Жалпы экологиялық объектіге - табиғи немесе қоршаған ортаны қорғау туралы қатынастар
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды жетілдірудің кейбір мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Қоршаған ортаны қорғаудағы экологиялық құқықтық мәселелері экологиялық
заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік
1.1 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жаупкершіліктің түсінігі
және
оныңтүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін материалдық жауапкершілік және
оныңқұрамы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзу салдарынан келтірілген
материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері
2.1 Азаматтық құқықтарды қорғау және залалдарды
өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың
тиімділігін арттыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..42
3 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар мен экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі мемлекеттік реттеуді жетілдіру мәселелері
3.1 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды жетілдірудің кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік реттеудің
Маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдағы ғылымның ұлы жетістіктерінің бірі -
технология жетістіктерін пайдалануға қол жеткізу болса, бұл бір жағынан
адамзат баласының алдындағы көптеген күрделі бетбұрыс алуына мүмкіндік
жасаса, екінші жағынан ол өзінің кері әсерін де тигізіп отыр.
Экологиялық тұрғыдан алғанда Қазақстан аумағы жағынан да, тұрғындардың
жан басына шыққанда да әлемдегі ең лас аймақ болып табылады. Демек, ел
аумағының экологиялық ластануы адамзаттың өмір сүруін тоқтататындай
жағдайға таяуда. Мемлекет басшысы Нұрсултан Назарбаевтың төрағалық етуімен
Қауіпсіздік кеңесінің кезекті отырысында күн тәртібінде республикадағы
экологиялық ахуалдың арнайы қаралуы осының айғағы[13].
Елбасымыз 2008 жылғы өз жолдауында мемлекетімізде жүргізіліп отырған
саясаттың бірқатар елеулі тұстарын нақтылап айтып, экологиялық
порблемаларды шешуде ешқашан да халықаралық ынтымақтастықтың толастамауына
басып тоқталды. Осы жағдайда тұрақты даму-адамзаттың өмір сүруінің басты
кепілі ретінде танылды[2]. Ұстанған бағытымыздың дұрыс екендігіне және оны
жүзеге асыру механизмдерін қалыптастырып жетілдіру мақсатында көптеген
нормативтік актілер күшіне еніп, кейбіреулеріне өзгерістер мен толықтырулар
енгізіліп жатыр, ал елеулі іс-шаралардың бірі 2004-2015 жылдарға арналған
Президенттің Жарлығымен мақұлданған Экологиялық қауіпсіздік
тркырымдамасы. Бұл тұжырымдамада экологиялық қауіпсіздік мәселелері және
оларды шешу жолдары, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары
мен негізгі тетіктері, экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасынан күтілетін
нәтижелері мәселелеріне арналып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің
негізінің өзінде, экологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті
екендігіне көз жеткіземіз.
Мұндай экологиялық ахуал тек қана Қазақстанда ғана емес, әлемнің
көптеген елдерінде қалыптасқан жағдай. Мұндай экологиялық тығырыққа келудің
себебі не? Бүған берілетін түсініктер аз емес: ведомстволық бюрократизм,
жетілдірілмеген заңдылық, нашар ғылыми техникалық база. Бірақ мұның барлығы
тығырықтың пайда болуының негізгі себебі емес, салдары болып табылады. Яғни
басты себеп емес.
Бүгінгі таңда ғылымның бір ағымы, қоғам талабы, адамзаттың күн көрісі
үшін табиғат байлығын пайдалануды кеңейтуді қажет деп тапса, келесі бір
ағым қоғам талабына, адамзат қажеттілігіне қарама - қарсы, яғни табиғат пен
адам арасындпғы тепе - теңдіктің сақталуы қажеттігін айтады. Демек
өндірістік дамудың зиянды жерін азайта отырып, табиғатқа ешбір залал
келтірмей, оның өзін - өзі реттеп отыру белсенділігін сақтау деген сөз[13].
Зерттеу жұмысында анықталғандай Қазақстанның бүкіл аумағының
экологиялық жағдайы өте нашар. Бұл өз кезегінде азаматтардың құқықтары мен
мүдделеріне нұсқау келтіреді. Сондықтан да бүгін қоршаған ортаны, ондағы
тіршілік иелері оның залалынан қорғаудың мәселесі өткір тұр. Соған орай
экология саласында құқықтық зерттеулерді жан - жақты жүргізу қажет.
Ата заңымыз негізінде азаматтардың қолайлы қоршаған ортада өмір сүру
құқығы танылған. Қоршаған ортаның қолайсыздығынан келтірілген залалдың
орнын толтыру құқығы да негізделген. Бірақ бұл өте күрделі теориялық та
практикалық та маңызы зор мәселе.
Тақырыптың Зерттелу деңгейі. Осы күрделі мәселені шешуде көптеген
ғылымдардың атсалысуы қажет етеді. Соның ішінде құқық ғылымының рөлі зор.
Құқық - бұл саладағы туындаған қоғамдық қатынастарды реттеп, олардың дамуын
қамтамасыз етеді.
Автор Қазақстандағы экологиялық мәселелерді шешу үшін қолданылатын
заңдарға талдау жасап, қоршаған ортаны экологиялық ластанудан қорғауға
байланысты, қүзіретті органдар қабылданған нормативтік актілерді
қарастырады. Дипломдық жұмыста қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселелерінің ұғымы және оның түрлері, қоршаған ортаны қорғау туралы
заңдарды бұзу салдарынан келтірілген зиян, экологиялық зиянды өтеуді
құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін артыру мәселелері кеңінен
ашылып, оның негізгі айырымдылық белгілері көрсетіледі.
Нормативтік актілердің мазмұндарына, құрылымы мен мәніне, жүйесіне талдау
жасалып, олардың тиімділігін арттырудың бағыттарын айқындаған.
Егер Конституциялық принципті, яғни азаматтардың денсаулығын сақтауға
құқылы екендігін (29 бап. 1 б), мемлекет адамның өмір сүруі мен
денсаулығына қолайлы айналадағы ортаның қорғауды мақсат етіп қоятындығын
(31бап.1б), мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары (1бап.1б) екендігін, және басқа да заңдық
принциптерді, соның ішінде мәселен, Қоршаған ортаны қорғау туралы заңда
көрсетілгендей, адамның өмірі мен денсаулығын қорғау басымдығы, халықтың
өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау мен қалпына
келтіру екендігін ескерсек, мұндағы барлық нормалардан нақты азаматтардың
қолайлы қоршаған ортаға ие болу құқықтарының танылуын және оның сақталуын
мемлекеттік кепілдігі берілетіндігін көре алмаймыз. Сондықтан қолайлы
қоршаған ортаға ие болу және экологиялық залалдарды өтеу құқығы
конституциялық сипатта болуы қажет.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы сонда,
жұмыстағы идеялар, қорытынды мен ұсыныстар қоршаған ортаны қорғаудың
құқықтық мәселелерінің құқықтық негіздерін одан әрі ғылыми зерттеуге негіз
болады, оның теориялық қорын кеңейтеді. Бұл қоршаған ортаны ластанудан
қорғауға, одан келген материалдық залалды өтеуге, сауықтыруға байланысты
мәселелерді шешу барысында негізгі материалдар бола алады. Алынған
нәтижелер ұйымдастырушылық құрылымдар мен нормативтік қорды жетілдіру
мәселесін шешу барысында тиісті органдардың пайдалануына болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімін құрайтын 73
беттен тұрады.
1 Қоршаған ортаны қорғаудағы экологиялық құқықтық мәселелері
экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік
1.1 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жаупкершіліктің түсінігі және
оның түрлері
Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін
айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие
болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен
байланысты. Соңғы кездері қоғамдақ экологиялық қатынастарға қол сұғудың
әлеуметтік заңдылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол
келтірілген зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып
отыр. Кей жағдайларда оның жағымсыз салдары ұзақ уақыттан кейін және мүлден
өзге аумақта пайда болуы ықтимал. Бұл оның шекарамен теңдесетін табиғатын
танытады.
Сонымен бірге, экологиялық құқық теориясында экологиялық зиян ұғымын
зерттеуге көп мән берілмеуде.
Экологиялық құқық бұзушылық және экологиялық зиян ұғымдарын
теориялық тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80 - ші жылдардың басында
белгілі ғылым С.Б.Байсалов назар аударған. Қазақстандық құқықтық әдебиетте
экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген
зерттеулер шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір аспектілері өз
шешімін тапты. Сонымен бірге, экологиялық зиян ұғымының жалпы жұршылыққа
танылған бірыңғай анықтамасы әзірше жоқ.
Экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан келтірілген зиянның ұғымы туралы
мәселе тиісті құқық бұзушылық объектісі ұғымымен тығыз байланыста
қарастырылады, себебі заңсыз әрекеттердің салдарынан нақ осы экологиялық
ортаның өзіне зиян келтіргендіктен ол жалпы құқық бұзушылық объектісіне
айналады.
Заң әдебиетінде заңсыз құқық бұзушылық болмайды деп әділ айтылып жүр,
қандай да болмасын құқық бұзушылық зиян әкеледі, себебі қоғамдық қатынастар
қол сұғу объектісі болып табылады.
Осыған орай, экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымы жөніндегі
ғалымдардың көзқарасы қысқаша қарастырып, зерделеген жөн. Кейбіреу
экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық және материалдық
емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан, тозу және күйреуден
қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай - ақ жалпы қоршаған
ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның денсаулығы мен
материалдық құндылықтарды не қоршаған ортаның сапасын, басқалары - құқық
қорғау мүддесін алып жүр. Кейбір ғалымдар заң тұрғысынан маңызды әлеуметтік
қатынастар мен оларды реттейтін құқықтық нормалардың ажырамас байланысы
туралы тұжырымға негіздеп, құқық бұзушылық объектісінің құрамына табиғатты
қорғау және табиғи ресурстар саласындағы нормаларын және олар реттейтін
қоғамдық қатынастарды енгізіп отыр[5].
Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғалымындағы осы құқықтық санат
бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық
сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып
отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, Қазақстандық ғалымдардың Правовое обеспечение рационального
природоползования атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі
адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым - қатынасты
қолдауға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді
пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе
жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын
шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасқан қоғамдық қатынастар,
сондай - ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде
қалыптасқан қатынастар ретінде берілген. Осы соңғы көзқарасты қолдай
отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және саяси - әлеуметтік жағдайлар бұл
ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік экологиялық құқықтарды (оның ішінде
табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды) қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдақ
қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи
ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты
пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортанға зиянды
әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды
және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан
тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамындағы бойынша қоғамдық
қатынастардың жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып
табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер алуы
мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экологиялық құқық саласындағы мамандар экологиялық құқық нормалармен
тыйым салынған әрекеттер жасалған кеде экологиялық қатынастарға зиян,
әдеттегідей, сол қатынастардың нысанына әсер ету арқылы жүзеге асырылады
деп есептеледі. Осыған байланысты эколоиялық құқық бұзушылықтың объектісі
мен нысанасының арақатынасын анықтау қажеттілігі туады.
Қоғамдық қатынастарға себеп болған құбылыстар сол қатынастардың
нысанасы болып табылады және оның субъектілерінің танымдық және практикалық
қызметі жүзеге асырылады. Экологиялық қатынастар нысанасы әрқашанда
материалдық нысанан екені белгілі, себебі қоршаған орта мен оның құрамы
материалдық қабаттан тұрады[14].
Экологиялық құқық бұзушылық объектісі мен нысанасының айырмашылығы
мынада: заң материалдық дүниенің заттарын емес, қоғамдық қатынастардың
әлементтері ретінде заттарды (мүлікті) қорғайды, және оларға қол сұғу
тиісті қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады. Сондықтан біз
қоршаған ортаны және оның құрамын экологиялық құқық бұзушылық объектісі
ретінде қарастыратын авторлармен келісе алмаймыз.
Демек, жалпы табиғат объектілері мен қоршаған орта материалдық, басқаша
айтқанда, заттай объектілері болып табылады. Олар арқылы экологиялық құқық
қатынастары қарым қатынастарын белгілі бір қырлары мен қасиеттері танылады.
Құқықтық қорғауға алынған табиғи объектілердің шеңбері Қоршаған ортаны
қорғау туралы ҚР Заңның 1-бабында белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа,
су, жер, оның қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер, сондай -ақ климат жатады.
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті
түрде мынадай белгілері:
1) табиғи жаратылысы
2) экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз
әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекетер қатарына жатқызу үшін ол
жасаған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи
байланыста болуы тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды,
зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға
жатқызуға болмайды[6].
Жоғарыда айтылғандардың маңыздылығына қарамастан, осы санатпен
байланысты мәселелер салдарынан келтірілген зиян және экологиялық зиян
ұғымдарының ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен
қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық
тәртіпке келтірілген зиян. Демек, экологиялық құқық бұзушылық жасау барлық
жағдайда жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке зиян келтіреді, ал оны біз
экологиялық құқық нормаларымен бекітілетін және реттелетін қоғамдық
қатынастардың ұйымдастырылуы деп түсінеміз.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық бұзылып, құқық
бұзушылықтың нысаны - нақты мүліктік және мүліктік емес игіліктердің маңызы
төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі тұрі көрсетілген - заң -
әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты (субъективтік құқықты бұзу
мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса да,
заң -әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар
аударылады.
Сонымен, заңға қарсы әрекет салдары ретінде экологиялық - құқықтық
нормалармен қорғалатын қоғамдақ қатынастарды бұзушылық экологиялық құқық
бұзушылық объектісіне келтірілген зиянның әлеуметтік сиаптын ашып
көрсетеді. Сондықтан - ақ, экологиялық құқық бұзушылық нысанасына тікелей
жағымсыз әсер еткен жағдайда, мұндай әрекеттер өзінің физикалық сипаты
бойынша материалдық болып, заттай объектілерді бұзу немесе жою арқылы
танылады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: кез
келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ортаға оның
сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы
келтілген зиянды былай топтастыруға болады;
1) жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң
-әлеуметтік мағынадағы зиян)
2) қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін
азайту арқылы келтірілген нақты зиян.
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің
құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды
бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды
кесу және т.б. қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе - теңдікті
сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи
ресурстардың меншік иесі - мемлекеттек немесе жекеклеген табиғи
пайдаланушыға мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортанға келтірілген
жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей
-тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына
келтірілген болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау
нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен
айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек. Заң әдебиеттерінде
қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып жүр. Кейде қоршаған
ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам мен оның мекендеген
ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және тұрақты түрде алмасуы
қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында жетілдірілген және өзгерген
табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп түсіндеріледі. Кейбір авторлар
қоршаған ортаның сапасы биологиялық, химиялық және өзге де қасиеттермен
белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері оны - табиғи ортаның нормативтік
жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан қамтамасыз етілген, адам мен
қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың биологиялық, экономикалық және
әлеуметтік - мэдени талаптарын қанағаттандырылатын жиынтығы деп нақтылай
түседі[9].
Біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің
жиынтығымен сипатталады.
1. Биологиялық тұрғыда алып қарағанда, қоршаған ортаның адамның
өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы күйі оның сапасының өлшемі болып
табылады. Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара байланысы мен өзара
шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи ортасымен өзара
әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - демалу, шөл басу, тамақтану
сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке әлементтері
тікелей қанағаттандырады. Ал, бұл қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан
тазалық (ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді.
2. Табиғи байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі
экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан
адамның минералды ресурстарды, өсімдіктер мен жануарлар өнімдердің
пайдаланбауы мүмкін емес, ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының
азаюына әкеп соқтырады. Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе -
теңдіктің, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін.
Алайда жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің
табиғи жолдарын ескере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде пайдалану
немесе жаңартылмайтын табиғи ресурстарды түғынудың әлеуметтік және
экономикалық тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе - теңдіктің
бұзылуына шектеу болар еді.
Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы адамзаттың даму
барысында көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін өнеркәсіп, ауыл
шаруашылық, энергетика, өлік т.б. қанағаттандыруды қамтамасыз етуге тиіс.
Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің экономикалық көрсеткіштері оның
ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресрстарының
өндірушілік қабілеті.
3. Әлеуметтік тұрғыда алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы дамуның
эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі
тиіс, себебі табиғатпен қарым - қатынас барысында адам өзінің физиологиялық
және материалдық қана емес, сонымен бірге аухани
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұдан орайда қоршаған ортаның сапасы
алуан - түрлілік және эстетикалық байлық сиақты өлшемдерге жауап беруі
қажет.
4. Құрылымдық функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта
экологиялық орнықтылық (экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи
экологиялық байланыстардың сақтауы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
1) қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы) ;
2) табиғи ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи
ресурстардың өндірушілік қабілеті;
3) экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың
сақталуы жатады.
4) Бұл қоршаған орта келтірілген зиянның құрылымына не әлеуметтік
–мәдени, не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді.
Сондай - ақ олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе -тендіктің
жоғалуына әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдылық -
функционалдық бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің
деңгейіне байланысты.
Бұл орайда, жоғарыда аталған аспектірлердің кез келгені жалпы қоғам
үшін және жекелеген табиғат пайдаланушы үшін міндетті түрде жағымсыз
материалдық салдарға әкеп соқтыратынын атап көрсеткен жөн, ал ол табиғи
объектілерді қайта өңдеуге және жақсартуға бұрын жұмсалған қаражаттарды,
көзделген табысты жоғалтуға, оны қалпына келтіру үшін шығындануғат мәжбүр
етеді. Сондықтан біз А.Хаджиевтің экологиялық зиян келтірген кезде оның
міндетті түрде жағымсыз экономикалық салдардың ере жүретіні туралы пікірін
толық қуаттаймыз. Алайда, біз оның табиғатқа келтірілген экономикалық
зиянның экологиялық зардаптар келтіре алмайтыны туралы тұжырымына келісе
алмаймыз[10].
Мысалы, аулауға рұхсат етілген жануарлар, құхтар, балықтардың табиғи
ортасында оларды заңсыз аулаудың салдарынан келтірелген зиянның экологиялық
өлшемдері жоқ. Мұндай әрекеттердің заңсыздығы тиісті рұхсат қағаздарының
болмауында, сондықтан бұл жерде жағымсыз экологиялық салдардың пайда болуы
туралы айтуға ешқандай негіз жоқ. Б.Г.Розовский айтқандай, ірі аталған
броконьерлік оқ болашақта биосферанаң өзгеруіне әкеп соғалды десек,
шындыққа қарсы шығамыз.
Сондықтан табиғи ресурстар санының азаюына әкеп соқтырған (отауға және
сатуға арналған орман алқаптарының жойылуы, т.с.с.) нақты зиян олардың
жүдеуіне немесе өзге жағымсыз экологиялық салдарға әкеледі деуге болмайды.
Мұндайда мемлекетке немесе табиғат пайдаланушыға келтірілген мүліктік зиян
туралы айтқан жөн.
Бұл көзқарасты Д.Л.Байдельдинов те қолдайды. Ол табиғатқа келтірілген
зиянды екі дербес: экономикалық және эколгиялық зиянға ұсынады.
Экономикалық зиян табиғит пайдаланушылардың мүліктік мүддесін қозғайды
және заттандыруға келеді. Мұндай зиянның орнын толтыру жалпы азаматтық
-құқықтық жауапкершілік негіздер бойынша жүргізіледі. Эколгиялық зиян
табиғаттың хал - ахуалын қозғайды ... . Экологиялық зиянның салдарын жою
үшін ақшалай төлемдер емес, табиғи объектіні бастапқа қалпына келтіру
жөніндегі жұмыстар жүргізілуі қажет
Сонымен, экологиялық зиян деп қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды
бұзудың нәтижесінде қоршаған ортаның жай - күйі сапасының нашарлауын немесе
жағымсыз экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын,
сондай - ақ осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және
материалдық емес игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының
азаюын ұғынған жөн.
Қоршаған ортаның қандай да болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер
оның жалпы жай - күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян
келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектілерге
келтірілген зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшіліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың
барлығы ортақ.
Біріншіден, жағымсыз антропагендік әсер көбіне нақты табиғи объектіне
тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге
немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған
объектінің барлық табиғи жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына
әкеп соқтырады.
Табиғи - ғылыми тұрғыда табиғи орта қолдан өзгертілген кез келген
жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйеледі жоюға бағытталған,
бір - біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған ортаға әлементтерінің өзара байланысына және өзара
тәуелділігіне негізделген зиянды салдар тізбекщісінің туындау мүмкіндігі
-экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың
көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі - оны
экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер
салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми
-техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз
өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар.
Олар туралы төменде айтылады. Экологиялық зиянның пайда болу нысандары
алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар
арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің
ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық
жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның
компонентері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи
объектілері және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы,
жойылуы) арқылы байқалады[11]. Сонымен, экологиялық зиянның негізгі түріне:
табиғи ресурстарды ластау тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық
ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластау Қоршаған ортаны қорғау туралы ҚР заңында
қоршаған ортаға ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық заттардың,
өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай - ақ қоршаан ортаға шудың,
тербелестің, магнитті өрістердің және өзге зиянды фиизкалық ықпалдардың
әсері деп белгіленеді.
Қорашған ортаны ластаудың негізгі түрлері - физикалық, химиялық,
биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық
- энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу, электомангитті
ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау - температураның табиғи деңгейде кезен - кезенімен
немесе ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға әкеп
соқтыру мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде мекндердегі
табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау - көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар
жұмысының нәтижесінде және т.б. себептермен табиғи шу деңгейінде асу және
шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электомагниттік қасиеттерінің
(әлектр, радио, ТД жүйелерінен және т.б.) өзгеру нәтижесінде туындайды.
Электрмагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды туғыза
отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық және
молекулярлық биологиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі - ластау көзінен
қауіпті ара қашықтық белгілеу қажет. Электомагниттік толқындар көбіне
ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп,
шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы әлементтер мен заттардың
табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл
ретте радиоактивті ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей
қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай - ақ изитоптарды
өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолджанылмайтын радиоактивтік
заттар - радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға
сондай - ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын
игерген және әрі қарай қолдануға келмейтін атериалдар, бұйымдар, құрал -
жабдықтар немесе зақымдалған радионуклид көздері жатады.
Фиизикалық жай - күйі бойынша радиоактивтік қалдықтар шаң - гез тектес,
сұйық және қатты, ал белсенділігі бойынша баяу, орташа және жоғары
белсенділерге бөлінеді. Шаң - газ тастандылары радиоактивтік аәрозольдардан
тазалау шаң ұстағыштардың барлық түрлерін қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Баяу және орта белсенді суларды радионуклидтерден тазалау үшін әр түрлі
тәсілдер қолданылады (буындыру, ион алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.).
Радиоактивтік қалдықтар арнайы полигондарда мұқият көмілуге тиіс[6].
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған отрада жоқ немесе оның табиғи
құрамын қалпынан арттырып өзгертетін улы заттардың оған енуі нәтижесінде
қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі. Құрамында қоршаған
ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде, қолма - қол немесе
келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды немесе қоспалары бар
органикалық немесе органикалық емес химиялық зат, қоспа немесе өнім улы зат
болып табылады.
Мысалы, мұнда өңдеу барысында жанар май жағылған кезде қоршаған ортаға
құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера, көміртегі бар газдар
шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан
қысымының түсуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық
ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің
өзгеруіне әкеледі.
Биологиялық ластау аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының (биомассаның) табиғи қалыптан
артып, көбиюі, сондай - ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда
болуы туралы айтылуда. Биологиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам
-шөптердің, жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді.
Жоғарыда айтылған биологиялық объектілердің кейбірінің жұқпалы ауруларға
шалдықтыратыны қосымша қауіп төндіреді. Қоршаған ортаға зиянды биологиялық
әсердің өзге де салалары пайда болуы мүмкін: кей жануарлар өрісінің көбиюі
жемшөп қорының тозуына, ал ақыр соңында - жерлердің шөлге айналуына әкеп
соқтыруы мүмкін. Сондықтан да, Жануарлар дүниесін қорғау, өсімдіктердің
молайту және пайдалану туралы ҚР Заңында жануарларды жаңа мекендеу
орындарына көшіру, фауна үшін жануарлардың жаңа түрлерін жерсендіру,
жануарларды қайта жерсендіру және будандастыру, Қазақстанға енгізу және
одан тыс шығару тек ғылыми - зерттеу институттарының тиісті қорытндылары
ескеріле отырып, рұхсат алу тәртібі бойынша жүргізіледі. Биотехнология мен
тек инженериясының дамуы - агрессивті микроорганизмдердің қоршаған ортаға
келіп түсу мүмкіндігі де жаңа экологиялық қауіп төндіруде.
Табиғи ресурстардың жекелеген түріне қатысты олардың ластануы ұғымы
арнайы құқықтық - нормативтік актілерде жан - жақты берілген. Мысалы,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 16 маусымдағы N 976 Ластанған
және бұзылған жерлерді алу, қорғау және пайдалану тәртібі туралы қағиданы
бекіту туралы қаулысы бойынша антропогендік қызмет нәтижесінде қалыптық
деңгейден асатын және жердің қор экономикалық және санитарлық - гигиеналық
құндылығын төмендететін, ауылшаруашылық өнімнің, қоршаған отраның өзге
объектілерінің сапасын, халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен
организмдердің жерде жиналуын - жерді ластау деп ұғыну қажет. Жерді
ластаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- Физикалық (радиоактивтік) ластау - жерлердің радионуклидтермен, оның
ішінде пайдалы қазбаларды алу және өңдеу, ядролық жарылыс, Ядролық
қондырғыштардың жұмясы, иондық сәуле көздерін, радиоактивті заттарды сақтау
және көму орындарын пайдалану, ядролық радиациялық апаттар, сондай
- ақ радиоактивті заттармен байланысты өзге де қызмет нәтижесінде
ластануы;
- Химиялық ластау - өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық және өзге
де адам қызметінің ықпалымен топырақтың құнарлылығы мен сапасының
төмендеуіне әкеп соқтыратын, топырақтың химиялық құрамының өзгеруі;
- Биологиялық ластау - жерлердің бактериологиялық, гельминтологиялық,
энтомологиялық және арамшөп - карантиндік ластануы;
- Шаруашылық - тұрмыстық ластау - жерлердің өндірістік қалдықтарымен
және ағынды сулармен ластануы.
Суды коммуналдық, өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, балықшаруашылық және
басқа да мақсаттарда пайдалануы мүмкін болмаған жағдайда оны судың ластануы
деп түсіну керек, ал нәтижесінде су объектісінің гидрологиялық күйін
нашарлататын және суды пайдалануға кедергі жасайтын өндірістік және
тұрмыстық қатты қалдықтарды суға тастау - суды қоқыстандыру болып табылады
(ҚР Су кодексінің 100 - бабы).
Сонымен, шарушылық қызмет барысында қоршаған орта міндетті түрде
ластанады. Сонымен бірге, ҚР Жоғарғы сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы N
16 қаулысының 9 - тармағында кез келген ластанудың емес, қоршаған орта
сапасының белгіленген нормативтерінен асатынластанудың (нормативтен тыс
ластау) заңды мәні болады деп түсіндіріледі.
Қоршаған ортаны нормативтен тыс ластау ұғымы Экология және биоресурстар
министрлігі 1995 жылы 21 маусымында бекіткен табиғи қорғау заңдарын бұза
отырып қоршаған ортаға келтірілген залалдың мөлшерін анықтаудың уақытша
тәртібінде берілген. Осыған сәйкес мемлекеттік аспаптық бақылау талдау мен
есеп айыру әдістемесі барысында анықталған шығарындылар мен тастандылардың
белгіленген лимидтерден артықтығынан және ластандырғыш заттарды орналастыру
табиғи ортаның нормативтен тыс ластануына әкеп соқтырады.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсерлердің шектеулі өлшемдерін
анықтау, сондай - ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық,
физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін
экологиялық нормалар жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін
белгілеу жүйесі қолданылуда.
Қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделері арасындағы шын мәнінде
қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер қоршаған ортаның сапалы күйін
мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге арналған.
Экологиялық нормативтердің ерекшелігі - олар өз мәнісі бойынша
техникалық нормалар бола тұра, өздері бекітілген кезден бастап күшіне
енеді. Экологиялық нормативтер заң шығарушылық деңгейде бекітілген заң
актілерімен тиянақталады.
Сонымен бірге, оларды жасау мен бекітудің рәсімі заң бойынша
бекітілмегендіктен, кейбір нормативтердің заңды күші жөнінде сұрақтар
туындайды. Мысалы, Мұнай өнімдер МАҚ - ның бұйрығымен бекітілген
Стационарлық, контейнерлік және жылжымалы жанармай станцияларын қолдану
ережелерінің 11.3. тармағында белгіленген жанармай станцияларының жұмыс
аумағында зиянды заттардың шоғырлануы нормативтері.
Әсіресе нормаландыру принципін атмосфералық ауаның қорғау жөніндегі
қатынастарды реттеу кезінде қолданудың маңызы зор. Себебі, ауаның ластануын
бір ғана тәсілмен - нормативтердің қолдану арқылы анықтауға болады. Демек,
бұл ауаны қолғаудың жалғыз құралы.
Айта кететін жай. Қазіргі қоршаған ортаның сапасын нормалау жүйесі
мінсіз емес. Оның басты кемшіліктері - ластайтын заттар әрекеттестігінің
қолданысын (кумулятивтік) ескермейді, адамдар жасаған және қолданып жатқан
ластайтын заттарға (мысалы. Ауаны жоғары молекулярлық биополимерлермен
ластау) қатысты нормативтер жоқ.
Сонымен бірге, нормаландыру жүйесінің шартты болуына қарамастан,
бүгінгі күні қоршаған ортаның ластану фактісі туралы айту үшін ол жалғыз
мүмкіндік болып табылып отыр.
Табиғи ресурстарды жою, олардың қалпына келтірілуі мүмкін емес, әлде
арнайы жұмыстарды талап ететін (жердің өңделуін, орманның көшеттелуін, түбі
тазартылатын және басқа да жұмыстар), оның ерекше шаруашылық, тауарлық,
ландшафтты - дем алатын орнын және эко - жүйелік (су реттеу, топырақ
қорғау, климат жасау және басқа) құндылығын толық жолалту деп саналады.
Мысалы, механикалық әсердің кейбір түрлері (арық қазу, ауыр көліктердің
жүруі және т.б.) топырақтың құнарлы қабатын бұзуға немесе толық бұлдіруге
әкеліп соқтыруы мүмкін.Табиғи ресурстардың зақымдануы деп саналатын,
олармен ішінара, олардың ерекше құндылығы,оны қалыпқа келтіруге рұхсат
етілген жұмыстарын тездеп жүргізуде жіберілетін, әлде табиғат ресурстардың
өздігінен қалпына келу әрекеті.
Жер туралы заңнанмада жерді зақымдаудың ерекше тәсілдері ретінде оларды
тиімсіз пайдалану көрсетіледі. Тиімсіз пайдалану деп - жағымдыалу
мақсаттарын орындамай (топырақ құнарлылығының нашарлауына әкеліп соқтыратын
ауыл шарушылық өндірісінің тиіссіз технологияларын пайдалану т.с.с), сондай
- ақ жерді су және жел әрозиясынан, селден, сазданудан, қайта сорланудан,
кебуден, тығыздалудан қорғау жөніндегі талаптарды орындамай шаруашылық
жүргізуді түсіну қажет.
Экологиялық тепе - теңдік пен табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы
-экологиялқ зиянның ең ауыр түрі болып табылады.
Экологияда зат - энергетикалық әрекеттестіктер негізінде біріккен тіт
организмдар мен олардың мекендейтін ортасы жиынтығын экологиялық жүйе деп
түсінеді.
Экологтар мұны микроэко жүйеге (мысалы, шіріген ағаш), Мезоэко жүйеге
(орман, тоғай) және макроэко жүйеге бөлінеді. Биосфера -ғалымдық
экологиялық жүйе болып табылады.
Экологиялық тепе теңдік дегеніміз - осы жүйенің бүтіндігі мен ұзақ және
тұрақты өмір сүруін қамтамасыз ететін құрамдарының белгілі бір сан және
сапа қатынасымен сипатталатын экологиялық жүйенің жай - күйі.
Экологиялық тұрақты деп экологиялық жүйенің сыртқы және ішкі (оның
ішінде антропогендік) факторлар әсеріне қарамастан, өз құрылымын және
функционалдық ерекшеліктерін сақтауға қабілетін ұғыну керек.
Экологиялық тепе - теңдіктің және экологиялық жүйелердің бұзылуы
қоршаған ортадағы жағымсыз өзгерістердің ең тұрақтысы, оны жою мүмкін емес
не ол үшін көп жылдар қажет.
Міне, экологиялық негізгі түрлерінің жалпы сипаттамасы осындай. Оның
ерекшеліктерінің экологиялық құқық бұзушылық әрекеттерді дәрежелеуге маңызы
зор.
Медоко - демографиялық көрсеткіштер арқылы көрінетін халық денсаулығы
күйінің деңгейі - кез келген елдің дамуының және жетілгендігінің деңгейін
білдіреді.
Ресми мәліметтер бойынша Қазақстанда 1998 жылы 1992 жылымен
салыстырғанда туу қабілеттінің көрсеткіштері 28,6 пайызға төмендеп, өлім
көрсеткіштері 1,2 есеге көтерілген. Оысмен бірге табиғи өсімкөосеткіштері
де 2,7 есеге төмендеген. Дертке шалдығудың жалпы деңгейі 79,4 пайыз, ал
балалар арасында 82,9 пайыз құраған.
Қазақстан халқы денсаулығының нашарлауына, аурулар мен өлімнің артуына,
орташа өмір ұзақтығының қысқаруына негіз болып отырған факторлардың бірі -
ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері.
Медико - гигиеналық зерттеулердің дәлелдері бойынша аурудың 80
пайызынан және халық арасындағы өлімнің 20 пайызына себеп болып отырған
қоршаған ортаның экологиялық қолайсыздығы.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаның ластауы - ең көкейкесті мәселе болып
отыр. Халық денсаулығы мемлекеттік бағдарламасына мынандай ақпарат бар:
-тек негізгі өндіріс көздері Қазақстанның ауа бассейініне жыл сайын 6 млн.
Тонн ластайтын заттар тастауда;
- шаруашылық қызметінің нәтижесінде барлық өзендер мен су
объектілерінің гидрохимиялық, гидробиологиялық, санитарлық тәртібі қатты
өзгерген; -топырақтағы металдың шоғырлануы жол беруге болатын деңгейден 10
есе асқан техногендік аймақтар құралуда;
-радиактивтік қалдықтар оларды көму үшін жағдайдың жоқтығынан жиналуда,
сәуле шығарушы көздерді ұрлау, жоғалту және бағыты бойынша пайдаланбау
салдарынан радиациялық апаттардың саны өсуде;
- қоршаған орта объектілері күйінің нашарлауы тамақ өнімдері сапасының
нашарлауына әкеп соқтырады, халықтың дені тиімсіз және жеткіліксіз
тамақтануда;
- ауыз судың микробиологиялық және химиялық ластануы өсуде, су арқылы
келетін жұқпалы аурулардың деңгейі жоғары.
Денсаулыққа келтірілген экогенді зиянды өтеу - заң тұрғысынан алып
қарағанда күрделі мәселе. Заңгерлердің көбі мұның себебін сондай зиянның
туындау және пайда болу ерекшелігінде деп тануда. Туындау көзі бойынша ол
экологиялық, ал пайда болу сипаттамасы бойынша - антропологиялық (адамға
қатысты) болып табылады. Сондықтан оны өтеу азаматтық заңдардың денсаулыққа
дегеніміз - толық физикалық, психикалық және әлеуметтік қолайлы жағдайдың
объективті күйі және оны субъективті сезіну. Қоршаған орта сапасының
нашарлауы адам организімінің бейімделу мүмкіндіктерін төмендетіп, оның
салдарынан денсаулық бұзыла бастайды. Ластанған қоршаған ортаның жағымсыз
әсері бар аурулардың ағымын жеделдетуге және оның пайда болуына тікелей
себеп бола алады.
Мысалы, кез келген қолдан жасалған дыбыстардың нәтижесінде адамның тез
шаршап қалуына,ақыл - ой белсенділігінің бәсендеуіне еңбек өнімділігінің
төмендеуіне, діне және жүйке ауруларына әкеп соқтыратын үш арқылы ластау
деп қарастыруға болады. Шу деңгейі 110 ДБ - дан жоғары болған жағдайда ол
Шудан мас болуға , одан соң есту қабілетін жоғалтуға әкеп соқтыру мүмкін.
Шуға бейімделу мүмкін емес.
Мұнай өңдеу және жанармай жағу барысында пайда болатын газдар құрамында
азот оксидтері (жартылай оксдтер, оксидтер, азот внгидридтері, диоксид,
тетраоксид және азоттық ангидридтер) болады. Барлық азот оксидтері
физиологиялық тұрғыдан өте белсенді. Азоттың жартылай оксидтері оттегімен
араласқан кезде элсіз есірткінің дәрежесіне жетеді, ал одан жоғары деңгейде
шоғырланған кезде қабындарып тұншықтыруға әкеп соғады. Азот оксиді орталық
жүйке жүйесіне әсер етеді, көп мөлшерде оксигемоглабинді метогемоглабинге
айналдырады. Азот диокситтері мен тетраокситері өкпені кей жағдайларда
оларды ісіндріп, қан қысымын төмендетуі мүмкін. Атмосферадағы азот
оксидтері бұған қоса созылмалы аурулардың асқынуына ықпал етеді[8].
Қоршаған ортаның ауыр металдармен, фтормен және бензапиреннің
қоспаларымен ластануы дем алу органдары, бауыр құық ауруларына жол ашады.
Құрамына бром, бор, магний жоғары хлорид - натрий суларын ұзақ
пайдалану жүрек - қан тамырлары жүйесінің ауруларына негіз болады.
Қоршаған ортаны улы заттармен ластау нәтижесінде адам денсаулығы үшін
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімде де салдар пайда болуы мүмкін.
Ластанған қоршаған орта адамға не тікелей не биологиялық буын арқылы
әсер етеді:
Сонымен, ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері адамның
денсаулығына зиян келтіретін экогендік зиянның тікелей көзі болып табылады.
Сонымен бірге, қоршаған ортаның ластануы табиғи және антропогендік
фактордың бірігіп әсер ету нәтижесінде жүзеге асады.
Табиғи ластау деп табиғи жаратылысы бар ластайтын заттардың, мысалы,
ғарыш бөлшектерінің, жанартау күлінің, өсімдіктер шаңының,
теңіз тұздарының, орман әрті түтінінің қоршаған ортаға келіп түсуін түсіну
қажет. Антропогендіңк ластау адамның шаруашылық қызметінің әсерімен, соның
ішінде табиғи ластаудың құрамы мен қарқынына тікелей немесе жанама әсер
арқылы мысалы гидроқұрылыс нәтижесінде қалыптасады. Егер табиғи ластау
белгілі себептермен құқықтық реттеуге жатпайтын болса, антропогендік ластау
ғалымдардың берік назарында болып отыр. Теориялық тұрғыдан ластау көзі мен
зиян келтіру көзі ұғымын ажырата білу керек. Мысалы, ластайтын
заттарды шығаратын шаруашылық объект антропогендік ластаудың көзі
болып табылады.
Өндірісітік объектілерге апат салдарынан ластайтын заттардың қоршаған
ортаға шығарылуына әкеп соқтыратын табиғаттың зілзала күштері де
антропогендік зиян көздері болып табылады.
Сонымен, денсаулыққа келтірілген зиянның қалыптасуы барысын былайша
сызуға болады:
Осы сызбада анық көрсетілгендей, жанама түрде тиетін зиянның механизмі
экологиялық құқық бұзушылық арықыл, денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу
туралы істерді қараған кезде оларды дэлелдеуді қиындатады (бұл туралы осы
еңбекті үшінші тарауында айтылады).
Сонымен бірге, дастанған қоршаған ортаның жағымсыз әсерінің өзге де
қоғамдық маңызы бар. Айталық, оны демографиялық салаға қатысы: халық
өсімінің бэсеңдеуі, адамның өмір жасының қысқаруы, тумысынан кемтар
адмдардың көбейуі. Сондықтан денсаулыққа келтірілген экогендік зиянды екі
аспект тұрғысынан қарауға болады: біріншіден, ол адамға келтірілген (жеке)
зиян, екіншіден, қоғамға келтірілген (қоғамдық) зиян. Жеке жәбірленуші
келтірген зиян оның материалдық және материалдық емес шығындарының
жиынтығымен анықталады. Ал халық арасындағы аурулардан қоғамға келтірілетін
зиян ұлттық табыстың төменденуі, денсаулық сақтау органдарының
жәбірленушілерді емдеуге жұмсайтын қосымша шығындары, санитарлық
эпидемиологиялық қызметтердің гигиеналық және алдын алу шараларын жүргізуге
шығындары арқылы байқалады.
Денсаулыққа келтірілген экогендік зиянның тағы бір пайда болу нысаны
-моральдық зиян, атап айтқанда экологиялық қолайсыз аумақтан мәжбүрлеп
көшумен, кәсібін ауыстыру, бала туу мүмкіндігінен айырылу немесе ауру бала
табу қаупімен байланысты тэн азабы.
Сонымен қатар, табиғат адамның экономикалық талаптарын ғана емес,
эстетикалық (рухани) қажеттіліктерін қанағаттандыратын болғандықтан,
қалалардағы ағатарды жою да моральдік зиян факторы болып қарастырылуы
мүмкін.
Қорыта отырып айтарымыз: денсаулыққа зиян келтіру - қоршаған ортаның
сапалық жағдайындағы жағымсыз өзгерістер нәтижесінде экологиялық
құқықтық нормалармен тыйым салынған әрекеттер жасалған кезде ғана орын
алуы мүмкін[8].
Сондықтан экологиялық құқық ғалымдары экологиялық зиянның жалпы ұғымын
- алғашқы және қайталама зиян деп екіге бөледі. Бұл орайда адам өмірі мен
денсаулығына келтірілген зиян ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері
нәтижесінде пайда болатындықтан, ол тудырушы сипатқа ие болады.
Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін
жауапкершілік деп ҚОКТЗ - ның XVIII тарауында және 85 - бабы Қоршаған
ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік деп аталады. Шын
мәнінде экологиялық жауапкершілікке Қазақстан Республикасының табиғитын
және оның құрамдас бөлігі болып табылатын табиғи ресурстар туралы заңдарды
бұзғаны үшін жауапкершіліктер жатады. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін
заңдылық жауапкершіліктің бастамасы экологиялық заңдардың талабы бұзушылық
болып саналады.
Экологиялық заңдары бұзу - белгіленген экологиялық тәртіпті бұзатын
және табиғи ортаға және оның ресурстарына зиян келтірілген заңға қайшы
келетін кінәлі субъектінің әрекет немесе әрекетсіздігі.
Экологиялық тәртіп - адамның өз өмірі мен денсаулығы үшін табиғи
ортаның қолайлы болуына құқығын қаматмасыз етеудің, қазіргі және болашақ
ұрпақтың мүдделері үшін қоршаған ортан қорғаудың адам қызметінің осы ортаға
зиянды ықпал жасауына жол берудің, табиғи тепе - теңдіктің сақтау мен
табиғатты ұлымды пайдаланудың ережелері мен негізгі түркі бағдарламалардың
жүйесі.
Табиғи ортаға және оның ресурстарына зиян келтіру дегеніміз экологиялық
тәртіпті бұзу салдарынан табиғитқа, табиғи ресурстарға, адамның денсаулығы
мен өміріне келген немесе келуі мүмкін болатын экологиялық қауіптің
салдары.
Экологиялық тәртіпті бұзу мен табиғи ортаға және табиғи ресурстарын
және адам экологиялық тәртіп бұзылған жағдайда, оның табиғитқа табиғи
ресурстарға адам денсаулығы мен өміріне кері әсері болады. Оның бірінші
түрі: табиғи техногендік және төтенше табиғи оқиғалардан экологиялық
жағдайдың нашарлауы мүмкін. Бір адамның және қоғамның экологиялық
қызметінде олардың алдын - ала зиян әсерін болдырмау, жеңілдету шараларын
қолдану міндеті қойылған жағдайда және антропогенді әсерлердің пайда болуы
заңдық жауапкершілік туғызады. Соған орай алдын алу шараларын қолданбаған
кінәлі адамдардың жауапкершілікке тарытуы заңның талабына туындайды.
Екінші түрі: табиғатқа табиғи ресурстарға экологиялық мониторингі
жүргізу талаптары, табиғи ресурстарды пайдалану кезінде талаптарды,
жобалауға қойылатын экологиялық және өзге де талаптар мен нормативтердің
орындалмауы салдарынан экологиялық тәртіп бұзылып, табиғатқа, табиғи
ресурстарға, адам өмірі мен денсаулығына зиян келтіруі мүмкін.
Сондықтан табиғатқа және табиғи ресурстарға келетін теріс әсерлердің
салдарына табиғи қорлардың сарқылуы, бұзылуы, табиғаттан алынатын
табыстардың азаюы немесе болмай қалуы табиғатты қалпына келтіру
шығындары, атмосфералық ауаның табиғи ортаның адам өмірі мен
денсаулығына қолайлы болмай зиян келуі жатады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Қоршаған ортаны қорғаудағы экологиялық құқықтық мәселелері экологиялық
заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік
1.1 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жаупкершіліктің түсінігі
және
оныңтүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін материалдық жауапкершілік және
оныңқұрамы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзу салдарынан келтірілген
материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері
2.1 Азаматтық құқықтарды қорғау және залалдарды
өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың
тиімділігін арттыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..42
3 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар мен экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі мемлекеттік реттеуді жетілдіру мәселелері
3.1 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды жетілдірудің кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі мемлекеттік реттеудің
Маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдағы ғылымның ұлы жетістіктерінің бірі -
технология жетістіктерін пайдалануға қол жеткізу болса, бұл бір жағынан
адамзат баласының алдындағы көптеген күрделі бетбұрыс алуына мүмкіндік
жасаса, екінші жағынан ол өзінің кері әсерін де тигізіп отыр.
Экологиялық тұрғыдан алғанда Қазақстан аумағы жағынан да, тұрғындардың
жан басына шыққанда да әлемдегі ең лас аймақ болып табылады. Демек, ел
аумағының экологиялық ластануы адамзаттың өмір сүруін тоқтататындай
жағдайға таяуда. Мемлекет басшысы Нұрсултан Назарбаевтың төрағалық етуімен
Қауіпсіздік кеңесінің кезекті отырысында күн тәртібінде республикадағы
экологиялық ахуалдың арнайы қаралуы осының айғағы[13].
Елбасымыз 2008 жылғы өз жолдауында мемлекетімізде жүргізіліп отырған
саясаттың бірқатар елеулі тұстарын нақтылап айтып, экологиялық
порблемаларды шешуде ешқашан да халықаралық ынтымақтастықтың толастамауына
басып тоқталды. Осы жағдайда тұрақты даму-адамзаттың өмір сүруінің басты
кепілі ретінде танылды[2]. Ұстанған бағытымыздың дұрыс екендігіне және оны
жүзеге асыру механизмдерін қалыптастырып жетілдіру мақсатында көптеген
нормативтік актілер күшіне еніп, кейбіреулеріне өзгерістер мен толықтырулар
енгізіліп жатыр, ал елеулі іс-шаралардың бірі 2004-2015 жылдарға арналған
Президенттің Жарлығымен мақұлданған Экологиялық қауіпсіздік
тркырымдамасы. Бұл тұжырымдамада экологиялық қауіпсіздік мәселелері және
оларды шешу жолдары, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары
мен негізгі тетіктері, экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасынан күтілетін
нәтижелері мәселелеріне арналып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің
негізінің өзінде, экологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті
екендігіне көз жеткіземіз.
Мұндай экологиялық ахуал тек қана Қазақстанда ғана емес, әлемнің
көптеген елдерінде қалыптасқан жағдай. Мұндай экологиялық тығырыққа келудің
себебі не? Бүған берілетін түсініктер аз емес: ведомстволық бюрократизм,
жетілдірілмеген заңдылық, нашар ғылыми техникалық база. Бірақ мұның барлығы
тығырықтың пайда болуының негізгі себебі емес, салдары болып табылады. Яғни
басты себеп емес.
Бүгінгі таңда ғылымның бір ағымы, қоғам талабы, адамзаттың күн көрісі
үшін табиғат байлығын пайдалануды кеңейтуді қажет деп тапса, келесі бір
ағым қоғам талабына, адамзат қажеттілігіне қарама - қарсы, яғни табиғат пен
адам арасындпғы тепе - теңдіктің сақталуы қажеттігін айтады. Демек
өндірістік дамудың зиянды жерін азайта отырып, табиғатқа ешбір залал
келтірмей, оның өзін - өзі реттеп отыру белсенділігін сақтау деген сөз[13].
Зерттеу жұмысында анықталғандай Қазақстанның бүкіл аумағының
экологиялық жағдайы өте нашар. Бұл өз кезегінде азаматтардың құқықтары мен
мүдделеріне нұсқау келтіреді. Сондықтан да бүгін қоршаған ортаны, ондағы
тіршілік иелері оның залалынан қорғаудың мәселесі өткір тұр. Соған орай
экология саласында құқықтық зерттеулерді жан - жақты жүргізу қажет.
Ата заңымыз негізінде азаматтардың қолайлы қоршаған ортада өмір сүру
құқығы танылған. Қоршаған ортаның қолайсыздығынан келтірілген залалдың
орнын толтыру құқығы да негізделген. Бірақ бұл өте күрделі теориялық та
практикалық та маңызы зор мәселе.
Тақырыптың Зерттелу деңгейі. Осы күрделі мәселені шешуде көптеген
ғылымдардың атсалысуы қажет етеді. Соның ішінде құқық ғылымының рөлі зор.
Құқық - бұл саладағы туындаған қоғамдық қатынастарды реттеп, олардың дамуын
қамтамасыз етеді.
Автор Қазақстандағы экологиялық мәселелерді шешу үшін қолданылатын
заңдарға талдау жасап, қоршаған ортаны экологиялық ластанудан қорғауға
байланысты, қүзіретті органдар қабылданған нормативтік актілерді
қарастырады. Дипломдық жұмыста қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселелерінің ұғымы және оның түрлері, қоршаған ортаны қорғау туралы
заңдарды бұзу салдарынан келтірілген зиян, экологиялық зиянды өтеуді
құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін артыру мәселелері кеңінен
ашылып, оның негізгі айырымдылық белгілері көрсетіледі.
Нормативтік актілердің мазмұндарына, құрылымы мен мәніне, жүйесіне талдау
жасалып, олардың тиімділігін арттырудың бағыттарын айқындаған.
Егер Конституциялық принципті, яғни азаматтардың денсаулығын сақтауға
құқылы екендігін (29 бап. 1 б), мемлекет адамның өмір сүруі мен
денсаулығына қолайлы айналадағы ортаның қорғауды мақсат етіп қоятындығын
(31бап.1б), мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары (1бап.1б) екендігін, және басқа да заңдық
принциптерді, соның ішінде мәселен, Қоршаған ортаны қорғау туралы заңда
көрсетілгендей, адамның өмірі мен денсаулығын қорғау басымдығы, халықтың
өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау мен қалпына
келтіру екендігін ескерсек, мұндағы барлық нормалардан нақты азаматтардың
қолайлы қоршаған ортаға ие болу құқықтарының танылуын және оның сақталуын
мемлекеттік кепілдігі берілетіндігін көре алмаймыз. Сондықтан қолайлы
қоршаған ортаға ие болу және экологиялық залалдарды өтеу құқығы
конституциялық сипатта болуы қажет.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы сонда,
жұмыстағы идеялар, қорытынды мен ұсыныстар қоршаған ортаны қорғаудың
құқықтық мәселелерінің құқықтық негіздерін одан әрі ғылыми зерттеуге негіз
болады, оның теориялық қорын кеңейтеді. Бұл қоршаған ортаны ластанудан
қорғауға, одан келген материалдық залалды өтеуге, сауықтыруға байланысты
мәселелерді шешу барысында негізгі материалдар бола алады. Алынған
нәтижелер ұйымдастырушылық құрылымдар мен нормативтік қорды жетілдіру
мәселесін шешу барысында тиісті органдардың пайдалануына болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімін құрайтын 73
беттен тұрады.
1 Қоршаған ортаны қорғаудағы экологиялық құқықтық мәселелері
экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік
1.1 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жаупкершіліктің түсінігі және
оның түрлері
Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін
айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие
болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен
байланысты. Соңғы кездері қоғамдақ экологиялық қатынастарға қол сұғудың
әлеуметтік заңдылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол
келтірілген зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып
отыр. Кей жағдайларда оның жағымсыз салдары ұзақ уақыттан кейін және мүлден
өзге аумақта пайда болуы ықтимал. Бұл оның шекарамен теңдесетін табиғатын
танытады.
Сонымен бірге, экологиялық құқық теориясында экологиялық зиян ұғымын
зерттеуге көп мән берілмеуде.
Экологиялық құқық бұзушылық және экологиялық зиян ұғымдарын
теориялық тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80 - ші жылдардың басында
белгілі ғылым С.Б.Байсалов назар аударған. Қазақстандық құқықтық әдебиетте
экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген
зерттеулер шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір аспектілері өз
шешімін тапты. Сонымен бірге, экологиялық зиян ұғымының жалпы жұршылыққа
танылған бірыңғай анықтамасы әзірше жоқ.
Экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан келтірілген зиянның ұғымы туралы
мәселе тиісті құқық бұзушылық объектісі ұғымымен тығыз байланыста
қарастырылады, себебі заңсыз әрекеттердің салдарынан нақ осы экологиялық
ортаның өзіне зиян келтіргендіктен ол жалпы құқық бұзушылық объектісіне
айналады.
Заң әдебиетінде заңсыз құқық бұзушылық болмайды деп әділ айтылып жүр,
қандай да болмасын құқық бұзушылық зиян әкеледі, себебі қоғамдық қатынастар
қол сұғу объектісі болып табылады.
Осыған орай, экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымы жөніндегі
ғалымдардың көзқарасы қысқаша қарастырып, зерделеген жөн. Кейбіреу
экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық және материалдық
емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан, тозу және күйреуден
қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай - ақ жалпы қоршаған
ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның денсаулығы мен
материалдық құндылықтарды не қоршаған ортаның сапасын, басқалары - құқық
қорғау мүддесін алып жүр. Кейбір ғалымдар заң тұрғысынан маңызды әлеуметтік
қатынастар мен оларды реттейтін құқықтық нормалардың ажырамас байланысы
туралы тұжырымға негіздеп, құқық бұзушылық объектісінің құрамына табиғатты
қорғау және табиғи ресурстар саласындағы нормаларын және олар реттейтін
қоғамдық қатынастарды енгізіп отыр[5].
Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғалымындағы осы құқықтық санат
бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық
сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып
отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, Қазақстандық ғалымдардың Правовое обеспечение рационального
природоползования атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі
адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым - қатынасты
қолдауға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді
пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе
жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын
шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасқан қоғамдық қатынастар,
сондай - ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде
қалыптасқан қатынастар ретінде берілген. Осы соңғы көзқарасты қолдай
отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және саяси - әлеуметтік жағдайлар бұл
ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік экологиялық құқықтарды (оның ішінде
табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды) қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдақ
қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи
ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты
пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортанға зиянды
әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды
және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан
тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамындағы бойынша қоғамдық
қатынастардың жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып
табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер алуы
мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экологиялық құқық саласындағы мамандар экологиялық құқық нормалармен
тыйым салынған әрекеттер жасалған кеде экологиялық қатынастарға зиян,
әдеттегідей, сол қатынастардың нысанына әсер ету арқылы жүзеге асырылады
деп есептеледі. Осыған байланысты эколоиялық құқық бұзушылықтың объектісі
мен нысанасының арақатынасын анықтау қажеттілігі туады.
Қоғамдық қатынастарға себеп болған құбылыстар сол қатынастардың
нысанасы болып табылады және оның субъектілерінің танымдық және практикалық
қызметі жүзеге асырылады. Экологиялық қатынастар нысанасы әрқашанда
материалдық нысанан екені белгілі, себебі қоршаған орта мен оның құрамы
материалдық қабаттан тұрады[14].
Экологиялық құқық бұзушылық объектісі мен нысанасының айырмашылығы
мынада: заң материалдық дүниенің заттарын емес, қоғамдық қатынастардың
әлементтері ретінде заттарды (мүлікті) қорғайды, және оларға қол сұғу
тиісті қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады. Сондықтан біз
қоршаған ортаны және оның құрамын экологиялық құқық бұзушылық объектісі
ретінде қарастыратын авторлармен келісе алмаймыз.
Демек, жалпы табиғат объектілері мен қоршаған орта материалдық, басқаша
айтқанда, заттай объектілері болып табылады. Олар арқылы экологиялық құқық
қатынастары қарым қатынастарын белгілі бір қырлары мен қасиеттері танылады.
Құқықтық қорғауға алынған табиғи объектілердің шеңбері Қоршаған ортаны
қорғау туралы ҚР Заңның 1-бабында белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа,
су, жер, оның қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер, сондай -ақ климат жатады.
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті
түрде мынадай белгілері:
1) табиғи жаратылысы
2) экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз
әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекетер қатарына жатқызу үшін ол
жасаған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи
байланыста болуы тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды,
зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға
жатқызуға болмайды[6].
Жоғарыда айтылғандардың маңыздылығына қарамастан, осы санатпен
байланысты мәселелер салдарынан келтірілген зиян және экологиялық зиян
ұғымдарының ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен
қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық
тәртіпке келтірілген зиян. Демек, экологиялық құқық бұзушылық жасау барлық
жағдайда жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке зиян келтіреді, ал оны біз
экологиялық құқық нормаларымен бекітілетін және реттелетін қоғамдық
қатынастардың ұйымдастырылуы деп түсінеміз.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық бұзылып, құқық
бұзушылықтың нысаны - нақты мүліктік және мүліктік емес игіліктердің маңызы
төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі тұрі көрсетілген - заң -
әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты (субъективтік құқықты бұзу
мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса да,
заң -әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар
аударылады.
Сонымен, заңға қарсы әрекет салдары ретінде экологиялық - құқықтық
нормалармен қорғалатын қоғамдақ қатынастарды бұзушылық экологиялық құқық
бұзушылық объектісіне келтірілген зиянның әлеуметтік сиаптын ашып
көрсетеді. Сондықтан - ақ, экологиялық құқық бұзушылық нысанасына тікелей
жағымсыз әсер еткен жағдайда, мұндай әрекеттер өзінің физикалық сипаты
бойынша материалдық болып, заттай объектілерді бұзу немесе жою арқылы
танылады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: кез
келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ортаға оның
сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы
келтілген зиянды былай топтастыруға болады;
1) жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң
-әлеуметтік мағынадағы зиян)
2) қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін
азайту арқылы келтірілген нақты зиян.
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің
құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды
бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды
кесу және т.б. қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе - теңдікті
сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи
ресурстардың меншік иесі - мемлекеттек немесе жекеклеген табиғи
пайдаланушыға мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортанға келтірілген
жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей
-тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына
келтірілген болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау
нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен
айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек. Заң әдебиеттерінде
қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып жүр. Кейде қоршаған
ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам мен оның мекендеген
ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және тұрақты түрде алмасуы
қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында жетілдірілген және өзгерген
табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп түсіндеріледі. Кейбір авторлар
қоршаған ортаның сапасы биологиялық, химиялық және өзге де қасиеттермен
белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері оны - табиғи ортаның нормативтік
жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан қамтамасыз етілген, адам мен
қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың биологиялық, экономикалық және
әлеуметтік - мэдени талаптарын қанағаттандырылатын жиынтығы деп нақтылай
түседі[9].
Біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің
жиынтығымен сипатталады.
1. Биологиялық тұрғыда алып қарағанда, қоршаған ортаның адамның
өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы күйі оның сапасының өлшемі болып
табылады. Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара байланысы мен өзара
шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи ортасымен өзара
әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - демалу, шөл басу, тамақтану
сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке әлементтері
тікелей қанағаттандырады. Ал, бұл қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан
тазалық (ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді.
2. Табиғи байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі
экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан
адамның минералды ресурстарды, өсімдіктер мен жануарлар өнімдердің
пайдаланбауы мүмкін емес, ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының
азаюына әкеп соқтырады. Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе -
теңдіктің, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін.
Алайда жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің
табиғи жолдарын ескере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде пайдалану
немесе жаңартылмайтын табиғи ресурстарды түғынудың әлеуметтік және
экономикалық тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе - теңдіктің
бұзылуына шектеу болар еді.
Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы адамзаттың даму
барысында көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін өнеркәсіп, ауыл
шаруашылық, энергетика, өлік т.б. қанағаттандыруды қамтамасыз етуге тиіс.
Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің экономикалық көрсеткіштері оның
ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресрстарының
өндірушілік қабілеті.
3. Әлеуметтік тұрғыда алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы дамуның
эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі
тиіс, себебі табиғатпен қарым - қатынас барысында адам өзінің физиологиялық
және материалдық қана емес, сонымен бірге аухани
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұдан орайда қоршаған ортаның сапасы
алуан - түрлілік және эстетикалық байлық сиақты өлшемдерге жауап беруі
қажет.
4. Құрылымдық функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта
экологиялық орнықтылық (экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи
экологиялық байланыстардың сақтауы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
1) қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы) ;
2) табиғи ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи
ресурстардың өндірушілік қабілеті;
3) экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың
сақталуы жатады.
4) Бұл қоршаған орта келтірілген зиянның құрылымына не әлеуметтік
–мәдени, не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді.
Сондай - ақ олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе -тендіктің
жоғалуына әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдылық -
функционалдық бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің
деңгейіне байланысты.
Бұл орайда, жоғарыда аталған аспектірлердің кез келгені жалпы қоғам
үшін және жекелеген табиғат пайдаланушы үшін міндетті түрде жағымсыз
материалдық салдарға әкеп соқтыратынын атап көрсеткен жөн, ал ол табиғи
объектілерді қайта өңдеуге және жақсартуға бұрын жұмсалған қаражаттарды,
көзделген табысты жоғалтуға, оны қалпына келтіру үшін шығындануғат мәжбүр
етеді. Сондықтан біз А.Хаджиевтің экологиялық зиян келтірген кезде оның
міндетті түрде жағымсыз экономикалық салдардың ере жүретіні туралы пікірін
толық қуаттаймыз. Алайда, біз оның табиғатқа келтірілген экономикалық
зиянның экологиялық зардаптар келтіре алмайтыны туралы тұжырымына келісе
алмаймыз[10].
Мысалы, аулауға рұхсат етілген жануарлар, құхтар, балықтардың табиғи
ортасында оларды заңсыз аулаудың салдарынан келтірелген зиянның экологиялық
өлшемдері жоқ. Мұндай әрекеттердің заңсыздығы тиісті рұхсат қағаздарының
болмауында, сондықтан бұл жерде жағымсыз экологиялық салдардың пайда болуы
туралы айтуға ешқандай негіз жоқ. Б.Г.Розовский айтқандай, ірі аталған
броконьерлік оқ болашақта биосферанаң өзгеруіне әкеп соғалды десек,
шындыққа қарсы шығамыз.
Сондықтан табиғи ресурстар санының азаюына әкеп соқтырған (отауға және
сатуға арналған орман алқаптарының жойылуы, т.с.с.) нақты зиян олардың
жүдеуіне немесе өзге жағымсыз экологиялық салдарға әкеледі деуге болмайды.
Мұндайда мемлекетке немесе табиғат пайдаланушыға келтірілген мүліктік зиян
туралы айтқан жөн.
Бұл көзқарасты Д.Л.Байдельдинов те қолдайды. Ол табиғатқа келтірілген
зиянды екі дербес: экономикалық және эколгиялық зиянға ұсынады.
Экономикалық зиян табиғит пайдаланушылардың мүліктік мүддесін қозғайды
және заттандыруға келеді. Мұндай зиянның орнын толтыру жалпы азаматтық
-құқықтық жауапкершілік негіздер бойынша жүргізіледі. Эколгиялық зиян
табиғаттың хал - ахуалын қозғайды ... . Экологиялық зиянның салдарын жою
үшін ақшалай төлемдер емес, табиғи объектіні бастапқа қалпына келтіру
жөніндегі жұмыстар жүргізілуі қажет
Сонымен, экологиялық зиян деп қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды
бұзудың нәтижесінде қоршаған ортаның жай - күйі сапасының нашарлауын немесе
жағымсыз экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын,
сондай - ақ осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және
материалдық емес игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының
азаюын ұғынған жөн.
Қоршаған ортаның қандай да болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер
оның жалпы жай - күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян
келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектілерге
келтірілген зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшіліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың
барлығы ортақ.
Біріншіден, жағымсыз антропагендік әсер көбіне нақты табиғи объектіне
тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге
немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған
объектінің барлық табиғи жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына
әкеп соқтырады.
Табиғи - ғылыми тұрғыда табиғи орта қолдан өзгертілген кез келген
жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйеледі жоюға бағытталған,
бір - біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған ортаға әлементтерінің өзара байланысына және өзара
тәуелділігіне негізделген зиянды салдар тізбекщісінің туындау мүмкіндігі
-экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың
көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі - оны
экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер
салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми
-техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз
өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар.
Олар туралы төменде айтылады. Экологиялық зиянның пайда болу нысандары
алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар
арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің
ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық
жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның
компонентері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи
объектілері және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы,
жойылуы) арқылы байқалады[11]. Сонымен, экологиялық зиянның негізгі түріне:
табиғи ресурстарды ластау тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық
ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластау Қоршаған ортаны қорғау туралы ҚР заңында
қоршаған ортаға ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық заттардың,
өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай - ақ қоршаан ортаға шудың,
тербелестің, магнитті өрістердің және өзге зиянды фиизкалық ықпалдардың
әсері деп белгіленеді.
Қорашған ортаны ластаудың негізгі түрлері - физикалық, химиялық,
биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық
- энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу, электомангитті
ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау - температураның табиғи деңгейде кезен - кезенімен
немесе ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға әкеп
соқтыру мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде мекндердегі
табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау - көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар
жұмысының нәтижесінде және т.б. себептермен табиғи шу деңгейінде асу және
шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электомагниттік қасиеттерінің
(әлектр, радио, ТД жүйелерінен және т.б.) өзгеру нәтижесінде туындайды.
Электрмагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды туғыза
отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық және
молекулярлық биологиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі - ластау көзінен
қауіпті ара қашықтық белгілеу қажет. Электомагниттік толқындар көбіне
ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп,
шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы әлементтер мен заттардың
табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл
ретте радиоактивті ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей
қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай - ақ изитоптарды
өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолджанылмайтын радиоактивтік
заттар - радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға
сондай - ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын
игерген және әрі қарай қолдануға келмейтін атериалдар, бұйымдар, құрал -
жабдықтар немесе зақымдалған радионуклид көздері жатады.
Фиизикалық жай - күйі бойынша радиоактивтік қалдықтар шаң - гез тектес,
сұйық және қатты, ал белсенділігі бойынша баяу, орташа және жоғары
белсенділерге бөлінеді. Шаң - газ тастандылары радиоактивтік аәрозольдардан
тазалау шаң ұстағыштардың барлық түрлерін қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Баяу және орта белсенді суларды радионуклидтерден тазалау үшін әр түрлі
тәсілдер қолданылады (буындыру, ион алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.).
Радиоактивтік қалдықтар арнайы полигондарда мұқият көмілуге тиіс[6].
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған отрада жоқ немесе оның табиғи
құрамын қалпынан арттырып өзгертетін улы заттардың оған енуі нәтижесінде
қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі. Құрамында қоршаған
ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде, қолма - қол немесе
келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды немесе қоспалары бар
органикалық немесе органикалық емес химиялық зат, қоспа немесе өнім улы зат
болып табылады.
Мысалы, мұнда өңдеу барысында жанар май жағылған кезде қоршаған ортаға
құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера, көміртегі бар газдар
шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан
қысымының түсуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық
ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің
өзгеруіне әкеледі.
Биологиялық ластау аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының (биомассаның) табиғи қалыптан
артып, көбиюі, сондай - ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда
болуы туралы айтылуда. Биологиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам
-шөптердің, жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді.
Жоғарыда айтылған биологиялық объектілердің кейбірінің жұқпалы ауруларға
шалдықтыратыны қосымша қауіп төндіреді. Қоршаған ортаға зиянды биологиялық
әсердің өзге де салалары пайда болуы мүмкін: кей жануарлар өрісінің көбиюі
жемшөп қорының тозуына, ал ақыр соңында - жерлердің шөлге айналуына әкеп
соқтыруы мүмкін. Сондықтан да, Жануарлар дүниесін қорғау, өсімдіктердің
молайту және пайдалану туралы ҚР Заңында жануарларды жаңа мекендеу
орындарына көшіру, фауна үшін жануарлардың жаңа түрлерін жерсендіру,
жануарларды қайта жерсендіру және будандастыру, Қазақстанға енгізу және
одан тыс шығару тек ғылыми - зерттеу институттарының тиісті қорытндылары
ескеріле отырып, рұхсат алу тәртібі бойынша жүргізіледі. Биотехнология мен
тек инженериясының дамуы - агрессивті микроорганизмдердің қоршаған ортаға
келіп түсу мүмкіндігі де жаңа экологиялық қауіп төндіруде.
Табиғи ресурстардың жекелеген түріне қатысты олардың ластануы ұғымы
арнайы құқықтық - нормативтік актілерде жан - жақты берілген. Мысалы,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 16 маусымдағы N 976 Ластанған
және бұзылған жерлерді алу, қорғау және пайдалану тәртібі туралы қағиданы
бекіту туралы қаулысы бойынша антропогендік қызмет нәтижесінде қалыптық
деңгейден асатын және жердің қор экономикалық және санитарлық - гигиеналық
құндылығын төмендететін, ауылшаруашылық өнімнің, қоршаған отраның өзге
объектілерінің сапасын, халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен
организмдердің жерде жиналуын - жерді ластау деп ұғыну қажет. Жерді
ластаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- Физикалық (радиоактивтік) ластау - жерлердің радионуклидтермен, оның
ішінде пайдалы қазбаларды алу және өңдеу, ядролық жарылыс, Ядролық
қондырғыштардың жұмясы, иондық сәуле көздерін, радиоактивті заттарды сақтау
және көму орындарын пайдалану, ядролық радиациялық апаттар, сондай
- ақ радиоактивті заттармен байланысты өзге де қызмет нәтижесінде
ластануы;
- Химиялық ластау - өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық және өзге
де адам қызметінің ықпалымен топырақтың құнарлылығы мен сапасының
төмендеуіне әкеп соқтыратын, топырақтың химиялық құрамының өзгеруі;
- Биологиялық ластау - жерлердің бактериологиялық, гельминтологиялық,
энтомологиялық және арамшөп - карантиндік ластануы;
- Шаруашылық - тұрмыстық ластау - жерлердің өндірістік қалдықтарымен
және ағынды сулармен ластануы.
Суды коммуналдық, өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, балықшаруашылық және
басқа да мақсаттарда пайдалануы мүмкін болмаған жағдайда оны судың ластануы
деп түсіну керек, ал нәтижесінде су объектісінің гидрологиялық күйін
нашарлататын және суды пайдалануға кедергі жасайтын өндірістік және
тұрмыстық қатты қалдықтарды суға тастау - суды қоқыстандыру болып табылады
(ҚР Су кодексінің 100 - бабы).
Сонымен, шарушылық қызмет барысында қоршаған орта міндетті түрде
ластанады. Сонымен бірге, ҚР Жоғарғы сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы N
16 қаулысының 9 - тармағында кез келген ластанудың емес, қоршаған орта
сапасының белгіленген нормативтерінен асатынластанудың (нормативтен тыс
ластау) заңды мәні болады деп түсіндіріледі.
Қоршаған ортаны нормативтен тыс ластау ұғымы Экология және биоресурстар
министрлігі 1995 жылы 21 маусымында бекіткен табиғи қорғау заңдарын бұза
отырып қоршаған ортаға келтірілген залалдың мөлшерін анықтаудың уақытша
тәртібінде берілген. Осыған сәйкес мемлекеттік аспаптық бақылау талдау мен
есеп айыру әдістемесі барысында анықталған шығарындылар мен тастандылардың
белгіленген лимидтерден артықтығынан және ластандырғыш заттарды орналастыру
табиғи ортаның нормативтен тыс ластануына әкеп соқтырады.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсерлердің шектеулі өлшемдерін
анықтау, сондай - ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық,
физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін
экологиялық нормалар жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін
белгілеу жүйесі қолданылуда.
Қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделері арасындағы шын мәнінде
қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер қоршаған ортаның сапалы күйін
мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге арналған.
Экологиялық нормативтердің ерекшелігі - олар өз мәнісі бойынша
техникалық нормалар бола тұра, өздері бекітілген кезден бастап күшіне
енеді. Экологиялық нормативтер заң шығарушылық деңгейде бекітілген заң
актілерімен тиянақталады.
Сонымен бірге, оларды жасау мен бекітудің рәсімі заң бойынша
бекітілмегендіктен, кейбір нормативтердің заңды күші жөнінде сұрақтар
туындайды. Мысалы, Мұнай өнімдер МАҚ - ның бұйрығымен бекітілген
Стационарлық, контейнерлік және жылжымалы жанармай станцияларын қолдану
ережелерінің 11.3. тармағында белгіленген жанармай станцияларының жұмыс
аумағында зиянды заттардың шоғырлануы нормативтері.
Әсіресе нормаландыру принципін атмосфералық ауаның қорғау жөніндегі
қатынастарды реттеу кезінде қолданудың маңызы зор. Себебі, ауаның ластануын
бір ғана тәсілмен - нормативтердің қолдану арқылы анықтауға болады. Демек,
бұл ауаны қолғаудың жалғыз құралы.
Айта кететін жай. Қазіргі қоршаған ортаның сапасын нормалау жүйесі
мінсіз емес. Оның басты кемшіліктері - ластайтын заттар әрекеттестігінің
қолданысын (кумулятивтік) ескермейді, адамдар жасаған және қолданып жатқан
ластайтын заттарға (мысалы. Ауаны жоғары молекулярлық биополимерлермен
ластау) қатысты нормативтер жоқ.
Сонымен бірге, нормаландыру жүйесінің шартты болуына қарамастан,
бүгінгі күні қоршаған ортаның ластану фактісі туралы айту үшін ол жалғыз
мүмкіндік болып табылып отыр.
Табиғи ресурстарды жою, олардың қалпына келтірілуі мүмкін емес, әлде
арнайы жұмыстарды талап ететін (жердің өңделуін, орманның көшеттелуін, түбі
тазартылатын және басқа да жұмыстар), оның ерекше шаруашылық, тауарлық,
ландшафтты - дем алатын орнын және эко - жүйелік (су реттеу, топырақ
қорғау, климат жасау және басқа) құндылығын толық жолалту деп саналады.
Мысалы, механикалық әсердің кейбір түрлері (арық қазу, ауыр көліктердің
жүруі және т.б.) топырақтың құнарлы қабатын бұзуға немесе толық бұлдіруге
әкеліп соқтыруы мүмкін.Табиғи ресурстардың зақымдануы деп саналатын,
олармен ішінара, олардың ерекше құндылығы,оны қалыпқа келтіруге рұхсат
етілген жұмыстарын тездеп жүргізуде жіберілетін, әлде табиғат ресурстардың
өздігінен қалпына келу әрекеті.
Жер туралы заңнанмада жерді зақымдаудың ерекше тәсілдері ретінде оларды
тиімсіз пайдалану көрсетіледі. Тиімсіз пайдалану деп - жағымдыалу
мақсаттарын орындамай (топырақ құнарлылығының нашарлауына әкеліп соқтыратын
ауыл шарушылық өндірісінің тиіссіз технологияларын пайдалану т.с.с), сондай
- ақ жерді су және жел әрозиясынан, селден, сазданудан, қайта сорланудан,
кебуден, тығыздалудан қорғау жөніндегі талаптарды орындамай шаруашылық
жүргізуді түсіну қажет.
Экологиялық тепе - теңдік пен табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы
-экологиялқ зиянның ең ауыр түрі болып табылады.
Экологияда зат - энергетикалық әрекеттестіктер негізінде біріккен тіт
организмдар мен олардың мекендейтін ортасы жиынтығын экологиялық жүйе деп
түсінеді.
Экологтар мұны микроэко жүйеге (мысалы, шіріген ағаш), Мезоэко жүйеге
(орман, тоғай) және макроэко жүйеге бөлінеді. Биосфера -ғалымдық
экологиялық жүйе болып табылады.
Экологиялық тепе теңдік дегеніміз - осы жүйенің бүтіндігі мен ұзақ және
тұрақты өмір сүруін қамтамасыз ететін құрамдарының белгілі бір сан және
сапа қатынасымен сипатталатын экологиялық жүйенің жай - күйі.
Экологиялық тұрақты деп экологиялық жүйенің сыртқы және ішкі (оның
ішінде антропогендік) факторлар әсеріне қарамастан, өз құрылымын және
функционалдық ерекшеліктерін сақтауға қабілетін ұғыну керек.
Экологиялық тепе - теңдіктің және экологиялық жүйелердің бұзылуы
қоршаған ортадағы жағымсыз өзгерістердің ең тұрақтысы, оны жою мүмкін емес
не ол үшін көп жылдар қажет.
Міне, экологиялық негізгі түрлерінің жалпы сипаттамасы осындай. Оның
ерекшеліктерінің экологиялық құқық бұзушылық әрекеттерді дәрежелеуге маңызы
зор.
Медоко - демографиялық көрсеткіштер арқылы көрінетін халық денсаулығы
күйінің деңгейі - кез келген елдің дамуының және жетілгендігінің деңгейін
білдіреді.
Ресми мәліметтер бойынша Қазақстанда 1998 жылы 1992 жылымен
салыстырғанда туу қабілеттінің көрсеткіштері 28,6 пайызға төмендеп, өлім
көрсеткіштері 1,2 есеге көтерілген. Оысмен бірге табиғи өсімкөосеткіштері
де 2,7 есеге төмендеген. Дертке шалдығудың жалпы деңгейі 79,4 пайыз, ал
балалар арасында 82,9 пайыз құраған.
Қазақстан халқы денсаулығының нашарлауына, аурулар мен өлімнің артуына,
орташа өмір ұзақтығының қысқаруына негіз болып отырған факторлардың бірі -
ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері.
Медико - гигиеналық зерттеулердің дәлелдері бойынша аурудың 80
пайызынан және халық арасындағы өлімнің 20 пайызына себеп болып отырған
қоршаған ортаның экологиялық қолайсыздығы.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаның ластауы - ең көкейкесті мәселе болып
отыр. Халық денсаулығы мемлекеттік бағдарламасына мынандай ақпарат бар:
-тек негізгі өндіріс көздері Қазақстанның ауа бассейініне жыл сайын 6 млн.
Тонн ластайтын заттар тастауда;
- шаруашылық қызметінің нәтижесінде барлық өзендер мен су
объектілерінің гидрохимиялық, гидробиологиялық, санитарлық тәртібі қатты
өзгерген; -топырақтағы металдың шоғырлануы жол беруге болатын деңгейден 10
есе асқан техногендік аймақтар құралуда;
-радиактивтік қалдықтар оларды көму үшін жағдайдың жоқтығынан жиналуда,
сәуле шығарушы көздерді ұрлау, жоғалту және бағыты бойынша пайдаланбау
салдарынан радиациялық апаттардың саны өсуде;
- қоршаған орта объектілері күйінің нашарлауы тамақ өнімдері сапасының
нашарлауына әкеп соқтырады, халықтың дені тиімсіз және жеткіліксіз
тамақтануда;
- ауыз судың микробиологиялық және химиялық ластануы өсуде, су арқылы
келетін жұқпалы аурулардың деңгейі жоғары.
Денсаулыққа келтірілген экогенді зиянды өтеу - заң тұрғысынан алып
қарағанда күрделі мәселе. Заңгерлердің көбі мұның себебін сондай зиянның
туындау және пайда болу ерекшелігінде деп тануда. Туындау көзі бойынша ол
экологиялық, ал пайда болу сипаттамасы бойынша - антропологиялық (адамға
қатысты) болып табылады. Сондықтан оны өтеу азаматтық заңдардың денсаулыққа
дегеніміз - толық физикалық, психикалық және әлеуметтік қолайлы жағдайдың
объективті күйі және оны субъективті сезіну. Қоршаған орта сапасының
нашарлауы адам организімінің бейімделу мүмкіндіктерін төмендетіп, оның
салдарынан денсаулық бұзыла бастайды. Ластанған қоршаған ортаның жағымсыз
әсері бар аурулардың ағымын жеделдетуге және оның пайда болуына тікелей
себеп бола алады.
Мысалы, кез келген қолдан жасалған дыбыстардың нәтижесінде адамның тез
шаршап қалуына,ақыл - ой белсенділігінің бәсендеуіне еңбек өнімділігінің
төмендеуіне, діне және жүйке ауруларына әкеп соқтыратын үш арқылы ластау
деп қарастыруға болады. Шу деңгейі 110 ДБ - дан жоғары болған жағдайда ол
Шудан мас болуға , одан соң есту қабілетін жоғалтуға әкеп соқтыру мүмкін.
Шуға бейімделу мүмкін емес.
Мұнай өңдеу және жанармай жағу барысында пайда болатын газдар құрамында
азот оксидтері (жартылай оксдтер, оксидтер, азот внгидридтері, диоксид,
тетраоксид және азоттық ангидридтер) болады. Барлық азот оксидтері
физиологиялық тұрғыдан өте белсенді. Азоттың жартылай оксидтері оттегімен
араласқан кезде элсіз есірткінің дәрежесіне жетеді, ал одан жоғары деңгейде
шоғырланған кезде қабындарып тұншықтыруға әкеп соғады. Азот оксиді орталық
жүйке жүйесіне әсер етеді, көп мөлшерде оксигемоглабинді метогемоглабинге
айналдырады. Азот диокситтері мен тетраокситері өкпені кей жағдайларда
оларды ісіндріп, қан қысымын төмендетуі мүмкін. Атмосферадағы азот
оксидтері бұған қоса созылмалы аурулардың асқынуына ықпал етеді[8].
Қоршаған ортаның ауыр металдармен, фтормен және бензапиреннің
қоспаларымен ластануы дем алу органдары, бауыр құық ауруларына жол ашады.
Құрамына бром, бор, магний жоғары хлорид - натрий суларын ұзақ
пайдалану жүрек - қан тамырлары жүйесінің ауруларына негіз болады.
Қоршаған ортаны улы заттармен ластау нәтижесінде адам денсаулығы үшін
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімде де салдар пайда болуы мүмкін.
Ластанған қоршаған орта адамға не тікелей не биологиялық буын арқылы
әсер етеді:
Сонымен, ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері адамның
денсаулығына зиян келтіретін экогендік зиянның тікелей көзі болып табылады.
Сонымен бірге, қоршаған ортаның ластануы табиғи және антропогендік
фактордың бірігіп әсер ету нәтижесінде жүзеге асады.
Табиғи ластау деп табиғи жаратылысы бар ластайтын заттардың, мысалы,
ғарыш бөлшектерінің, жанартау күлінің, өсімдіктер шаңының,
теңіз тұздарының, орман әрті түтінінің қоршаған ортаға келіп түсуін түсіну
қажет. Антропогендіңк ластау адамның шаруашылық қызметінің әсерімен, соның
ішінде табиғи ластаудың құрамы мен қарқынына тікелей немесе жанама әсер
арқылы мысалы гидроқұрылыс нәтижесінде қалыптасады. Егер табиғи ластау
белгілі себептермен құқықтық реттеуге жатпайтын болса, антропогендік ластау
ғалымдардың берік назарында болып отыр. Теориялық тұрғыдан ластау көзі мен
зиян келтіру көзі ұғымын ажырата білу керек. Мысалы, ластайтын
заттарды шығаратын шаруашылық объект антропогендік ластаудың көзі
болып табылады.
Өндірісітік объектілерге апат салдарынан ластайтын заттардың қоршаған
ортаға шығарылуына әкеп соқтыратын табиғаттың зілзала күштері де
антропогендік зиян көздері болып табылады.
Сонымен, денсаулыққа келтірілген зиянның қалыптасуы барысын былайша
сызуға болады:
Осы сызбада анық көрсетілгендей, жанама түрде тиетін зиянның механизмі
экологиялық құқық бұзушылық арықыл, денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу
туралы істерді қараған кезде оларды дэлелдеуді қиындатады (бұл туралы осы
еңбекті үшінші тарауында айтылады).
Сонымен бірге, дастанған қоршаған ортаның жағымсыз әсерінің өзге де
қоғамдық маңызы бар. Айталық, оны демографиялық салаға қатысы: халық
өсімінің бэсеңдеуі, адамның өмір жасының қысқаруы, тумысынан кемтар
адмдардың көбейуі. Сондықтан денсаулыққа келтірілген экогендік зиянды екі
аспект тұрғысынан қарауға болады: біріншіден, ол адамға келтірілген (жеке)
зиян, екіншіден, қоғамға келтірілген (қоғамдық) зиян. Жеке жәбірленуші
келтірген зиян оның материалдық және материалдық емес шығындарының
жиынтығымен анықталады. Ал халық арасындағы аурулардан қоғамға келтірілетін
зиян ұлттық табыстың төменденуі, денсаулық сақтау органдарының
жәбірленушілерді емдеуге жұмсайтын қосымша шығындары, санитарлық
эпидемиологиялық қызметтердің гигиеналық және алдын алу шараларын жүргізуге
шығындары арқылы байқалады.
Денсаулыққа келтірілген экогендік зиянның тағы бір пайда болу нысаны
-моральдық зиян, атап айтқанда экологиялық қолайсыз аумақтан мәжбүрлеп
көшумен, кәсібін ауыстыру, бала туу мүмкіндігінен айырылу немесе ауру бала
табу қаупімен байланысты тэн азабы.
Сонымен қатар, табиғат адамның экономикалық талаптарын ғана емес,
эстетикалық (рухани) қажеттіліктерін қанағаттандыратын болғандықтан,
қалалардағы ағатарды жою да моральдік зиян факторы болып қарастырылуы
мүмкін.
Қорыта отырып айтарымыз: денсаулыққа зиян келтіру - қоршаған ортаның
сапалық жағдайындағы жағымсыз өзгерістер нәтижесінде экологиялық
құқықтық нормалармен тыйым салынған әрекеттер жасалған кезде ғана орын
алуы мүмкін[8].
Сондықтан экологиялық құқық ғалымдары экологиялық зиянның жалпы ұғымын
- алғашқы және қайталама зиян деп екіге бөледі. Бұл орайда адам өмірі мен
денсаулығына келтірілген зиян ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері
нәтижесінде пайда болатындықтан, ол тудырушы сипатқа ие болады.
Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін
жауапкершілік деп ҚОКТЗ - ның XVIII тарауында және 85 - бабы Қоршаған
ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік деп аталады. Шын
мәнінде экологиялық жауапкершілікке Қазақстан Республикасының табиғитын
және оның құрамдас бөлігі болып табылатын табиғи ресурстар туралы заңдарды
бұзғаны үшін жауапкершіліктер жатады. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін
заңдылық жауапкершіліктің бастамасы экологиялық заңдардың талабы бұзушылық
болып саналады.
Экологиялық заңдары бұзу - белгіленген экологиялық тәртіпті бұзатын
және табиғи ортаға және оның ресурстарына зиян келтірілген заңға қайшы
келетін кінәлі субъектінің әрекет немесе әрекетсіздігі.
Экологиялық тәртіп - адамның өз өмірі мен денсаулығы үшін табиғи
ортаның қолайлы болуына құқығын қаматмасыз етеудің, қазіргі және болашақ
ұрпақтың мүдделері үшін қоршаған ортан қорғаудың адам қызметінің осы ортаға
зиянды ықпал жасауына жол берудің, табиғи тепе - теңдіктің сақтау мен
табиғатты ұлымды пайдаланудың ережелері мен негізгі түркі бағдарламалардың
жүйесі.
Табиғи ортаға және оның ресурстарына зиян келтіру дегеніміз экологиялық
тәртіпті бұзу салдарынан табиғитқа, табиғи ресурстарға, адамның денсаулығы
мен өміріне келген немесе келуі мүмкін болатын экологиялық қауіптің
салдары.
Экологиялық тәртіпті бұзу мен табиғи ортаға және табиғи ресурстарын
және адам экологиялық тәртіп бұзылған жағдайда, оның табиғитқа табиғи
ресурстарға адам денсаулығы мен өміріне кері әсері болады. Оның бірінші
түрі: табиғи техногендік және төтенше табиғи оқиғалардан экологиялық
жағдайдың нашарлауы мүмкін. Бір адамның және қоғамның экологиялық
қызметінде олардың алдын - ала зиян әсерін болдырмау, жеңілдету шараларын
қолдану міндеті қойылған жағдайда және антропогенді әсерлердің пайда болуы
заңдық жауапкершілік туғызады. Соған орай алдын алу шараларын қолданбаған
кінәлі адамдардың жауапкершілікке тарытуы заңның талабына туындайды.
Екінші түрі: табиғатқа табиғи ресурстарға экологиялық мониторингі
жүргізу талаптары, табиғи ресурстарды пайдалану кезінде талаптарды,
жобалауға қойылатын экологиялық және өзге де талаптар мен нормативтердің
орындалмауы салдарынан экологиялық тәртіп бұзылып, табиғатқа, табиғи
ресурстарға, адам өмірі мен денсаулығына зиян келтіруі мүмкін.
Сондықтан табиғатқа және табиғи ресурстарға келетін теріс әсерлердің
салдарына табиғи қорлардың сарқылуы, бұзылуы, табиғаттан алынатын
табыстардың азаюы немесе болмай қалуы табиғатты қалпына келтіру
шығындары, атмосфералық ауаның табиғи ортаның адам өмірі мен
денсаулығына қолайлы болмай зиян келуі жатады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz