Аудиттің халықаралық стандарты
АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТІК БИЗНЕС КОЛЛЕДЖІ
Оқу тәжірибе
Аудит
Орындаған:Абдыкаим Жансая
3 есеп және аудит Е
Тексерген:Қарлығаш Аленова
Алматы-2020 жыл.
Мазмұны
Кіріспе
1. Аудиторлық қызмет
1.1. Аудиттің мәні және маңызы
1.2. Аудит постулаттары
1.3. Аудит мақсаты
1.4. Аудит түрлері
2. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметтің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері
2.1. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметтің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері
2.2. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заң
2.3. Аудиторларды кәсіби аттестациялау жүйесі және ҚР-дағы аудиторлық қызметті лицензиялау
3. Аудиторлық қызмет стандарттары
3.1. Аудит стандарттары және кәсіби тәртібі
3.2. Аудиттің халықаралық стандарты
3.3. Кәсіби этикалық кодекс
4. Аудитті дайындау және жоспарлау
4.1. Экономикалық бақылау және оның компания басқару жүйесіндегі орны
4.2. Бақылау ортасы
5. Аудиторлық тексерісті жүргізу әдістемесі
5.1. Аудиторлық дәлелдеулерді жүргізудің ерекшеліктері
5.2. Аудиттте қолданылатын бақылау әдістері
6. Аудиторлық қорытынды жасау
6.1. Аудиторлық таңдау
6.2. Аудитті жүргізу этаптары
7. Ақша қаражатымен жасалатын операциялар аудиті
7.1. Ақша қаражатымен жасалатын операциялар аудиті
8. Есеп айырысу операцияларының аудиті
8.1. Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу
9. Ұзақ мерзімді активтер аудиті
9.1. Ұзақ мерзімді актив түсінігі
10. Ағымдағы активтер аудиті
10.1. Кәсіпорынның ағымдағы активтерін талдаудың ақпараттық негіздері
11. Меншікті капитал аудиті
11.1. Меншікті капитал аудитінің мақсаты
12. Міндеттемелер аудиті
12.1. Міндеттемелер аудиті туралы түсінік
13. Кірістер мен шығыстар есебі
13.1. Кірістер мен шығыстар есебі
14. Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының аудиті
14.1. Кәсіпорын қаржылықь жағдайының аудиті
Қорытынды
Кіріспе
Еліміздің экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында - ғылыми мен білім практикалық қызметін даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді .Бұл - аудит .Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ ,ол алғашқыда тыңдаушы деген мағынада қолданылған.
Аудитор латын сөзінен шыққан ,яғни ол тыңдап тұр деген мағынаны білдіреді .шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап - басқарушы тыңдаушы болған.Сондықтан ерте заманда аудитор- тыңдаушы дегенді білдіреін,яғни қандай да бір нәрсенә тыңдайтын адам .Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем есептеу құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы шаруашылық қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынытын аудиторлық фирмалардың кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.
1. Аудиторлық қызмет
1.1. Аудиттің мәні және маңызы
Аудиторлық қызмет -- шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік (қаржылық) есептемесі мен басқа да құжаттарын жасалған қаржы және шаруашылық операцияларының дұрыс болуы және қолданыстағы заңдарға сай келуі түрғысынан баға беру мақсатымен аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың (фирмалардың) тәуелсіз тексеруі. Меншік иелерінің мүдделерін қорғауға, кәсіпорындарға көмек көрсетуге, олардың бюджетпен дұрыс есеп айырысуына, қызметінің тиімділігін арттыруына жәрдемдесуге бағытталған.
Авторлардың айтуынша, аудиттің пайда болуы арнайы ғылыми білімнің саласы ретінде бухгалтерлік есептің қалыптасу кезеңімен тығыз байланысты.Бухгалтерлік есеп туралы алғаш рет ғылыми кітап жазған италияндық ұлы математик Лука Пачоли арнайы бюрода тексеріп және тіркеп отыратын кқпес кітабының іс жүзіндегі пайдалылығын атап кеткен болатын.
Аудит жұмысының ерекшелігі ол шаруашылық субъектілеріне, өндіріс процесіне байланысты, өнімді сату процесіне, маркетинг проблемаларына қатысты түсініктемелер, кеңес берумен шұғылдануында.
Аудит Қазақстан республикасында жаңадан пайда бола бастады. 1990 жылы алғашқы аудиторлық фирма ҚР министрлер Кеңесінің 15.02.1990 жылғы №60 қаулысына байланысты ҚР Қаржы Министрлігінің құрамынан Қазақстан - аудит атты аудиторлық орталық құрылған. 1992 жылдан бастап ол өз бетінше ірі акционерлік бірлестікке айналып, Қазақстан территориясындағы кәсіпорындар мен мекемелерге билік формасына қарамастан аудиторлық қызмет пен кеңес беру жұмыстарын атқара бастады.
Аудиторлық жұмыстың әрі қарай дамуына 18.10.1993 жылы шыққан Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы заңы әсерін тигізді.
Аудит - ол шаруашылық, табыстылық операцияларының заңдылығын тексеріп, әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі мен отчетының дұрытығын анықтап, арнай толем арқылы бақылау тексеру, түсініктеме беру, сараптау қызметін көрсету.
Кәсіпорын шаруашылығының жеке бір бөлігін немесе түгелдей шаруашылығын қамтитын аудит болса да алғашқы құжаттарды тексеру немесе алғашқы есепті тексеру міндетті түрде жүргізіледі. Аудит процесі одан әрі қарай бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен оның құрылымын - ұйымдастырылуын тексерумен жалғасатыны объективті жұмыс. Ондай болмаған жағдайда аудиттік тексер Осы мақсаттарыды жүзеге асыруда аудитор алдында келесідей негізгі міндеттер тұр:
1.Кәсіпорынның финанстық есеп берушілігінің нақтылығын қамтамасыз ету және финанстық есепті пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелділіктің деңгейін төмендету.
2.Компоненттік мәліметтерді жинау және бағалау.
3.Кәсіпорынның немесе оның жеке түрлерінің экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау.
4.Кәсіпорын қызметінің оның уставына, бизнес-жоспарына сәйкестілігін тексеру.
5.Заңдылықтардың сақталуын, бухгалтерлік есеп, есеп берушіліктердің жүргізілуін және мемлекеттік органдардың шаруашылық субъектінің финанстық жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етілуін бақылау.
6.Алғашқы құжаттарды тексеру.
7.Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру және жүргізуде клиенттерге консультациялық қызметтер көрсету.
8.Клиенттермен қатынасты нығайту және өсуіне әрекет жасауды тиянақты, дұрыс жүргізілді деуге болмайды.
1.2. Аудит постулаттары
Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі - оның постулаттарын зерделеу болып табылады. Кең мағынасындағы постулат - бұл басқаша дәлелденбейінше, жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер. Дж.Робертсон "Постулат-бұл негізінде қызмет бағыты белгіленетін негізі бар аксиомалық бекіту". Постулаттардың көмегімен аудиторлық стандарттардың мазмұнын танып білуге болады. Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің негізінде жатады. Олар кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды жасау базасына керекті бастапқы алғышарт пен болжаулар болып табылады. Іргелі постулаттарды негізге ала отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге болады. Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды болады.
Әр түрлі ғалымдар мен маман - практиктердің көзқарастарын жан-жақты зерделеу арқылы ғылыми негізделген постулаттар болып мыналар саналады:
1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру) мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің обьективтілігі ішкі бақылаудың тиімділігіне тікелей пропорциональды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын кемітуі және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдыңғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау (30,34,36, 39,44,47 және т.б.).
Осылайша, аудит саласын стандарттау жєне теориясын дамытудағы постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік жұмыстарына міндетті түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану аудиттің мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың, мазмұнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Аудиторлық стандарттарды жобалауда қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер ететін, кәсіби маман топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі негізге алынуы керек.
1.3. Аудит мақсаты
Аудиттің мақсаты іргелі тұжырымдамаларға негізделеді:
-маңыздылық;
-аудиторлық тәуекелдік;
-қаржылық есеп беруді басшылықтың бекітуі ретінде қарау.
Аудитор өз пікірін білдіретін қаржылықесеп беруді кәсіпорын басшылығы, оның құрамдас элементтерін шын ұсыну негізінде құрайды. Бұл кезде, басшылық, қаржылықесепберу белгілі бір категорияларға сай келеді деп дәлелдейді:
-болуы (әрекет ету);
-құқықтар мен міндеттемелер;
-құбылыс;
-толықтық;
-бағалау;
-өлшеу (дәлдік);
-ұсыну және алу.
Аудиторлық мақсат, клиент басшылығын бекіткен бойдан қалыптастырылады және олармен тығыз байланысты болады. Сондықтан аудитордың басты міндеті - басшылықтың қаржылық есеп беру жөніндегі тұжырымдарының дұрыс немесе бұрыс екендігін анықтау.
Аудит мақсатының мәні - аудиторға қажетті көлемде дәлел жинауға көмектесетін құрылымды құру. Мақсат түрлі тексерулер кезінде бір болып қалады, бірақ нақты мәліметтер қалыптасқан жағдайға байланысты әртүрлі болады.
Аудиторлық тексеруді жүргізудің жалпы жолдарын дайындау кезінде қаржылық есеп беру әділдіген анықтау үшін пайдалануға болады:
- сәйкестігін тексеру;
- ішкі бақылау, тест жүргізу (бақылау кезеңдерін);
- мән бойынша бақылау;
-талдамалық реттемелер.
Сәйкестігін тексеру ішкі бақылау жүйесінің сапасына тест жүргізуге бағытталған. Сәйкестігін тексерудің мақсаты - елдегі нормативтік - құқықтық актілерге сай құрылған қаржылық есеп беруді дәлелдеу кезінде дәлелдердің оңтайлы санын жинау үшін клиенттің ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізу. Клиенттің ішкі бақылау жүйесімен танысудың реттемелері:
- клиент қызметкерлеріне сұрақ қою;
- құжаттар мен жазбаларды тексеру;
- лауазымды нұсқаулар, ішкі аудит туралы ереже және т.б.;
- осы клиентпен жұмыс істеген алдыңғы аудиторлық тәжірибесі.
Ішкі бақылауға тест жүргізу ішкі бақылау жүйесін түсінгеннен кейін аудитор қателіктер мен нормадан ауытқуды және оны болдырмауға болатын не болмайтындығын бағалайды.
Мән бойынша шаруашылық операцияларын тексеру мақсаты шаруашылық операциялардың қажетті түрде мақылданғанын, тіркелімдерде дұрыс ескеріліп, жинақталғанын және Бас кітапқа номерленгенін анықтауға болады. Егер аудитор шаруашылық операциялардың шотта дұрыс тіркеліп, көрсетілгеніне сенімді болса, онда Бас кітаптағы қорытындылар дұрыстығына сенімді болады.
1.4. Аудит түрлері
Аудиттің түрлерін зерттеудің методикалық жағының өте зор маңызы бар. Өйткені аудитті қандай түрлермен жүргізу және олардың әрбір жағдайларда тигізетін әсерлерін анықтау қажет. Осыған орай аудит төмендегідей түрлерге жіктеледі:
oo Субъектілер бойынша - ішкі және сыртқы;
oo Зандылығы бойынша - міндетті және бастамашылық;
oo Объектіні аудиторлық жұмыспен қамту бойынша - толық және ішінара.
Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырысшыларды тапсыруы бойынша жүргізіледі, егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе. Мұндай тексерудің көлемі клиенттердің талабына байланысты.
Міндетті аудит заңда көрсетілген және субъектінің өздерінің қаржы-шаруашылық жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық фирмаларды шақыруға міндетті.
Сыртқы аудит аудиторлық фирмалармен немесе жеке аудиторлармен шарт бойынша субъектінің қаржы есебінің дұрыстығын және қаржы мүмкіншіліктерін тәуелсіз түрде бағалау үшін жүргізіледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындалған жұмыстарына тәуелсіз экпертиза берідің нәтижесінде аудиторлар қаржы жағдайын жақсарту, жұмыстардың тиімділігн арттыру жөнінде керек болған жағдайда өздерінің ұсыныстарын береді. Сонымен қатар субъектінің төлем қабілеттілігіне және қаржы тұрақтылығына баға береді. Сыртқы аудиттің мақсаты тапсырыс берушілердің мүддесіне қарай жасалынады. Сыртқы аудиттің басты міндеті - субъектінің есебіне тәуелсіз түрде баға беру, көрсеткіштерінің дәлдігін анықтап, сол жайында тапсырыс берушілерге өз пікірін айту. Сыртқы аудит өз жұмысын заңға, стандартқа, бухгалтерлік есептің принциптеріне, нормативтерге т. б. Сүйене отырп жүргізіледі.
Ішкі аудит субъектінің ішінде жүргізілетін жұмыстарға тәуелсіз түрде баға беру, оларға қызмет көрсету болып табылады. Ішкі аудиттің мақсаты субъектінің экономикалық саясатын дұрыс жүргізілуіне, ішкі бақылаудың дұрыстығына, барлық бөлімдері мен бөлімшелерінде жұмыстың орындалуына эксперттік түрде баға беру.
Жалпы алғанда ішкі аудиттің орындалатын жұмыстарының саны өте көп. Бухгалтерлік құжаттардың дұрыс орындалуы мен барын тексерумен қатар, ішкі аудит әкімшілік тәртіптің сақталуын, бұйрықтар мен үкімінің орындалуын тексереді және тауарлы материалды құндылықтарды, негізгі құралдарды түгендеу жұмысын ұйымдастырады т. с. с. Ішкі аудиттің міндеті мен мақсаты және орындалатын жұмысы субъекті бастығының талабына сай жүргізіледі. Сонымен қатар субъекті бастығының ұсынысы бойынша ішкі аудиттің жұмысы ұйымдастырылады. Осы жоғарыда айтылғандарға қарай сыртқы және ішкі аудиттің жұмыстарының бір-бірінен айырмашылығы олардың объектілері, бағыты, міндеті, мақсаты және жауаптылығ бойынша.
Аудиттің бағыты - заңдылықтарымен анықталған, аутиорлық қызметтің нормативтік жүйесін реттеу, аудиторлар мен клиенттердің шарттық міндеттемелерін нақтылы мақсатпен шеші болып есептелінеді.
Аудиторлық қызметтің негізгі бағыты - субъектілердің бухгалтерлік (қаржылық) есептерінің дұрыстығын және оларндың жасаған қаржылық және шаруашылық операцияларының нормативтік актілерге сай екендігін анықтау.
Аудиттің міндеті - қаржы есебін төмендегідей бағыттары бойынша тексеру:
oo Есептердің дұрыстығын, анықтығын растау;
oo Тексеру кезінде есеп пен отчетта көрсетілген шығындардың, табыстардың қаржы нәтижелерінің қорытындысының анықтығын, дұрыстығын, толықтығын және дәлдігін тексеру;
oo Бухгалтерлік есепті жүргізуде олардың заңдар мен нормативтік құжаттарға сәйкестігін және отчеттардың жасалуын, активтерді, міндеттемелерді және меншік капиталды бағалау әдістемелерінің дұрыстығын тексеру;
oo өзінің негізгі және айналым қорын дұрыс пайдаланудың арқасында, келешектігі резервтерді анықтау.
Қаржы отчеті жөніндегі аудиттің негізгі міндеті - отчетта көрсетілген активтердің, міндеттемелердің, меншік капиталдың және субъектінің қаржы нәтижесінің толықтығына, дәлдігіне, дұрыстығына объективті түрде белгілі бір мезгілге бағалау және де субъектіде қабылдаған есеп саясатының заңдары мен нормативтік актілерге сәйкестігін тексеру.
Аудит қызметінің қажеттілігі төмендегі жағдайларға байланысты пайда болды:
oo Пайдаланушылардың өздеріне қажетті ақпаратты әкімшіліктер жағынан дұрыс мәліметтер бермеудің нәтижесінде пайда болған дау жайында;
oo Ақпараттың сапалығы жөнінде қабылдаған шешім - тәуелділігінің әсері;
oo Ақпаратты тексеру үшін арнаулы білімнің қажеттіліг;
oo Сапасын анықтауға ақпарат пайдаланушылардың мүмкіншілігінің жоқтығын.
Осы айтылған алдынғы жағдайлар тәуелсіз эксперттің қызметтерінің қажеттілігін анықтады. Ол экперттер немесе аудиторлар өздеріне сай дайындалған, тәжірибесі бар мамандар және аудиторлық қызмет жасауға куәлігі және құқығы бар адамдар немесе фирмалар.
2. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметтің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері
2.1. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметтің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері
"Аудиторлық қызмет көрсету" ұғымына Республикалық және территориялық аудиторлар палаталары, аудиторлық фирмалар мен тәуелсіз аудиторлар кіреді. ҚР "Аудиторлық қызмет туралы" заңға сәйкес Республикалық аудиторлар палатасы тәуелсіз "бейүкіметтік", қоғамдық, коммерциялық кәсіби, өзін-өзі басқаратын жєне өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады. Аудиторлар палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және мүшелік жарналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлардың саны кемінде екі адамнан құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және (немесе) аудиторлық ұйымдарға тиесілі үлес кемінде 51 % болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық жєне территориялық палаталары аудит порцедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға үлестерін қосуы керек. Аудит, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдау салаларындағы стандарттар мен ұсыныстарды сараптаумен қатар олар аудиторлық фирмалар мен аудиторлардың қызметтерін үйлестіру функциясын орындайды, олардың қоғамдық этикалық нормаларын анықтайды, аудиторлардың біліктілігін арттыру, аудиторлық қызметтің нарығын зерделеу, аудиторлық фирмалар мен аудиторларды нормативті құжаттармен қамтамасыз ету, оларға аудиторлық істі ұйымдастыруда кеңес берушілік-әдістік көмек көрсету бойынша шараларды қарастырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында аудиторлық қызметтерді құрудың қарқынын жеделдетіп, олардың жұмыс әдістерін жетілдіру аса мањызды. Бұл өндіріс пен шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін басқарудың көптеген салаларында экономикалық проблемаларды шешудегі дәрменсіздіктерді жылдам еңсеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы Министрлігінің БТБ (Бақылау-тексеру басқармасы) жанынан шаруашылық есептегі тексеруші топ ұйымдастырылған 1989 жылдан басталады. Содан кейін оның негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кењесініњ № 60 қаулысына сәйкес республиканың Қаржы Министрлігіне қарасты аумақтық бөлімдерімен "Қазақстанаудит" атты шаруашылық есептегі аудиторлық орталық құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұйымдарға аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компанияға айналды.
1993 жылдың 18-ші қазанында Жоғарғы Кеңес "Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" бірінші заңын қабылдады, ал 1994 жылдың 6-шы мамырында елдегі аудиторлардың 1 съезінде аудиторлар палатасының Жарғысы тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам аудиторлық фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке кәсіпорындар әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген қажеттілік арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасының есебі бойынша еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлердің саны шамамен 30 мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа сәйкесетін нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау аудиторлық істің келешекте дамуын дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі халықаралық аудиторлық компаниялардың көптеп келуіне ықпалын тигі-зеді.
ҚР "Аудиторлық қызметтер туралы" заңында ашық үлгідегі акционерлік қоғамды, өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда кез келген ұйымдық - құқықтық формада аудиторлық қызметті жүзеге асыру үшін құрылған коммерциялыќ ұйымдар ретінде ұғылатын аудиторлық ұйымдарға анықтама берілген.
Аудиторлық ұйымдарды құру барысында аудиторлық кәсіпорындардың әр түрлі формаларын мынадай түрде мақсатқа лайықты пайдалану:
oo шетелдік аудиторлық фирмалардың өкілдіктерін;
oo біріккен аудиторлық кәсіпорындарды;
oo акционерлік қоғамдар мен компаниялар;
oo шағын жеке меншік және жеке кәсіпорындар;
oo жеке - дара аудит және кеңес беру.
Аудиторлық ұйымдардың іс-тәжірибесін талдау олардың негізгі қызмет бағыттарын жєне ұлттық экономика саласы, әр түрлі салалардағы кәсіпорындармен өзара байланысының формаларын анықтауға мүмкіндік береді.
2.2. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заң
Аудит жұмысының құқылығы аудит заңына және басқа мемлекеттік нормативтік құжаттарға сүйене отырып жүргізіледі. Дүние жүзіндегі қалыптасқан үлгі бойынша барлық елдерде мемлекет тұрғысынан аудит заңы қабылданады. Сол сияқты біздің елімізде де аудит жұмысының қажеттілігі анықталғаннан кейін 1993 жылы 18 қазан айында Қазақстан Республикасында бірінші рет "Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметі туралы" заңы шықты. Сонымен аудит жұмысының құқылық негізі анықталып тәуелсіз, дербес қаржылық бақылау саласы құрылып, оның негізі мақсаты мен міндеті мемлекет және жеке меншіктегі кәсіпорындардың, кәсіпкерлердің мүддесі көлеміңде барлық шаруашылық субъектілері үшін меншіктік түріне қарамастан бірдей құқылы.
Шаруашылық субъектісі деп әр түрлі меншіктегі ұйымдастыру тұрғысынан дербес құқылы өндіріс, сауда, коммерция, бизнес бірлестіктерін немесе басқадай мекемелерді айтады. Оған банктер, ассоциациялар, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелері, биржа бірлестіктері тағы баска көптеген кәсіпкершілік жасаушы құрылымдар жатады. Соның ішінде аудитор фирмалары немесе жеке аудитор жұмысы да жатады.
Аудиторлық қызмет туралы заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асыру процесінде мемлекеттік органдардың, заңды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастардыреттейді. Ол 6-тармақтан және 25 баптан тұрады.
1-тармақ. Жалпы ережелер (1-4 баптар).
2-тармақ. Аудиторлар, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар палатасы (5-8 баптар).
3-тармақ. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау және аудиторлық қызметті лицензиялау (9-13 баптар).
4-тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14-16 баптар).
5-тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (17-20 баптар).
6-тармақ. Аудиттелетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (21-25 баптар).
Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады.
Нормативтік- құқықтық реттеу дегеніміз- бұл, аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу.
Аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік- құқықтық құжаттарға келесілер жатады:
oo ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңы;
oo ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңы;
oo ҚР қылмыстық кодексі;
oo ҚР азаматтық кодексі;
oo ҚР банктер және банктік қызмет туралы ҚР заңы;
oo ҚР Акционерлік қоғамдар туралы заңы;
oo Қазақстандағы Халықаралық аудит стандарттары;
oo ҚР аудиторларын аттестациялау бойынша Мемлекеттік емес мекеме -Біліктілік комиссиясы туралы Ереже;
oo Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау тәртібі туралы Ереже және т.б.
2.3. Аудиторларды кәсіби аттестациялау жүйесі және ҚР-дағы аудиторлық қызметті лицензиялау.
Қазақстан Республикасы үкіметінің 1999 ж. 29-маусымындағы қаулысымен аудиторлық қызметті лицензиялау Ережесі бекітілді. Осы қаулымен лицензия беру тәртібімен шарттары, сондай-ақ аудиторлық қызметті лицензиялауға қойылатын талаптар квалификациялық талаптар белгіленді.
ҚР Ұлттық банкі Басқармасының №384 27.10.2003 ж. қаулысымен өтініш берушіге және банктер мен сақтандырушы ұйымдарда аудит өткізуге лицензия беру туралы өтінішке тіркелген құжаттардың тізіміне қойылатын талаптар жөніндегі Ереже-нұсқаулар бекітілді.
Мемлекеттік емес мекеме- аудиторларды аттестациялау бойынша Біліктілік комиссиясының ережесінде оның ҚР аумағында аудиторлық қызметпен айналысуға ниет білдірген, аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау мақсатында құрылғандығы атап көрсетлген. Комиссияның құрылтайшысы болып табылатын - аудитордың аумақтық палаталары. Ережеде Біліктілік комиссиясының мақсаты мен міндетті қызметтері, құқықтары мен міндеттері және жұмыс істеу тәртібі анықталған.
Аттестациялау деп - өкілетті орган бекіткен біліктілік талаптарының негізінде емтихандар қабылдау арқылы аудиторлыққа кандидаттардың біліктілік деңгейін Біліктілік комиссиясының анықтауын айтады. Бұл құжатта төмендегілер анықталған:
oo аудиторлыққа кандидаттардың құжаттарын тапсыру және сақтау тәртібі;
oo модульдық емтихан тапсырмаларына қойылатыннегізгі талаптар;
oo ұйымдастыру және бағалау топтары;
oo аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау процедуралары;
oo аттестация нәтижелерін рәсімдеу;
oo аттестацияның өткізілуіне жауапкершілік және бақылау жасау.
"Аудиторларды аттестациядан өткізу" аудитор боламын деген талапкерлер аттестациядан өту үшін оның жоғарғы білімі болу керек, өз мамандығы (бухгалтер, тексеруші) бойынша тиянақты жұмыс тәжірибесі болуы қажет. Осы көрсетілген талаптарға сай келетін талапкерлер емтихан тапсыруы керек. Қазір Қазақстан Республикасында арнайы аудитор дайындауға кұқық оқу орындары 2-4 ай мерзімінде оқытып дайындайды. Бұл жұмысты ұйымдастыру, бақылау жүргізу міндетін Республикалық Қаржы Министрілігінің жанынан ашылған "Біліктілік Комиссиясы" атқарады. Оку бітірген аудиторга талапкерлер "Біліктілік комиссиясының" басшылығымен жүргізілген комиссияға емтихан тапсырғаннан кейін аудитор куәлігін (лицензия) алады, ол бес жылдық мерзімге беріледі. Қалыптасқан тәртіп бойынша аудиторға талапкерлер "Біліктілік комиссиясында" арнайы тіркеуге алынады, сол тіркеу номерімен белгіленген аудитор куәлігін және атына жасалған "мөр" алады.
3. Аудиторлық қызмет стандарттары
3.1. Аудит стандарттары және кәсіби тәртібі.
Шаруашылық субъектілерінің жұмысы өзінің жарғылық құжатына сәйкес жүргізіледі де, ал жұмыскерлер сол заңның талабына сәйкес белгіленген тәртіпке байланысты өз қызметін атқарады. Аудиттің стандарты және нормативтері екінші топқа жататын құжаттар. Олар арқылы аудит жұмысын тікелей бір жүйеге келтіріп отырады. Олар өз кезегінде аудит теориясынын үшінші элементі деп саналады. Аудит постулаты арқылы аудит стандартының мазмұны анықталады, ал аудит стандарты мен нормативтері аудит жұмысының сапалылығын анықтайды. Аудит жұмысы осы стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде жүргізіліп, оның, міндеті мен мақсатын орындайды.
Аудиттің стандарты және нормативтері деп "аудит принциптерінің талабына сәйкес аудит қызметін жүргізуге белгіленген ереже-нұсқауларды" айтады. Сол ереже-нұсқаулар аудиторға өз жұмысын ұйымдастыруға, аудит әдістерін анықтауға әртүрлі шаруашылық жағдайларына орынды баға беруге, аудитор қортындысын жасауға негіз болады. Себебі, аудиторлар сол стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес жұмыс істеу үшін үздіксіз өздерінің біліктілігін, мамандықтарын жетілдіріп, ізденіп, оқып қажет болса ғылыми зерттеу жүргізіп отыруды қалыптастырады. Өзінің мазмұнына және арналған мақсатына сәйкес аудит стандарты үш топқа бөлінеді: 1) жалпы стандарттар; 2) жұмыс стандарты; 3) ақпарат стандарты. Осы стандарттар аудит қызметінің құрылымын, схемасын анықтайды.
Жалпы стандарттар. Жалпы стандарттар мазмұны аудитор мамандығын, іскерлігін, мамандық сапасын, мамандықпен өз міндетін атқару, мақсатына жету жолындағы аудитордың мамандық бейнесін құрайды. Аудиторға жалпы стандарттар тұрғысынан қойылатын талаптар мен міндеттер: мамандық; қызметкерлік; дербес тәуелсіздігі мен объективтігі; аудит қызметіне дайындық деңгейі, мәлімет жинау; ақпарат жасау; қызмет көрсету барысында түсініктеме беру.
Жалпы стандарттың аудитке қоятын үлкен талабының бірі - ол дербес тәуелсіздігі. Аудитор өз қызметін белгілеген бағдарламасы бойынша жүргізеді, оның тәуелсіздігі аудит қызметі заңының талабына сәйкес жоғарыда айтылған аудит принциптеріне негізделген, аудит әдістеріне сәйкес өз құқысына сүйене отырып аудиторлық тексеру жүргізеді. Сондықтан да ешкім, ешқандай мемлекет құрылымы аудит фирмасына өз тарапынан заңсыз немесе қысымшылық жолымен аудитор шешімін өзгертуге, аудитордың қызметіне немесе оның аудитор қорытындысына ешқандай әсер ете алмайды.
Жұмыс стандарты. Жұмыс стандарты дегеніміз ол - аудит қызметін жүргізу үшін дайындалган ереже-нұсқаулар жинағы. Оған жататындар: аудит қызметін жүргізу жоспары, ағымдағы бақылау әдісі мен бағдарламасы, мәліметтер жинау жүйесі, ішкі бақылау жұмысына баға беру. Аудиттің негізгі мақсаты - оның жаппай тексеру жүргізу арқылы негізгі міндетін орындау, аудиторлық қорытынды жасау болса жұмыс стандарты сол аудит процесінің барлық ағымына қажет әдіс жолын аныктайтын аудит құралы.
Аудит қызметінде ерекше орын алатын стандарттың ең соңғы сатысы ол - қорытынды жасау, немесе ақпарат стандарты. Шаруашылық субъектілерінің, белгілі бір уақыт кезеңіндегі өндірістік немесе коммерциялық әйтеуір кәсіпкерлік шаруашылығының нәтиже көрсеткіштері өткен уакытқа сәйкес (айлық, тоқсандық, жылдық) қорытынды жасалынып бір жүйеге келтіріледі. Бұл процесс өте күрделі. Мысалы, өндірістік кәсіпорынды алатын болсақ оның кәсіпкершілік қорытындысында қанша өнім шығарғаны, қанша өнім сатқаны, қанша табыс тапқаны, қанша өндірістік шығын болғаны, қанша коммерциялық шығын болғаны тағы сол сияқты болып жатқан шаруашылық нәтижесінің көрсеткіштері бір жүйеге келтіріліп ақпаратқа тіркеледі. Ақпарат стандарты мазмұны жағынан аудит қызметінін қорытындысын жасауға арналған ереже-нұсқау. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу тәртібі, аудит материалдарын тапсыру тәртібі, аудиторлық қорытындының мазмұны анықталған.
Аудит стандартының мәліметі анық, түсінікті, сенімді, дербес тәуелсіз, әділ мазмұнды тапсырушылар өз жұмысында басшылыққа пайдалануға жарайтын мағыналы болуы қажет.
Жан-жақты талдаудан кейін келесі аудит стандарты қабылданды:
1. Қаржы ақпаратының аудиті, оның мақсаты мен принциптері.
2. Аудит жүргізу талабы (хат-міндеттеме).
3. Аудит қызметін сапасын бақылау.
4. Құжаттау.
5. Аудиттің қаржы ақпаратын тексергені туралы анықтамасы.
6. Қаржы ақпаратының аудиттік тексеру жасағандығы заңдылықты және нормативтік тәртіпті сақтауы.
7. Ақпарат-жоспар.
8. Тапсырушының кәсіпкерлігін білу.
9. Ішкі бақылау және күдіктілікті бағалау.
10. Аудитор дәлелділігі.
11. Бірінші аудиторлық тексеру. Тексеру алдындағы қалдық.
12. Кәсіпорын басшысына берілетін мәлімет.
Қабылданған "Қазақстан Республикасындагы аудиторлық қызмет туралы" заң және осы жоғарыда келтірілген ұлттық аудит стандарттары еліміздегі аудит қызметінің дамуына, бір жүйеде жүргізілуіне әсерін тигізетіні сөзсіз.
3.2. Аудиттің халықаралық стандарты
Халықаралық деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше ұйым айналысады, оның ішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдері қамтитын Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (ХБФ) бар.
ХБФ аясында аудиторлық стандарттармен тұрақты дербес ұйымының құқығымен әрекет ететін Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша халықаралық комитет тікелей айналысады. Халықаралық аудит стандарттары жалпы әлемдік деңгейден аудиттік деңгейі төмен елдердің бұл саладағы кәсі билігін дамытуға және халықаралық ауқымда аудиттің тәсілдерімен сәйкестендіруге ықпал етеді. ХБФ өткізілетін тәуелсіз аудиттің кез келген жағдайында қолдануға келсе де, ол жергілікті жерде қолданылатын аудиттен асып кете алмайды, яғни одан басым түспейді.
1948 жылы Америалық алқалы бухгалтерлер институты Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары деген атаудағы он қаулыны мақұлдап қабылдады. Содан бері олар айтарлықтай өзгере қойған жоқ және олардың пайдалануын бақылау, көкейтесті ету және қолдану бойынша ұсыныстарды әзірлеуді және әдістік басшылықты жүзеге асырушы ХБФ арқылы Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша халықаралық комитет әзірлеген ХАС негізінде жатады. Осынау негіз қалаушы он принциптің мәнін кеңінен түсіндіріп беретін ХАС-та олар өз көрінісін тапты.
Жыл сайын бұл жүйе жаңартылып отырады. Оларды тереңдетіп жаңғырту (модернизациялау) 1994 жылы болды, содан бері жаңартулар тек жекелеген формулаларын, сілтемелерін және т.б. нақтылай түсу деңгейіне жүргізіліп келеді. Халықаралық аудит стандарттарының (ХАС) негізгі бөлімдерінің құрылымы мен мазмұнын қарастырайық.
Бірінші бөлім Кіріспе аспектілері №100-199 құжаттарына қосылды.
ХАС 100 Сенімділікті қарастыратын тапсырмалар - бұл әр түрлі жұмыс түрлерінің орындалу нәтижелері бойынша қалыптасатын қорытындыларымен аудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.
ХАС 110 Терминдердің глоссарийі ХАС және оның заңдастырылған анықтамаларында қолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.
ХАС 120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық негізі. ХАС-тың жалпы құрылымы суреттелген және аудиттің ілеспе қызметінің жіктелімі келтірілген.
Екінші бөлім Жауапкершілік-ке 200-299 стандарттары кіреді.
ХАС 200 Қаржылық есеп берудің аудитін реттеуші мақсат пен жалпы принциптер - тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулер көлемі және негізгі мақсаттары мен принциптерін, сондай-ақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп берудегі жауапкершілігін анықтайды.
ХАС 210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің келіскенін құжаттық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы келісім хаттың мазмұны мен формасы келтірілген. Ол жұмыс мөлшері мен жауапкершілік шараларын, есеп беретін аудиторларға ұсынылатын форманы анықтайды.
ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын бақылау. Бақылаудың жеке тексеру ретіндегі сапасының және жалпы бақылау сапасының маңыздылығы анықталып, осы екі бақылау түрінің өзара байланысы мен айырмашылығы келтіріледі. Стандарттардың қосымшасында бақылау сапасы рәсімдерінің үлгілері келтіріледі.
Жоспарлау (300-399) деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт келтірілген: ХАС 300 - Жоспарлау, ХАС 310 - Бизнес білімі, ХАС 320 - Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің бағыты мен сипатын аудитордың түсіну маңыздылығы, аудиттегі елеулілік тұжырымдамасының баяндалуы, елеулілік пен аудиторлық тәуекелділіктің өзара байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардың нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сипатталады.
Төртінші бөлім Ішкі бақылау (400-499).
ХАС 400 Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау. Клиенттің ішкі бақылау жүйесін зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған.
ХАС 401 Компьютерлік ақпарат жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді компьютерлік өңдеуден өткізетін жағдайда қолданылуы қажет қосымша рәсімдер ашып көрсетілген.
ХАС 402 Қызмет көрсетуші ұйымдар пайдаланылатын субъектілер ерекшелігіндегі аудит есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың есеп берулерін дайындау мен есеп жүргізуді алған ұйымдардағы аудиттің ерекшеліктері келтірілген.
Бесінші бөлімге Аудиторлық дәлелдер 500-599 стандарттары кіреді.
ХАС 500 Аудиторлық дәлелдеулер - аудит мәліметтерінің көздері мен табиғатын, сондай-ақ мәліметтердің және осы мәліметтерді алуға көмектесетін әдістердің жеткіліктілігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.
ХАС 501 Аудиторлық дәлелдеулер - ерекше баптарды қосымша қарау. Құндылықтарды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың есепшоттарын және талаптар мен критерийлер бойынша мәселелерді растау, әлдеқайда шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты алудың басқа процедураларын қолдану.
ХАС 505 Сырттай растау - үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.
3.3. Кәсіби этикалық кодекс
Аудит қызметінің негізгі мақсаты - ол өте жоғарғы деңгейдегі мамандар арқылы аудит қызметін көрсету. Ондай қызмет атқару үшін тек қана білгір маман болып қана қоймай өте мәдениетті, тәрбиелі, әдепті, адал адам болуы қажет. Этика деген грек сөзі, оның мағынасы - нағыз тиянақты, әдепті, текті кісі деген түсінік береді. Өз кезегінде адам әдепті болуы үшін тек түсінігінде, білгірлігінде ғана емес оның жан дүниесі, мәдениеттілігі, адалдығы таза адам деген сияқты түсінікке тұратындай адам болуы керек. Этикада мамандардың әлеуметтік көзкарасы да ерекше орын алады.
Арнайы мамандар тілімен айтқанда жалпы этика екі түрге бөлінеді. Ол - жалпы жан дүние этикасы және мамандық (жұмыс) этикасы. Қандай мамандық болса да олардың этикасы мамандық негізінде қалыптасқан қызмет саласының ерекшелігіне негізделген әдептілік, ізеттілік, философиялық тұргыдан анықталған. Профессор Дж. Робертсонның айтуынша: "мамандық этикасының кодексінің жалпы этика теориясынан айырмашылығы онда нақты мамандық проблемаларына жауап анықталған. Мамандық этикасының кодексінде нақты мамандарға қойылатын талаптар анықталған. Онда мамандарга қойылатын этикалык, талаптармен қатар әдептілік, ізеттілік түсініктері де анықталған. Ал мамандар өз кезегінде сол көрсетілген этика талаптарын орындауға міндетті болған. Оны орындамаған жағдайда мамандық саласында тәртіп болмайды". Осы келтірілген мамандар этикасы аудит қызметкерлеріне де тән.
Мамандар этикалық кодексінде аудитордың дербес, тәуелсіздік көрсету жолына көп көңіл бөлінген. Ондағы негізгі мәселе тәуелсіздікті қамтамасыз ету үшін, алдымен объективтілікті және күдіктілікті жібермей жұмыс істеу. Себебі, көптеген факторлар күдіктілік туғызады, содан кейін ол объективтілікке әсерін тигізеді. Сондықтан мамандар этикалық кодексінде күдіктіліктен алшақ болу жолын, оған жол бермеу үшін не істеу керек екенін қарастырған.
Біріншіден, тапсырушымен қарым-қатынаста тәуелді болу жағдайына немесе аудит принциптерін бұзу жағдайына жол бермеу керек. Екіншіден, аудитор өзінің дербес, тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін тапсырушылармен туыстық, семьялық, таныстық қатынасының жоқ екеніне күмәнсіз болуы керек. Үшіншіден, аудит этикасының кодексіне ерекше айтылған ой ол - аудитор өзінің дербестік этикасын сақтау үшін тапсырушы кәсіпорынмен материалдық, қаржылық байланыста болмауы керек. Төртіншіден, аудитор сыйлық алудан, қонаққа барудан немесе несиеге ақша алудан тікелей бас тартуы қажет.
Аудит этикасының кодексінде тағы ерекше айтылған жағдай ол - соттасу немесе сот тергеуінен аулақ болуы керек.
Аудит қызметінің құпиялылығын қатал сақтау қажет. Аудит тексеруі барысында анықталған кемшіліктер немесе әртүрлі қылмыстылық фактілерді аудитор тек қана тапсырушыға хабарлап және сол кемшілік немесе қылмыстылық фактілерді қалай түзетуге болатынына толық түсініктеме беруі қажет. Яғни, тексеру барысындағы анықталған кемшіліктер туралы тек қана тапсырушы және аудитор ғана білуі керек.
4. Аудитті дайындау және жоспарлау
4.1. Экономикалық бақылау және оның компания басқару жүйесіндегі орны.
Аудит жұмысы, нарықты қатынас жүйесінде дамыған елдерде жедел дамыды. Мысалы, Ұлыбритания, Франция елдерінде аудит міндетті түрде жүргізілетін болды. Оның құқылығын қамтамасыз ету үшін ол елдерде бірінші болып аудит заңы қабылданды.
Еліміздің аудит жұмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге, құқылығын анықтап отырған, 1993 жылы 18 қазан айында жоғары Кеңес қабылдап, бекіткен "Қазақстан Респуббликадағы аудиторлық қызмет" туралы заңы арқылы іске асырылады. Бұл заң аудит қызметін бір жүиеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып еліміздегі аудиттің даму жолы анықталады, шет ел аудит фирмаларымен қарым-қатынас, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану жолдары белгіленген.
Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсету рыногы шартты түрде екіге бөлінген: өзінің кәсіби қызметін Үлкен төрттік деп аталатын халықаралық аса ірі аудиторлық компаниялар Deloitte Touche, KPMG, Ernest Young, Pricewaterhouse Coopers және жергілікті аудиторлық компаниялар ұсынып отыр. Халықаралық фирмалардың әрқайсысы өздерінің мүшелері ұзақ жылдар бойы аудиттің халықаралық стандарттары бойынша әлемнің көптеген мемлекеттерінде жұмыс істейтін ірі халықаралық топ болып табылады.
Аудитор кәсібінің ерекшелігі - олардың маңызды қоғамдық міндеті қызметі орындайтындығында. Яғни, олар көптеген ақпарат тұтынушылардың бұл экономикалық субъектімен істес болу немесе болмау жөнінде шешім қабылдауына негіз болатын қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдейді немесе дәлелдемейді. Аудитор үшін баста міндет - аудиторлық қорытындыға сенгісі келетін адамдардың үмітін алдамау. Сондықтан аудитор клиенттің кез келген қыңырлығы мен тілектерін орындауға емес, белгілі бір ережелер мен кәсіби этикалық кодекстің шеңберінде әрекет етуге міндетті.
Ірі аудиторлық фирмалардың басқару құрылымы келесідей болу мүмкін:
oo директорлар кеңесі;
oo директор;
oo аудит объектілері бойынша департаменттер (жалпы аудит, банктік, сақтандыру, зейнетақы қорларының және басқа қаржылық институттардың);
oo кеңес беру департаменті (салықсалу, бухгалтерлік есеп мәселелері бойынша);
oo маркетинг бөлімі, бухгалтерия, ақпараттық, заңгерлік бөлімдер және т.б.
Орташа аудиторлық фирмалардың ұйымдық құрылымында төмендегі лауазымды қызмет түрлері болуы мүмкін:
oo фирманың директоры;
oo фирманың аудит жөніндегі директоры (аудит бөлімі);
oo кеңес беру (консультациялық) бөлімі;
oo мүліктерді бағалау, заңгерлік, ақпараттық, шаруашылықжәне т.б. бөлімдер.
oo Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасау бірнеше аспектілерде жүзеге асырылады:
oo негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы;
oo аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы;
oo сыртқы бақылау.
Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы. Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу кезінде ол ассистенттердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің мәселелері, есепті және соған сәйкес, аудитті ұйымдастырудың болуы мүмкін мәселелері бойынша нұсқау беруге тиісті.
Ағымдағы файлдар - жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.
Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төменгі мәселелерге көңіл аудару керек:
oo аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;
oo жасалатын жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше құжатталғандығы;
oo айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;
oo тексеру нәтижелерінің қаржылыққорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір білдіру үшін негіз болатындығы.
Тұрақты файлдар - Сарапшылар Кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы тексеріп, бекіткен құжаттар. Оларға келесілер жатады:
oo қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы ақпаратттары бар клиентке арналған хат-келісім;
oo клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;
oo Аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.
Аудитор жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар жүзеге асырады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның мақсаты - аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын, кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.
4.2. Бақылау ортасы
Бақылау ортасы - бұл субъект басшылары мен иелерінің бақылауға деген жалпы қатынасын білдіретін шаралар мен реттемелер және ішкі бақылау жүйесін қалыптастырады.
Бақылау ортасы келесі компоненттерден тұрады:
- экономикалық субъектіні басқару стилі;
- экономикалық субъектінінің ұйымдық құрылымы;
- қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу;
- бақылаушы қызмет және ішкі аудит;
- кадрлық саясат
Бақылаушы қызмет және ішкі аудит. Субъект жұмысын тиімді басқаруды іске асыру үшін басқарушы буын жекелеген қызметкерлер біліктілігін анықтауды, ақпаратты өңдеу мен есептерді құру жүйесін қамтитынтүрлі әдістерді пайдаланады. Бақылаушы қызмет - бұл басшылық нұсқауларын орындауды қамтамасыз етуге бағытталған саясат пен ретемелер. Оған келесілер жатады:
-қызмет нәтижелеріне шолу жасау - нақты нәтижелерді алдыңғы кезеңдердегі бюджетпен, қызмет болжамдары және көрсеткіштермен салыстыру;
- физикалық бақылау- активтерге, құжаттарға қол жеткізуді, компьютерлік бағдарламалар мен файлдарды пайдалануға рұқсат беруді қамтитын активтерді физикалық қорғау. Тауарлы- материалдық қорларға, бағалы қағаздарға иелік етпейтін адамдардыжақындатуға болмайды.
- ішкі аудитті ұйымдастыру бақылау ортасын нығайтуға елеулі үлес қосып ғана қоймайды, сыртқы аудиторға тікелей көмек көрсете отырып, субъектінің сыртқы аудитке жұмсайтыншығындарды төмендетеді.
Кадрлық саясат. Субъектінің ішкі бақылау жүйесінің маңызды сипаттамаларының бірі бақылауды іске асырушы персоналдық біліктілігі болып табылады. Егер қызметкерлер білікті және сенімді болса, онда субъектінің бақылау жүйесінің белгілі бір әлсіздігі жағдайында да қаржылық есептеменің сенімділігі қамтамасыз етіледі. Жауапты және тиімді жұмыс істеуші персонал шағын тексеру кезінде де бақылаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Бақылау құралдарын тиімді және сенімді басқару үшін шаруашылық қызметі процесінде экономикалық субъект қызметкерлері қолданатын процедуралар (әдістер) болып табылады. Оларды бақылау әдістері деп те атайды. Олар әр түрлі және оның қызметіне тән ерекшеліктермен анықталады. Бақылау құралдарының ең көп тараған түрлеріне келесілер жатады:
oo мүлікті түгендеу және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шаруашылық субъектілерінің міндеттемелері;
oo басшы мен бас бухгалтердің не басқа өкілетті адамдардың құжаттарындағы өкім шығарушы қолдары;
oo бухгалтерлік жазбаларды қарама-қарсы тексеру;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оқу тәжірибе
Аудит
Орындаған:Абдыкаим Жансая
3 есеп және аудит Е
Тексерген:Қарлығаш Аленова
Алматы-2020 жыл.
Мазмұны
Кіріспе
1. Аудиторлық қызмет
1.1. Аудиттің мәні және маңызы
1.2. Аудит постулаттары
1.3. Аудит мақсаты
1.4. Аудит түрлері
2. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметтің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері
2.1. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметтің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері
2.2. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заң
2.3. Аудиторларды кәсіби аттестациялау жүйесі және ҚР-дағы аудиторлық қызметті лицензиялау
3. Аудиторлық қызмет стандарттары
3.1. Аудит стандарттары және кәсіби тәртібі
3.2. Аудиттің халықаралық стандарты
3.3. Кәсіби этикалық кодекс
4. Аудитті дайындау және жоспарлау
4.1. Экономикалық бақылау және оның компания басқару жүйесіндегі орны
4.2. Бақылау ортасы
5. Аудиторлық тексерісті жүргізу әдістемесі
5.1. Аудиторлық дәлелдеулерді жүргізудің ерекшеліктері
5.2. Аудиттте қолданылатын бақылау әдістері
6. Аудиторлық қорытынды жасау
6.1. Аудиторлық таңдау
6.2. Аудитті жүргізу этаптары
7. Ақша қаражатымен жасалатын операциялар аудиті
7.1. Ақша қаражатымен жасалатын операциялар аудиті
8. Есеп айырысу операцияларының аудиті
8.1. Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу
9. Ұзақ мерзімді активтер аудиті
9.1. Ұзақ мерзімді актив түсінігі
10. Ағымдағы активтер аудиті
10.1. Кәсіпорынның ағымдағы активтерін талдаудың ақпараттық негіздері
11. Меншікті капитал аудиті
11.1. Меншікті капитал аудитінің мақсаты
12. Міндеттемелер аудиті
12.1. Міндеттемелер аудиті туралы түсінік
13. Кірістер мен шығыстар есебі
13.1. Кірістер мен шығыстар есебі
14. Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының аудиті
14.1. Кәсіпорын қаржылықь жағдайының аудиті
Қорытынды
Кіріспе
Еліміздің экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында - ғылыми мен білім практикалық қызметін даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді .Бұл - аудит .Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ ,ол алғашқыда тыңдаушы деген мағынада қолданылған.
Аудитор латын сөзінен шыққан ,яғни ол тыңдап тұр деген мағынаны білдіреді .шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап - басқарушы тыңдаушы болған.Сондықтан ерте заманда аудитор- тыңдаушы дегенді білдіреін,яғни қандай да бір нәрсенә тыңдайтын адам .Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем есептеу құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы шаруашылық қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынытын аудиторлық фирмалардың кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.
1. Аудиторлық қызмет
1.1. Аудиттің мәні және маңызы
Аудиторлық қызмет -- шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік (қаржылық) есептемесі мен басқа да құжаттарын жасалған қаржы және шаруашылық операцияларының дұрыс болуы және қолданыстағы заңдарға сай келуі түрғысынан баға беру мақсатымен аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың (фирмалардың) тәуелсіз тексеруі. Меншік иелерінің мүдделерін қорғауға, кәсіпорындарға көмек көрсетуге, олардың бюджетпен дұрыс есеп айырысуына, қызметінің тиімділігін арттыруына жәрдемдесуге бағытталған.
Авторлардың айтуынша, аудиттің пайда болуы арнайы ғылыми білімнің саласы ретінде бухгалтерлік есептің қалыптасу кезеңімен тығыз байланысты.Бухгалтерлік есеп туралы алғаш рет ғылыми кітап жазған италияндық ұлы математик Лука Пачоли арнайы бюрода тексеріп және тіркеп отыратын кқпес кітабының іс жүзіндегі пайдалылығын атап кеткен болатын.
Аудит жұмысының ерекшелігі ол шаруашылық субъектілеріне, өндіріс процесіне байланысты, өнімді сату процесіне, маркетинг проблемаларына қатысты түсініктемелер, кеңес берумен шұғылдануында.
Аудит Қазақстан республикасында жаңадан пайда бола бастады. 1990 жылы алғашқы аудиторлық фирма ҚР министрлер Кеңесінің 15.02.1990 жылғы №60 қаулысына байланысты ҚР Қаржы Министрлігінің құрамынан Қазақстан - аудит атты аудиторлық орталық құрылған. 1992 жылдан бастап ол өз бетінше ірі акционерлік бірлестікке айналып, Қазақстан территориясындағы кәсіпорындар мен мекемелерге билік формасына қарамастан аудиторлық қызмет пен кеңес беру жұмыстарын атқара бастады.
Аудиторлық жұмыстың әрі қарай дамуына 18.10.1993 жылы шыққан Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы заңы әсерін тигізді.
Аудит - ол шаруашылық, табыстылық операцияларының заңдылығын тексеріп, әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі мен отчетының дұрытығын анықтап, арнай толем арқылы бақылау тексеру, түсініктеме беру, сараптау қызметін көрсету.
Кәсіпорын шаруашылығының жеке бір бөлігін немесе түгелдей шаруашылығын қамтитын аудит болса да алғашқы құжаттарды тексеру немесе алғашқы есепті тексеру міндетті түрде жүргізіледі. Аудит процесі одан әрі қарай бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен оның құрылымын - ұйымдастырылуын тексерумен жалғасатыны объективті жұмыс. Ондай болмаған жағдайда аудиттік тексер Осы мақсаттарыды жүзеге асыруда аудитор алдында келесідей негізгі міндеттер тұр:
1.Кәсіпорынның финанстық есеп берушілігінің нақтылығын қамтамасыз ету және финанстық есепті пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелділіктің деңгейін төмендету.
2.Компоненттік мәліметтерді жинау және бағалау.
3.Кәсіпорынның немесе оның жеке түрлерінің экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау.
4.Кәсіпорын қызметінің оның уставына, бизнес-жоспарына сәйкестілігін тексеру.
5.Заңдылықтардың сақталуын, бухгалтерлік есеп, есеп берушіліктердің жүргізілуін және мемлекеттік органдардың шаруашылық субъектінің финанстық жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етілуін бақылау.
6.Алғашқы құжаттарды тексеру.
7.Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру және жүргізуде клиенттерге консультациялық қызметтер көрсету.
8.Клиенттермен қатынасты нығайту және өсуіне әрекет жасауды тиянақты, дұрыс жүргізілді деуге болмайды.
1.2. Аудит постулаттары
Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі - оның постулаттарын зерделеу болып табылады. Кең мағынасындағы постулат - бұл басқаша дәлелденбейінше, жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер. Дж.Робертсон "Постулат-бұл негізінде қызмет бағыты белгіленетін негізі бар аксиомалық бекіту". Постулаттардың көмегімен аудиторлық стандарттардың мазмұнын танып білуге болады. Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің негізінде жатады. Олар кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды жасау базасына керекті бастапқы алғышарт пен болжаулар болып табылады. Іргелі постулаттарды негізге ала отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге болады. Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды болады.
Әр түрлі ғалымдар мен маман - практиктердің көзқарастарын жан-жақты зерделеу арқылы ғылыми негізделген постулаттар болып мыналар саналады:
1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру) мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің обьективтілігі ішкі бақылаудың тиімділігіне тікелей пропорциональды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын кемітуі және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдыңғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау (30,34,36, 39,44,47 және т.б.).
Осылайша, аудит саласын стандарттау жєне теориясын дамытудағы постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік жұмыстарына міндетті түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану аудиттің мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың, мазмұнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Аудиторлық стандарттарды жобалауда қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер ететін, кәсіби маман топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі негізге алынуы керек.
1.3. Аудит мақсаты
Аудиттің мақсаты іргелі тұжырымдамаларға негізделеді:
-маңыздылық;
-аудиторлық тәуекелдік;
-қаржылық есеп беруді басшылықтың бекітуі ретінде қарау.
Аудитор өз пікірін білдіретін қаржылықесеп беруді кәсіпорын басшылығы, оның құрамдас элементтерін шын ұсыну негізінде құрайды. Бұл кезде, басшылық, қаржылықесепберу белгілі бір категорияларға сай келеді деп дәлелдейді:
-болуы (әрекет ету);
-құқықтар мен міндеттемелер;
-құбылыс;
-толықтық;
-бағалау;
-өлшеу (дәлдік);
-ұсыну және алу.
Аудиторлық мақсат, клиент басшылығын бекіткен бойдан қалыптастырылады және олармен тығыз байланысты болады. Сондықтан аудитордың басты міндеті - басшылықтың қаржылық есеп беру жөніндегі тұжырымдарының дұрыс немесе бұрыс екендігін анықтау.
Аудит мақсатының мәні - аудиторға қажетті көлемде дәлел жинауға көмектесетін құрылымды құру. Мақсат түрлі тексерулер кезінде бір болып қалады, бірақ нақты мәліметтер қалыптасқан жағдайға байланысты әртүрлі болады.
Аудиторлық тексеруді жүргізудің жалпы жолдарын дайындау кезінде қаржылық есеп беру әділдіген анықтау үшін пайдалануға болады:
- сәйкестігін тексеру;
- ішкі бақылау, тест жүргізу (бақылау кезеңдерін);
- мән бойынша бақылау;
-талдамалық реттемелер.
Сәйкестігін тексеру ішкі бақылау жүйесінің сапасына тест жүргізуге бағытталған. Сәйкестігін тексерудің мақсаты - елдегі нормативтік - құқықтық актілерге сай құрылған қаржылық есеп беруді дәлелдеу кезінде дәлелдердің оңтайлы санын жинау үшін клиенттің ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізу. Клиенттің ішкі бақылау жүйесімен танысудың реттемелері:
- клиент қызметкерлеріне сұрақ қою;
- құжаттар мен жазбаларды тексеру;
- лауазымды нұсқаулар, ішкі аудит туралы ереже және т.б.;
- осы клиентпен жұмыс істеген алдыңғы аудиторлық тәжірибесі.
Ішкі бақылауға тест жүргізу ішкі бақылау жүйесін түсінгеннен кейін аудитор қателіктер мен нормадан ауытқуды және оны болдырмауға болатын не болмайтындығын бағалайды.
Мән бойынша шаруашылық операцияларын тексеру мақсаты шаруашылық операциялардың қажетті түрде мақылданғанын, тіркелімдерде дұрыс ескеріліп, жинақталғанын және Бас кітапқа номерленгенін анықтауға болады. Егер аудитор шаруашылық операциялардың шотта дұрыс тіркеліп, көрсетілгеніне сенімді болса, онда Бас кітаптағы қорытындылар дұрыстығына сенімді болады.
1.4. Аудит түрлері
Аудиттің түрлерін зерттеудің методикалық жағының өте зор маңызы бар. Өйткені аудитті қандай түрлермен жүргізу және олардың әрбір жағдайларда тигізетін әсерлерін анықтау қажет. Осыған орай аудит төмендегідей түрлерге жіктеледі:
oo Субъектілер бойынша - ішкі және сыртқы;
oo Зандылығы бойынша - міндетті және бастамашылық;
oo Объектіні аудиторлық жұмыспен қамту бойынша - толық және ішінара.
Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырысшыларды тапсыруы бойынша жүргізіледі, егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе. Мұндай тексерудің көлемі клиенттердің талабына байланысты.
Міндетті аудит заңда көрсетілген және субъектінің өздерінің қаржы-шаруашылық жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық фирмаларды шақыруға міндетті.
Сыртқы аудит аудиторлық фирмалармен немесе жеке аудиторлармен шарт бойынша субъектінің қаржы есебінің дұрыстығын және қаржы мүмкіншіліктерін тәуелсіз түрде бағалау үшін жүргізіледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындалған жұмыстарына тәуелсіз экпертиза берідің нәтижесінде аудиторлар қаржы жағдайын жақсарту, жұмыстардың тиімділігн арттыру жөнінде керек болған жағдайда өздерінің ұсыныстарын береді. Сонымен қатар субъектінің төлем қабілеттілігіне және қаржы тұрақтылығына баға береді. Сыртқы аудиттің мақсаты тапсырыс берушілердің мүддесіне қарай жасалынады. Сыртқы аудиттің басты міндеті - субъектінің есебіне тәуелсіз түрде баға беру, көрсеткіштерінің дәлдігін анықтап, сол жайында тапсырыс берушілерге өз пікірін айту. Сыртқы аудит өз жұмысын заңға, стандартқа, бухгалтерлік есептің принциптеріне, нормативтерге т. б. Сүйене отырп жүргізіледі.
Ішкі аудит субъектінің ішінде жүргізілетін жұмыстарға тәуелсіз түрде баға беру, оларға қызмет көрсету болып табылады. Ішкі аудиттің мақсаты субъектінің экономикалық саясатын дұрыс жүргізілуіне, ішкі бақылаудың дұрыстығына, барлық бөлімдері мен бөлімшелерінде жұмыстың орындалуына эксперттік түрде баға беру.
Жалпы алғанда ішкі аудиттің орындалатын жұмыстарының саны өте көп. Бухгалтерлік құжаттардың дұрыс орындалуы мен барын тексерумен қатар, ішкі аудит әкімшілік тәртіптің сақталуын, бұйрықтар мен үкімінің орындалуын тексереді және тауарлы материалды құндылықтарды, негізгі құралдарды түгендеу жұмысын ұйымдастырады т. с. с. Ішкі аудиттің міндеті мен мақсаты және орындалатын жұмысы субъекті бастығының талабына сай жүргізіледі. Сонымен қатар субъекті бастығының ұсынысы бойынша ішкі аудиттің жұмысы ұйымдастырылады. Осы жоғарыда айтылғандарға қарай сыртқы және ішкі аудиттің жұмыстарының бір-бірінен айырмашылығы олардың объектілері, бағыты, міндеті, мақсаты және жауаптылығ бойынша.
Аудиттің бағыты - заңдылықтарымен анықталған, аутиорлық қызметтің нормативтік жүйесін реттеу, аудиторлар мен клиенттердің шарттық міндеттемелерін нақтылы мақсатпен шеші болып есептелінеді.
Аудиторлық қызметтің негізгі бағыты - субъектілердің бухгалтерлік (қаржылық) есептерінің дұрыстығын және оларндың жасаған қаржылық және шаруашылық операцияларының нормативтік актілерге сай екендігін анықтау.
Аудиттің міндеті - қаржы есебін төмендегідей бағыттары бойынша тексеру:
oo Есептердің дұрыстығын, анықтығын растау;
oo Тексеру кезінде есеп пен отчетта көрсетілген шығындардың, табыстардың қаржы нәтижелерінің қорытындысының анықтығын, дұрыстығын, толықтығын және дәлдігін тексеру;
oo Бухгалтерлік есепті жүргізуде олардың заңдар мен нормативтік құжаттарға сәйкестігін және отчеттардың жасалуын, активтерді, міндеттемелерді және меншік капиталды бағалау әдістемелерінің дұрыстығын тексеру;
oo өзінің негізгі және айналым қорын дұрыс пайдаланудың арқасында, келешектігі резервтерді анықтау.
Қаржы отчеті жөніндегі аудиттің негізгі міндеті - отчетта көрсетілген активтердің, міндеттемелердің, меншік капиталдың және субъектінің қаржы нәтижесінің толықтығына, дәлдігіне, дұрыстығына объективті түрде белгілі бір мезгілге бағалау және де субъектіде қабылдаған есеп саясатының заңдары мен нормативтік актілерге сәйкестігін тексеру.
Аудит қызметінің қажеттілігі төмендегі жағдайларға байланысты пайда болды:
oo Пайдаланушылардың өздеріне қажетті ақпаратты әкімшіліктер жағынан дұрыс мәліметтер бермеудің нәтижесінде пайда болған дау жайында;
oo Ақпараттың сапалығы жөнінде қабылдаған шешім - тәуелділігінің әсері;
oo Ақпаратты тексеру үшін арнаулы білімнің қажеттіліг;
oo Сапасын анықтауға ақпарат пайдаланушылардың мүмкіншілігінің жоқтығын.
Осы айтылған алдынғы жағдайлар тәуелсіз эксперттің қызметтерінің қажеттілігін анықтады. Ол экперттер немесе аудиторлар өздеріне сай дайындалған, тәжірибесі бар мамандар және аудиторлық қызмет жасауға куәлігі және құқығы бар адамдар немесе фирмалар.
2. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметтің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері
2.1. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметтің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері
"Аудиторлық қызмет көрсету" ұғымына Республикалық және территориялық аудиторлар палаталары, аудиторлық фирмалар мен тәуелсіз аудиторлар кіреді. ҚР "Аудиторлық қызмет туралы" заңға сәйкес Республикалық аудиторлар палатасы тәуелсіз "бейүкіметтік", қоғамдық, коммерциялық кәсіби, өзін-өзі басқаратын жєне өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады. Аудиторлар палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және мүшелік жарналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлардың саны кемінде екі адамнан құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және (немесе) аудиторлық ұйымдарға тиесілі үлес кемінде 51 % болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық жєне территориялық палаталары аудит порцедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға үлестерін қосуы керек. Аудит, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдау салаларындағы стандарттар мен ұсыныстарды сараптаумен қатар олар аудиторлық фирмалар мен аудиторлардың қызметтерін үйлестіру функциясын орындайды, олардың қоғамдық этикалық нормаларын анықтайды, аудиторлардың біліктілігін арттыру, аудиторлық қызметтің нарығын зерделеу, аудиторлық фирмалар мен аудиторларды нормативті құжаттармен қамтамасыз ету, оларға аудиторлық істі ұйымдастыруда кеңес берушілік-әдістік көмек көрсету бойынша шараларды қарастырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында аудиторлық қызметтерді құрудың қарқынын жеделдетіп, олардың жұмыс әдістерін жетілдіру аса мањызды. Бұл өндіріс пен шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін басқарудың көптеген салаларында экономикалық проблемаларды шешудегі дәрменсіздіктерді жылдам еңсеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы Министрлігінің БТБ (Бақылау-тексеру басқармасы) жанынан шаруашылық есептегі тексеруші топ ұйымдастырылған 1989 жылдан басталады. Содан кейін оның негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кењесініњ № 60 қаулысына сәйкес республиканың Қаржы Министрлігіне қарасты аумақтық бөлімдерімен "Қазақстанаудит" атты шаруашылық есептегі аудиторлық орталық құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұйымдарға аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компанияға айналды.
1993 жылдың 18-ші қазанында Жоғарғы Кеңес "Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" бірінші заңын қабылдады, ал 1994 жылдың 6-шы мамырында елдегі аудиторлардың 1 съезінде аудиторлар палатасының Жарғысы тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам аудиторлық фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке кәсіпорындар әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген қажеттілік арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасының есебі бойынша еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлердің саны шамамен 30 мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа сәйкесетін нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау аудиторлық істің келешекте дамуын дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі халықаралық аудиторлық компаниялардың көптеп келуіне ықпалын тигі-зеді.
ҚР "Аудиторлық қызметтер туралы" заңында ашық үлгідегі акционерлік қоғамды, өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда кез келген ұйымдық - құқықтық формада аудиторлық қызметті жүзеге асыру үшін құрылған коммерциялыќ ұйымдар ретінде ұғылатын аудиторлық ұйымдарға анықтама берілген.
Аудиторлық ұйымдарды құру барысында аудиторлық кәсіпорындардың әр түрлі формаларын мынадай түрде мақсатқа лайықты пайдалану:
oo шетелдік аудиторлық фирмалардың өкілдіктерін;
oo біріккен аудиторлық кәсіпорындарды;
oo акционерлік қоғамдар мен компаниялар;
oo шағын жеке меншік және жеке кәсіпорындар;
oo жеке - дара аудит және кеңес беру.
Аудиторлық ұйымдардың іс-тәжірибесін талдау олардың негізгі қызмет бағыттарын жєне ұлттық экономика саласы, әр түрлі салалардағы кәсіпорындармен өзара байланысының формаларын анықтауға мүмкіндік береді.
2.2. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заң
Аудит жұмысының құқылығы аудит заңына және басқа мемлекеттік нормативтік құжаттарға сүйене отырып жүргізіледі. Дүние жүзіндегі қалыптасқан үлгі бойынша барлық елдерде мемлекет тұрғысынан аудит заңы қабылданады. Сол сияқты біздің елімізде де аудит жұмысының қажеттілігі анықталғаннан кейін 1993 жылы 18 қазан айында Қазақстан Республикасында бірінші рет "Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметі туралы" заңы шықты. Сонымен аудит жұмысының құқылық негізі анықталып тәуелсіз, дербес қаржылық бақылау саласы құрылып, оның негізі мақсаты мен міндеті мемлекет және жеке меншіктегі кәсіпорындардың, кәсіпкерлердің мүддесі көлеміңде барлық шаруашылық субъектілері үшін меншіктік түріне қарамастан бірдей құқылы.
Шаруашылық субъектісі деп әр түрлі меншіктегі ұйымдастыру тұрғысынан дербес құқылы өндіріс, сауда, коммерция, бизнес бірлестіктерін немесе басқадай мекемелерді айтады. Оған банктер, ассоциациялар, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелері, биржа бірлестіктері тағы баска көптеген кәсіпкершілік жасаушы құрылымдар жатады. Соның ішінде аудитор фирмалары немесе жеке аудитор жұмысы да жатады.
Аудиторлық қызмет туралы заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асыру процесінде мемлекеттік органдардың, заңды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастардыреттейді. Ол 6-тармақтан және 25 баптан тұрады.
1-тармақ. Жалпы ережелер (1-4 баптар).
2-тармақ. Аудиторлар, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар палатасы (5-8 баптар).
3-тармақ. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау және аудиторлық қызметті лицензиялау (9-13 баптар).
4-тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14-16 баптар).
5-тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (17-20 баптар).
6-тармақ. Аудиттелетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (21-25 баптар).
Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады.
Нормативтік- құқықтық реттеу дегеніміз- бұл, аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу.
Аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік- құқықтық құжаттарға келесілер жатады:
oo ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңы;
oo ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңы;
oo ҚР қылмыстық кодексі;
oo ҚР азаматтық кодексі;
oo ҚР банктер және банктік қызмет туралы ҚР заңы;
oo ҚР Акционерлік қоғамдар туралы заңы;
oo Қазақстандағы Халықаралық аудит стандарттары;
oo ҚР аудиторларын аттестациялау бойынша Мемлекеттік емес мекеме -Біліктілік комиссиясы туралы Ереже;
oo Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау тәртібі туралы Ереже және т.б.
2.3. Аудиторларды кәсіби аттестациялау жүйесі және ҚР-дағы аудиторлық қызметті лицензиялау.
Қазақстан Республикасы үкіметінің 1999 ж. 29-маусымындағы қаулысымен аудиторлық қызметті лицензиялау Ережесі бекітілді. Осы қаулымен лицензия беру тәртібімен шарттары, сондай-ақ аудиторлық қызметті лицензиялауға қойылатын талаптар квалификациялық талаптар белгіленді.
ҚР Ұлттық банкі Басқармасының №384 27.10.2003 ж. қаулысымен өтініш берушіге және банктер мен сақтандырушы ұйымдарда аудит өткізуге лицензия беру туралы өтінішке тіркелген құжаттардың тізіміне қойылатын талаптар жөніндегі Ереже-нұсқаулар бекітілді.
Мемлекеттік емес мекеме- аудиторларды аттестациялау бойынша Біліктілік комиссиясының ережесінде оның ҚР аумағында аудиторлық қызметпен айналысуға ниет білдірген, аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау мақсатында құрылғандығы атап көрсетлген. Комиссияның құрылтайшысы болып табылатын - аудитордың аумақтық палаталары. Ережеде Біліктілік комиссиясының мақсаты мен міндетті қызметтері, құқықтары мен міндеттері және жұмыс істеу тәртібі анықталған.
Аттестациялау деп - өкілетті орган бекіткен біліктілік талаптарының негізінде емтихандар қабылдау арқылы аудиторлыққа кандидаттардың біліктілік деңгейін Біліктілік комиссиясының анықтауын айтады. Бұл құжатта төмендегілер анықталған:
oo аудиторлыққа кандидаттардың құжаттарын тапсыру және сақтау тәртібі;
oo модульдық емтихан тапсырмаларына қойылатыннегізгі талаптар;
oo ұйымдастыру және бағалау топтары;
oo аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау процедуралары;
oo аттестация нәтижелерін рәсімдеу;
oo аттестацияның өткізілуіне жауапкершілік және бақылау жасау.
"Аудиторларды аттестациядан өткізу" аудитор боламын деген талапкерлер аттестациядан өту үшін оның жоғарғы білімі болу керек, өз мамандығы (бухгалтер, тексеруші) бойынша тиянақты жұмыс тәжірибесі болуы қажет. Осы көрсетілген талаптарға сай келетін талапкерлер емтихан тапсыруы керек. Қазір Қазақстан Республикасында арнайы аудитор дайындауға кұқық оқу орындары 2-4 ай мерзімінде оқытып дайындайды. Бұл жұмысты ұйымдастыру, бақылау жүргізу міндетін Республикалық Қаржы Министрілігінің жанынан ашылған "Біліктілік Комиссиясы" атқарады. Оку бітірген аудиторга талапкерлер "Біліктілік комиссиясының" басшылығымен жүргізілген комиссияға емтихан тапсырғаннан кейін аудитор куәлігін (лицензия) алады, ол бес жылдық мерзімге беріледі. Қалыптасқан тәртіп бойынша аудиторға талапкерлер "Біліктілік комиссиясында" арнайы тіркеуге алынады, сол тіркеу номерімен белгіленген аудитор куәлігін және атына жасалған "мөр" алады.
3. Аудиторлық қызмет стандарттары
3.1. Аудит стандарттары және кәсіби тәртібі.
Шаруашылық субъектілерінің жұмысы өзінің жарғылық құжатына сәйкес жүргізіледі де, ал жұмыскерлер сол заңның талабына сәйкес белгіленген тәртіпке байланысты өз қызметін атқарады. Аудиттің стандарты және нормативтері екінші топқа жататын құжаттар. Олар арқылы аудит жұмысын тікелей бір жүйеге келтіріп отырады. Олар өз кезегінде аудит теориясынын үшінші элементі деп саналады. Аудит постулаты арқылы аудит стандартының мазмұны анықталады, ал аудит стандарты мен нормативтері аудит жұмысының сапалылығын анықтайды. Аудит жұмысы осы стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде жүргізіліп, оның, міндеті мен мақсатын орындайды.
Аудиттің стандарты және нормативтері деп "аудит принциптерінің талабына сәйкес аудит қызметін жүргізуге белгіленген ереже-нұсқауларды" айтады. Сол ереже-нұсқаулар аудиторға өз жұмысын ұйымдастыруға, аудит әдістерін анықтауға әртүрлі шаруашылық жағдайларына орынды баға беруге, аудитор қортындысын жасауға негіз болады. Себебі, аудиторлар сол стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес жұмыс істеу үшін үздіксіз өздерінің біліктілігін, мамандықтарын жетілдіріп, ізденіп, оқып қажет болса ғылыми зерттеу жүргізіп отыруды қалыптастырады. Өзінің мазмұнына және арналған мақсатына сәйкес аудит стандарты үш топқа бөлінеді: 1) жалпы стандарттар; 2) жұмыс стандарты; 3) ақпарат стандарты. Осы стандарттар аудит қызметінің құрылымын, схемасын анықтайды.
Жалпы стандарттар. Жалпы стандарттар мазмұны аудитор мамандығын, іскерлігін, мамандық сапасын, мамандықпен өз міндетін атқару, мақсатына жету жолындағы аудитордың мамандық бейнесін құрайды. Аудиторға жалпы стандарттар тұрғысынан қойылатын талаптар мен міндеттер: мамандық; қызметкерлік; дербес тәуелсіздігі мен объективтігі; аудит қызметіне дайындық деңгейі, мәлімет жинау; ақпарат жасау; қызмет көрсету барысында түсініктеме беру.
Жалпы стандарттың аудитке қоятын үлкен талабының бірі - ол дербес тәуелсіздігі. Аудитор өз қызметін белгілеген бағдарламасы бойынша жүргізеді, оның тәуелсіздігі аудит қызметі заңының талабына сәйкес жоғарыда айтылған аудит принциптеріне негізделген, аудит әдістеріне сәйкес өз құқысына сүйене отырып аудиторлық тексеру жүргізеді. Сондықтан да ешкім, ешқандай мемлекет құрылымы аудит фирмасына өз тарапынан заңсыз немесе қысымшылық жолымен аудитор шешімін өзгертуге, аудитордың қызметіне немесе оның аудитор қорытындысына ешқандай әсер ете алмайды.
Жұмыс стандарты. Жұмыс стандарты дегеніміз ол - аудит қызметін жүргізу үшін дайындалган ереже-нұсқаулар жинағы. Оған жататындар: аудит қызметін жүргізу жоспары, ағымдағы бақылау әдісі мен бағдарламасы, мәліметтер жинау жүйесі, ішкі бақылау жұмысына баға беру. Аудиттің негізгі мақсаты - оның жаппай тексеру жүргізу арқылы негізгі міндетін орындау, аудиторлық қорытынды жасау болса жұмыс стандарты сол аудит процесінің барлық ағымына қажет әдіс жолын аныктайтын аудит құралы.
Аудит қызметінде ерекше орын алатын стандарттың ең соңғы сатысы ол - қорытынды жасау, немесе ақпарат стандарты. Шаруашылық субъектілерінің, белгілі бір уақыт кезеңіндегі өндірістік немесе коммерциялық әйтеуір кәсіпкерлік шаруашылығының нәтиже көрсеткіштері өткен уакытқа сәйкес (айлық, тоқсандық, жылдық) қорытынды жасалынып бір жүйеге келтіріледі. Бұл процесс өте күрделі. Мысалы, өндірістік кәсіпорынды алатын болсақ оның кәсіпкершілік қорытындысында қанша өнім шығарғаны, қанша өнім сатқаны, қанша табыс тапқаны, қанша өндірістік шығын болғаны, қанша коммерциялық шығын болғаны тағы сол сияқты болып жатқан шаруашылық нәтижесінің көрсеткіштері бір жүйеге келтіріліп ақпаратқа тіркеледі. Ақпарат стандарты мазмұны жағынан аудит қызметінін қорытындысын жасауға арналған ереже-нұсқау. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу тәртібі, аудит материалдарын тапсыру тәртібі, аудиторлық қорытындының мазмұны анықталған.
Аудит стандартының мәліметі анық, түсінікті, сенімді, дербес тәуелсіз, әділ мазмұнды тапсырушылар өз жұмысында басшылыққа пайдалануға жарайтын мағыналы болуы қажет.
Жан-жақты талдаудан кейін келесі аудит стандарты қабылданды:
1. Қаржы ақпаратының аудиті, оның мақсаты мен принциптері.
2. Аудит жүргізу талабы (хат-міндеттеме).
3. Аудит қызметін сапасын бақылау.
4. Құжаттау.
5. Аудиттің қаржы ақпаратын тексергені туралы анықтамасы.
6. Қаржы ақпаратының аудиттік тексеру жасағандығы заңдылықты және нормативтік тәртіпті сақтауы.
7. Ақпарат-жоспар.
8. Тапсырушының кәсіпкерлігін білу.
9. Ішкі бақылау және күдіктілікті бағалау.
10. Аудитор дәлелділігі.
11. Бірінші аудиторлық тексеру. Тексеру алдындағы қалдық.
12. Кәсіпорын басшысына берілетін мәлімет.
Қабылданған "Қазақстан Республикасындагы аудиторлық қызмет туралы" заң және осы жоғарыда келтірілген ұлттық аудит стандарттары еліміздегі аудит қызметінің дамуына, бір жүйеде жүргізілуіне әсерін тигізетіні сөзсіз.
3.2. Аудиттің халықаралық стандарты
Халықаралық деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше ұйым айналысады, оның ішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдері қамтитын Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (ХБФ) бар.
ХБФ аясында аудиторлық стандарттармен тұрақты дербес ұйымының құқығымен әрекет ететін Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша халықаралық комитет тікелей айналысады. Халықаралық аудит стандарттары жалпы әлемдік деңгейден аудиттік деңгейі төмен елдердің бұл саладағы кәсі билігін дамытуға және халықаралық ауқымда аудиттің тәсілдерімен сәйкестендіруге ықпал етеді. ХБФ өткізілетін тәуелсіз аудиттің кез келген жағдайында қолдануға келсе де, ол жергілікті жерде қолданылатын аудиттен асып кете алмайды, яғни одан басым түспейді.
1948 жылы Америалық алқалы бухгалтерлер институты Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары деген атаудағы он қаулыны мақұлдап қабылдады. Содан бері олар айтарлықтай өзгере қойған жоқ және олардың пайдалануын бақылау, көкейтесті ету және қолдану бойынша ұсыныстарды әзірлеуді және әдістік басшылықты жүзеге асырушы ХБФ арқылы Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша халықаралық комитет әзірлеген ХАС негізінде жатады. Осынау негіз қалаушы он принциптің мәнін кеңінен түсіндіріп беретін ХАС-та олар өз көрінісін тапты.
Жыл сайын бұл жүйе жаңартылып отырады. Оларды тереңдетіп жаңғырту (модернизациялау) 1994 жылы болды, содан бері жаңартулар тек жекелеген формулаларын, сілтемелерін және т.б. нақтылай түсу деңгейіне жүргізіліп келеді. Халықаралық аудит стандарттарының (ХАС) негізгі бөлімдерінің құрылымы мен мазмұнын қарастырайық.
Бірінші бөлім Кіріспе аспектілері №100-199 құжаттарына қосылды.
ХАС 100 Сенімділікті қарастыратын тапсырмалар - бұл әр түрлі жұмыс түрлерінің орындалу нәтижелері бойынша қалыптасатын қорытындыларымен аудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.
ХАС 110 Терминдердің глоссарийі ХАС және оның заңдастырылған анықтамаларында қолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.
ХАС 120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық негізі. ХАС-тың жалпы құрылымы суреттелген және аудиттің ілеспе қызметінің жіктелімі келтірілген.
Екінші бөлім Жауапкершілік-ке 200-299 стандарттары кіреді.
ХАС 200 Қаржылық есеп берудің аудитін реттеуші мақсат пен жалпы принциптер - тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулер көлемі және негізгі мақсаттары мен принциптерін, сондай-ақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп берудегі жауапкершілігін анықтайды.
ХАС 210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің келіскенін құжаттық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы келісім хаттың мазмұны мен формасы келтірілген. Ол жұмыс мөлшері мен жауапкершілік шараларын, есеп беретін аудиторларға ұсынылатын форманы анықтайды.
ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын бақылау. Бақылаудың жеке тексеру ретіндегі сапасының және жалпы бақылау сапасының маңыздылығы анықталып, осы екі бақылау түрінің өзара байланысы мен айырмашылығы келтіріледі. Стандарттардың қосымшасында бақылау сапасы рәсімдерінің үлгілері келтіріледі.
Жоспарлау (300-399) деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт келтірілген: ХАС 300 - Жоспарлау, ХАС 310 - Бизнес білімі, ХАС 320 - Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің бағыты мен сипатын аудитордың түсіну маңыздылығы, аудиттегі елеулілік тұжырымдамасының баяндалуы, елеулілік пен аудиторлық тәуекелділіктің өзара байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардың нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сипатталады.
Төртінші бөлім Ішкі бақылау (400-499).
ХАС 400 Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау. Клиенттің ішкі бақылау жүйесін зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған.
ХАС 401 Компьютерлік ақпарат жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді компьютерлік өңдеуден өткізетін жағдайда қолданылуы қажет қосымша рәсімдер ашып көрсетілген.
ХАС 402 Қызмет көрсетуші ұйымдар пайдаланылатын субъектілер ерекшелігіндегі аудит есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың есеп берулерін дайындау мен есеп жүргізуді алған ұйымдардағы аудиттің ерекшеліктері келтірілген.
Бесінші бөлімге Аудиторлық дәлелдер 500-599 стандарттары кіреді.
ХАС 500 Аудиторлық дәлелдеулер - аудит мәліметтерінің көздері мен табиғатын, сондай-ақ мәліметтердің және осы мәліметтерді алуға көмектесетін әдістердің жеткіліктілігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.
ХАС 501 Аудиторлық дәлелдеулер - ерекше баптарды қосымша қарау. Құндылықтарды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың есепшоттарын және талаптар мен критерийлер бойынша мәселелерді растау, әлдеқайда шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты алудың басқа процедураларын қолдану.
ХАС 505 Сырттай растау - үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.
3.3. Кәсіби этикалық кодекс
Аудит қызметінің негізгі мақсаты - ол өте жоғарғы деңгейдегі мамандар арқылы аудит қызметін көрсету. Ондай қызмет атқару үшін тек қана білгір маман болып қана қоймай өте мәдениетті, тәрбиелі, әдепті, адал адам болуы қажет. Этика деген грек сөзі, оның мағынасы - нағыз тиянақты, әдепті, текті кісі деген түсінік береді. Өз кезегінде адам әдепті болуы үшін тек түсінігінде, білгірлігінде ғана емес оның жан дүниесі, мәдениеттілігі, адалдығы таза адам деген сияқты түсінікке тұратындай адам болуы керек. Этикада мамандардың әлеуметтік көзкарасы да ерекше орын алады.
Арнайы мамандар тілімен айтқанда жалпы этика екі түрге бөлінеді. Ол - жалпы жан дүние этикасы және мамандық (жұмыс) этикасы. Қандай мамандық болса да олардың этикасы мамандық негізінде қалыптасқан қызмет саласының ерекшелігіне негізделген әдептілік, ізеттілік, философиялық тұргыдан анықталған. Профессор Дж. Робертсонның айтуынша: "мамандық этикасының кодексінің жалпы этика теориясынан айырмашылығы онда нақты мамандық проблемаларына жауап анықталған. Мамандық этикасының кодексінде нақты мамандарға қойылатын талаптар анықталған. Онда мамандарга қойылатын этикалык, талаптармен қатар әдептілік, ізеттілік түсініктері де анықталған. Ал мамандар өз кезегінде сол көрсетілген этика талаптарын орындауға міндетті болған. Оны орындамаған жағдайда мамандық саласында тәртіп болмайды". Осы келтірілген мамандар этикасы аудит қызметкерлеріне де тән.
Мамандар этикалық кодексінде аудитордың дербес, тәуелсіздік көрсету жолына көп көңіл бөлінген. Ондағы негізгі мәселе тәуелсіздікті қамтамасыз ету үшін, алдымен объективтілікті және күдіктілікті жібермей жұмыс істеу. Себебі, көптеген факторлар күдіктілік туғызады, содан кейін ол объективтілікке әсерін тигізеді. Сондықтан мамандар этикалық кодексінде күдіктіліктен алшақ болу жолын, оған жол бермеу үшін не істеу керек екенін қарастырған.
Біріншіден, тапсырушымен қарым-қатынаста тәуелді болу жағдайына немесе аудит принциптерін бұзу жағдайына жол бермеу керек. Екіншіден, аудитор өзінің дербес, тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін тапсырушылармен туыстық, семьялық, таныстық қатынасының жоқ екеніне күмәнсіз болуы керек. Үшіншіден, аудит этикасының кодексіне ерекше айтылған ой ол - аудитор өзінің дербестік этикасын сақтау үшін тапсырушы кәсіпорынмен материалдық, қаржылық байланыста болмауы керек. Төртіншіден, аудитор сыйлық алудан, қонаққа барудан немесе несиеге ақша алудан тікелей бас тартуы қажет.
Аудит этикасының кодексінде тағы ерекше айтылған жағдай ол - соттасу немесе сот тергеуінен аулақ болуы керек.
Аудит қызметінің құпиялылығын қатал сақтау қажет. Аудит тексеруі барысында анықталған кемшіліктер немесе әртүрлі қылмыстылық фактілерді аудитор тек қана тапсырушыға хабарлап және сол кемшілік немесе қылмыстылық фактілерді қалай түзетуге болатынына толық түсініктеме беруі қажет. Яғни, тексеру барысындағы анықталған кемшіліктер туралы тек қана тапсырушы және аудитор ғана білуі керек.
4. Аудитті дайындау және жоспарлау
4.1. Экономикалық бақылау және оның компания басқару жүйесіндегі орны.
Аудит жұмысы, нарықты қатынас жүйесінде дамыған елдерде жедел дамыды. Мысалы, Ұлыбритания, Франция елдерінде аудит міндетті түрде жүргізілетін болды. Оның құқылығын қамтамасыз ету үшін ол елдерде бірінші болып аудит заңы қабылданды.
Еліміздің аудит жұмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге, құқылығын анықтап отырған, 1993 жылы 18 қазан айында жоғары Кеңес қабылдап, бекіткен "Қазақстан Респуббликадағы аудиторлық қызмет" туралы заңы арқылы іске асырылады. Бұл заң аудит қызметін бір жүиеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып еліміздегі аудиттің даму жолы анықталады, шет ел аудит фирмаларымен қарым-қатынас, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану жолдары белгіленген.
Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсету рыногы шартты түрде екіге бөлінген: өзінің кәсіби қызметін Үлкен төрттік деп аталатын халықаралық аса ірі аудиторлық компаниялар Deloitte Touche, KPMG, Ernest Young, Pricewaterhouse Coopers және жергілікті аудиторлық компаниялар ұсынып отыр. Халықаралық фирмалардың әрқайсысы өздерінің мүшелері ұзақ жылдар бойы аудиттің халықаралық стандарттары бойынша әлемнің көптеген мемлекеттерінде жұмыс істейтін ірі халықаралық топ болып табылады.
Аудитор кәсібінің ерекшелігі - олардың маңызды қоғамдық міндеті қызметі орындайтындығында. Яғни, олар көптеген ақпарат тұтынушылардың бұл экономикалық субъектімен істес болу немесе болмау жөнінде шешім қабылдауына негіз болатын қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдейді немесе дәлелдемейді. Аудитор үшін баста міндет - аудиторлық қорытындыға сенгісі келетін адамдардың үмітін алдамау. Сондықтан аудитор клиенттің кез келген қыңырлығы мен тілектерін орындауға емес, белгілі бір ережелер мен кәсіби этикалық кодекстің шеңберінде әрекет етуге міндетті.
Ірі аудиторлық фирмалардың басқару құрылымы келесідей болу мүмкін:
oo директорлар кеңесі;
oo директор;
oo аудит объектілері бойынша департаменттер (жалпы аудит, банктік, сақтандыру, зейнетақы қорларының және басқа қаржылық институттардың);
oo кеңес беру департаменті (салықсалу, бухгалтерлік есеп мәселелері бойынша);
oo маркетинг бөлімі, бухгалтерия, ақпараттық, заңгерлік бөлімдер және т.б.
Орташа аудиторлық фирмалардың ұйымдық құрылымында төмендегі лауазымды қызмет түрлері болуы мүмкін:
oo фирманың директоры;
oo фирманың аудит жөніндегі директоры (аудит бөлімі);
oo кеңес беру (консультациялық) бөлімі;
oo мүліктерді бағалау, заңгерлік, ақпараттық, шаруашылықжәне т.б. бөлімдер.
oo Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасау бірнеше аспектілерде жүзеге асырылады:
oo негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы;
oo аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы;
oo сыртқы бақылау.
Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы. Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу кезінде ол ассистенттердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің мәселелері, есепті және соған сәйкес, аудитті ұйымдастырудың болуы мүмкін мәселелері бойынша нұсқау беруге тиісті.
Ағымдағы файлдар - жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.
Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төменгі мәселелерге көңіл аудару керек:
oo аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;
oo жасалатын жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше құжатталғандығы;
oo айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;
oo тексеру нәтижелерінің қаржылыққорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір білдіру үшін негіз болатындығы.
Тұрақты файлдар - Сарапшылар Кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы тексеріп, бекіткен құжаттар. Оларға келесілер жатады:
oo қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы ақпаратттары бар клиентке арналған хат-келісім;
oo клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;
oo Аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.
Аудитор жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар жүзеге асырады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның мақсаты - аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын, кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.
4.2. Бақылау ортасы
Бақылау ортасы - бұл субъект басшылары мен иелерінің бақылауға деген жалпы қатынасын білдіретін шаралар мен реттемелер және ішкі бақылау жүйесін қалыптастырады.
Бақылау ортасы келесі компоненттерден тұрады:
- экономикалық субъектіні басқару стилі;
- экономикалық субъектінінің ұйымдық құрылымы;
- қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу;
- бақылаушы қызмет және ішкі аудит;
- кадрлық саясат
Бақылаушы қызмет және ішкі аудит. Субъект жұмысын тиімді басқаруды іске асыру үшін басқарушы буын жекелеген қызметкерлер біліктілігін анықтауды, ақпаратты өңдеу мен есептерді құру жүйесін қамтитынтүрлі әдістерді пайдаланады. Бақылаушы қызмет - бұл басшылық нұсқауларын орындауды қамтамасыз етуге бағытталған саясат пен ретемелер. Оған келесілер жатады:
-қызмет нәтижелеріне шолу жасау - нақты нәтижелерді алдыңғы кезеңдердегі бюджетпен, қызмет болжамдары және көрсеткіштермен салыстыру;
- физикалық бақылау- активтерге, құжаттарға қол жеткізуді, компьютерлік бағдарламалар мен файлдарды пайдалануға рұқсат беруді қамтитын активтерді физикалық қорғау. Тауарлы- материалдық қорларға, бағалы қағаздарға иелік етпейтін адамдардыжақындатуға болмайды.
- ішкі аудитті ұйымдастыру бақылау ортасын нығайтуға елеулі үлес қосып ғана қоймайды, сыртқы аудиторға тікелей көмек көрсете отырып, субъектінің сыртқы аудитке жұмсайтыншығындарды төмендетеді.
Кадрлық саясат. Субъектінің ішкі бақылау жүйесінің маңызды сипаттамаларының бірі бақылауды іске асырушы персоналдық біліктілігі болып табылады. Егер қызметкерлер білікті және сенімді болса, онда субъектінің бақылау жүйесінің белгілі бір әлсіздігі жағдайында да қаржылық есептеменің сенімділігі қамтамасыз етіледі. Жауапты және тиімді жұмыс істеуші персонал шағын тексеру кезінде де бақылаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Бақылау құралдарын тиімді және сенімді басқару үшін шаруашылық қызметі процесінде экономикалық субъект қызметкерлері қолданатын процедуралар (әдістер) болып табылады. Оларды бақылау әдістері деп те атайды. Олар әр түрлі және оның қызметіне тән ерекшеліктермен анықталады. Бақылау құралдарының ең көп тараған түрлеріне келесілер жатады:
oo мүлікті түгендеу және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шаруашылық субъектілерінің міндеттемелері;
oo басшы мен бас бухгалтердің не басқа өкілетті адамдардың құжаттарындағы өкім шығарушы қолдары;
oo бухгалтерлік жазбаларды қарама-қарсы тексеру;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz