Сотта сараптама тағайындау мен жүргізудің процесуалдық мәселелері
Сот сараптамасының құқықтық ұйымдастырушылық мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 СОТ САРАПТАМАСЫ: ҰҒЫМЫ, ПӘНІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ
1.1 Сот сараптама
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...8
1.2 Сот сараптамасы сот өндірісіндегі арнаулы ғылыми білімді қолданудың
нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Алдын-ала тергеу кезіндегі сараптама тағайындау мен жүргізудің
процесуалдық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САРАПТАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сотта сараптама тағайындау мен жүргізудің процесуалдық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастырудың жалпы
мәселелері ... ... ... ...30
2.3 Сот сараптамасының құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...46
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Сот өндірісінде арнаулы ғылыми білімдердің
қолданылуы негізінен дұрыс және біртекті түсіндірілуінен тұрады. Қылмыстық
процесс практикалық юриспруденцияның саласы болып табылады.
Таным теориясында арнаулы білім-гносеологиялық категория ретінде орын
қарастырылмаған; соңғы кезге дейін бұл анықтама қылмыстық іс жүргізу
заңында орын алмаған.
Құқықтану әдебиеттерінде осы арнаулы білім деген анықтаманы
айқындап, мағынасын ашып көрсетуге көптеген қадамдар жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: Арнаулы білімнің мазмұнын,
қолданатын субъекттерін,нысандарының мазмұнын да айқындау керек.
Г.М.Надгорный арнаулы білім мен кәсіптік дайындық және қызметтер
арасындағы байланысқа назар аударады: Арнаулы білім ғылыми және инженерлі
техникплық негіздерді құраушы ғылыми және техникалық білімдер. Қылмыстық
сот өндірісінде арнаулы білімдер дәлелдемелерді табу бекіту, алу және
бағалау зерттеу үшін қолданалыды.
Дәлелдемелерді табу, бекіту, зерттеуге байланысты арнаулы заң
ғылымдарынан басқа заң ғылымдары арнаулы білім болып табылмайды. 2015
жылғы жаңа ҚР ҚПК-ң 7-бабы 41 тармақшасында арнаулы білім жайлы былай
түсінік берілген: арнаулы білім – адам кәсіби оқудың не белгілі бір
мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын қылмыстық сот ісін жүргізудегі
жалпы жұртқа белгілі емес білім.
Зерттеу деңгейі: Криминалистік экспертизаның тууы және дамуы жайлы
фундаменталды анализ А.В. Дулов және И.Ф. Крыловтың еңбектерінде
қарастырылады. Экспертизаның тарихы және табиғаты жайлы жекелеген
түсініктер ХІХ және ХХ ғ. басында орыс юристері К.К.Арсеньев, И.Я.Бариев,
Е.Ф.Буринский, С.И.Викторский, Л.Е.Владимиров, С.Годлевский,
М.М.Гродзинский, Д.А. Дриль, Б.Д.Спернаский, Д.Г.Тальберг және т.б.
еңбектерінде көрсетілген.
Зерттеу пәні: Сот сараптамасының процессуалдық аспектілеріне жағымды
өзгерістер енгізіле отырып 1997 жылы 12 қарашада ҚР-ң Сот сараптамасы
туралы заңы қабалданды. Бұл заңда сот сараптамасының принциптері
(қағидалары), сараптамалық қызмет және оны жүргізу, тағайындау нысандары
анықталды.
ҚР-ның ҚПК-де 80 баптың 1-бөлігінде маманға былайша түсінік беріледі:
Тергеуге және сот әрекеттеріне маман ретінде қатысу үшін іске мүдделі емес
дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ техникалық
құралдарды қолдануда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар адам
шақырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандар қатысатын тергеуге және өзге де іс жүргізу
әрекеттеріне қатысушы педагог те, сондай-ақ оны сарапшы етіп тағайындаған
жағдайларды қоспағанда, тергеу және өзге де іс жүргізу процестеріне
қатысушы дәрігер де мамандар болып табылады.
Маман: қылмыстық істі жүргізуші органның шақыртуы бойынша келуге;
дәлелдерді табу, бекіту және алу үшін арнаулы білімін, дағдысын және ғылыми-
техникалық құралдарды пайдалана отырып тергеу іс-әрекеттерін жүргізу мен
сот талқылауына қатысуға; өзі орындаған іс-әрекеттер жөнінде түсініктеме
беруге; өзіне іске қатысуына байланысты белгілі болған істің мән-жайлары
туралы мәліметтерді жарияламауға; тергеу әректтерін жүргізу кезінде және
сот отырысы уақтында тәртіп сақтауға міндетті.
Заңды және жеке тұлғалардың жазбаша өтініші бойынша сот
сараптамасының ғылыми құралдары мен әдістерін пайдаланумен Орталықтың
мамандары орындайтын Орталықта ақылы негізде мамандандырылған зерттеулер-
процессуалды емес зерттеулер жүргізіледі.
Орталықтағы мамандандарылған зерттеулерді тікелей жүргізудің процесі
мамандардың объектілерді, ілестірме құжаттарды (хаттар, өтініштер) және
аумақтық бөлімше басшысының (оның орынбасарының) жазбаша өкімін алған
кезден басталады.
Маман барлық келіп түскен материалдарды Орталықтың аумақтық
бөлімшесінде сараптамаларды тіркеу журналына қол қойып алады.
Бұл жағдайда маман ретінде Орталық қызметкерінің сот сараптамасының
ғылыми құралдары мен әдістерін пайдалана отырып жүргізген мамандандаралған
зерттеулерінің нәтижелері жазбаша түрде баяндалады және мынадай нысанда
рәсімделеді: жазбаша консультация, маманның қорытындысы, бағалаушының
есебі.
Маманның қорытындысы маманның атынан жасалады және мекеме мөрімен
куәландырылады.
Маманнның қорытындысында сарапшы маман деп қол қояды. Ілестірме
хатқа аумақтық бөлімше басшысы (оның орынбасары) қол қояды.
Маманның қорытындысы сарапшының қорытындысы сияқты кіріспе, зерттеу,
синтездеу бөлімдері мен тұжырымдамадан құрылады.
Маманның қорытындысы екі данадан тұрады. Бірінші данасы
мамандандаралған зерттеулер тағайындаған адамға жіберіледі, екіншісі –
Орталық мұрағатының бақылау өндірісінде сақталады.
Маманның қорытындысы мәтіндік қосымшалармен немесе зерттеу барысы мен
алынған нәтижелерді безендіретін фотокестелер,ксерокөшірмелер, сұлбалар,
сызбалар, графиктер түрінде безендірілген материалдармен қоса берілуі
мүмкін.
Безендірілулерге маман қол қояды және мекеме мөрімен куәландырылады.
Маманның қорытындысы кіріспе бөлімінде мыналар көрсетіледі:
- зерттеуді тағайындаған адам (ұйым);
- зерттеуді жүргізуге негіздеме (өтініш, хат);
- зерттеу объектілерінің тізбесі;
- сарапшылық зерттеумен шешуді керек ететін сұрақтар;
- кейбір сәттерді нақтылайтын, зерттеу процесінің өзін түсіндіруді
талап ететін ескертпелер.
Маман қорытындысының зертеу бөлімінде зерттеу процесі және оның
нәтижелері баяндалады, анықталған фактілерге негіздеме беріледі.
Сарапшы қорытындысындағы баяндаумен салыстырғанда, зерттеу процесін
қысқаша баяндауға рұқсат етіледі.
Тақырыптың методологиялық негіздері: Дипломдық жұмыс диалектикалық
танымдық арнайы нақты, таихи салыстырмалы, әлеуметтік, ғылыми әдістерді
құрайды.
Жұмыстың теориялық негізінен заңгер ғалымдардың құқық нормасы мен
элементтері және құқық нормасы арқылы құқықтық қатынастарды реттеу мәселесі
бойынша ғылыми тұжырымдамаларды ұсыну.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, 3 бөлім, пайдалынылған
әдебиеттер тізімінен, 58 беттен тұрады.
1 СОТ САРАПТАМАСЫ: ҰҒЫМЫ, ПӘНІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ
1.1 Сот сараптама түсінігі
Сот сараптама туралы ҚР заңының (1997ж. 12 қараша) 1-бабында:
сот сараптамасы шешілуі үшін маңызы бар жағдайларды белгілеу мақсатында,
арнайы ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе
әкімшілік істердің материалдарын зерттеу – деп көрсетілген. Сараптама
сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын
зерттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда
тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімнің болуы қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшы
тағайындау қажеттілігінен босатпайды.
Сарапшы алдына қойылған мәселелерді шешу кезінде керекті зерттеу
әдістерін пайдаланады. Бұл зерттеу әдістері сот экспертология ғылымының
негіздерінде жатады [1, 10б].
Сараптама деген (экспертиза) сөз латынның expertus деген сөзінен
шыққан, яғни “тәжірибелі, білікті” деген мағынаны көрсетеді. Бұл жерден біз
сараптаманы білікті, арнайы бір ғылымды меңгерген сарапшының ғана жүргізе
алатынын анықтадық. Сот сараптамасы арнайы ғылым негіздерін
мамандандырылған негізде жүргізіліп, алдын-ала тергеу мен сотқа заңды,
негізді дұрыс шешім қабылдауларына көмек тигізеді.
Төмендегідей жағдайларда сот сараптамасы міндетті түрде тағайындалады:
1. Өліктің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен
ауырлық дәрежесін анықтау үшін.
2. Іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда,
немесе күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің
жасын анықтау үшін.
3. Ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүзінде өз құқықтары мен
заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда
сезіктінің, айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін
анықтау үшін.
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде өлім жазасы
түріндегі жаза көзделген қылмыс жасаған айыпталушының психикалық
жай-күйін анықтау үшін.
5. Іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс қабылдау және олар бойынша
айғақтар беру қабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің,
куәнің психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау қажет болғанда.
6. Істің өзге мән-жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса.
Сот экспертологиясы – заң ғылымдарының жүйелерінің бірі болып саналады.
Сот экспертология пәні дегеніміз:
Сот экспертиза ғылымы негіздерінің қалыптасу заңдылықтары мен әдістемелері
методологиясы.
Сот экспертиза ғылымы негіздерін практикада пайдаланудың заңдылықтары мен
әдістемелерінен тұрады.
Сот экспертологиясы 4 түрлі дәрежелер жүйесінен тұрады.
Бірінші дәрежедегі жүйе әділ сотқа ең керекті негізгі ғылымдардан тұрады.
Бұл бірінші дәрежедегі жүйені фундаменталдық базалық аналық ғылым деп те
атайды. Оларға: психология, құқық, экономика, статистика, математика,
физика, химия, биология, физиология, медицина, машина жасау және т.б.
Екінші дәрежедегі жүйеге пәндік сот ғылымдары сот ғылымдары
немесе соттың ғылыми пәндері жатады. Мысалы: криминалистикалық техника –
тергеу әрекеттерін жүргізетін тактика мен методика әдістер жасаумен, және
қылмыстарды тергеу методикасымен шұғылданады.
Үшінші дәрежедегі жүйе 7 элементтерден тұрады.
Криминалистік техника, сот психологиясы, сот физикасы, сот химиясы,
сот биологиясы, сот медицинасы, сот психиатриясы.
Төртінші дәрежедегі жүйеге сот экспертизаларының 10 класы жатады.
1-класс-криминалистикалық экс-заттар
2-класс-сот инженерлік-көліктік экспертизалар
3-класс-сот экономикалық экспертизалар
4-класс-сот биологиялық экспертизалар
5-класс- сот инженерлік-техникалық экспертизалар
6-класс-сот инженерлі-технологиялық экспертизалар
7-класс-сот ауыл шаруашылық экспертизалар
8-класс-сот экологиялық экспертизалар
9-класс-сот медициналық және психо-физиологиялық экспертизалар
10-класс-материалдар, заттар, бұйымдардың сот экспертизалар
Әр класс пәндік сот ғылымдарының ұқсастығына, әрі зерттеу әдістеріне
қарай бірнеше экспертизаларды біріктіреді.
Сот экспертизалары бөлінеді:
1. Криминалистакалық экспертизалар:
• Қолтанба тану экспретизасы почерк
• Авторды тану экспертизасы автороведение
• Сот техникалы құжат экспертизасы
• Баллистикалық экспертиза
• Трассологиялық экспертиза
• Одорологиялық экспертиза
• Фонетикалық экспертиза
• Ақша белгілерін зерттеу экспертизасы
• Портреттік экспертиза
• Фототехникалық экспертиза
• Номерлерді зерттеу
2. Материалдар, заттар, бұйымдардың сот экспертизалары:
• Лак бояулы материалдар мен жабуларды покрытие зерттеу экспертизасы
• Жанар-жағармай материалдары мен мұнай өнімдерін зерттеу экспертизасы
• Талшықтарды волокно зерттеу экспертизасы.
• Керамика мен шыныларды зерттеу экспертизасы.
• Металл балқыламаларын зерттеу экспертизасы.
• Полимерлер мен пластмасса бұйымдарын зерттеу экспертизасы.
• Есірткілерді зерттеу экспертизасы.
• Темекі табак зерттеу экспертизасы.
3. Экономикалық сот экспертизасы.
• Бухгалтерлік экспертиза.
• Жоспарлы қаржы-экономикалық экспертизасы.
• Экономика-технологиялық экспертизасы.
• Экономикалық экспертиза шаруашылық қызмет.
• Тауарды бағалау экспертизасы.
4. Биологиялық сот экспертизасы.
• Топырақ тану экспертизасы.
• Зоологиялық экспертизасы.
• Жануарлардан алынған өнімдер экспертизасы.
• Ботаникалық экспертиза.
• Ихтиологиялық экспертизасы су жануарлары.
• Орнитологиялық құстар экспертизасы.
5. Ауылшаруашылық экспертизасы.
• Агротехникалық экспертиза.
• Агробиологиялық экспертизасы.
• Ветеринарлық малдәрігерлік токсикологиялық экспертиза.
6. Экологиялық экспертиза.
• Қоршаған орта экспертизасы.
• Биоценозалық экспертиза.
• Жануарлар мен өсімдіктердің тиімділігі экспертизасы.
• Табиғи ресурстарын қорғау тиімділігі экспертизасы.
7. Инженерлі-көліктік экспертиза.
• Автотехникалық экспертиза.
• Су-көліктік экспертиза.
• Авиация-техникалық экспертиза.
• Теміржол- техникалық экспертиза.
• Басқа инженерлі-техникалық экспертиза.
8. Инженерлі-техникалық экспертиза.
• Қауіпсіздік техника экспертизасы.
• Сот құрылыс техникалық экспертизасы.
• Өрт - техникалық экспертизасы.
• Жарылыс технологиясы экспертизасы.
9. Инженерлі-технологиялық экспертиза.
• Товарлық экспертиза.
• Технологиялық процестер мен материалдар экспертизасы
10. Медициналық және психо-физиологиялық экспертиза.
• Медициналық экспертиза.
• Психиатриялық экспертиза.
• Психологиялық экспертиза.
Сараптама тағайындау қажет деп таныған тергеуші бұл туралы қаулы
шығарады, онда сараптама тағайындаудың негіздері, сараптамаға жіберілетін
объектілер, олардың қай жерде және қашан, қандай жағдайда табылғаны және
алынғаны, сарапшының қарауына ұсынылған өзге материалдар, істе қамтылған,
сарапшының қорытындысы негізделуі мүмкін мәліметтер, сарапшының алдына
қойылған мәселелер: сот сараптамасы органының атауы немесе сараптама
тапсырылған адамның тегі көрсетілуі тиіс. Тергеушінің сараптама тағайындау
туралы қаулысы ол жіберілген және өз құзіретіне жататын органдардың немесе
адамдардың орындауы үшін міндетті болып табылады. Қылмыстық істі қозғау
туралы шешімді сараптама жүргізбейінше қабылдау мүмкін болмайтын жағдайда
ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін тағайындалуы мүмкін [2, 11б].
Сот сараптамасын жүргізу төмендегідей адамдарға тапсырылуы мүмкін:
1. Сот сараптамасы органдарының қызметкерлеріне,
2. Лицензия негізінде сот сараптама қызметін жүзеге асыратын адамдарға,
3. Заң талаптарына сәйкес бір жолғы тәртіппен өзге де адамдарға.
Сараптама жүргізу іс жүргізуге қатысушылар ұсынған адамдардың біріне
тапсырылуы мүмкін.
Сараптама жүргізу тапсырылған адамды шақыру туралы тергеушінің талабы
аталған адам жұмыс істейтін ұйымның басшысы үшін міндетті.
Сараптама объектілері:
1. Заттай дәлелдер,
2. Құжаттар,
3. Адамның денесі мен психикалық ақуалы,
4. Мәйіттер,
5. Жануарлар,
6. Сараптамалық зерттеу үшін алынған үлгілер,
7. Қылмыстық іс материалдарындағы сараптама нысанына жататын мәліметтер
Сараптамалық зерттеу объектілерінің дәлдігі мен оларға жол
берілетініне сараптаманы тағайындайтын орган кепілдік береді.
Сараптамалық зерттеу объектілері егер олардың көлемі мен қасиеттері
мүмкіндік берсе, сарапшыға буып-түйілген және мөрмен бекітілген күйінде
беріледі.
Басқа жағдайларда, сараптаманы тағайындаған адам сарапшыны зерттеу
объектілері орналасқан мекенге жеткізуді, оларға бөгетсіз қол жеткізуді
және зерттеу үшін қажетті шарттарды қамтамасыз етуі тиіс.
Сараптамалық зерттеу объектілерін пайдалану заттай дәлелдерді алудың,
іске қоса тігудің, сақтау мен жоюдың тәртібі 2015 жылғы жаңа ҚР ҚПК-нің
ережелерінде нақтылы көрсетілген.
Сараптама зерттеуі өте күрделі құбылыс. Бұл жерде үлкен шығармашылық
тұрғыдан келу керек.
Бұл жерде ғылым мен техниканың жетісіктерін дұрыс пайдалануы
сарапшының қандай ғылыми деңгейде екендігі дәрежесінен көрінеді.
Сараптамалық зерттеу әдістері әдіс-тәсілдерінің жүйесін құрайды.
Сараптамалық зерттеу, нақтылы объективті факторларды жағдайларды
анықтауға бағытталған.
Сараптамалық зерттеу кезінде Ғылыми-техникалық құралдар қолданылады,
бірақ олар белгілі бір ережеге сәйкес болуға тиіс.
1. Ғылыми-техникалық құралдар тікелей көзделсе немесе оның нормалары мен
принциптеріне қайшы келмесе.
2. Ғылыми жағынан маңызды болса.
3. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін болса.
4. Қауіпсіз болып, жол беруге болады деп танылса.
Қылмыстық процесті жүргізуші органнның Ғылыми-техникалық құралдарды
пайдалануы Ғылыми-техникалық құралдардың деректері, оларды
пайдаланудың шарттары мен тәртібі, бұл құралдар қолданылған объектілер және
оларды пайдаланудың нәтижелері көрсетіле отырып тиісті іс жүргізу іс
әрекеттерінің хаттамаларында көрсетіледі. Сот сараптамасының әдістері
жетілдіріліп, дамып отырады. Заттай дәлелдемелерді криминалистік зерттеуге
арнайы арналған әдістер кездеседі. Кейінірек бұл әдістерді басқа ғылым
жүйелері қолданады. Мысалы: академик Б.А.Рыбаков 1948 жылы археологиялық
зертеуде трасологиялық салыстырмалы зерттеу әдісін қолданған. Криминалистік
экспертиза әдістері медицина, археология және басқа да ғылыми білімдер
аясында қолданылады.
Сот сараптамасы туралы заңның қабылдану себебі және оның негізгі
жағдайлары.
Сот сараптамасының түсінігі мен оның қызметінің қағидалары ҚР-ның
Сот сараптамасы туралы заңында көрсетілген.
ҚР-ның Сот сараптамасы туралы заңы 12 қараша 1997 жылы қабылданды.
Сот сараптамасының қағидаларына жататындар:
1. Заңдылық.
2. Сот сарапшысының процесуалды тәуелсіздігі.
3. Сараптама жүргізудің ғылыми негізділігі.
4. Сараптаманы жүргізуде сарапшының жан-жақты, толық, объективтілігі және
өкілеттілігі.
5. Кәсіптік этиканың сақталуы.
Сот сараптамасы ҚР-да төмендегідей түрде жүргізіледі:
1. Сот сараптама органдары.
2. Сараптаманы жүргізуге арнаулы лицензиясы бар адам құқылы.
3. Заң талаптарына сәйкес бір жолғы тәртіппен өзге де адамдарға тапсырылуы
мүмкін.
ҚР-да сот сараптамасы төмендегідей жүйеден тұрады.
1. ҚР-ның әділет министрлігіне қарасты сот сараптама орталығы.
2. ҚР-ның денсаулық, білім беру және спорт министрлігіне қарасты сот
медицина сараптамасының орталығы.
3. Арнаулы ведомствалық қызметі сараптамасы. Заңға сәйкес сараптама
жүргізуге рұқсат берілген.
Сот сараптама орталығы мен сот медицина орталығы төмендегідей
мәселелерді шешу үшін ашылған:
- Мемлекеттік сот-сараптама қызметінің статусын өкілеттігін көрсету
үшін.
- Қылмыстық іс бойынша сот сараптамасының тиімділігін көтеру.
- Сот сараптамасын азаматтық іс жүргізу кезінде де пайдалану шеңбері.
- Сот сараптамасында Ғылыми әдістер мен материалды-техникалық
құралдармен қамтамасыз ету.
- Сот сарапшыларының дайындалуы мен кәсіптілігін көтеруді мемлекеттік
жүйеде ұйымдастыру.
Бұл жүйеге сәйкес сот сараптамаларын жүргізу барлық облыс
орталықтарында орналастырылған.
Сонымен қатар сарапшылар топтары үлкен қалаларда орналастырылған.
ҚР-ның сот-сараптама қызметі ҚР-ның Конституциясына және “Сот
сараптамасы туралы заңға сәйкестендірілген.
Сонымен қатар халықаралық шарттарға сәйкес те сараптама жүргізіледі.
Сот өндірісін тәуелсіз, кәсіпті және сот сараптамасының объективті, жан-
жақты, толық жүргізілуін қамтамасыз ету мақсатында жоғарыда көрсетілген
“Сот сараптама туралы заң елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен 12 қараша
1997 жылы қабылданып, заңды күшіне 19 қараша 1997 жылы енді [3, 4б].
1.2 Сот сараптамасы сот өндірісіндегі арнаулы
ғылыми білімді қолданудың нысаны ретінде
Сот өндірісінде арнаулы ғылыми білімдердің қолданылуы негізінен
дұрыс және біртекті түсіндірілуінен тұрады. Қылмыстық процесс практикалық
юриспруденцияның саласы болып табылады. Таным теориясында арнаулы білім-
гносеологиялық категория ретінде орын қарастырылмаған; соңғы кезге дейін
бұл анықтама қылмыстық іс жүргізу заңында орын алмаған. Заңтану
әдебиеттерінде осы арнаулы білім деген анықтаманы айқындап, мағынасын
ашып көрсетуге көптеген қадамдар жасалды. Арнаулы білімнің
мазмұнын,қолданатын субъекттерін,нысандарының мазмұнын да айқындау керек.
Г.М.Надгорный арнаулы білім мен кәсіптік дайындық және қызметтер
арасындағы байланысқа назар аударады: Арнаулы білім ғылыми және инженерлі
техникплық негіздерді құраушы ғылыми және техникалық білімдер. Қылмыстық
сот өндірісінде арнаулы білімдер дәлелдемелерді табу бекіту, алу және
бағалау зерттеу үшін қолданалыды. Дәлелдемелерді табу, бекіту, зерттеуге
байланысты арнаулы заң ғылымдарынан басқа заң ғылымдары арнаулы білім болып
табылмайды. ҚР ҚПК-ң 7-бабы 41 тармақшасында арнаулы білім жайлы былай
түсінік берілген: арнаулы білім – адам кәсіби оқудың не белгілі бір
мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын қылмыстық сот ісін жүргізудегі
жалпы жұртқа белгілі емес білім.
Криминалистік экспертизаның тууы және дамуы жайлы фундаменталды
анализ А.В. Дулов және И.Ф. Крылвтың еңбектерінде қарастырылады.
Экспертизаның тарихы және табиғаты жайлы жекелеген түсініктер ХІХ және ХХ
ғ. басында орыс юристері К.К.Арсеньев, И.Я.Бариев, Е.Ф.Буринский,
С.И.Викторский, Л.Е.Владимиров, С.Годлевский, М.М.Гродзинский, Д.А. Дриль,
Б.Д.Спернаский, Д.Г.Тальберг және т.б. еңбектерінде көрсетілген.
Ерте кездері мүліктік талас, түрлі құжаттардың түпнұсқаларын табу
істері бойынша арнаулы білімдерді қолдану қажеттілігі туындайды. Ертедегі
Римде қолтаңба тану бойынша мамандардың ерекше колллегиясы болған, олар
сотта эксперттер ретінде қарастырылған. Сыма Цяннің Тарихи жазбаларында
Ежелгі Қытай, б.э.д. 221ж. император Цинь Шихуанның нұсқаулығынан өзін-
өзі өлтіру істерін терегушілердің сот-медицинасынан білім дәрежелерінің
жоғары екендігі көрінеді.
Саусақ іздері бойынша адамды идентификациялау Қытайда Таң династиясы
кезінде 900-1278ж.ж. қылмыстық процесте жүзеге асырылады. 1247 жылғы
Қытай сот медицинасының Си-юань-лу есткерткіші өте кеңінен танымал.
И.Ф.Крыловтың Қытай-Сот экспертизасының бастау алу тарихы деп көрсетеді.
1644 жылғы Россияда медицина тарихының құжаттарында доктурлар
өліктегі оқты табу үшін арнаулы құралдар пайдаланған деп көрсетіледі.
Экспертиза Петр 1-ң шығарған әскери Артикулынан кейін өте танымал
болды, бірақ ол тек сот-медициналық экспертизаға қатысты еді.
Қазақ ССР Президиуміның 1967 жылы 13 мамырдағы Жарлығымен жаңа
іс жүргізуші тұлға – маман ендірілді. ҚазССР ҚПК 57 бабы 1 бөліміндегі
Маманның қатысуы көптеген мәселелерді шешті, экспертиза тағайындауы
тәртіпке келтірілді, маман мен эксперттің процессуалдық статусын ажыратып,
олардың іс бойынша дәлелдемелік қортындаларының маңыздылығын айқындады. Сот
сараптамасының процессуалдық аспектілеріне жағымды өзгерістер енгізіле
отырып 1997 жылы 12 қарашада ҚР-ң Сот сараптамасы туралы заңы қабалданды.
Бұл заңда сот сараптамасының принциптері қағидалары, сараптамалық қызмет
және оны жүргізу, тағайындау нысандары анықталды.
ҚР-ң ҚПК-де 80 баптың 1-бөлігінде маманға былайша түсінік беріледі:
Тергеуге және сот әрекеттеріне маман ретінде қатысу үшін іске мүдделі емес
дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ техникалық
құралдарды қолдануда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар адам
шақырылуы мүмкін. Кәмелетке толмағандар қатысатын тергеуге және өзге де іс
жүргізу әрекеттеріне қатысушы педагог те, сондай-ақ оны сарапшы етіп
тағайындаған жағдайларды қоспағанда, тергеу және өзге де іс жүргізу
процестеріне қатысушы дәрігер де мамандар болып табылады. Маман: қылмыстық
істі жүргізуші органның шақыртуы бойынша келуге; дәлелдерді табу, бекіту
және алу үшін арнаулы білімін, дағдысын және ғылыми-техникалық құралдарды
пайдалана отырып тергеу іс-әрекеттерін жүргізу мен сот талқылауына
қатысуға; өзі орындаған іс-әрекеттер жөнінде түсініктеме беруге; өзіне іске
қатысуына байланысты белгілі болған істің мән-жайлары туралы мәліметтерді
жарияламауға; тергеу әректтерін жүргізу кезінде және сот отырысы уақтында
тәртіп сақтауға міндетті [4, 10б].
Заңды және жеке тұлғалардың жазбаша өтініші бойынша сот
сараптамасының ғылыми құралдары мен әдістерін пайдаланумен Орталықтың
мамандары орындайтын Орталықта ақылы негізде мамандандырылған зерттеулер-
процессуалды емес зерттеулер жүргізіледі. Орталықтағы мамандандарылған
зерттеулерді тікелей жүргізудің процесі мамандардың объектілерді, ілестірме
құжаттарды хаттар,өтініштер және аумақтық бөлімше басшысының оның
орынбасарының жазбаша өкімін алған кезден басталады. Маман барлық келіп
түскен материалдарды Орталықтың аумақтық бөлімшесінде сараптамаларды тіркеу
журналына қол қойып алады.
Бұл жағдайда маман ретінде Орталық қызметкерінің сот сараптамасының
ғылыми құралдары мен әдістерін пайдалана отырып жүргізген мамандандаралған
зерттеулерінің нәтижелері жазбаша түрде баяндалады және мынадай нысанда
рәсімделеді: жазбаша консультация, Маманның қорытындысы, бағалаушының
есебі. Маманның қорытындысы маманның атынан жасалады және мекеме мөрімен
куәландырылады. Маманнның қорытындысында сарапшы маман деп қол қояды.
Ілестірме хатқа аумақтық бөлімше басшысы оның орынбасары қол қояды.
Маманның қорытындысы сарапшының қорытындысы сияқты кіріспе, зерттеу,
синтездеу бөлімдері мен тұжырымдамадан құрылады.
Маманның қорытындысы екі данадан тұрады. Бірінші данасы
мамандандаралған зерттеулер тағайындаған адамға жіберіледі, екіншісі –
Орталық мұрағатының бақылау өндірісінде сақталады.
Маманның қорытындысы мәтіндік қосымшалармен немесе зерттеу барысы мен
алынған нәтижелерді безендіретін фотокестелер,ксерокөшірмелер, сұлбалар,
сызбалар, графиктер түрінде безендірілген материалдармен қоса берілуі
мүмкін.
Безендірілулерге маман қол қояды және мекеме мөрімен куәландырылады.
Маманның қорытындысы кіріспе бөлімінде мыналар көрсетіледі:
- зерттеуді тағайындаған адам ұйым,
- зерттеуді жүргізуге негіздеме өтініш, хат,
- зерттеу объектілерінің тізбесі,
- сарапшылық зерттеумен шешуді керек ететін сұрақтар,
- кейбір сәттерді нақтылайтын, зерттеу процесінің өзін түсіндіруді
талап ететін ескретпелер
Маман қорытындысының зертеу бөлімінде зерттеу процесі және оның
нәтижелері баяндалады, анықталған фактілерге негіздеме беріледі. Сарапшы
қорытындысындағы баяндаумен салыстырғанда, зерттеу процесін қысқаша
баяндауға рұқсат етіледі.
Зерттеу бөлімінде мыналар көрсетіледі:
Істің мәні бойынша сұрақтарды шешуге ақпараты бар бөлімнің өзге
салаларынан алынған анықтамалық сипаттағы құжаттар, арнайы әдебиеттер әр
түрлі шығу көздерін пайдаланудың қажеттілігі;
Сыртқы тексеру: зерттеу объектілерінің жағдайын сипаттау, орама;
Зерттеу мен эксперименттер жүргізудің мақсаты, шарттары мен нәтижелер;
Зерттеу бойынша тиісті тұжырымдарды жасаудың негізі ретінде
жүргізілген мамандандырылған зерттеулер мен алынған нәтижелерге баға беру.
Маманның қорытынды тұжырымдамаларында қойылған сұрақтарға жауаптар.
баядалады Қойылған сұрақтардың әр қайсысына істің мәнісі бойынша жауаптар
беріледі,немесе оны шешудің мүмкін еместігі көрсетіледі.Қойылған сұрақтарға
тұжырымдардың мағыналық мазмұндары сәйкес болуы керек.
Сот сараптама туралы ҚР заңының 1997ж. 12 қараша 1-бабында: сот
сараптамасы шешілуі үшін маңызы бар жағдайларды белгілеу мақсатында, арнайы
ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе
әкімшілік істердің материалдарын зерттеу – деп көрсетілген. Сараптама
сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын
зерттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда
тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімнің болуы қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшы
тағайындау қажеттілігінен босатпайды.
Сарапшы алдына қойылған мәселелерді шешу кезінде керекті зерттеу
әдістерін пайдаланады. Бұл зерттеу әдістері сот экспертология ғылымының
негіздерінде жатады.
Сот экспертологиясы – заң ғылымдарының жүйелерінің бірі болып
саналады.
Сот экспертология пәні дегеніміз:
Сот экспертиза ғылымы негіздерінің қалыптасу заңдылықтары мен әдістемелері
методологиясы.
Сот экспертиза ғылымы негіздерін практикада пайдаланудың заңдылықтары мен
әдістемелерінен тұрады.
Сот экспертологиясы 4 түрлі дәрежелер жүйесінен тұрады.
Сараптама деген экспертиза сөз латынның expertus деген сөзінен
шыққан, яғни “тәжірибелі, білікті” деген мағынаны көрсетеді. Бұл жерден біз
сараптаманы білікті, арнайы бір ғылымды меңгерген сарапшының ғана жүргізе
алатынын анықтадық. Сот сараптамасы арнайы ғылым негіздерін
мамандандырылған негізде жүргізіліп, алдын-ала тергеу мен сотқа заңды,
негізді дұрыс шешім қабылдауларына көмек тигізеді.
Төмендегідей жағдайларда сот сараптамасы міндетті түрде тағайындалады:
Өліктің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық
дәрежесін анықтау үшін.
1. Іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда,
немесе күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің
жасын анықтау үшін.
2. Ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүзінде өз құқықтары мен
заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда
сезіктінің, айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін
анықтау үшін.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде өлім жазасы
түріндегі жаза көзделген қылмыс жасаған айыпталушының психикалық
жай-күйін анықтау үшін.
4. Іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс қабылдау және олар бойынша
айғақтар беру қабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің,
куәнің психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау қажет болғанда.
5. Істің өзге мән-жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса.
Сот сараптамасы – шешілуі үшін маңызы бар жағдаяттарында белгілеу
мақсатында, арнаулы ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық,
азаматтық немесе әкімшілік істердің материалдарын зерттеу, сот сараптама
қызметі - арнаулы ғылыми білімділік негізінде қылмыстық, азаматтық немесе
әкімшілік процестің қатысушысы болып табылатын адамдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамсыз ету мақсатында сот сараптамасын ұйымдастыру мен
жүргізу жөніндегі қызмет. [5, 6б].
.
1.3 Алдын-ала тергеу кезіндегі сараптама тағайындау мен жүргізудің
процесуалдық мәселелері
Сот сараптама туралы ҚР заңының 1997ж. 12 қараша 1-бабында: сот
сараптамасы шешілуі үшін маңызы бар жағдайларды белгілеу мақсатында, арнайы
ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе
әкімшілік істердің материалдарын зерттеу – деп көрсетілген. Сараптама
сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын
зерттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда
тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімнің болуы қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшы
тағайындау қажеттілігінен босатпайды.
Сарапшы алдына қойылған мәселелерді шешу кезінде керекті зерттеу
әдістерін пайдаланады. Бұл зерттеу әдістері сот экспертология ғылымының
негіздерінде жатады.
Сот экспертологиясы – заң ғылымдарының жүйелерінің бірі болып
саналады.
2. Қылмыстық және азаматтық істер бойынша сот сараптамасын
тағайындау тәртібі мен негізі.
Сот сараптамасын тағайындау Қазақстан Республикасының қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында көзделген өзінше дербес тергеу әрекеті болып
табылады. Кез- келген тергеу әрекеті сияқты ол іс бойынша сотқа дейінгі іс
жүргізуде, қылмыстық іс қозғалғаннан кейін бірінші сатыдағы сот
процесіндегі сот тергеуінде, соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен
қаулыларын апелляциялық шағымдар мен наразылықтар бойынша қайта қарау
барысында тағайындалады. Кейде, сараптама жүргізбейінше қылмыстық істі
қозғау туралы шешім қабылдау мүмкін болмайтын жағдайларда, мысалы, қандай
да бір заттың – суық қаруға жататындығын, белгілі бір заттың –
наркотикалық құралдарға жататындығын, немесе белгілі бір қарудың- атыс
қаруына жататындығын және т.б. мәселелерді анықтау қажеттігі туған жағдайда
сараптама қылмыстық іс қозғалғанға дейін тағайындалуы мүмкін (ҚР ҚПК – нің
242- бабының 2- бөлігі). [9, 10б].
Сонымен қатар, сараптама іс жүргізуге қатысатын, өздерінің
немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың
бастамашылығы бойынша тағайындалуы мүмкін. ҚР ҚПК- нің 242-бабының 4-
бөлігіне сәйкес оларға мыналар жатады: сезікті, айыпталушы, қорғаушы,
жәбірленуші, жеке айыптаушы, кәмелетке толмаған айыпталушының және
сезіктінің заңды өкілдері, жәбірленушінің, жеке айыптаушының өкілдері.
Сот талқылауында сот тараптардың өтініші бойынша немесе өз
ынтасымен сараптама тағайындауға құқылы (ҚР ҚПК – нің 354-бабы ).
Прокурор қылмыстық қудалау мен қылмыстық істерді тергеу
кезінде заңдылықтың сақталуын қадағалауды жүзеге асыра отырып, сарапатама
тағайындауға құқылы (ҚР ҚПК –нің 197- бабы).
Сараптаманы міндетті түрде тағайындау тікелей көзделген, егер іс
бойынша:
1) өлімнің себептерін, десаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен
ауырлық дәрежесін;
2) іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда
немесе күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің жасын;
3) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде өлім жазасы
түріндегі жаза көзделген қылмысты жасаған айыпталушының психикалық жай-
күйін;
4) іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс қабылдау және олао бойынша
айғақтар беру қабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің, куәнің
психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау қажет болғанда;
5) істің өзге мән – жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса,
сараптаманы тағайындау және жүргізу міндетті болады.
Жаңа дәлелдемелер алу мақсатында арнайы ғылыми білімнің
пайдалануын талап ететін мәселелерді шешуде іс бойынша туындайтын
мұқтаждылық пен қажеттілік сараптама тағайындаудың нақты (фактілік) негізі
болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу органның қаулысы сараптаманы тағайындаудың
және жүргізудің заңдық негізі болып табылады.
Сараптама тағайындау қажет деп таныған тергеуші бұл туралы
қаулы шығарады, онда сараптама тағайындаудың негіздері; сараптамаға
жіберілген объектілер,олардың қай жерде және қашан, қандай жағдайда
табылғаны және алынғаны; сарапшының қаруына ұсынылған өзге материалдар;
істе қамтылған, сарапшының қорытындысы негізделуі мүмкін мәліметтер;
сарапшының алдына қойылған мәселелер; сот сараптамасы органының атауы
немесе сараптама тапсырылған аламның тегі көрсетілуге тиіс.Тергеушінің
сараптама тағайындау туралы қаулысы ол жіберілген және өз құзыретіне
жататын органдардың немесе адамдардың орындауы үшін мідетті болып табылады.
Қымыстық істі қозғау туралы шешімді сараптама жүргізбейінше
қабылдау мүмкін болмайтын жағдайда ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін
тағайындалуы мүмкін.
Істе тексеріс, тексеру актілерінің, ведомстволық инспекция
қорытындыларының, сондай- ақ мамандар іс жүргізу әрекеттері барысында
жүргізген зерттеулердің нәтижелері бойынша жасалған ресми құжаттардың болуы
дәл сол мәселелер бойынша сот сараптамасын тағайындау мүмкіндігін жоққа
шығармайды.
Сараптама ісжүргізуге қатысатын, өздерінің немесе берілетін
құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың бастамашылығы бойынша
тағайындалуы мүмкін. Өзінің немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін
қорғайтын іс жүргізуге қатысушы тергеушіге өз пікірінше сарапшының
қорытындысы берілуге тиіс мәселелерді жазбаша түрде ұсынады, зерттеу
объектілерін көрсетеді, сондай- ақ сарапшы ретінде шақыруға болатын адамды
(адамдарды) атайды. Бұл ретте шешуге ұсынылған мәселелер қылмыстық іске
жатпайтын немесе сарапшының құзыретіне кірмейтін жағдайлардан басқасында
тергеушінің сараптама тағайындаудан бас тартуға құқығы жоқ .
Бастамашылығы бойынша сараптама тағайындалып отырған іс жүргізуге
қатысушы, сараптамалық зерттеу объектісі ретінде заттарды, құжаттарды ұсына
алады. Тергеуші дәледі қаулысы арқылы оларды мұндай объектілердің қатарына
жатқызбауға құқылы. [10, 20б].
Ұсынылған мәселелерді қарағаннан кейін тергеуші олардың қылмыстық
іске немесе сарапшының құзыретіне жатпайтындарын қабылдамайды, сарапшыдан
бас тарту үшін негіздердің бар-жоғын анықтайды, мұнан соң ҚПК-нің 242-бабы
бірінші бөлігінде көрсетілген талаптарды сақтай отырып, сараптама
тағайындау туралы қаулы шығарады.
Сараптама жүргізуге байланысты шығындарды өтеу, сондай-ақ
сарапшының еңбегіне ақы төлеу осы ҚПК-нің 21 тарауының ережелері бойынша
жүргізіледі.
Сараптама тағайындаған тергеуші сезіктіні, айыпталушыны,
жәбірленушіні, егер аталған адамдардың сараптама жүргізу кезінде қатысуы
міндетті деп танылса, оларды сарапшыға жеткізуді қамтамасыз етеді.
Азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімінің болуы сотты тиісті жағдайларда сараптама тағайындау
қажеттілігінен босатпайды.
Сот сараптаманы тараптың өтініші бойынша және өз бастамасы бойынша
тағайындайды.
Сарапшы ретінде арнайы ғылыми білімі бар іске мүдделі емес адам
шақырылуы мүмкін.
Іске қатысушы тұлғалар соттан сараптама ісін жүргізуді арнайы
қажетті ғылыми білімі бар нақты адамға тапсыру туралы сұрай алады.
Сараптама жүргізу іске қатысушылар ұсынған тұлғалардың біріне
тапсырылуы мүмкін. Соттың сараптамажүргізу тапсырылған адамды шақырту
талабы аталған адам жұмыс істейтіе ұйымның басшысы үшін міндетті.
Іске қатысушы әрбір адам сарапшының алдына қойылуы тиіс мәселелерді
сотқа қоюға құқылы. Сарапшы қорытынды беруге тиіс мәселелердің түпкілікті
шеңберін сот айқындайды, және ұсынылған мәселелерді қабылдамауды сот
дәлелдеуге міндетті. Соттың сараптама тағайындау туралы ұйғарымына шағым
жасалуы және наразылық білдіруі мүмкін.
Егер тарап сараптама жүргізуге қатысудан жалтарса немесе оны
өткізуге кедергі келтірсе (сараптамаға келмесе, сарапшыларға зерттеу үшін
қажетті материалдар бермесе, сотқа беруге мүмкіндік болмайтын немесе
қиындық келтіретін өзіне тиісті объектілерді зерттеуге мүмкіндік бермесе).
Ал істің мән-жайлары бойынша мұндай тараптың қатысуынсыз сараптама жүргізу
мүмкін болмаса,сот қай тараптың сараптамадан жалтарғанына, сондай-ақ ол
үшін оның қаншалықты маңызы барлығына қарай анықтау үшін сараптама
тағайындалған фактіні, анықталған немесе жоққа шығарылған деп тануға
құқылы.
Сараптаманың тағайындалуы туралы сот ұйғарым шығарады.
Сараптама тағайындау туралы ұйғарымда сот соттың атауын,
сараптаманы тағайындау уақытын, орнын, қаралып жатқан іс бойынша
тараптардың атауын, сараптама түрін, сараптама тағайындау негіздерін,
сарапшының алдына қойылған мәселелерді, сот сараптамасы органының атауын
немесе сараптама жүргізу тапсырылған адамның тегін, атын және әкесінің
атын, сараптама жүргізуге жіберілген объектілерді және істің өзге де
материалдарын көрсетеді. Ұйғарымда, көрінеу жалған қорытынды бергені үшін
сарапшы Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 352-бабында көзделген
қылмыстық жауаптылық туралы ескертілетіні де көрсетіледі.
3.Қосымша, қайталама, комиссиялық, кешенді сараптама тағайындаудың
процесуалдық тәртібі.
Сараптаманы сарапшы жеке не сарапшылар комиссиясы жүзеге асырады.
Комиссиялық сараптама күрделі сараптамалық зерттеулерді жүргізу
қажет болған жағдайларда тағайындалады және оны бір мамандықтағы бірнеше
сарапшы жүргізеді.
Ақыл- есінің дұрыстығы туралы мәселе бойынша сот- психиатриялық
сараптама жүргізу үшін кемінде үш сарапшы тағайындалады.
Сараптама комиссиясының мүшелері алынған нәтижелерді бірлесіп
талдайды және ортақ пікірге келгенде қорытындыға не қорытынды берудің
мүмкін еместігі туралы хабарламаға қол қояды. Сарапшылар арасында
келіспеушілік болған жағдайда олардың әрқайсысы немесе сарапшылардың бір
бөлігі жеке қорытынды береді не пікірі комиссияның басқа мүшелерінің
қорытындысымен ссәйкес келмеген сарапшы пікірін қорытындыда жеке
тұжырымдайды.
Тергеушінің комиссиялық сараптама жүргізу туралы сот саратамасы
органының басшысы үшін міндетті болып табылады. Сот сараптамасы органының
басшысы ұсынылған материалдар бойынша комиссиялық сараптама жүргізу туралы
өз бетінше шешім қабылдауға және оны жүргізуді ұйымдастыруға құқылы. [11,
12б].
Кешенді сараптама іс үшін маңызы бар жағдайларды анықтау үшін
әртүрлі білім саласының негізінде зерттеулер жүргізу қажет болған кезде
тағайындалады, және оны әртүрлі мамандықтағы сарапшылар өз құзыретінің
шегінде жүргізеді.
Кешенді сараптаманың қорытындысында әрбір сарапшының қандай
зерттеуді, қандай көлемде жүргізгені және оның қандай қорытындыға келгені
көрсетілуге тиіс. Әрбір сарапшы қорытындының осы зерттеулер мазмұндалған
бөлігіне қол қояды.
Әрбір сарапшы жүргізген зерттеулер нәтижелерінің негізнде олар
анықтау үшіе сараптама тағайындалған мән-жай туралы ортақ қорытынды
тұжырымдайды. Ортақ қорытындыны, алынған нәтижелерді бағалауға құзыреті бар
сарапшылар ғана тұжырымдап, қол қояды. Егер комиссияның немесе оның бір
бөлігінің түпкілікті қорытындысына сарапшылардың бірі анықтаған фактілер
негіз болса, онда бұл туралы қорытындыда көрсетілуге тиіс.
Сарапшылар арасында келіспеушілік болған жағдайда зерттеулердің
нәтижелері ҚПК- нің 249-бабының төртінші бөлігіне сәйкес рәсімделеді.
Сот сараптамасы органына тапсырылған кешенді сараптама жүргізуді
ұйымдастыру оның басшысына жүктеледі. Сот сараптамасы органының басшысы сол
сияқты тергеушінің қаулысына сәйкес ұсынылған материалдар бойынша, кешенді
сраптама жүргізу туралы өз бетінше шешім қабылдауға және оны жүргізуді
ұйымдастыруға құқылы.
Қосымша сараптама қорытынды толық немесе жеткілікті түрде айқын
болмаған, сондай-ақ осының алдындағы зерттеумен байланысты қосымша
мәселелерді шешу қажет болған жағдайжа тағайындалады.
Қосымша сараптаманы жүргізу сол сарапшының өзіне немесе басқа
сарапшыға тапсырылуы мүмкін.
Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткілікті түрде
негізді болмағанда не оның дұрыстығы күмәнді болған не сараптаманы
тағайындау мен жүргізудің іс жүргізу нормалары елеулі түрде бұзылған
жзағдайларда дәл осы объектілерді зерттеу және дәл сол мәселелерді шешу
үшін тағайындалады.
Қайталама сараптаманы тағайындау туралы қаулыда алдыңғы сараптаманың
нәтижелерімен келіспеудің дәлелдері келтіруге тиіс.
Қайталама сараптаманы жүргізу сарапшылар комиссиясына
тапсырылады.Алыдңғы сараптаманы жүргізген сарапшылар қайталама сарапшылар
жүргізген кезде қатысып, комиссияға түсініктемелер бере алады, бірақ олар
сараптамалық зерттеуге және қорытынды жасауға қатыспайды.
Қосымша және қайталама сараптама тапсырылған кезде сарапшыға тиіс.
Қосымша және қайталама сараптамалар ҚР ҚК 240,242,252 баптарының
ережелері сақтала отырып тағайындалады және жүргізіледі.
4. Алдын- ала тергеуде сарапшыдан жауап алу.
Қосымша зерттеу жүргізудің қажеті болмайтын жағдайда сарапшының
қолданған әдістері мен терминдерінің нақтылау қажеттігі туса, қорытындыны
түсіндіру және толықтыру үшін сарапшыдан жауап алынады. Мұнда сарапшының
тұжырымдарын растау үшін дербес дәлелдемелік маңызы бар мәселе қойылыуы
мүмкін.
Сарапшының қолына қорытынды берілгенге дейін тергеушінің одан жауап
алуына жол берілмейді. Сарапшы өзінің жауаптарын өз қолымен жазып бере
алады. Сарапшыдан жауап алу хаттамасы ҚПК-нің 203-бабының талаптарына
сәйкес жасалады.
Сараптама жүргізілген сезіктіні, айыпталушыны, жәбірленуші мен
куәгерді сарапшының қортындысымен немесе оның қорытынды берудің мүмкін
еместігі жөніндегі хабарламасымен, сондай-ақ сарапшыдан жауап алу
хататамасымен таныстыру олар туралы хаттамалар жасалатын дербес іс жүргізу
әрекеттері болып табылады.
Таныстыру хаттамасында сарапшының қорытындысмен қашан, қайда, кім және
кімнің танысқаны, қорытындыға қосымша болып табылатын қандай қосалқы
материалдардың танысуға ұсынылғаны көрсетіледі. Егер сарапшының
қорытындысымен таныстырылатын адамның өзінің түсініктемелері, ескертпелері,
наразылығы мен қарсылығы түсетін болса, олар осы хаттамада көрсетіліп, іске
қоса тіркеледі.
Осындай өтініштер қанағаттандырылатын немесе қабылданбайтын
жағдайларда тергеуші тиісті қаулы шығарып, оны өтініш беруші адамға қол
қойдыра отырып хабарлайды. [12, 18б].
Сараптама адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартқанға дейін немесе оны
сезікті немесе жәбірленуші деп танығанға дейін жүргізілетін жағдайларда да
ҚПК-нің 254-бабының аталған ережелері қолданылады.
Кәмелетке толмағандарды, дене немесе психикалық кемістіктері бар
адамдарды сарапшының қорытындысымен олардың қорғаушысының немесе заңды
өкілдерінің көзінше таныстырған жөн.
Көрсетілген адамдарды сарапшының қорытындысымен таныстырғанда оларға
зерттеу жүргізілген объектілерді, салыстыру үлгілерін, дыбыс-, бейне-, кино-
және фотоматериалдарды және басқа қомышаларды көрсеткен жөн.
ҚПК–нің 254-бабының тәртібінде сезіктіге, айыпталушыға, жәбірленушімен
куәгерге сарапшының қорытындысын көрсету ережелері сот сараптамасын
қылмыстық іс қозғағанға дейін тағайындап, жүргізетін жағдайларға
қолданылмайды. Бұл ереженің ерекшелігі мынада: қылмыстық іс қозғағанға
дейін сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің немесе куәгердің іс жүргізу
мәртебесін алған жеке адамдар болмайды.
Бұл жағдаятты ескерудің маңыздылығы мынаған байланысты: ҚПК жоғарыда
баяндалған мән-жайлармен қатар, сараптама адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тартқанға дейін немесе оны сезікті немесе жәбірленуші деп танығанға дейін
жүргізілген жағдайларда 254-баптың нұсқауларын сақтауды көздейді. Қылмыстық
сот ісін жүргізуге тартылған адамдардың мәртебесін белгілеуге байланысты
рәсімдер, әдетте, тек қозғалған қылмыстық істер бойынша жүзеге асырылады,
Алайда, бұл ережеде мынадай қайшылықтар бар:
- ҚПК-нің 69-бабының 2-бөлігіне сәйкес айыпталушы сараптама
тағайындау туралы қаулымен және сарапшының қорытындысымен танысуға құқылы;
ҚПК-нің 68-бабында сезіктіге қатысты мұндай құқық көрсетілмеген;
- ҚПК-нің 75-бабының 6-бөлігіне сәйкес жәбірленушіге сараптама
тағайындау туралы қаулымен және сарапшының қорытындысымен танысу құқығы
берілмеген;
- ҚПК-нде сезіктінің, айыпталушы мен жәбірленушінің тергеу іс-
әрекеттерінің хаттамаларымен танысу құқығын ескертуі сараптама тағайындау
мен жүргізуді қамтымайды, өйткені соңғы жағдайда хаттама емес, сарапшының
қорытындысы жасалады;
- егер адам әлі сезікті деп танылмаған болса, онда ҚПК-нің 254-бабының
3-бөлігі ережелерінің жүргізілетін істегі қандай тұлғаларға қатысты
болатыны түсініксіз болады.
2 ҚР САРАПТАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сотта сараптама тағайындау мен жүргізудің процесуалдық мәселелері
Сараптаманы алдын ала тергеу барысында қорытынды берген сарапшы
(сарапшылар) не сот тағайындаған басқа сарапшы (сарапшылар) жүргізеді.
Сотта сараптама жүргізу осы баптың талаптары ескеріле отырып, осы
Кодекстің 32-тарауында жазылған ережелер бойынша жүзеге асырылады.
Сарапшының сот отырысында төрағалық етушінің рұқсатымен сараптама
мәніне қатысты мән-жайларды зерттеуге қатысуға:жауап алынатын адамдарға
сұрақ беруге, қылмыстық істің материалдарымен танысуға, сараптама мәніне
қатысты барлық сот іс-әрекетіне қатысуға құқығы бар.
Төрағалық етуші тараптарға іс үшін мәні бар барлық мән-жайлар
анықталғаннан кейін сарапшыға жазбаша түрде сұрақ беруді ұсынады. Қойылған
сұрақтар жария етілуге және олар бойынша сот талқылауына қатысушылардың
пікірлері тыңдалуға тиіс.
Тараптар сараптамалық зерттеу объектісі ретінде заттарды, құжаттарды
ұсынуға құқылы. Оларды мұндайлардың қатарынан шығарғанда, сот дәлелді қаулы
шығаруға міндетті.
Мәселені қарап және ол бойынша тараптардың пікірін тыңдап, сот өз
қаулысымен олардың ішінен іске қатысы жоқ немесе сарапшының құзыретіне
жатпайтындарын алып тастайды, жаңа мәселелерді тұжырымждайды.
Сарапшы болып тағайындалған адамға сараптама тағайындалғаны туралы сот
қаулысының көшірмесі тапсырылады және осы Кодекстің 83-бабымен көзделген
оның құқықтары мен міндеттері түсіндіріледі. Сот тараптардың пікірлерін
тыңдап болып, тексеру жүргізу үшін қажетті уақытқа сот отырысын кейінге
қалдыруға құқылы.
Сарапшы қорытындыны жазбаша түрде береді және оны сот мәжілісінде жария
етеді, содан кейін, одан жауап алу осы Кодекстің 355-бабында көзделген
ережелер бойынша жүргізілуі мүмкін. Сарапшының қорытындысы іске тігіледі.
Сот талқылауында сараптама жүргізілген соң, осы Кодекстің 255-бабында
көзделген жағдайларда сот қосымша немесе қайта сараптама тағайындауға
құқылы.
Іс бойынша сотқа дейін іс жүргізу барысында қорытынды берген сарапшы
сотқа шақырылған жағдайда, сот қорытындыны жария еткен соң, ол тараптардың
қарсылығын туғызбаса, сараптама тағайындамауға және сарапшыдан жауап алумен
шектелуге құқылы. [13 ,10б].
Сараптама сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін, іс
материалдарын зерттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы
мүмкін жағдайда тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге
адамдардың мұндай білімінің болуы, қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті
жағдайларда сарапшы тағайындау қажеттілігінен босатпайды.
Егер іс бойынша:
өлімнің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық
дәрежесін;
іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда немесе
күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің жасын;
ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүргізуде өз құқықтары мен
заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда
сезіктінің, айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін;
іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс қабылдау және олар бойынша
айғақтар беру қабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің, куәнің
психикалық немесе тәнінің жай-күйін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 СОТ САРАПТАМАСЫ: ҰҒЫМЫ, ПӘНІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ
1.1 Сот сараптама
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...8
1.2 Сот сараптамасы сот өндірісіндегі арнаулы ғылыми білімді қолданудың
нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Алдын-ала тергеу кезіндегі сараптама тағайындау мен жүргізудің
процесуалдық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САРАПТАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сотта сараптама тағайындау мен жүргізудің процесуалдық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастырудың жалпы
мәселелері ... ... ... ...30
2.3 Сот сараптамасының құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...46
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Сот өндірісінде арнаулы ғылыми білімдердің
қолданылуы негізінен дұрыс және біртекті түсіндірілуінен тұрады. Қылмыстық
процесс практикалық юриспруденцияның саласы болып табылады.
Таным теориясында арнаулы білім-гносеологиялық категория ретінде орын
қарастырылмаған; соңғы кезге дейін бұл анықтама қылмыстық іс жүргізу
заңында орын алмаған.
Құқықтану әдебиеттерінде осы арнаулы білім деген анықтаманы
айқындап, мағынасын ашып көрсетуге көптеген қадамдар жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: Арнаулы білімнің мазмұнын,
қолданатын субъекттерін,нысандарының мазмұнын да айқындау керек.
Г.М.Надгорный арнаулы білім мен кәсіптік дайындық және қызметтер
арасындағы байланысқа назар аударады: Арнаулы білім ғылыми және инженерлі
техникплық негіздерді құраушы ғылыми және техникалық білімдер. Қылмыстық
сот өндірісінде арнаулы білімдер дәлелдемелерді табу бекіту, алу және
бағалау зерттеу үшін қолданалыды.
Дәлелдемелерді табу, бекіту, зерттеуге байланысты арнаулы заң
ғылымдарынан басқа заң ғылымдары арнаулы білім болып табылмайды. 2015
жылғы жаңа ҚР ҚПК-ң 7-бабы 41 тармақшасында арнаулы білім жайлы былай
түсінік берілген: арнаулы білім – адам кәсіби оқудың не белгілі бір
мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын қылмыстық сот ісін жүргізудегі
жалпы жұртқа белгілі емес білім.
Зерттеу деңгейі: Криминалистік экспертизаның тууы және дамуы жайлы
фундаменталды анализ А.В. Дулов және И.Ф. Крыловтың еңбектерінде
қарастырылады. Экспертизаның тарихы және табиғаты жайлы жекелеген
түсініктер ХІХ және ХХ ғ. басында орыс юристері К.К.Арсеньев, И.Я.Бариев,
Е.Ф.Буринский, С.И.Викторский, Л.Е.Владимиров, С.Годлевский,
М.М.Гродзинский, Д.А. Дриль, Б.Д.Спернаский, Д.Г.Тальберг және т.б.
еңбектерінде көрсетілген.
Зерттеу пәні: Сот сараптамасының процессуалдық аспектілеріне жағымды
өзгерістер енгізіле отырып 1997 жылы 12 қарашада ҚР-ң Сот сараптамасы
туралы заңы қабалданды. Бұл заңда сот сараптамасының принциптері
(қағидалары), сараптамалық қызмет және оны жүргізу, тағайындау нысандары
анықталды.
ҚР-ның ҚПК-де 80 баптың 1-бөлігінде маманға былайша түсінік беріледі:
Тергеуге және сот әрекеттеріне маман ретінде қатысу үшін іске мүдделі емес
дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ техникалық
құралдарды қолдануда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар адам
шақырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандар қатысатын тергеуге және өзге де іс жүргізу
әрекеттеріне қатысушы педагог те, сондай-ақ оны сарапшы етіп тағайындаған
жағдайларды қоспағанда, тергеу және өзге де іс жүргізу процестеріне
қатысушы дәрігер де мамандар болып табылады.
Маман: қылмыстық істі жүргізуші органның шақыртуы бойынша келуге;
дәлелдерді табу, бекіту және алу үшін арнаулы білімін, дағдысын және ғылыми-
техникалық құралдарды пайдалана отырып тергеу іс-әрекеттерін жүргізу мен
сот талқылауына қатысуға; өзі орындаған іс-әрекеттер жөнінде түсініктеме
беруге; өзіне іске қатысуына байланысты белгілі болған істің мән-жайлары
туралы мәліметтерді жарияламауға; тергеу әректтерін жүргізу кезінде және
сот отырысы уақтында тәртіп сақтауға міндетті.
Заңды және жеке тұлғалардың жазбаша өтініші бойынша сот
сараптамасының ғылыми құралдары мен әдістерін пайдаланумен Орталықтың
мамандары орындайтын Орталықта ақылы негізде мамандандырылған зерттеулер-
процессуалды емес зерттеулер жүргізіледі.
Орталықтағы мамандандарылған зерттеулерді тікелей жүргізудің процесі
мамандардың объектілерді, ілестірме құжаттарды (хаттар, өтініштер) және
аумақтық бөлімше басшысының (оның орынбасарының) жазбаша өкімін алған
кезден басталады.
Маман барлық келіп түскен материалдарды Орталықтың аумақтық
бөлімшесінде сараптамаларды тіркеу журналына қол қойып алады.
Бұл жағдайда маман ретінде Орталық қызметкерінің сот сараптамасының
ғылыми құралдары мен әдістерін пайдалана отырып жүргізген мамандандаралған
зерттеулерінің нәтижелері жазбаша түрде баяндалады және мынадай нысанда
рәсімделеді: жазбаша консультация, маманның қорытындысы, бағалаушының
есебі.
Маманның қорытындысы маманның атынан жасалады және мекеме мөрімен
куәландырылады.
Маманнның қорытындысында сарапшы маман деп қол қояды. Ілестірме
хатқа аумақтық бөлімше басшысы (оның орынбасары) қол қояды.
Маманның қорытындысы сарапшының қорытындысы сияқты кіріспе, зерттеу,
синтездеу бөлімдері мен тұжырымдамадан құрылады.
Маманның қорытындысы екі данадан тұрады. Бірінші данасы
мамандандаралған зерттеулер тағайындаған адамға жіберіледі, екіншісі –
Орталық мұрағатының бақылау өндірісінде сақталады.
Маманның қорытындысы мәтіндік қосымшалармен немесе зерттеу барысы мен
алынған нәтижелерді безендіретін фотокестелер,ксерокөшірмелер, сұлбалар,
сызбалар, графиктер түрінде безендірілген материалдармен қоса берілуі
мүмкін.
Безендірілулерге маман қол қояды және мекеме мөрімен куәландырылады.
Маманның қорытындысы кіріспе бөлімінде мыналар көрсетіледі:
- зерттеуді тағайындаған адам (ұйым);
- зерттеуді жүргізуге негіздеме (өтініш, хат);
- зерттеу объектілерінің тізбесі;
- сарапшылық зерттеумен шешуді керек ететін сұрақтар;
- кейбір сәттерді нақтылайтын, зерттеу процесінің өзін түсіндіруді
талап ететін ескертпелер.
Маман қорытындысының зертеу бөлімінде зерттеу процесі және оның
нәтижелері баяндалады, анықталған фактілерге негіздеме беріледі.
Сарапшы қорытындысындағы баяндаумен салыстырғанда, зерттеу процесін
қысқаша баяндауға рұқсат етіледі.
Тақырыптың методологиялық негіздері: Дипломдық жұмыс диалектикалық
танымдық арнайы нақты, таихи салыстырмалы, әлеуметтік, ғылыми әдістерді
құрайды.
Жұмыстың теориялық негізінен заңгер ғалымдардың құқық нормасы мен
элементтері және құқық нормасы арқылы құқықтық қатынастарды реттеу мәселесі
бойынша ғылыми тұжырымдамаларды ұсыну.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, 3 бөлім, пайдалынылған
әдебиеттер тізімінен, 58 беттен тұрады.
1 СОТ САРАПТАМАСЫ: ҰҒЫМЫ, ПӘНІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ
1.1 Сот сараптама түсінігі
Сот сараптама туралы ҚР заңының (1997ж. 12 қараша) 1-бабында:
сот сараптамасы шешілуі үшін маңызы бар жағдайларды белгілеу мақсатында,
арнайы ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе
әкімшілік істердің материалдарын зерттеу – деп көрсетілген. Сараптама
сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын
зерттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда
тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімнің болуы қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшы
тағайындау қажеттілігінен босатпайды.
Сарапшы алдына қойылған мәселелерді шешу кезінде керекті зерттеу
әдістерін пайдаланады. Бұл зерттеу әдістері сот экспертология ғылымының
негіздерінде жатады [1, 10б].
Сараптама деген (экспертиза) сөз латынның expertus деген сөзінен
шыққан, яғни “тәжірибелі, білікті” деген мағынаны көрсетеді. Бұл жерден біз
сараптаманы білікті, арнайы бір ғылымды меңгерген сарапшының ғана жүргізе
алатынын анықтадық. Сот сараптамасы арнайы ғылым негіздерін
мамандандырылған негізде жүргізіліп, алдын-ала тергеу мен сотқа заңды,
негізді дұрыс шешім қабылдауларына көмек тигізеді.
Төмендегідей жағдайларда сот сараптамасы міндетті түрде тағайындалады:
1. Өліктің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен
ауырлық дәрежесін анықтау үшін.
2. Іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда,
немесе күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің
жасын анықтау үшін.
3. Ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүзінде өз құқықтары мен
заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда
сезіктінің, айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін
анықтау үшін.
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде өлім жазасы
түріндегі жаза көзделген қылмыс жасаған айыпталушының психикалық
жай-күйін анықтау үшін.
5. Іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс қабылдау және олар бойынша
айғақтар беру қабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің,
куәнің психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау қажет болғанда.
6. Істің өзге мән-жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса.
Сот экспертологиясы – заң ғылымдарының жүйелерінің бірі болып саналады.
Сот экспертология пәні дегеніміз:
Сот экспертиза ғылымы негіздерінің қалыптасу заңдылықтары мен әдістемелері
методологиясы.
Сот экспертиза ғылымы негіздерін практикада пайдаланудың заңдылықтары мен
әдістемелерінен тұрады.
Сот экспертологиясы 4 түрлі дәрежелер жүйесінен тұрады.
Бірінші дәрежедегі жүйе әділ сотқа ең керекті негізгі ғылымдардан тұрады.
Бұл бірінші дәрежедегі жүйені фундаменталдық базалық аналық ғылым деп те
атайды. Оларға: психология, құқық, экономика, статистика, математика,
физика, химия, биология, физиология, медицина, машина жасау және т.б.
Екінші дәрежедегі жүйеге пәндік сот ғылымдары сот ғылымдары
немесе соттың ғылыми пәндері жатады. Мысалы: криминалистикалық техника –
тергеу әрекеттерін жүргізетін тактика мен методика әдістер жасаумен, және
қылмыстарды тергеу методикасымен шұғылданады.
Үшінші дәрежедегі жүйе 7 элементтерден тұрады.
Криминалистік техника, сот психологиясы, сот физикасы, сот химиясы,
сот биологиясы, сот медицинасы, сот психиатриясы.
Төртінші дәрежедегі жүйеге сот экспертизаларының 10 класы жатады.
1-класс-криминалистикалық экс-заттар
2-класс-сот инженерлік-көліктік экспертизалар
3-класс-сот экономикалық экспертизалар
4-класс-сот биологиялық экспертизалар
5-класс- сот инженерлік-техникалық экспертизалар
6-класс-сот инженерлі-технологиялық экспертизалар
7-класс-сот ауыл шаруашылық экспертизалар
8-класс-сот экологиялық экспертизалар
9-класс-сот медициналық және психо-физиологиялық экспертизалар
10-класс-материалдар, заттар, бұйымдардың сот экспертизалар
Әр класс пәндік сот ғылымдарының ұқсастығына, әрі зерттеу әдістеріне
қарай бірнеше экспертизаларды біріктіреді.
Сот экспертизалары бөлінеді:
1. Криминалистакалық экспертизалар:
• Қолтанба тану экспретизасы почерк
• Авторды тану экспертизасы автороведение
• Сот техникалы құжат экспертизасы
• Баллистикалық экспертиза
• Трассологиялық экспертиза
• Одорологиялық экспертиза
• Фонетикалық экспертиза
• Ақша белгілерін зерттеу экспертизасы
• Портреттік экспертиза
• Фототехникалық экспертиза
• Номерлерді зерттеу
2. Материалдар, заттар, бұйымдардың сот экспертизалары:
• Лак бояулы материалдар мен жабуларды покрытие зерттеу экспертизасы
• Жанар-жағармай материалдары мен мұнай өнімдерін зерттеу экспертизасы
• Талшықтарды волокно зерттеу экспертизасы.
• Керамика мен шыныларды зерттеу экспертизасы.
• Металл балқыламаларын зерттеу экспертизасы.
• Полимерлер мен пластмасса бұйымдарын зерттеу экспертизасы.
• Есірткілерді зерттеу экспертизасы.
• Темекі табак зерттеу экспертизасы.
3. Экономикалық сот экспертизасы.
• Бухгалтерлік экспертиза.
• Жоспарлы қаржы-экономикалық экспертизасы.
• Экономика-технологиялық экспертизасы.
• Экономикалық экспертиза шаруашылық қызмет.
• Тауарды бағалау экспертизасы.
4. Биологиялық сот экспертизасы.
• Топырақ тану экспертизасы.
• Зоологиялық экспертизасы.
• Жануарлардан алынған өнімдер экспертизасы.
• Ботаникалық экспертиза.
• Ихтиологиялық экспертизасы су жануарлары.
• Орнитологиялық құстар экспертизасы.
5. Ауылшаруашылық экспертизасы.
• Агротехникалық экспертиза.
• Агробиологиялық экспертизасы.
• Ветеринарлық малдәрігерлік токсикологиялық экспертиза.
6. Экологиялық экспертиза.
• Қоршаған орта экспертизасы.
• Биоценозалық экспертиза.
• Жануарлар мен өсімдіктердің тиімділігі экспертизасы.
• Табиғи ресурстарын қорғау тиімділігі экспертизасы.
7. Инженерлі-көліктік экспертиза.
• Автотехникалық экспертиза.
• Су-көліктік экспертиза.
• Авиация-техникалық экспертиза.
• Теміржол- техникалық экспертиза.
• Басқа инженерлі-техникалық экспертиза.
8. Инженерлі-техникалық экспертиза.
• Қауіпсіздік техника экспертизасы.
• Сот құрылыс техникалық экспертизасы.
• Өрт - техникалық экспертизасы.
• Жарылыс технологиясы экспертизасы.
9. Инженерлі-технологиялық экспертиза.
• Товарлық экспертиза.
• Технологиялық процестер мен материалдар экспертизасы
10. Медициналық және психо-физиологиялық экспертиза.
• Медициналық экспертиза.
• Психиатриялық экспертиза.
• Психологиялық экспертиза.
Сараптама тағайындау қажет деп таныған тергеуші бұл туралы қаулы
шығарады, онда сараптама тағайындаудың негіздері, сараптамаға жіберілетін
объектілер, олардың қай жерде және қашан, қандай жағдайда табылғаны және
алынғаны, сарапшының қарауына ұсынылған өзге материалдар, істе қамтылған,
сарапшының қорытындысы негізделуі мүмкін мәліметтер, сарапшының алдына
қойылған мәселелер: сот сараптамасы органының атауы немесе сараптама
тапсырылған адамның тегі көрсетілуі тиіс. Тергеушінің сараптама тағайындау
туралы қаулысы ол жіберілген және өз құзіретіне жататын органдардың немесе
адамдардың орындауы үшін міндетті болып табылады. Қылмыстық істі қозғау
туралы шешімді сараптама жүргізбейінше қабылдау мүмкін болмайтын жағдайда
ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін тағайындалуы мүмкін [2, 11б].
Сот сараптамасын жүргізу төмендегідей адамдарға тапсырылуы мүмкін:
1. Сот сараптамасы органдарының қызметкерлеріне,
2. Лицензия негізінде сот сараптама қызметін жүзеге асыратын адамдарға,
3. Заң талаптарына сәйкес бір жолғы тәртіппен өзге де адамдарға.
Сараптама жүргізу іс жүргізуге қатысушылар ұсынған адамдардың біріне
тапсырылуы мүмкін.
Сараптама жүргізу тапсырылған адамды шақыру туралы тергеушінің талабы
аталған адам жұмыс істейтін ұйымның басшысы үшін міндетті.
Сараптама объектілері:
1. Заттай дәлелдер,
2. Құжаттар,
3. Адамның денесі мен психикалық ақуалы,
4. Мәйіттер,
5. Жануарлар,
6. Сараптамалық зерттеу үшін алынған үлгілер,
7. Қылмыстық іс материалдарындағы сараптама нысанына жататын мәліметтер
Сараптамалық зерттеу объектілерінің дәлдігі мен оларға жол
берілетініне сараптаманы тағайындайтын орган кепілдік береді.
Сараптамалық зерттеу объектілері егер олардың көлемі мен қасиеттері
мүмкіндік берсе, сарапшыға буып-түйілген және мөрмен бекітілген күйінде
беріледі.
Басқа жағдайларда, сараптаманы тағайындаған адам сарапшыны зерттеу
объектілері орналасқан мекенге жеткізуді, оларға бөгетсіз қол жеткізуді
және зерттеу үшін қажетті шарттарды қамтамасыз етуі тиіс.
Сараптамалық зерттеу объектілерін пайдалану заттай дәлелдерді алудың,
іске қоса тігудің, сақтау мен жоюдың тәртібі 2015 жылғы жаңа ҚР ҚПК-нің
ережелерінде нақтылы көрсетілген.
Сараптама зерттеуі өте күрделі құбылыс. Бұл жерде үлкен шығармашылық
тұрғыдан келу керек.
Бұл жерде ғылым мен техниканың жетісіктерін дұрыс пайдалануы
сарапшының қандай ғылыми деңгейде екендігі дәрежесінен көрінеді.
Сараптамалық зерттеу әдістері әдіс-тәсілдерінің жүйесін құрайды.
Сараптамалық зерттеу, нақтылы объективті факторларды жағдайларды
анықтауға бағытталған.
Сараптамалық зерттеу кезінде Ғылыми-техникалық құралдар қолданылады,
бірақ олар белгілі бір ережеге сәйкес болуға тиіс.
1. Ғылыми-техникалық құралдар тікелей көзделсе немесе оның нормалары мен
принциптеріне қайшы келмесе.
2. Ғылыми жағынан маңызды болса.
3. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін болса.
4. Қауіпсіз болып, жол беруге болады деп танылса.
Қылмыстық процесті жүргізуші органнның Ғылыми-техникалық құралдарды
пайдалануы Ғылыми-техникалық құралдардың деректері, оларды
пайдаланудың шарттары мен тәртібі, бұл құралдар қолданылған объектілер және
оларды пайдаланудың нәтижелері көрсетіле отырып тиісті іс жүргізу іс
әрекеттерінің хаттамаларында көрсетіледі. Сот сараптамасының әдістері
жетілдіріліп, дамып отырады. Заттай дәлелдемелерді криминалистік зерттеуге
арнайы арналған әдістер кездеседі. Кейінірек бұл әдістерді басқа ғылым
жүйелері қолданады. Мысалы: академик Б.А.Рыбаков 1948 жылы археологиялық
зертеуде трасологиялық салыстырмалы зерттеу әдісін қолданған. Криминалистік
экспертиза әдістері медицина, археология және басқа да ғылыми білімдер
аясында қолданылады.
Сот сараптамасы туралы заңның қабылдану себебі және оның негізгі
жағдайлары.
Сот сараптамасының түсінігі мен оның қызметінің қағидалары ҚР-ның
Сот сараптамасы туралы заңында көрсетілген.
ҚР-ның Сот сараптамасы туралы заңы 12 қараша 1997 жылы қабылданды.
Сот сараптамасының қағидаларына жататындар:
1. Заңдылық.
2. Сот сарапшысының процесуалды тәуелсіздігі.
3. Сараптама жүргізудің ғылыми негізділігі.
4. Сараптаманы жүргізуде сарапшының жан-жақты, толық, объективтілігі және
өкілеттілігі.
5. Кәсіптік этиканың сақталуы.
Сот сараптамасы ҚР-да төмендегідей түрде жүргізіледі:
1. Сот сараптама органдары.
2. Сараптаманы жүргізуге арнаулы лицензиясы бар адам құқылы.
3. Заң талаптарына сәйкес бір жолғы тәртіппен өзге де адамдарға тапсырылуы
мүмкін.
ҚР-да сот сараптамасы төмендегідей жүйеден тұрады.
1. ҚР-ның әділет министрлігіне қарасты сот сараптама орталығы.
2. ҚР-ның денсаулық, білім беру және спорт министрлігіне қарасты сот
медицина сараптамасының орталығы.
3. Арнаулы ведомствалық қызметі сараптамасы. Заңға сәйкес сараптама
жүргізуге рұқсат берілген.
Сот сараптама орталығы мен сот медицина орталығы төмендегідей
мәселелерді шешу үшін ашылған:
- Мемлекеттік сот-сараптама қызметінің статусын өкілеттігін көрсету
үшін.
- Қылмыстық іс бойынша сот сараптамасының тиімділігін көтеру.
- Сот сараптамасын азаматтық іс жүргізу кезінде де пайдалану шеңбері.
- Сот сараптамасында Ғылыми әдістер мен материалды-техникалық
құралдармен қамтамасыз ету.
- Сот сарапшыларының дайындалуы мен кәсіптілігін көтеруді мемлекеттік
жүйеде ұйымдастыру.
Бұл жүйеге сәйкес сот сараптамаларын жүргізу барлық облыс
орталықтарында орналастырылған.
Сонымен қатар сарапшылар топтары үлкен қалаларда орналастырылған.
ҚР-ның сот-сараптама қызметі ҚР-ның Конституциясына және “Сот
сараптамасы туралы заңға сәйкестендірілген.
Сонымен қатар халықаралық шарттарға сәйкес те сараптама жүргізіледі.
Сот өндірісін тәуелсіз, кәсіпті және сот сараптамасының объективті, жан-
жақты, толық жүргізілуін қамтамасыз ету мақсатында жоғарыда көрсетілген
“Сот сараптама туралы заң елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен 12 қараша
1997 жылы қабылданып, заңды күшіне 19 қараша 1997 жылы енді [3, 4б].
1.2 Сот сараптамасы сот өндірісіндегі арнаулы
ғылыми білімді қолданудың нысаны ретінде
Сот өндірісінде арнаулы ғылыми білімдердің қолданылуы негізінен
дұрыс және біртекті түсіндірілуінен тұрады. Қылмыстық процесс практикалық
юриспруденцияның саласы болып табылады. Таным теориясында арнаулы білім-
гносеологиялық категория ретінде орын қарастырылмаған; соңғы кезге дейін
бұл анықтама қылмыстық іс жүргізу заңында орын алмаған. Заңтану
әдебиеттерінде осы арнаулы білім деген анықтаманы айқындап, мағынасын
ашып көрсетуге көптеген қадамдар жасалды. Арнаулы білімнің
мазмұнын,қолданатын субъекттерін,нысандарының мазмұнын да айқындау керек.
Г.М.Надгорный арнаулы білім мен кәсіптік дайындық және қызметтер
арасындағы байланысқа назар аударады: Арнаулы білім ғылыми және инженерлі
техникплық негіздерді құраушы ғылыми және техникалық білімдер. Қылмыстық
сот өндірісінде арнаулы білімдер дәлелдемелерді табу бекіту, алу және
бағалау зерттеу үшін қолданалыды. Дәлелдемелерді табу, бекіту, зерттеуге
байланысты арнаулы заң ғылымдарынан басқа заң ғылымдары арнаулы білім болып
табылмайды. ҚР ҚПК-ң 7-бабы 41 тармақшасында арнаулы білім жайлы былай
түсінік берілген: арнаулы білім – адам кәсіби оқудың не белгілі бір
мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын қылмыстық сот ісін жүргізудегі
жалпы жұртқа белгілі емес білім.
Криминалистік экспертизаның тууы және дамуы жайлы фундаменталды
анализ А.В. Дулов және И.Ф. Крылвтың еңбектерінде қарастырылады.
Экспертизаның тарихы және табиғаты жайлы жекелеген түсініктер ХІХ және ХХ
ғ. басында орыс юристері К.К.Арсеньев, И.Я.Бариев, Е.Ф.Буринский,
С.И.Викторский, Л.Е.Владимиров, С.Годлевский, М.М.Гродзинский, Д.А. Дриль,
Б.Д.Спернаский, Д.Г.Тальберг және т.б. еңбектерінде көрсетілген.
Ерте кездері мүліктік талас, түрлі құжаттардың түпнұсқаларын табу
істері бойынша арнаулы білімдерді қолдану қажеттілігі туындайды. Ертедегі
Римде қолтаңба тану бойынша мамандардың ерекше колллегиясы болған, олар
сотта эксперттер ретінде қарастырылған. Сыма Цяннің Тарихи жазбаларында
Ежелгі Қытай, б.э.д. 221ж. император Цинь Шихуанның нұсқаулығынан өзін-
өзі өлтіру істерін терегушілердің сот-медицинасынан білім дәрежелерінің
жоғары екендігі көрінеді.
Саусақ іздері бойынша адамды идентификациялау Қытайда Таң династиясы
кезінде 900-1278ж.ж. қылмыстық процесте жүзеге асырылады. 1247 жылғы
Қытай сот медицинасының Си-юань-лу есткерткіші өте кеңінен танымал.
И.Ф.Крыловтың Қытай-Сот экспертизасының бастау алу тарихы деп көрсетеді.
1644 жылғы Россияда медицина тарихының құжаттарында доктурлар
өліктегі оқты табу үшін арнаулы құралдар пайдаланған деп көрсетіледі.
Экспертиза Петр 1-ң шығарған әскери Артикулынан кейін өте танымал
болды, бірақ ол тек сот-медициналық экспертизаға қатысты еді.
Қазақ ССР Президиуміның 1967 жылы 13 мамырдағы Жарлығымен жаңа
іс жүргізуші тұлға – маман ендірілді. ҚазССР ҚПК 57 бабы 1 бөліміндегі
Маманның қатысуы көптеген мәселелерді шешті, экспертиза тағайындауы
тәртіпке келтірілді, маман мен эксперттің процессуалдық статусын ажыратып,
олардың іс бойынша дәлелдемелік қортындаларының маңыздылығын айқындады. Сот
сараптамасының процессуалдық аспектілеріне жағымды өзгерістер енгізіле
отырып 1997 жылы 12 қарашада ҚР-ң Сот сараптамасы туралы заңы қабалданды.
Бұл заңда сот сараптамасының принциптері қағидалары, сараптамалық қызмет
және оны жүргізу, тағайындау нысандары анықталды.
ҚР-ң ҚПК-де 80 баптың 1-бөлігінде маманға былайша түсінік беріледі:
Тергеуге және сот әрекеттеріне маман ретінде қатысу үшін іске мүдделі емес
дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ техникалық
құралдарды қолдануда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар адам
шақырылуы мүмкін. Кәмелетке толмағандар қатысатын тергеуге және өзге де іс
жүргізу әрекеттеріне қатысушы педагог те, сондай-ақ оны сарапшы етіп
тағайындаған жағдайларды қоспағанда, тергеу және өзге де іс жүргізу
процестеріне қатысушы дәрігер де мамандар болып табылады. Маман: қылмыстық
істі жүргізуші органның шақыртуы бойынша келуге; дәлелдерді табу, бекіту
және алу үшін арнаулы білімін, дағдысын және ғылыми-техникалық құралдарды
пайдалана отырып тергеу іс-әрекеттерін жүргізу мен сот талқылауына
қатысуға; өзі орындаған іс-әрекеттер жөнінде түсініктеме беруге; өзіне іске
қатысуына байланысты белгілі болған істің мән-жайлары туралы мәліметтерді
жарияламауға; тергеу әректтерін жүргізу кезінде және сот отырысы уақтында
тәртіп сақтауға міндетті [4, 10б].
Заңды және жеке тұлғалардың жазбаша өтініші бойынша сот
сараптамасының ғылыми құралдары мен әдістерін пайдаланумен Орталықтың
мамандары орындайтын Орталықта ақылы негізде мамандандырылған зерттеулер-
процессуалды емес зерттеулер жүргізіледі. Орталықтағы мамандандарылған
зерттеулерді тікелей жүргізудің процесі мамандардың объектілерді, ілестірме
құжаттарды хаттар,өтініштер және аумақтық бөлімше басшысының оның
орынбасарының жазбаша өкімін алған кезден басталады. Маман барлық келіп
түскен материалдарды Орталықтың аумақтық бөлімшесінде сараптамаларды тіркеу
журналына қол қойып алады.
Бұл жағдайда маман ретінде Орталық қызметкерінің сот сараптамасының
ғылыми құралдары мен әдістерін пайдалана отырып жүргізген мамандандаралған
зерттеулерінің нәтижелері жазбаша түрде баяндалады және мынадай нысанда
рәсімделеді: жазбаша консультация, Маманның қорытындысы, бағалаушының
есебі. Маманның қорытындысы маманның атынан жасалады және мекеме мөрімен
куәландырылады. Маманнның қорытындысында сарапшы маман деп қол қояды.
Ілестірме хатқа аумақтық бөлімше басшысы оның орынбасары қол қояды.
Маманның қорытындысы сарапшының қорытындысы сияқты кіріспе, зерттеу,
синтездеу бөлімдері мен тұжырымдамадан құрылады.
Маманның қорытындысы екі данадан тұрады. Бірінші данасы
мамандандаралған зерттеулер тағайындаған адамға жіберіледі, екіншісі –
Орталық мұрағатының бақылау өндірісінде сақталады.
Маманның қорытындысы мәтіндік қосымшалармен немесе зерттеу барысы мен
алынған нәтижелерді безендіретін фотокестелер,ксерокөшірмелер, сұлбалар,
сызбалар, графиктер түрінде безендірілген материалдармен қоса берілуі
мүмкін.
Безендірілулерге маман қол қояды және мекеме мөрімен куәландырылады.
Маманның қорытындысы кіріспе бөлімінде мыналар көрсетіледі:
- зерттеуді тағайындаған адам ұйым,
- зерттеуді жүргізуге негіздеме өтініш, хат,
- зерттеу объектілерінің тізбесі,
- сарапшылық зерттеумен шешуді керек ететін сұрақтар,
- кейбір сәттерді нақтылайтын, зерттеу процесінің өзін түсіндіруді
талап ететін ескретпелер
Маман қорытындысының зертеу бөлімінде зерттеу процесі және оның
нәтижелері баяндалады, анықталған фактілерге негіздеме беріледі. Сарапшы
қорытындысындағы баяндаумен салыстырғанда, зерттеу процесін қысқаша
баяндауға рұқсат етіледі.
Зерттеу бөлімінде мыналар көрсетіледі:
Істің мәні бойынша сұрақтарды шешуге ақпараты бар бөлімнің өзге
салаларынан алынған анықтамалық сипаттағы құжаттар, арнайы әдебиеттер әр
түрлі шығу көздерін пайдаланудың қажеттілігі;
Сыртқы тексеру: зерттеу объектілерінің жағдайын сипаттау, орама;
Зерттеу мен эксперименттер жүргізудің мақсаты, шарттары мен нәтижелер;
Зерттеу бойынша тиісті тұжырымдарды жасаудың негізі ретінде
жүргізілген мамандандырылған зерттеулер мен алынған нәтижелерге баға беру.
Маманның қорытынды тұжырымдамаларында қойылған сұрақтарға жауаптар.
баядалады Қойылған сұрақтардың әр қайсысына істің мәнісі бойынша жауаптар
беріледі,немесе оны шешудің мүмкін еместігі көрсетіледі.Қойылған сұрақтарға
тұжырымдардың мағыналық мазмұндары сәйкес болуы керек.
Сот сараптама туралы ҚР заңының 1997ж. 12 қараша 1-бабында: сот
сараптамасы шешілуі үшін маңызы бар жағдайларды белгілеу мақсатында, арнайы
ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе
әкімшілік істердің материалдарын зерттеу – деп көрсетілген. Сараптама
сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын
зерттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда
тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімнің болуы қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшы
тағайындау қажеттілігінен босатпайды.
Сарапшы алдына қойылған мәселелерді шешу кезінде керекті зерттеу
әдістерін пайдаланады. Бұл зерттеу әдістері сот экспертология ғылымының
негіздерінде жатады.
Сот экспертологиясы – заң ғылымдарының жүйелерінің бірі болып
саналады.
Сот экспертология пәні дегеніміз:
Сот экспертиза ғылымы негіздерінің қалыптасу заңдылықтары мен әдістемелері
методологиясы.
Сот экспертиза ғылымы негіздерін практикада пайдаланудың заңдылықтары мен
әдістемелерінен тұрады.
Сот экспертологиясы 4 түрлі дәрежелер жүйесінен тұрады.
Сараптама деген экспертиза сөз латынның expertus деген сөзінен
шыққан, яғни “тәжірибелі, білікті” деген мағынаны көрсетеді. Бұл жерден біз
сараптаманы білікті, арнайы бір ғылымды меңгерген сарапшының ғана жүргізе
алатынын анықтадық. Сот сараптамасы арнайы ғылым негіздерін
мамандандырылған негізде жүргізіліп, алдын-ала тергеу мен сотқа заңды,
негізді дұрыс шешім қабылдауларына көмек тигізеді.
Төмендегідей жағдайларда сот сараптамасы міндетті түрде тағайындалады:
Өліктің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық
дәрежесін анықтау үшін.
1. Іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда,
немесе күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің
жасын анықтау үшін.
2. Ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүзінде өз құқықтары мен
заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда
сезіктінің, айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін
анықтау үшін.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде өлім жазасы
түріндегі жаза көзделген қылмыс жасаған айыпталушының психикалық
жай-күйін анықтау үшін.
4. Іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс қабылдау және олар бойынша
айғақтар беру қабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің,
куәнің психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау қажет болғанда.
5. Істің өзге мән-жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса.
Сот сараптамасы – шешілуі үшін маңызы бар жағдаяттарында белгілеу
мақсатында, арнаулы ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық,
азаматтық немесе әкімшілік істердің материалдарын зерттеу, сот сараптама
қызметі - арнаулы ғылыми білімділік негізінде қылмыстық, азаматтық немесе
әкімшілік процестің қатысушысы болып табылатын адамдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамсыз ету мақсатында сот сараптамасын ұйымдастыру мен
жүргізу жөніндегі қызмет. [5, 6б].
.
1.3 Алдын-ала тергеу кезіндегі сараптама тағайындау мен жүргізудің
процесуалдық мәселелері
Сот сараптама туралы ҚР заңының 1997ж. 12 қараша 1-бабында: сот
сараптамасы шешілуі үшін маңызы бар жағдайларды белгілеу мақсатында, арнайы
ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе
әкімшілік істердің материалдарын зерттеу – деп көрсетілген. Сараптама
сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын
зерттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда
тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімнің болуы қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшы
тағайындау қажеттілігінен босатпайды.
Сарапшы алдына қойылған мәселелерді шешу кезінде керекті зерттеу
әдістерін пайдаланады. Бұл зерттеу әдістері сот экспертология ғылымының
негіздерінде жатады.
Сот экспертологиясы – заң ғылымдарының жүйелерінің бірі болып
саналады.
2. Қылмыстық және азаматтық істер бойынша сот сараптамасын
тағайындау тәртібі мен негізі.
Сот сараптамасын тағайындау Қазақстан Республикасының қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында көзделген өзінше дербес тергеу әрекеті болып
табылады. Кез- келген тергеу әрекеті сияқты ол іс бойынша сотқа дейінгі іс
жүргізуде, қылмыстық іс қозғалғаннан кейін бірінші сатыдағы сот
процесіндегі сот тергеуінде, соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен
қаулыларын апелляциялық шағымдар мен наразылықтар бойынша қайта қарау
барысында тағайындалады. Кейде, сараптама жүргізбейінше қылмыстық істі
қозғау туралы шешім қабылдау мүмкін болмайтын жағдайларда, мысалы, қандай
да бір заттың – суық қаруға жататындығын, белгілі бір заттың –
наркотикалық құралдарға жататындығын, немесе белгілі бір қарудың- атыс
қаруына жататындығын және т.б. мәселелерді анықтау қажеттігі туған жағдайда
сараптама қылмыстық іс қозғалғанға дейін тағайындалуы мүмкін (ҚР ҚПК – нің
242- бабының 2- бөлігі). [9, 10б].
Сонымен қатар, сараптама іс жүргізуге қатысатын, өздерінің
немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың
бастамашылығы бойынша тағайындалуы мүмкін. ҚР ҚПК- нің 242-бабының 4-
бөлігіне сәйкес оларға мыналар жатады: сезікті, айыпталушы, қорғаушы,
жәбірленуші, жеке айыптаушы, кәмелетке толмаған айыпталушының және
сезіктінің заңды өкілдері, жәбірленушінің, жеке айыптаушының өкілдері.
Сот талқылауында сот тараптардың өтініші бойынша немесе өз
ынтасымен сараптама тағайындауға құқылы (ҚР ҚПК – нің 354-бабы ).
Прокурор қылмыстық қудалау мен қылмыстық істерді тергеу
кезінде заңдылықтың сақталуын қадағалауды жүзеге асыра отырып, сарапатама
тағайындауға құқылы (ҚР ҚПК –нің 197- бабы).
Сараптаманы міндетті түрде тағайындау тікелей көзделген, егер іс
бойынша:
1) өлімнің себептерін, десаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен
ауырлық дәрежесін;
2) іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда
немесе күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің жасын;
3) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде өлім жазасы
түріндегі жаза көзделген қылмысты жасаған айыпталушының психикалық жай-
күйін;
4) іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс қабылдау және олао бойынша
айғақтар беру қабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің, куәнің
психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау қажет болғанда;
5) істің өзге мән – жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса,
сараптаманы тағайындау және жүргізу міндетті болады.
Жаңа дәлелдемелер алу мақсатында арнайы ғылыми білімнің
пайдалануын талап ететін мәселелерді шешуде іс бойынша туындайтын
мұқтаждылық пен қажеттілік сараптама тағайындаудың нақты (фактілік) негізі
болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу органның қаулысы сараптаманы тағайындаудың
және жүргізудің заңдық негізі болып табылады.
Сараптама тағайындау қажет деп таныған тергеуші бұл туралы
қаулы шығарады, онда сараптама тағайындаудың негіздері; сараптамаға
жіберілген объектілер,олардың қай жерде және қашан, қандай жағдайда
табылғаны және алынғаны; сарапшының қаруына ұсынылған өзге материалдар;
істе қамтылған, сарапшының қорытындысы негізделуі мүмкін мәліметтер;
сарапшының алдына қойылған мәселелер; сот сараптамасы органының атауы
немесе сараптама тапсырылған аламның тегі көрсетілуге тиіс.Тергеушінің
сараптама тағайындау туралы қаулысы ол жіберілген және өз құзыретіне
жататын органдардың немесе адамдардың орындауы үшін мідетті болып табылады.
Қымыстық істі қозғау туралы шешімді сараптама жүргізбейінше
қабылдау мүмкін болмайтын жағдайда ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін
тағайындалуы мүмкін.
Істе тексеріс, тексеру актілерінің, ведомстволық инспекция
қорытындыларының, сондай- ақ мамандар іс жүргізу әрекеттері барысында
жүргізген зерттеулердің нәтижелері бойынша жасалған ресми құжаттардың болуы
дәл сол мәселелер бойынша сот сараптамасын тағайындау мүмкіндігін жоққа
шығармайды.
Сараптама ісжүргізуге қатысатын, өздерінің немесе берілетін
құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың бастамашылығы бойынша
тағайындалуы мүмкін. Өзінің немесе берілетін құқықтары мен мүдделерін
қорғайтын іс жүргізуге қатысушы тергеушіге өз пікірінше сарапшының
қорытындысы берілуге тиіс мәселелерді жазбаша түрде ұсынады, зерттеу
объектілерін көрсетеді, сондай- ақ сарапшы ретінде шақыруға болатын адамды
(адамдарды) атайды. Бұл ретте шешуге ұсынылған мәселелер қылмыстық іске
жатпайтын немесе сарапшының құзыретіне кірмейтін жағдайлардан басқасында
тергеушінің сараптама тағайындаудан бас тартуға құқығы жоқ .
Бастамашылығы бойынша сараптама тағайындалып отырған іс жүргізуге
қатысушы, сараптамалық зерттеу объектісі ретінде заттарды, құжаттарды ұсына
алады. Тергеуші дәледі қаулысы арқылы оларды мұндай объектілердің қатарына
жатқызбауға құқылы. [10, 20б].
Ұсынылған мәселелерді қарағаннан кейін тергеуші олардың қылмыстық
іске немесе сарапшының құзыретіне жатпайтындарын қабылдамайды, сарапшыдан
бас тарту үшін негіздердің бар-жоғын анықтайды, мұнан соң ҚПК-нің 242-бабы
бірінші бөлігінде көрсетілген талаптарды сақтай отырып, сараптама
тағайындау туралы қаулы шығарады.
Сараптама жүргізуге байланысты шығындарды өтеу, сондай-ақ
сарапшының еңбегіне ақы төлеу осы ҚПК-нің 21 тарауының ережелері бойынша
жүргізіледі.
Сараптама тағайындаған тергеуші сезіктіні, айыпталушыны,
жәбірленушіні, егер аталған адамдардың сараптама жүргізу кезінде қатысуы
міндетті деп танылса, оларды сарапшыға жеткізуді қамтамасыз етеді.
Азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімінің болуы сотты тиісті жағдайларда сараптама тағайындау
қажеттілігінен босатпайды.
Сот сараптаманы тараптың өтініші бойынша және өз бастамасы бойынша
тағайындайды.
Сарапшы ретінде арнайы ғылыми білімі бар іске мүдделі емес адам
шақырылуы мүмкін.
Іске қатысушы тұлғалар соттан сараптама ісін жүргізуді арнайы
қажетті ғылыми білімі бар нақты адамға тапсыру туралы сұрай алады.
Сараптама жүргізу іске қатысушылар ұсынған тұлғалардың біріне
тапсырылуы мүмкін. Соттың сараптамажүргізу тапсырылған адамды шақырту
талабы аталған адам жұмыс істейтіе ұйымның басшысы үшін міндетті.
Іске қатысушы әрбір адам сарапшының алдына қойылуы тиіс мәселелерді
сотқа қоюға құқылы. Сарапшы қорытынды беруге тиіс мәселелердің түпкілікті
шеңберін сот айқындайды, және ұсынылған мәселелерді қабылдамауды сот
дәлелдеуге міндетті. Соттың сараптама тағайындау туралы ұйғарымына шағым
жасалуы және наразылық білдіруі мүмкін.
Егер тарап сараптама жүргізуге қатысудан жалтарса немесе оны
өткізуге кедергі келтірсе (сараптамаға келмесе, сарапшыларға зерттеу үшін
қажетті материалдар бермесе, сотқа беруге мүмкіндік болмайтын немесе
қиындық келтіретін өзіне тиісті объектілерді зерттеуге мүмкіндік бермесе).
Ал істің мән-жайлары бойынша мұндай тараптың қатысуынсыз сараптама жүргізу
мүмкін болмаса,сот қай тараптың сараптамадан жалтарғанына, сондай-ақ ол
үшін оның қаншалықты маңызы барлығына қарай анықтау үшін сараптама
тағайындалған фактіні, анықталған немесе жоққа шығарылған деп тануға
құқылы.
Сараптаманың тағайындалуы туралы сот ұйғарым шығарады.
Сараптама тағайындау туралы ұйғарымда сот соттың атауын,
сараптаманы тағайындау уақытын, орнын, қаралып жатқан іс бойынша
тараптардың атауын, сараптама түрін, сараптама тағайындау негіздерін,
сарапшының алдына қойылған мәселелерді, сот сараптамасы органының атауын
немесе сараптама жүргізу тапсырылған адамның тегін, атын және әкесінің
атын, сараптама жүргізуге жіберілген объектілерді және істің өзге де
материалдарын көрсетеді. Ұйғарымда, көрінеу жалған қорытынды бергені үшін
сарапшы Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 352-бабында көзделген
қылмыстық жауаптылық туралы ескертілетіні де көрсетіледі.
3.Қосымша, қайталама, комиссиялық, кешенді сараптама тағайындаудың
процесуалдық тәртібі.
Сараптаманы сарапшы жеке не сарапшылар комиссиясы жүзеге асырады.
Комиссиялық сараптама күрделі сараптамалық зерттеулерді жүргізу
қажет болған жағдайларда тағайындалады және оны бір мамандықтағы бірнеше
сарапшы жүргізеді.
Ақыл- есінің дұрыстығы туралы мәселе бойынша сот- психиатриялық
сараптама жүргізу үшін кемінде үш сарапшы тағайындалады.
Сараптама комиссиясының мүшелері алынған нәтижелерді бірлесіп
талдайды және ортақ пікірге келгенде қорытындыға не қорытынды берудің
мүмкін еместігі туралы хабарламаға қол қояды. Сарапшылар арасында
келіспеушілік болған жағдайда олардың әрқайсысы немесе сарапшылардың бір
бөлігі жеке қорытынды береді не пікірі комиссияның басқа мүшелерінің
қорытындысымен ссәйкес келмеген сарапшы пікірін қорытындыда жеке
тұжырымдайды.
Тергеушінің комиссиялық сараптама жүргізу туралы сот саратамасы
органының басшысы үшін міндетті болып табылады. Сот сараптамасы органының
басшысы ұсынылған материалдар бойынша комиссиялық сараптама жүргізу туралы
өз бетінше шешім қабылдауға және оны жүргізуді ұйымдастыруға құқылы. [11,
12б].
Кешенді сараптама іс үшін маңызы бар жағдайларды анықтау үшін
әртүрлі білім саласының негізінде зерттеулер жүргізу қажет болған кезде
тағайындалады, және оны әртүрлі мамандықтағы сарапшылар өз құзыретінің
шегінде жүргізеді.
Кешенді сараптаманың қорытындысында әрбір сарапшының қандай
зерттеуді, қандай көлемде жүргізгені және оның қандай қорытындыға келгені
көрсетілуге тиіс. Әрбір сарапшы қорытындының осы зерттеулер мазмұндалған
бөлігіне қол қояды.
Әрбір сарапшы жүргізген зерттеулер нәтижелерінің негізнде олар
анықтау үшіе сараптама тағайындалған мән-жай туралы ортақ қорытынды
тұжырымдайды. Ортақ қорытындыны, алынған нәтижелерді бағалауға құзыреті бар
сарапшылар ғана тұжырымдап, қол қояды. Егер комиссияның немесе оның бір
бөлігінің түпкілікті қорытындысына сарапшылардың бірі анықтаған фактілер
негіз болса, онда бұл туралы қорытындыда көрсетілуге тиіс.
Сарапшылар арасында келіспеушілік болған жағдайда зерттеулердің
нәтижелері ҚПК- нің 249-бабының төртінші бөлігіне сәйкес рәсімделеді.
Сот сараптамасы органына тапсырылған кешенді сараптама жүргізуді
ұйымдастыру оның басшысына жүктеледі. Сот сараптамасы органының басшысы сол
сияқты тергеушінің қаулысына сәйкес ұсынылған материалдар бойынша, кешенді
сраптама жүргізу туралы өз бетінше шешім қабылдауға және оны жүргізуді
ұйымдастыруға құқылы.
Қосымша сараптама қорытынды толық немесе жеткілікті түрде айқын
болмаған, сондай-ақ осының алдындағы зерттеумен байланысты қосымша
мәселелерді шешу қажет болған жағдайжа тағайындалады.
Қосымша сараптаманы жүргізу сол сарапшының өзіне немесе басқа
сарапшыға тапсырылуы мүмкін.
Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткілікті түрде
негізді болмағанда не оның дұрыстығы күмәнді болған не сараптаманы
тағайындау мен жүргізудің іс жүргізу нормалары елеулі түрде бұзылған
жзағдайларда дәл осы объектілерді зерттеу және дәл сол мәселелерді шешу
үшін тағайындалады.
Қайталама сараптаманы тағайындау туралы қаулыда алдыңғы сараптаманың
нәтижелерімен келіспеудің дәлелдері келтіруге тиіс.
Қайталама сараптаманы жүргізу сарапшылар комиссиясына
тапсырылады.Алыдңғы сараптаманы жүргізген сарапшылар қайталама сарапшылар
жүргізген кезде қатысып, комиссияға түсініктемелер бере алады, бірақ олар
сараптамалық зерттеуге және қорытынды жасауға қатыспайды.
Қосымша және қайталама сараптама тапсырылған кезде сарапшыға тиіс.
Қосымша және қайталама сараптамалар ҚР ҚК 240,242,252 баптарының
ережелері сақтала отырып тағайындалады және жүргізіледі.
4. Алдын- ала тергеуде сарапшыдан жауап алу.
Қосымша зерттеу жүргізудің қажеті болмайтын жағдайда сарапшының
қолданған әдістері мен терминдерінің нақтылау қажеттігі туса, қорытындыны
түсіндіру және толықтыру үшін сарапшыдан жауап алынады. Мұнда сарапшының
тұжырымдарын растау үшін дербес дәлелдемелік маңызы бар мәселе қойылыуы
мүмкін.
Сарапшының қолына қорытынды берілгенге дейін тергеушінің одан жауап
алуына жол берілмейді. Сарапшы өзінің жауаптарын өз қолымен жазып бере
алады. Сарапшыдан жауап алу хаттамасы ҚПК-нің 203-бабының талаптарына
сәйкес жасалады.
Сараптама жүргізілген сезіктіні, айыпталушыны, жәбірленуші мен
куәгерді сарапшының қортындысымен немесе оның қорытынды берудің мүмкін
еместігі жөніндегі хабарламасымен, сондай-ақ сарапшыдан жауап алу
хататамасымен таныстыру олар туралы хаттамалар жасалатын дербес іс жүргізу
әрекеттері болып табылады.
Таныстыру хаттамасында сарапшының қорытындысмен қашан, қайда, кім және
кімнің танысқаны, қорытындыға қосымша болып табылатын қандай қосалқы
материалдардың танысуға ұсынылғаны көрсетіледі. Егер сарапшының
қорытындысымен таныстырылатын адамның өзінің түсініктемелері, ескертпелері,
наразылығы мен қарсылығы түсетін болса, олар осы хаттамада көрсетіліп, іске
қоса тіркеледі.
Осындай өтініштер қанағаттандырылатын немесе қабылданбайтын
жағдайларда тергеуші тиісті қаулы шығарып, оны өтініш беруші адамға қол
қойдыра отырып хабарлайды. [12, 18б].
Сараптама адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартқанға дейін немесе оны
сезікті немесе жәбірленуші деп танығанға дейін жүргізілетін жағдайларда да
ҚПК-нің 254-бабының аталған ережелері қолданылады.
Кәмелетке толмағандарды, дене немесе психикалық кемістіктері бар
адамдарды сарапшының қорытындысымен олардың қорғаушысының немесе заңды
өкілдерінің көзінше таныстырған жөн.
Көрсетілген адамдарды сарапшының қорытындысымен таныстырғанда оларға
зерттеу жүргізілген объектілерді, салыстыру үлгілерін, дыбыс-, бейне-, кино-
және фотоматериалдарды және басқа қомышаларды көрсеткен жөн.
ҚПК–нің 254-бабының тәртібінде сезіктіге, айыпталушыға, жәбірленушімен
куәгерге сарапшының қорытындысын көрсету ережелері сот сараптамасын
қылмыстық іс қозғағанға дейін тағайындап, жүргізетін жағдайларға
қолданылмайды. Бұл ереженің ерекшелігі мынада: қылмыстық іс қозғағанға
дейін сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің немесе куәгердің іс жүргізу
мәртебесін алған жеке адамдар болмайды.
Бұл жағдаятты ескерудің маңыздылығы мынаған байланысты: ҚПК жоғарыда
баяндалған мән-жайлармен қатар, сараптама адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тартқанға дейін немесе оны сезікті немесе жәбірленуші деп танығанға дейін
жүргізілген жағдайларда 254-баптың нұсқауларын сақтауды көздейді. Қылмыстық
сот ісін жүргізуге тартылған адамдардың мәртебесін белгілеуге байланысты
рәсімдер, әдетте, тек қозғалған қылмыстық істер бойынша жүзеге асырылады,
Алайда, бұл ережеде мынадай қайшылықтар бар:
- ҚПК-нің 69-бабының 2-бөлігіне сәйкес айыпталушы сараптама
тағайындау туралы қаулымен және сарапшының қорытындысымен танысуға құқылы;
ҚПК-нің 68-бабында сезіктіге қатысты мұндай құқық көрсетілмеген;
- ҚПК-нің 75-бабының 6-бөлігіне сәйкес жәбірленушіге сараптама
тағайындау туралы қаулымен және сарапшының қорытындысымен танысу құқығы
берілмеген;
- ҚПК-нде сезіктінің, айыпталушы мен жәбірленушінің тергеу іс-
әрекеттерінің хаттамаларымен танысу құқығын ескертуі сараптама тағайындау
мен жүргізуді қамтымайды, өйткені соңғы жағдайда хаттама емес, сарапшының
қорытындысы жасалады;
- егер адам әлі сезікті деп танылмаған болса, онда ҚПК-нің 254-бабының
3-бөлігі ережелерінің жүргізілетін істегі қандай тұлғаларға қатысты
болатыны түсініксіз болады.
2 ҚР САРАПТАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сотта сараптама тағайындау мен жүргізудің процесуалдық мәселелері
Сараптаманы алдын ала тергеу барысында қорытынды берген сарапшы
(сарапшылар) не сот тағайындаған басқа сарапшы (сарапшылар) жүргізеді.
Сотта сараптама жүргізу осы баптың талаптары ескеріле отырып, осы
Кодекстің 32-тарауында жазылған ережелер бойынша жүзеге асырылады.
Сарапшының сот отырысында төрағалық етушінің рұқсатымен сараптама
мәніне қатысты мән-жайларды зерттеуге қатысуға:жауап алынатын адамдарға
сұрақ беруге, қылмыстық істің материалдарымен танысуға, сараптама мәніне
қатысты барлық сот іс-әрекетіне қатысуға құқығы бар.
Төрағалық етуші тараптарға іс үшін мәні бар барлық мән-жайлар
анықталғаннан кейін сарапшыға жазбаша түрде сұрақ беруді ұсынады. Қойылған
сұрақтар жария етілуге және олар бойынша сот талқылауына қатысушылардың
пікірлері тыңдалуға тиіс.
Тараптар сараптамалық зерттеу объектісі ретінде заттарды, құжаттарды
ұсынуға құқылы. Оларды мұндайлардың қатарынан шығарғанда, сот дәлелді қаулы
шығаруға міндетті.
Мәселені қарап және ол бойынша тараптардың пікірін тыңдап, сот өз
қаулысымен олардың ішінен іске қатысы жоқ немесе сарапшының құзыретіне
жатпайтындарын алып тастайды, жаңа мәселелерді тұжырымждайды.
Сарапшы болып тағайындалған адамға сараптама тағайындалғаны туралы сот
қаулысының көшірмесі тапсырылады және осы Кодекстің 83-бабымен көзделген
оның құқықтары мен міндеттері түсіндіріледі. Сот тараптардың пікірлерін
тыңдап болып, тексеру жүргізу үшін қажетті уақытқа сот отырысын кейінге
қалдыруға құқылы.
Сарапшы қорытындыны жазбаша түрде береді және оны сот мәжілісінде жария
етеді, содан кейін, одан жауап алу осы Кодекстің 355-бабында көзделген
ережелер бойынша жүргізілуі мүмкін. Сарапшының қорытындысы іске тігіледі.
Сот талқылауында сараптама жүргізілген соң, осы Кодекстің 255-бабында
көзделген жағдайларда сот қосымша немесе қайта сараптама тағайындауға
құқылы.
Іс бойынша сотқа дейін іс жүргізу барысында қорытынды берген сарапшы
сотқа шақырылған жағдайда, сот қорытындыны жария еткен соң, ол тараптардың
қарсылығын туғызбаса, сараптама тағайындамауға және сарапшыдан жауап алумен
шектелуге құқылы. [13 ,10б].
Сараптама сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін, іс
материалдарын зерттеу нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы
мүмкін жағдайда тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге
адамдардың мұндай білімінің болуы, қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті
жағдайларда сарапшы тағайындау қажеттілігінен босатпайды.
Егер іс бойынша:
өлімнің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық
дәрежесін;
іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда немесе
күмән туғызғанда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің жасын;
ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүргізуде өз құқықтары мен
заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда
сезіктінің, айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін;
іс үшін маңызы бар жағдайларды дұрыс қабылдау және олар бойынша
айғақтар беру қабілетіне күмән туған жағдайда жәбірленушінің, куәнің
психикалық немесе тәнінің жай-күйін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz