Басқа сөзбен айтқанда Ұмай ана - Түркі тілдес халықтарының дүниетанымындағы дәстүрлі әйелдік бастаудың символы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Гиниятова Айшабибі Айдарқызы

Қазақ фольклорындағы от концептісі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 5В020500 - Филология: қазақ тілі

Нұр-Сұлтан, 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Қорғауға жіберілді
Қазақ әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
______________ Қ. Р. Кемеңгер
__________ 2021 ж.

5В020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы бойынша

Қазақ фольклорындағы от концептісі тақырыбындағы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Орындаған А. А. Гиниятова

Ғылыми жетекші: С. Г. Сағынадин
PhD-доктор, доцент

Нұр-Сұлтан, 2021
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Филология факультеті
5В020500 - Филология: қазақ тілі

Бекітемін
Қазақ әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
______________ Қ. Р. Кемеңгер
22 желтоқсан 2020 ж.

Студент Гиниятова Айшабибі Айдарқызы
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға арналған

ТАПСЫРМА

1. Жобаның (жұмысының) тақырыбы Қазақ фольклорындағы от концептісі университет бойынша 2020 ж. 22 12 берілген №67 бұйрықпен бекітілген.

2. Студент аяқтаған жобаны тапсыру мерзімі 30.04.2021

3. Жобаның (жұмыстың) бастапқы деректері

Жұмыстың бастапқы деректері ретінде Сейіт Қасқабасов, Серікбол Қондыбай мен Әуелбек Қоңыратбаевтың, т.б. ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды. Тақырыпқа қатысты А.Қайырбайұлы, Б.Бопайұлы, Ә.Ахметов, А.Сейдімбек, О.Жанайдаров, В.Миндибекова сынды көптеген әдебиеттанушы және тілші ғалымдардың зерттеулері қаралды. Ал, жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздерін А.Диваев, Д.Банзаров, С.Дулам, Т.Ғабитов, В.Я.Пропп, Е.Турсунов сынды зерттеушілердің еңбектері құрайды.

4. Есептеу-түсіндірме хаттың мазмұны (қаралатын мәселелердің тізбесі)

Ұлттық дүниетанымдағы от ұғымының культтік мәнін ашу. Аңыздық прозадағы от бейнесінің көрінісін саралау. Ғұрыптық фольклор мен дәстүрлі мәдениеттегі от ұғымының сипатын айқындау. Археологиялық және этнографиялық деректердегі от ұғымының рөлін бағамдау. Түркі халықтары және әлемдік таным-түсініктегі от концептісінің дәрежесі мен фольклорлық ортақ мотивтерді анықтау. Әдеби дәстүрдегі от символикасының көркемдік қолданысын талдау.

5. Графикалық материалдың тізбесі (міндетті сызбалары нақты көрсетілген) ___________________________________ ___________________________________ _ ___________________________________ ___________________________________ _ 6. Жоба (жұмыс) бойынша тиісті бөлімдері көрсетілген кеңестер

Бөлімнің атауы, тарауы
Ғылыми жетекші, кафедра
Тапсырманы өткіздім (қолы)
Тапсырманы қабылдадым (қолы)
Библиографиялық көрсеткіштер
С. Г. Сағынадин,
Қазақ әдебиеті
А.А.Гиниятова
21.01.21

Жұмыстың кіріспе бөлімі
С. Г. Сағынадин,
Қазақ әдебиеті
А.А.Гиниятова
28.01.21

Ұлттық таным және от концептісі
С. Г. Сағынадин,
Қазақ әдебиеті
А.А.Гиниятова
17.03.21

Аңыздық проза және от-күн символикасы
С. Г. Сағынадин,
Қазақ әдебиеті
А.А.Гиниятова
15.04.21

Қорытынды
С. Г. Сағынадин,
Қазақ әдебиеті
А.А.Гиниятова
27.04.21

Тапсырманың берілген уақыты 22 желтоқсан 2020 ж.

Ғылыми жетекші:
PhD-доктор, доцент С. Г. Сағынадин

Тапсырманы алдым А.А.Гиниятова

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 ҰЛТТЫҚ ТАНЫМ ЖӘНЕ ОТ КОНЦЕПТІСІ 9
1.1 Ғұрыптық фольклор мен дәстүрлі мәдениеттегі от ұғымы 9
1.2 Фольклорлық-этнографиялық байланыс: отқа байланысты ырымдар және тыйым сөздер 16
2 АҢЫЗДЫҚ ПРОЗА ЖӘНЕ ОТ-КҮН СИМВОЛИКАСЫ 23
2.1 Этиологиялық мифтердегі от бейнесі және жасампаздық 23
2.2 Қазақ және әлемдік мифологиядағы от этиологиясына қатысты сюжеттер сабақтастығы (салыстырмалы талдау) 31
ҚОРЫТЫНДЫ 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Әлемнің барлық тілдеріне тән, әмбебап болып келетін және әр ұлттың дүниетанымы мен өзіндік ерекшелігін бейнелейтін ерекше ұғым - концепт ұғымы. Зерттеу нысаны ретінде біздің таңдаған От ұғымын да дәл осы параметрлер анықтайды. Жалпы, ең алғаш концепт сөзін гуманитарлық ғылымдар саласында қолданған болатын. Оны орыс ойшылы С.А.Аскольдов қолданды. Біз зерттеуімізде от концептісіне байланысты әлем халықтарындағы фольклорлық сюжеттерге және оны зерттеген ғалымдарға жеке-жеке тоқталдық. Қазіргі қазақ тілінің сөздік қорында оттың семантикалық поликонцептін құрайтын көптеген тілдік бірліктер кездеседі.
От жылудың көзі екені белгілі. Қазақ тілінде бұл ұғым бейнелі мағынада да қолданылады. Мысалы, жақын оттың жарығы күшті, яғни жақын адамдар бір-біріне мұқият қарайды және олардың өзара қарым-қатынасы күштірек дегенді білдіреді. Қазақ тілінде осы ұғым аясында шырақ, шам, шырағдан және тағы да басқа сөздер бар. Шырақ сөзімен жасалған тілек-бата: шырағың сөнбесін. Қазақ тілінде ерекше этномәдени мағынаға ие, өйткені мұндай тілек ұрпағың көбейсін, Балаларың аман болсын, немере-шеберелерің көп болып, сіздің атыңыз балаларыңызда жалғасын тапсын тұжырымдамасына негізделген.
Барлық әлем халықтарының өміріндегі от ерекше орын алады. Жалпы, түркі халықтарында От культі - наным-сенімдерде өзіндік ерекше орны бар жылу мен жарық беретін табиғат құбылысы болып саналған. Сонымен қатар ол ертедегі адамдардың табиғат құбылыстарының ішіндегі сыйынып, табынатын обьектісі болған. От шикі етті пісіретін, суық күндерден сақтап, жылулығын беретін, жыртқыш әрі жабайы аңдардан қорғайтын, қараңғы қорқынышты түнде жарығын түсіретін пайдалы қасиеттерімен қоса қандай да зат болмасын құртып күлге айналдырып жіберетін қорқынышты күш иесі. Ал осы энергия көзі қайдан пайда болды деген сұрақ тек бізді ғана емес, бізге дейінгі ата-бабамызды толғандырған мәселе. Осы мәселе әлем халықтарының барлығында дерлік кездеседі. Оттың шығу тегіне байланысты кездесетін көптеген аңыздар мен ертегілер бар. Аңыздық проза арқылы әлем халықтарының арасындағы ұлтаралық байланысты, туыстық қарым-қатынасты байқауымызға болады. Бұл сюжеттер - ата-бабамыздың бір затқа сенгендігінің, табынғандығының, пір тұтқандығының бейнесі, айқындығы. Себебі, туыстас тілдерде оттың шығуына немесе күн культіне байланысты мифтер өте ұқсас болып келеді.
Көріп отырғанымыздай, от кез келген этностың тұрмысында ең маңызды элемент болып саналады және әлемді қабылдаудың ұлттық ерекшеліктерін көрсетеді. Бұған көптеген фольклорлық сюжеттер, салт-дәстүрлер, ырым-тыйымдар мен жора-жоралғылар дәлел бола алады.
Диплом жұмысының мақсаты: От концептісінің қазақ фольклорындағы маңызын ерекшелеп, ұлттық танымдағы рөлі мен мифопоэтикалық функциясын айқындау.
Диплом жұмысының міндеттері: Жоғарыда келтірілген мақсаттарға сәйкес, мынадай міндеттер көзделді:
Ұлттық дүниетанымдағы от ұғымының культтік мәнін ашу;
Аңыздық прозадағы от бейнесінің көрінісін саралау;
Ғұрыптық фольклор мен дәстүрлі мәдениеттегі от ұғымының сипатын айқындау;
Археологиялық және этнографиялық деректердегі от ұғымының рөлін бағамдау;
Түркі халықтары және әлемдік таным-түсініктегі от концептісінің дәрежесі мен фольклорлық ортақ мотивтерді анықтау;
Әдеби дәстүрдегі от символикасының көркемдік қолданысын талдау.
Диплом жұмысының нысаны: Диплом жұмысының негізгі нысаны - қазақ фольклоры мен ұлттық дүниетанымағы от концептісі мен оның мәні. Сонымен қатар, этиологиялық мифтердегі от бейнесі мен аңыздық прозадағы От-Күн символикасы да зерттеу жұмысының негізгі нысандарының бірі. Ғұрыптық фольклор мен дәстүрлі мәдениеттегі от ұғымының ерекшеліктерін анықтау, мазмұны мен идеясын көрсету, көрінісін талдау мен от концептісінің қазақ фольклорындағы маңыздылығын таныту секілді міндеттерді орындау көзделген.
Диплом жұмысының дереккөздері:
Ғылыми тұжырымдар жасауға негіз болған материалдар төмендегідей дереккөздерден алынды:
Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. №3 кітап. - Алматы Дайк-Пресс, 2004 жыл. - 488 б.
Қайырбайұлы А., Бопайұлы Б. Қазақ ырымдары. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. - 159 б.
Диваев А. Небесные планеты по воззрениям киргизов Еженедельник Туркестанского народного университета, 1818. №3.
Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. - Алматы: Санат, 1997. - 458-б
Жанайдаров О. Мифы Древнего Казахстана. Детская энциклопедия Казахстана. - Алматы. Аруна, 2006. - 252 с.
Қасқабасов. С. Шығармалары. Жаназық: әр жылғы зерттеулер. - Астана: Аударма, 2002. - 584 б.
Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология, Алматы : Ғылым, 1987. - 368 б.
Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер (салыстырмалы этнолигвистикалық зерделеу). - Алматы: Ғылым, 1995.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері: Зерттеу барысында Сейіт Қасқабасов, Серікбол Қондыбай мен Әуелбек Қоңыратбаевтың, т.б. ғалымдардың еңбектерін теориялық мәліметтер ретінде қолдандық. Тақырыпқа қатысты А.Қайырбайұлы, Б.Бопайұлы, Ә.Ахметов, А.Сейдімбек, О.Жанайдаров, В.Миндибекова сынды көптеген әдебиеттанушы және тілші ғалымдар қарастырған. Ал, жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздерін А.Диваев, Д.Банзаров, С.Дулам, Т.Ғабитов, В.Я.Пропп, Е.Турсунов секілді авторлардың зерттеу еңбектері құрайды.
Диплом жұымсының әдістері: Зерттеу барысында біз мәліметтерді жинақтап, от культінің шығу тегі жөніндегі ақпараттарды жүйелеп, тақырыптық-сюжеттік, көркемдік тұрғыдан талдау сынды әдіс-тәсілдерді қолдандық.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы: Жазу барысында алынған мәлеметтер ЖОО-ның Қазақ тілі мен әдебиеті мен Филология мамандықтарына арналған дәрістерде, семинар сабақтарында және мектеп бағдарламасының Қазақ әдебиеті пәнінде оқытылатын материалдарға қосымша ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының нәтижесі:
Қазақ фольклорындағы от ұғымының концепт деңгейіндегі сын-сипаты зерделенді;
Жалпы от ұғымының фольклорлық дәстүрдегі символикалық мәселесі толығымен қарастырылды;
Ұлттық дүниетанымдағы отқа байланысты діни-мифологиялық түсініктер жан-жақты сараланды;
От культіне қатысты фольклорлық және этнографиялық деректердің ара-қатынасы сарапталды;
Қазақ фольклорындағы отқа қатысты мифтердің танымдық сипаты мен кейінгі мәдениеттегі трансформациясы өзге әлем халықтарымен бірлікте, байланыста зерделенді.
бұл мәселелердің барлығы ғылыми түсінік пен пайымды тереңдету үшін пәнаралық байланысқа сүйеніп, өзге ғылым салаларындағы деректерді пайдалану негізінде жүзеге асырылады.
Диплом жұмысының құрылымы: Мақсат пен міндеттерге сәйкес зерттеу жұмысыны кіріспеден, екі тараудан (бірінші тарау екі бөлімнен, екінші тарау үш бөлімнен), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ҰЛТТЫҚ ТАНЫМ ЖӘНЕ ОТ КОНЦЕПТІСІ
Ғұрыптық фольклор мен дәстүрлі мәдениеттегі от ұғымы

Осыдан он төрт ғасырдай уақыт бұрын бүкіл жер-жаһанға түрік деген халықтың бар екені мәлім болды. Түрік тілінде сөйлейтін Анатолиядан Саха-Якутияға дейінгі ұлан-ғайыр жазық далада тарыдай шашырап мекен еткен халықтар осы есімді иемденген болатын. Зерттеу материалдары олардың тек тарихы жағынан мол болғанымен, мифологиясы жөнінде нақты-нақты деректер саусақпен санарлық қана. Түркі тілінің тарихы мен түркілер тарихындағы мифология жөніндегі таным қалыптасқан қағидалар мен жартас-догмалар шеңберінен шыға алмады.
Түркілердің мифологиялық танымы бойынша, От құдайы әлемдік вертикальдың бойы мен ғарыш ортасын мекен етеді деген наным қалыптасқан. Түркі мифологиясында әйел бейнелері ең архаикалық бейнелердің бірі болып саналады. Олар түркі тілдес халықтарының рухани мәдениетінде үлкен рөл атқарады. Әйел бейнелері матриархалдық дәстүрлермен және ежелден бері келе жатқан тотемистік мифологияның ұғымдарымен тығыз байланысты. Түркі халықтарының дәстүрлерінде аталған әйел образдары алғашқы ана, әйел, отбасының қамқоршысы деген ұғымдармен байланыстырылады. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, бұл бейнелер Тәңірдің жары ретінде қарастырылатын Ұмай ана бейнесімен де көрсетіледі. Ұмай ананы түркі халықтары тағы Ымай, Май-иче, Бай ана, Сары-эне, Май-эне деп те атайды. Басқа сөзбен айтқанда Ұмай ана - Түркі тілдес халықтарының дүниетанымындағы дәстүрлі әйелдік бастаудың символы. От-Ананың басты қызметін қамқорлықпен, әсіресе балалар дүниеге келгенде жасалатын қамқорлықпен байланыстырады. Сол себепті де көптеген түркілерде сәбиі жоқ шаңырақтардыңұ Ұмай анаға табыну дәстүрі қалыптасқан. Ежелгі аңыздарға сенсек, Ұмай ана Тәңірдің көрсетуімен адамдардың жанын шомылдыратын сүт көлінің жанындағы Сумер (Ымай-Йидже, Суруе) тауында мекен еткен. Кейбір түркі халықтарының мифологиясында Ұмай ана тек ошақ пен балалардың қамқоршысы ғана емес, сонымен қатар таулардың иесі және аңшылардың қамқоршысы ретінде бейнеленеді.
Ұмай ана бейнесі басқа да әйел кейіпкерлер бейнесімен тығыз байланысты. Ежелгі түрік мифологиясында Қара Ұмай деген түсінік болған. Ол өлім періштесі ретінде қабылданған. Бұл ежелгі түркі халықтарының дүниенің құрылымының бенарлығы туралы ұғымын түсіндіреді. Кейбір аңыздар бойынша От құдайы - От-Ана Ұмайдың туған сіңілісі ретінде қарастырылады. Басқа нұсқаларда, бірақ ең көп тараған нұсқаларда ол Ұмай құдайдың табанының астынан жаратылған және ол көшпелі халықтардағы шаңырақ ішіндегі ошақта мекен етеді деп көрсетіледі. Көп жағдайда от символы ретінде жылумен байланыстырылатын Ұмай ана бейнесімен бірігіп, тарап кеткен. Сол себепті де Ұмай анаға қатысты көптеген түркі халықтарында солярлық немес күнтектілік культі қалыптасқан. Осы түсініктер бойынша Ұмай ана - бала мен ананың жарылқаушы пірі, өсіп-өну мен көбею секілді барлық игіліктердің және ошақ пен шаңырақтың иесі ретінде танылды. Ұмай ананың символы - жебе. Сол арқылы ол балаларды қорғайды. Ұмай ананың бейнесіндегі басына кигізілген тәтідегі үшкір үш шошақ - от жалынының бейнесі. Кудыргэ алқабынан және Билікөлдегі жартастан табылған үш шошақты бөрік киген әйелдің бейнесін Ұмай деп есептейді [1, 16-17]. От жағып, ас асуға арналған құрылғы - ошақтың да аяғы үшеу болуы осыдан шыққан. Ошақтың үш бұтындай деп келетін теңеу осыны айқындайды. Ертеде үлкен үйден, яғни отау иелерінен шоқ алуға келетін де, от жағып, қазан асатын да, оны көтеретін де әйел адамның болуы - ошақтың иесі кім екенін көрсететін сенімді дәлелдей түседі. Көшпелі халықта ортадағы ошақты қастерлеу - отты қадірлеумен пара-пар. Дәстүрлі мәдениетте ошақ береке мен бірліктің нышаны ретінде суреттеледі. Осы тұста отынның басынан, ошағыңның қасынан берсін деген батаның төркіні де осыдан шыққанын айта кеткен жөн. Оның мағынасы - ешкімге жалындырмасын, алыстан тілендірмесін деген тілек.
Қазақ халқының От-Анаға байланысты наным-сенімдері, жосын- жоралғылары әлі күнге дейін сақталған. Бас қосқан екі жастың жас отауының тағдырын От-Анаға тапсырған. Олар үйленген сәтте ең алдымен От-Анаға бағыштап:
Оттай ыстық достық бер,
Жұбын жазбай, ұзақ бер!
Жолдарын жарық, жарқын ет,
Ұлы пана өзіңсің ,
От Ана жарылқа! - деп сыйынады.
Сондай-ақ, жаңа түскен келін атасының ошағына май немесе отқа май құйып тұрып: От-Ана, Май Ана жарылқа! , - деп сыйыну сөздерін айтып, ошаққа, отқа тәу еткен.
Біздің дүниетанымымызда, әсіресе түркі тілдес халықтарының дүниетанымында отқа деген құрмет өте ерекше. От басы ошақ қасына табынушылық, оны қастерлеп , сыйлаумен байланысты салт - дәстүрлер өте көп. Мысалы, халқымызда жаңа келін түскен кезде , әйел босанғанда және жас отау шаңырақ көтергенде жасалатын орны бөлек ырымдардың бірі - Отқа май тамызу. Бұл ырым шаңырақтағы бала-шағаның көбеюіне, оларға құт - береке тілеуге байланысты жасалатын ғұрып болып саналады. От - шаңырақты (ошақты, үйді, отбасыны) білдіретін символдық мәніне ие болса, ал май молшылық пен берекені білдіреді. Сол себепті де отқа май құю рәсімі отау құру немесе сәбидің дүние есігін ашуы секілді қуанышты сәттерде орындалатын болған. Яғни, бұл жосын-жоралғылар жаңадан үйленген жастардың болашақтары ырыс пен берекеге толы болсын, отбасыға айналып, өсіп - өне берсін деп ырымдаудан туған. Келінің алғаш шаңырақтың босағасын аттаған кезінде, күйеу баланың алғаш қайын атасының үйіне ресми кірген кезінде және басқа да туысқандарын отқа шақырғанда атқарылатын жоралғы. Бұл ырымның негізгі мән - мағынасы әулеттің саны көбейгендігін, оған жаңа түтіннің, яғни тағы да бір шаңырақтың қосылуын әйгілеу мақсатында орындалады.
Май қазақтың дәстүрлі танымында береке мен молшылықтың белгісі. Сондықтан, ошақ, от және май ұғымдары үнемі бірге жүреді және өз ішінде олар бір-бірімен тығыз байланысты. Қазақ халқы ежелден ошақты қастерлеп, қадірлеген. Ошақ басын сыйлаудың тағы бір көрінісі - ас беру кезінде орын алады. Мұндай үлкен жиындардың басы - ошаққазар деп аталатын жиынмен басталады. Мұндай жиынның барысы алдын ала 2-3 күн бұрын, яғни ас болардан бұрын ортаға салынады. Қазылған ошақтардың құрметіне ас беруге арналған барлық дайындықтарды жасап болғаннан кейін шағын той-томалақ өткізіледі. Жерошақ майлау деп осылайша жасалған дәстүрді айтады. Той да осындай жосын-жоралғымен басталады. Кейін жерошақ бәйгесі болады. Ол кезде қызмет етушілерді ынталандыру жосыны жасалып, жерошаққа ат шаптырып, кішігірім той жасалады. Сол себепті де киелі қазақ халқы ошақтың орнын, шаңырақтың орнына аса мән берген. От орнына сай киіз үйлерін орныластырған. Мұндай жосын-жоралғылардың орны қазақ халқы үшін бөлек және олар өзара бір-бірімен тығыз байланысты екеніне көзіміз жетеді.
Жат жұртқа келін болып түскен жаңа келінді туған - туысқандармен, ауыл-аймақпен таныстыру мақсатында жасалатын дәстүрді - отқа шақыру дейді. Бұл салт жаңа келін ақ босағаны аттаған соң, той-жиын аяқталып, келген қонақтардың барлығы өз үйлеріне тарағаннан кейін жасалады. Осы шаңырақтың ағайын-тума, алыс-жақындары той өткізуге ат салысып көмектескен, қонақ күтіскен сыйластары мен жақындары жаңадан ақ босағаны аттаған келінді қонаққа шақыра бастайды. Шаңырақпен танысуға барған ақ келін ешқашан құр қол барған емес. Әрқашан отқа шақырған отбасына енесінің нұсқауы бойынша өз дүние-мүлкінің ішінен қалаған сый-сыйапатын ала барған. Халық арасында осындай рәсімді отқа салар деп атайды. Жалпы, бұл рәсімдердің басты мақсаты жаңа түскен келінді осы елге тастай батып, судай сің деген батамен ықпал етіп, жаңа жұртымен таныстыру.
Отқа шақырушылар жаңа түскен келінге арнап мал сойып, табақ тартады. Осы жиында келіннің табағына асықты жілік пен төс салынады. Мұның мәнісі - тезірек балалы болып, шаңырақтағы адам санын көбейтуге тілектеспіз деген ырым. Сый дастархан үстінде жаңа түскен келіншекті ағайын-туыстармен, жасы үлкен кәріден ойнап жүрген балаға дейін түгел таныстырып, әрқайсысының осы отбасыдағы орнын айтады. Дәл осы кезде ақ босағаны жаңа аттаған келін шақырған шаңырақтағы қайын туыстарымен танысып, оларға ат кояды. Жиын біткен соң отқа шақырған үй жас келінді құр қол қайтармайды. Оған жас отауға, жас шаңыраққа қажетті дүниелерді беріп, риза етіп аттандырады. Осы отырыста келін өзінің өн бойындағы барлық әдептілігі мен көрегенділігін көрсетуге тырысып, сыпайылық танытуы тиіс. Себебі, келінді отқа шақыру арқылы келіннің келешектегі ауыл арасындағы әлеуметтік беделі мен оның ауыл ішіндегі күнделікті тұрмыстық өмірге араласуы анықталады. Отқа шақыру аяқталған соң, ел ішінде келінге баға беріле бастайды. Тіпті, келіннің салқындығы не пысықтығын сөз етеді. Оның жүрген жүрісіне, тұрысына, сөйлеген сөзіне қарап ауылдың көпті көрген көнекөз ақсақалдары оның болашақта қандай келіншек болатындығын мөлшерлейді. Ал, жастар жағы жас келіннің көркін көбірек сөз етеді. Егер келген келін көрікті болса, оның сұлулығын, шашын, көзін айтып мақтанысады. Осы жөнінде қазақ халқында көптеген нақыл сөздер бар. Шешесін көріп қызын ал, ыдысын көріп асын іш деген сөздер осыдан шыққан. Ежелден қазақ халқы қыздың шыққан тегіне яки анасының берген тәрбиесіне қарап алған. Себебі, болашақ ұрпақты да осы болашақ ана тәрбиелейді. Отқа шақыру біткен соң келіннің төркініне жолы ашылады. Яғни, төркініне, ұшқан ұясына келуіне, ағаыйын-туыстармен жолығып рұқсат беріледі. Отты жаққан жерді көрсету және оттың басымен таныстыру деген тіркестер осы ырымның атауынан шыққан. Яғни, түркі халықтықтарының ертеде отқа табынғандығының, отты құрмет тұтуының белгісі десек те болады.
Отқасалар - жоғарыда айтып кеткендей, жас келіннің отқа шақырған үйге алып баратын кәде-сыйы. Отқасалар кәдесі ретінде келін өз жасауынан бір көңілі қалаған затын және ерте кезде бір шаршы ақ матаны, яғни бір көйлектік бұлды апарған. Бұл салтты арғы ата-бабамыз келіннің сол елге, ауыл-аймаққа тез сіңіп, өзара татулығының, ынтымақ берекесінің артуына септігін тигізеді деп есептеген. Сол себепті де, келіннің отқасалар кәдесі ретінде өз қолымен тіккен кестелі бұйымдары мен қайын жұртынан әкелінген затын сыйға тартуы ерекше бағаланған. Мұндағы мақсат алыс-берісті нығайту.
Отпен аластау. Бұл ежелден келе жатқан, әсіресе қазақ арасында қалыптасқан, оттың киелі қасиетіне байланысты ғұрыптың түрі. Ежелден орныққан отқа табыну жосынынан бастау алады. Ұшықтаудың бір түрі. Бұл ғұрыптың мән-мағынасы кез-келген ауру-сырқаудан, пәле-жаладан, жамандық пен зұлымдық атаулыдан тазарту. Көп жағдайда жаман күштердің әсерінен адамдарды және адамға қызмет ететін мүлікті, игілікті құтқару болып саналады. Шаманизм нанымына ұқсас. Адамға қызмет ететін игілік ретінде төрт түлік малды, мекен ететін баспанасын және күнделікті өмірде тұтынатын бұйымдарын санаймыз. Ол үшін адыраспан шөбін алып, оны тұтатып, лаулап жанған оттың алауымен аластағысы келген мүлікті яки адамды айналдырады (үш не жеті мәрте). Жайшылықта қазақ халқы күндіз от шығармайды. Тыйым салынған. Бірақ мұндай ғұрыптық рәсімдер атқару кезінде рұқсат етіледі.
Аластау туралы сан алуан деректер бар. Олардың мәнісін үшке бөліп қарауға болады:
тазарту тәсілі. Көбіне адамдарды және төрт түлік малды немесе күнделікті өмірде қолданатын бұйымдарды тазартуда пайдаланады. Әсіресе, өлікті жөнелту салтында қолданылған заттарды ғұрыптық тазалау, отпен аластау шаралары кең тараған.
ұшықтаудың бір түрі. Қатты қуаныш болған кезде немесе адам мен оның малының құты болған сәттерде тіл мен көзден алас деп, олардың бетін қайтарудағы қолданылатын амалдың бір түрі. Қазақ халқы тіл мен көзден сақтай гөр деп дұға етіп, бар байлығын (жорға атын немесе бәйгелі жүйрігін, сүтті сыйырын, өсімтал құтпанын) сұқтанып сөз айту мен таңырқай қараудан отпен аластаған.
сақтану амалдарының бірі. Ұзақ уақыттар бойы қолданылмаған бұйымдары мен барлық бағалы мүліктерін немесе қолданыстағы заттарын аластау арқылы тазалап жіберсе, оған жабысқан немесе жұққан барлық пәле-жаладан, жамандықтан арылуға болады деп сенген. Қазақы орталарда берік орнаған бұл ырымдар синкретті сипатта. Себебі, отпен аластауға да болады, тазартуға да, ұшықтауға да, алдын ала сақтануға да болады. Отпен аластау ғұрпы қазірдің өзінде де дәстүрлі емдеу практикасында да ерекше мәнге ие.
Отпен аластау жиынтық әрі ең көне тәсілдердің бірі саналады. Ежелгі замандарда қазақ елі көшкен сайын малын да, киіз үйін де адыраспанмен аластаған. Адыраспан - мыңжылдық улы шөп. Бірақ, көптеген аурулардың бетін қайтаратын пайдалы емдік шөп болып саналады. Сонмен қатар, көшпелілер көшер алдында ауыл адамдары екі жанып тұрған оттың арасынан айдан малын, тиелген жүктері мен түйелерін жетектеп өткен. Мұндай көрініс ертедегі түрік мифологиясында да суреттелген. Ежелгі түркі халықтары да отты барлық зұлымнан тазартады деп сенген. Кей кездері сартылдаған дыбыстар шығару мақсатында мұндай жанып тұрған отқа тұз сеуіп, оттың қасиетін арттырған. Осылай ауылдың барлық малы мен жаны түгелдей дәстүрлі ғұрыптық тазарудан өткен. Олар қыс бойы меңдетіп басып тұрған қаскүнем жаман рухтар мен жын-шайтандар және солар сияқты зиянкестер оттың күштілігіне төтеп бере алмай, арасынан өте алмай, қалып қояды деп сенген. Ертеде қатты күн күркіресе, киіз үйдің немесе үй іргесіне ақ тамызып, отпен аластаған екен. Бұл рәсім орындалғаннан кейін ғана барлық пәле-жаладан арылдық, жын-шайтаннан құтылдық деп түсінген. Мұндай наным-сенімдер тек қазақ халқында емес, жоғарыда айтып кеткендей, ежелгі түркі халықтарының барлығында дерлік кездеседі. Мысалы, жамандықтың жаршысы саналатын байғыз атты құстың қонған шаңырағын тек осы рәсіммен ғана құтқаруға болады деген екен. Отпен аластау жамандықтың бетін қайтарады деп сенген.
Адамның тіршілік циклының ғұрпында, жалпы адамзат тарихында отпен аластау рәсімі жиі кездеседі. Сәбиді бесікке бөлер алдында кез-келген уақытта жаялық құндақтың бесіктің бас-аяғын теріс айналдыра үш рет отпен бісміллә деп бастап аластаған. Кейін мынандай арбау жолдары айтып, айтқан соң ғана нәрестені бөлейді:
Алас, алас, алас!
Әр пәлеңнен қалас!
Көзі жаманның кезінен алас!
Тілі жаманын тілінен алас!
Уы жаманның уынан алас!
Қырық қабырғасынан алас,
Отыз омыртқасынан алас!
Алас, алас, алас!
Қыла гөр Алла мың пəлеңнен қалас![2, 89].
Демек, отпен аластау ғұрпы арқылы балаға келген барлық бәле-жаладан, тіл, көз, сұқ секілді жаман әсерлер оттың арқасында нәрестеден алшақтайды деп сенген. Осы секілді отпен аластаудың тағы бір түрі бар. Ол - бесік керту рәсімі. Бұл рәсімді балаға жын-шайтан жоламасын деп ырымдаған. Нәрестенің алғаш бесікке бөлеген кезінде немесе тыныштығы болмай, күні-түні ұйықтамай мазасы қашып жатса, қазақ халқы қолда бар темірін қыздырып, сәбидің бесіктегі жатар тұсы және арқалығы мен басын қариды.
Сол секілді, жас ананың және жаңа босанған келіннің жатар орны мен күнделікті тұтынатын бұйымдарын үнемі аластап тұру қажет деп санаған. Дәстүрлі ортада жаңадан босанған келіншекке немесе оның тұтынатын бұйымдарына жаман күштер және пәле-жала өте үйір әрі жақын болады деген сенімдер орын алған. Бұл мифтік танымның іздері болып саналады. Сондықтан, жаңа туған келіншек пен сәбиді жиі аластап отыру қажет. Сол кезде ғана от киесі мен сөз киесі бірігіп, барлық зұлымның, пәле-жаланың бетін қайтарады деп сенген.
Сонымен қатар осы жоралғыларға байланысты көптеген наным-сенімдер де кездеседі. Мысалы, балаға біреудің көзі тигенін байқаса және оған қатысты күмәнді жанның қай жақтан келгенін білсе, ол кісіге білдірмей оның құнды әрі бағалы тұтынатын затынан немесе киімінен кішкене бөлік қиып алып, емдік шөптермен яки адыраспан шөбімен түтетіп аластайды, тазалайды. Егер сол тұста отқа жанып жатқан заттардан шатырлаған дыбыстар шығып жатса, тиген көздің сәбиден қайтқаны деп түсінген әрі соған сенген.
Ә.Диваевтың мәлеметіне қарағанда, қазақ халқы мәйітті жуған матаны немесе төсекті далаға шығарып от немесе шоқпен тазалап сырықтайды. Міне, сол кезде ғана дүниеден өткен марқұмның ауруы немесе пәле-жаласы адамдарға жұқпайды және сол дүниеден қайтқан кісінің рухы бар жерді айналып кетпей не шықпай жүрген жындар мен шайтандардың, пәлелер мен жалалардың беті қайтады деп саналған. Мәйітті алып кеткен соң үйді де басқа жерге тіккен. Ал мәйітті жуған (арулаған) жерді қопсытып, үстінен басқа топырақпен көміп кеткен немесе сол орынды отқа жағып өртеген.
Адамға сыртқы күштердің әсерімен, ықпалымен келетін ауруды да, дертті де отпен аластаған. Ауру дегеніміз - тән азабы, дерт дегеніміз - жан азабы. Дерт көбінесе көзге көрінбейтін зиянкес жын-шайтандар әсерінен, тылсым күштерден пайда болады дейді. Жын-шайтан, әзәзіл, албасты мен перілердің келуінен пайда болған ауру-сырқаудан арылу мақсатында отпен аластаған. Шошынудан болған ауруды домдау үшін дәстүрлі емшілік практикасында зұлым күш иелерінің бетін қайтарудың бірден-бір жолы отпен тазарту, яғни отпен аластау саналған. Отпен тазарту рәсімдерінде шөптерді көбіне араша, адыраспан секілді қасиетті өсімдіктерді тұтатқан. Сол отпен бұйымдарын, үйі мен қорасын аластаған. Халқымыздың арасында негізінен ашық жазық далада немесе күндіз от жағу жамандық болып саналады. Ежелде індет ауруы толастамаған уақыттарда қазақ халқы қораның ішіне ашық алаңқайға от жағып, арашамен немесе адыраспанмен от тұтатып, тазартқан. Сол кезде ғана жаман ауру немесе індет толастайды деп сенген. Кей кездері мылтықпен атып, дыбыс шығару арқылы есірлі жабысқан пәлелерді қорқыту мақсатында да аластаған. Солай үркітіп арылған. Ежелгі кездері кебенекке қарсы, ешкілерге келетін өте қауіпті ауруға қарсы мінәжат ғұрпы атқарған. Осындай жаман ауру тараған кезде малдардың жемтігін толығымен жинап, өртеген екен. Сонымен қоса, малдарды сол жанған оттың түтінінің арасынан айдап өткізген. Бұл рәсімде отпен аластап, арылудың бір түрі.
Қорытындылайтын болсақ, отпен аластау салты ертеден қазақ арасында кеңінен қолданылатын амал екендігіне көзіміз жетеді. Түптамыры бағзы дүниеттанымнан бастау алатын бұл ғұрып кез-келген салада байқалады. Шаруашылық саласы болсын, тұрмыс-тіршілік циклі болсын, халықтық білім саласында болсын отпен аластау кең тараған. Бұл ғұрыптың әр түрлі реликтері қазақ фольклорында әлі күнге дейін сақталған. Көшпелі халықтар арасында мал иен адамдарды әртүрлі аурулардан, сырқаулардан, жамандтық атаулыдан қорғайтын, пәле-жалалардан айықтыратын өте маңызды ырым ретінде бүгінгі күнге дейін дәстүрлі ортада өміршеңділігі жойылмаған ғұрыптардың бірі.
Ошаққазар салты - қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрі. Ол елге есімі белгілі сыйлы адамның дүниеден өтуіне жыл толуына байланысты ауыл азаматтарына берілетін ас. Бұл салтқа әзірлік ерте басталады. Атқарылатын жұмыстар мен ойға алынған келелі мәселелерді шешу мақсатында ас өткізушілердің бас қосуы, ұйымдастырушылардың ұйымдастыру мәжілісі осылай аталады. Бұл жиында басты-басты кісілер бас қосып, асты өткізу үшін шақырылатын елді, өткізілетін орын мен тігілетін үйді, жұмсалатын қаржы мен мал-мүлікті, қызмет ететіндер жөнінде сөз етіп, егжей-тегжей ақылдасады. Бұл сол елді-мекендегі сыйлы адамның асы болғандықтан барлық ел астың жоғары дәрежеде өтуіне түгелдей дерлік ат салысады. Ошаққазарды ұйымдастырып жүрген мүшелер рәсімге дейінгі әр апта сайын бірігіп, бір-біріне ас асабасына жүргізіліп жатқан дайындықтары мен жұмыстары туралы мәлеметтерді сол ұйымдастырушыларға есеп ретінде беріп отырады. Сонымен қатар, осы асқа шақырылған барлық адамдар мен ұйымдастырған кісілрдің арасында үнемі тығыз байланыс болып, бар жайды хабарласып білісіп отырады. Бұл салтты өткізудегі астың орны еркеше. Ошаққазар күні жақындаған сайын той-томалаққа дайындалатын астың орындары арнайы тігілген үйлерден алшақтау жерде, екі-үш күн қалғанда белгіленеді. Арнайы ас пісіруге арналған үйлер тігіліп, қажетті ыдыс-аяқтар дайындалады. Келетін адамдар санына байланысты ошақтар қазыла бастайды. Ошақ қазудың да өзіндік тәртіп-ережелері мен жол-жоралғылары бар. Астың дәрежесін көрсететін белгілердің бірі де осы ошақ қазу болып саналады. Қазақта ауқатты адамдар осы ошаққазар күнінде шағын той өткізеді деседі. Е.Смағұловтың дерегі бойынша, Ақмола аймағында өткен Байдалы бидің асына 200 ошақ қазылған. Ал, Ұлытауда Ерден Сандыбайұлының асындағы 200 ошақ, Қарқаралы жеріндегі Құнанбайдың әкесі Өскенбайдың асында қазылған 300 ошақтың орны бүгінгі күнге дейін сақталып келген.
Ошаққазарға ұқсас қазақ халқында тағы да бір салт бар. Оны - ошақ майлау дейді. Ежелден келе жатқан бұл дәстүр дүниеден өткен белгілі адамдарға арнап ас беру рәсімі. Бұған да ас болатын күннен бұрын жиналып, дайындық жайын тексеретін қорытынды мәжіліс болған. Күні бұрын дайындыққа үлкен ұйымдастыру жұмыстары жүргізіліп, сауын айтылған. Бұл рәсімге арнайы май сойылып, ас алдындағы кішігірім бір той өткізіледі. Үлкен тойдың ақырғы қорытынды сәті осы болып саналады. Ошақ майлау кезінде той өткізуші ақсақалдар бір-бірімен бірауызды болуға, ел намысын бірігіп қорғауға шақырып, ант беріседі.

Фольклорлық-этнографиялық байланыс: отқа байланысты ырымдар және тыйым сөздер

Көнекөз адамдардың айтуына қарағанда, қазақтарда кез келген жұмысты бастау үшін күннің шығу және батуы мезгілдері қолайсыз уақыт деп есептелінген. Екінті мен акшам мезгілінің аралығында дауыс шығарып жыламайды, өксіп үһілемей, ұйықтамайды, iс - киім тікпейді. Беймезгілде істелген істің берекесі болмайды деп жориды [3, 56].
Қазақ халқы киелі оттың аластаушылық, тазалауыштық қасиетіне қатты мән берген. Кез-келген пале-жаладан тек от құтқарады деп отпен аластап қуған, отпен ұшықтаған. Отқа қарап ешқашан дәрет сындырмаған, түкірмеген.
Ә.Диваевтің мәліметтері бойынша бұрынғы кездегі Ташкент уезінде мекен еткен қазақтардың арасында Күнді тозақтың оты және түбінде күнәлі немесе күнәһар адамдар сол тозақтың отына салынып қинауға түседі делінген [4, 84-86].
Көне замандарда қазақ халқы күнәсі көп адамдарды Күнде қинайды, сондағы от тозақ деген де түсінік пайда болған.
Ерте заманда көшпелі халықтардың араасында сырттан келгенжат жұрттық бөтен адам ортаға бірден кіріп, арласып кете алмаған. Тіпті, олай жасауға кезінде қатаң тыйым салынған. Ал қазір бізге кез келген орта мен елге жол ашық. Өйткені, сол кездегі қалыптасқан ережелерге, дүниетанымдық наным-сенімдер бойыннша, жат жақтан келген бөтенжан, ең бірінші, тұтанып жанған киелі отпен тазартылып, бойына жиып алып келген барлық арам-пиғылдары мен бәле-жаладан арылтылып, сол рәсімнен өткеннен кейін ғана халықтың, елдің ішіне енуге мүмкіндік алған. Мысалы, Рим империясындағы деректерде, Рим империясының патшасы ІІ Юстин 568 жылы Шығыс түрік қағанатының қағаны Істемиге түріктермен бейбіт шарт жасауға келген. Оның Земарх бастаған елшілерінің берген деректері бойынша оларды көшпелі халық бақсылармен қарсы алған. Ең бірінші, олар жат жұрттықтарды ел арасына кіргізбес бұрын, олардың өздерімен алып келген дүние-мүліктерін, бағалы заттары мен қолданатын бұйымдарын түгелдей дерлік ешнәрсе қалдырмай жеке бір жерге жинап, олардың айналасна от жаққан. Жоғарыда айтқандай, емдік қасиеттері бар шөптерді отқа түтетіп, иісін шығартып, дабыл мен қоңырау соқтырып, тоқтамай зікір салған. Бұл да аластаудың, тазалаудың бір түрі болған. Тіпті, келген жат жұрттық елшілерді де осы лапылдап жанған оттың арасынан өткізіп, барлық жамандықтан тазартқан. Бөтен елден келген адамдармен ілескен бәле-жала, арам пиғылдар болса, солардан осы рәсім арқылы тазартуға болады деп түсінген. Орта ғасырларда мұндай магиялық тыйымдар мен жоралғылар татар халқына келген шетелдік елшілерге де жасалғаны туралы жазба деректер қалған.
Қазақ халқында түтін түтетері қалмады, оты өшті деген тіркестер кездеседі. Ол бір ұрпағының үзілуін, отбасының құрылуын суреттейді. Шаңырақтың ырысы мен берекесі саналған отты дәстүрлі мәдениетте, әсіресе көшпелі халықтар арасында сабауға және оның орнын мүлде басуға болмайды. Ырымдар бойынша қатаң тыйым саналған. Тіпті, малдар мен қолға үйретілген жануарларға да жаман ауру мен індет келсе де оларды жалынмен аластаған. Төрт түлік малды алстау, отпен тазарту рәсімі көшпелі халықтарда қыс біткен соң, қыстаудан көшкен кезде де қолданылған. Көш жолына ашық аланда екі жерді белгілеп, сол орындарға үлкен отты екі жерден жағып, жайлауға шыға беріс жерден жетектелген айдалған қоралы қой мен сиырларды, түйелі көшті осы екі оттың арасынан өткізіп жамандықтан арылтқан. Әсіресе, от басына екі кемпірді тұрғызған. Олар алас-алас, бар пәлемен талас деп, бар мал жанын аластау мақсатында арбау жолдарын айтып тұрған [5, 27-29].
Қазақ халқындаа жанып тұрған отқа май салу ырымы кездеседі. Оттың лаулап жанғанына қарап келешекті болжаған. Лапылдап жанып жатқан отқа май салынғаннан кейін жалынның түсі ақшыл болса - жақсылықтың, ал егер оттың жалынының түсі қарақошқыл болса - жамандықтың нышаны саналған.
Қазақты әдет-ғұрпында отты шашуға болмайды. Ыстық күлді де төкпейді. Оған қатаң тыйым салынған. Яғни, отты шашса өрт шығады, күл төксе, бұрқырап көзді қармайды деп есептеген. Соның әсерінен адамның ойын адастырады деп жорыған [3, 66].
Көшпелі халықтарда ешқашан Күн мен Айға қарап тұрып түзге отырмаған. Сонымен қатар, көбіне күнбатысқа немесе құбыла жаққа қарап та тұрып бұлай істеуге тіпті де болмайды деген ырымдар болған. Осылай істеу күнә және рухтар шамданып, ұшынып кетеді, жаман ауруға тап болады әрі ауруды иелеп, қуықтары тұтылғанымен қоса ауыз қисаяды деп ырымдаған.
Отқа мінәжәт арғы қазақтар мен бергі қазақтардағы күнге мінәжәтпен тығыз байланысты. Күнге байланысты қазақта мынадай ырым-тыйымдар бар:
Күн батарда ұйықтама.
Күнге қарап дәрет сындырма.
Күн батқан соң қорадан мал шығарма.
Күн батарда күнмен таласып жұмыс істеме.
Күн шығарда ұйықтама [6, 262].
Қазақ халқында от жаққан орынды ешқашан баспаған. Оттың киесі бар деп тыйым салынған. От жаққан адамның оты таңертен тез тамып, жанып кетсе, сол күн жақсылыққа толы болады, істің барлығы оңға басады деп сенген. Ал, тұтап, өшіп, бықсып, жанбай қалса жол болмайды, жайсыз күн болады деп ырымдаған. Сондықтан да ел арасында отты тез жағатын адамдардың ісі оң, алға жүреді деп санаған. Ертеде бозбалалар, жас жігіттер аңға немесе жорыққа шыққанда жандарына қосшы етіп отты тез жаға алатын адамды алған, сол үшін жарыстар ұйымдастырған.
Қазақ ырымдарының ішінде жанып жатқан отқа ши, бұтақ салып, от шығаруға және отпен ойнауға болмайды деген тыйымдар бар. Ешқашан түннің ортасында немесе ішінде сыртқа я далаға отты, жалынды шығармаған. Тіпті, бұлай істеген ауылға жамандар я жаулар шабады деп қатты қорыққан. Сонымен қоса, қораларымызға қасқыр тиеді және даламызға өрт кетеді, апат болады деп ырымдаған.
Оттың орнына отыруға тыйым салынған. Оттың киесі ұрады, түбінде отқа өртеніп өледі деп ырымдаған.
Дәстүрлі ортада оттың басын және отты сабамайды. Бұлай істеудің өзі күйзеліске ұшыраған адамда болатын жағдай. Яғни, көңіл-күй дағдарысының көрінісі. Біреудің жасаған қорлығы қатты өтіп кетсе, үйіне барып жыны шығады, мазасы кетеп, от басын сабап тынады. Бұлай істелген жағдайда шаңырақтың құты қашады, үйдің оты өшеді деп жаман ырымдарға жорыған.
Тіпті, жаңа түскен келін ең бірінші отқа тағзым етіп, сәлемін берген. От-Ана, Май-ана жарылқай гөр деп тілеу тілеген. Ал, сол үйдің үлкен әйелі немесе енесі отқа май құйғыздырып, оттың жалынына алақандарын қыздырып, келіннің бетінен сипап, аптаған. Бұл ырымның мәнісі - түскен келіннің дидары ыстық, жүзі жылы болсын, тіл мен көз тимесін дегені. Отта ата-бабадан жалғасын тауып келе жатқан құт мекен етеді. Сол себепті, жаңадан келін болып түскенде отқа тағзым еткен. Оған май құйған. Бір жағынан бұл ырымның мағынасы осы келген үйдің түтінін түтетемін дегені. Осы отты жағып, оған май тамызып құтты жалғастырушы өзім боламын деп тәу еткен. Отқа май тамызу арқылы от жағу немесе отқа тағзым етудің келесі бір қыры жаңа ортаға келген жат жұрттық қыздың бойын тазарту, қабылдап алу болса керек.
От ұрпақ жалғастығының кепілі әрі кез келген шаңырақтың немесе отаудың киесі саналған. Отбасының ырысы мен бірлігінің қамқоршысы саналғандықтан, жас балалары бар үйден сәби шетінеп кетпесін деп, күн ұясына батқан сәттен бастап, келесі күн шыққанға дейін далаға от алып шығуға қатаң тыйым ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.