастыруда өз ойын жүйесін анық,түснікті жеткізе білуге үйретіледі; логикалық тапсырмаларды орындағанда баланың байланысып сөйлесуіне баса назар аудару қажет;оқылған шығарманың мазмұнын өз түсінігі бойынша ауызша баяндай білуге төселдіру керек.
Байланысып сөйлеуді дамытуда сөздік жұмыс ,сөйлем әңгіме құрастыру жұмысы жүргізіледі .Байланысып сөйлеу мәдениеті арнайы жоспарлаған сабақтарда ,сабақтан тыс ойын сәттерінде ,шығармаларды сахналауға ертеңгіліктерді өткізуде дамытылады.Тәрбиеші атқан ертеңгісі зейін қоя тыңдап , мазмұнын ауызша қайталап айтуда, әңгімелеп беруде ,грамматикалық тұлғада дұрыс байланысып сөйлеуге үйретіледі.
Тіл дамыту сабақтарын қызықты, әсерлі түрде ұйымдастырылуы баланың белсенді сөйлеуін қамтамасыз етеді,яғни балаға сөйлеу қажеттігін тудырады.
Тәрбиеші-педагогтар,ата-аналар баланың кез-келген уақытта берген жауыбының толық,дауысының анық ,ашық, мәнерлі болуын талап етуі керек.Күнделікті іс-әрекет сабақ,ойын ,серуен ,бос уақытта баланы ауызша сөйлеу білуге ,сұраққа толық жауып беруге ,сөйлемді дұрыс қарап айтуға өз ойын жүйелі жеткізуге, шығармашылығын әңгіме құрауға үйрету үшін жүргізілетін жұмыстар. Байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға негіз болады. Мысалы: берілген суреттер бойынша әңгіме құрастыру, отбасында, жолдастарымен қарым-қатынасында,қоршаған ортадағы адамды тыңдай білу,оларға дұрыс жауап беруде диалогтық сөйлеуге үйретіледі.Оқыған шығармаларды әңгімелеуде,оны өмірде көргендерімен салыстыруда монологтық сөйлеуге үйренеді.
Байланыстырып сөйлеудің екі типі диалог пен монолог.Баланың оларды үйренудегі ерекшеліктері.
Диалог- екі не одан да көп адамның әңгімесі;Әңгіменің мақсаты,әдетте бір нәрсе жайында сұрап,оқыған жауап беруге,белгілі бір әрекетке түрткі болуға шақыру.
Монолог-бір адамның байланыстыра сөйлеген сөзі.Монологтың мақсаты-белгілі бір факт жөнінде баяндау.
Диалог стилі жағынан негізінен ауызекі сөйлеу тіліне тән.
Байланыстырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz