Банкте корреспонденттік қатынастарды ұйымдастыру
Банк аралық корреспонденттік қатынастардың бухгалтерлік есебін жургізу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 БАНКАРАЛЫҚ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..7
1.1 Корреспонденттік қатынастар түсінігі, корреспонденттік шоттар ашу
және оларды пайдалану
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .7
1.2 Төлем жүйесіндегі корреспонденттің қатынастардың
ролі ... ... ... ... ... ... ... 13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.22
2.1 Банктің - зерттеу объектісінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Банк арасындағы корреспонденттік қатынастардың мәні мен
қажеттілігі...28
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР
ӘЗІРЛЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1 Банкте корреспонденттік қатынастарды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2 Коммерциялық банкте корреспонденттік қатынастарды оңтайландыру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Экономиканың банк секторын жетілдіру және коммерциялық банктердің
басымдықты бағыттарын айқындау еліміздің экономикалық, саяси және қоғамдық
өмірінің маңызды мәселелерінің бірі. Корреспонденттік қарым-қатынастар
мәселесінің өзектілігі екі деңгейлі банк жүйесін қалыптастыру мен дамытуда
маңызды рөлге байланысты.
Қазір отандық қаржы нарығының қалыпты жұмыс істеуі және ұлттық
экономиканың барлық субъектілері үшін толыққанды банк қызметтері үшін
банкаралық сенімділік пен серіктестікті қалпына келтіру аса маңызды.
Корреспонденттік қарым-қатынастардың өзектілігі коммерциялық банктердің
бәсекелестік ортада бизнесті дамытудың басымдықты және ең тиімді бағыттарын
таңдауда маңыздылығына байланысты.
Корреспонденттік қатынастардың тиісті экономикалық тиімділігін
(рентабельділігін) қамтамасыз ету үшін оларды жүйелі түрде оңтайландыру
қажет. Бұл оңтайландыру процесі коммерциялық банктердің олардың даму
перспективаларын айқындау және оң қаржылық нәтижелерге қол жеткізу жолында
практикалық маңыздылығы бар, банкаралық ынтымақтастықтың басымдықты және ең
тиімді салаларын таңдауына ықпал етеді.
Корреспонденттік қарым-қатынастарды дамыту шеңберінде банктер басқа
банктік мекемелерге қатысты өз саясатын әзірлейді және жүзеге асырады,
қандай банктерде жұмыс істейді, қандай салаларда жұмыс істейді және қандай
жағдайларда операцияларды жасау керек. Бұл жұмыс корреспондент-банктердің
қаржылық жағдайын, олардың беделін және төлем қабілеттілігін талдауды,
банктердің мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды әзірлеуді,
корреспонденттермен операциялар бойынша дефолт тәуекелдерінен қорғауды,
банкаралық есеп айырысу үшін жағдайларды жақсартуды және олардың
тиімділігін арттыруды қамтиды. Нәтижесінде корреспонденттік қарым-
қатынастар тұжырымдамасы банктер арасындағы өзара әрекеттерді жүзеге асыру
тәртібі туралы келісімдердің дәстүрлі негіздерінен шығып, банкаралық қарым-
қатынастардың кең ауқымын қоса алғанда, банктік қызметтің барлық
салаларына, халықаралық есеп айырысу тәжірибесін жетілдіруге және
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсартуға бағытталған.
Сонымен қатар корреспонденттік қарым-қатынастарды оңтайландыру
қажеттігі туралы шешім олардың экономикалық тиімділігінің (кірістілігінің)
деңгейіне үнемі мониторинг жүргізуді талап етеді.
Сонымен бірге, Қазақстанда корреспонденттік қатынастарды орнату және
оңтайландыру үдерісіне теориялық негіздер мен әдіснамалық тәсілдер, сондай-
ақ олардың тиімділігін (рентабельділігі) бақылау бүгінгі күні жеткілікті
түрде дамымаған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты коммерциялық банктің корреспонденттік қарым-
қатынастарын оңтайландыру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Осы
мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер шешілді:
1. Корреспонденттік қатынастарды қалыптастыру және дамыту тарихы
қарастырылды;
2. Корреспонденттік қарым-қатынастардың рөлі көрсетілді;
3. Банктер арасындағы корреспонденттік қатынастардың мәні мен
қажеттілігі нақтыланды;
4. Қолданыстағы банкаралық корреспонденттік жүйелер сипатталды;
5. Банктiң сипаттамалары берiледi және банкте корреспонденттік қарым-
қатынастар ұйымдастырылды;
6. Банкте корреспонденттік қарым-қатынастарды оңтайландыру бойынша
ұсыныстар әзірленді.
Зерттеу нысаны Сбербанкінің Шымкенттегі бөлімі, оның мәні банкте
корреспонденттік қарым-қатынастарды ұйымдастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, параграфтардан, тұжырымдардан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАНКАРАЛЫҚ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Корреспонденттік қатынастар түсінігі, корреспонденттік шоттар
ашу және оларды пайдалану тәртібі
Көптеген коммерциялық банктердің және олардың филиалдарының пайда
болуы корреспонденттік қарым-қатынас жүйесі арқылы жүзеге асырылатын
банктер арасындағы өзара қарым-қатынастарды дамытудың қажеттілігін
тудырады. Корреспондент-банктер арасында белгілі бір дәрежеде сенім
білдіретін корреспонденттік қатынастар банктердің өзара тапсырмаларының
орындалуына делдал.
Корреспонденттік қарым-қатынастар көптеген өзара банк қызметтерін
ұсынады. Банктер арасындағы қатынастардың бір түрі болып табылатын
банкаралық есеп айырысу, негізінен, банктер клиенттерінің басқа банктерде
ашылған шоттарына ақша аудару (тауарларға, қызмет көрсетулерге және
жұмыстарға ақы төлеу), сондай-ақ банктің өз операциялары бойынша
тапсырмаларын орындаумен байланысты. Корреспонденттік қарым-қатынастар екі
немесе бірнеше банктердің біреуінің төлемдері мен төлемдерін басқа біреудің
атынан және оның есебінен, сондай-ақ несиелер беру және инвестициялық
қызметті ұсыну бойынша шарттық қатынастар болып табылады.
Банкаралық ынтымақтастық нысандарын жүзеге асыру үшін банктер
келісімшарт негізінде корреспонденттік шоттар ашты.
Корреспонденттік шот - корреспонденттік шот негізінде банкаралық есеп
айырысуды ұйымдастырудың екі нұсқасы бар - орталықтандырылған - егер
банктер арасындағы есеп айырысу олардың корреспондент арқылы жүзеге
асырылатын болса, корреспонденттік шот - бір корреспонденттік келісімшарт
негізінде басқа банк атынан және оның есебінен басқа банк жүргізген
есептеулерді көрсететін шот Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде
міндетті болып табылатын шоттар.
Біздің елде банкаралық есеп айырысу бірінші нұсқада жүзеге асырылады.
Банктер - барлық шаруашылық субъектілерінің арасында есеп айырысу
тізбегіндегі бастапқы және түпкілікті байланыс, сондықтан банкаралық есеп
айырысуды ұйымдастырудың негізгі қағидалары болып табылады [1].
Бірінші принцип - банктер өздерінің өтімділігін (корреспонденттік
шоттардағы қаражаттың болуын) басқа банктермен, әсіресе клиенттік
төлемдермен үздіксіз, толық есеп айырысуды қамтамасыз ететін деңгейде ұстап
тұрады.
Екінші принцип - банкаралық есеп айырысудың дұрыстығын қадағалау. Оның
ерекше және айрықша рөлі, жұмсалған сомаларды, банктердегі клиенттердің
шоттарына және банктердің ҚҰБ-нің корреспонденттік шоттарына (немесе
корреспонденттік банктерге) синхронды және толығымен сәйкестігін бақылауда
тұрақты.
Банкаралық корреспонденттік шоттар бойынша есеп айырысудың
артықшылықтары
төмендегідей:
- клиенттердің қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру,
- есептеулер айтарлықтай жеделдетілген, өйткені олар тікелей жүзеге
асырылады;
- кең корреспонденттік қарым-қатынастар бар банктердің өзара
наразылығын есепке алуды жүргізу, әдетте кез келген ірі банктердің бірінде
шот ашу арқылы. Банктер арасындағы қатынастардың бір түрі болып табылатын
банкаралық қатынастар банк клиенттерінің басқа банктерде ашылған шоттарға
ақша аудару туралы бұйрықтарын, сондай-ақ банктің өз операцияларын жүзеге
асырумен байланысты.
Банк пен оның филиалдары арасындағы есеп айырысулар банк белгілеген
тәртіппен жүргізіледі және банктің корреспонденттік шотында және филиалдың
корреспонденттік шотында көрсетілмейді. Бір банктік мекемеде шотты жүзеге
асыратын клиенттер арасындағы есеп айырысуды корреспонденттік шот пен
есепшотпен айналысатын мекеме жүзеге асырады; банктік есеп айырысу шегінде,
клиенттерге ақша қаражаттарын есептен шығару және аудару арқылы.
Коммерциялық банктер корреспонденттік шоттарды Ұлттық Банктің
корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу лицензиясы болған жағдайда ғана
бір-бірімен ашуы мүмкін. Бұл ретте банктерге Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне, оның ішінде банктерді лицензиялауды реттейтін Ұлттық
Банктің нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес лицензия беріледі.
Банкаралық корреспонденттік қарым-қатынастар банктер арасындағы өзара
әрекеттестіктің әртүрлі нысандарын қамтиды, олар бір-бірінің атынан
банктердің төлемдер мен есептесулерді жүзеге асыруға негізделген.
Банк операцияларының көлемін үнемі ұлғайту, олардың түрлерін кеңейту,
осындай операциялармен байланысты тәуекелдерді ұлғайту кезінде
корреспонденттік қатынастар бойынша дәстүрлі көзқарастардың біртіндеп
өзгеруіне алып келеді.
Банк қызметінің екінші, таза техникалық аспектісінен корреспонденттік
қарым-қатынастар енді қосымша пайда алудың маңызды көзі болып табылатын
операциялық тәуекелдерді азайтудың қуатты құралы болып келеді.
Корреспонденттік қарым-қатынастарды дамыту шеңберінде банктер басқа
банктік мекемелерге қатысты өз саясатын әзірлейді және жүзеге асырады,
қандай банктерде жұмыс істейді, қандай салаларда жұмыс істейді және қандай
жағдайларда операцияларды жасау керек. Бұл жұмыс корреспондент-банктердің
қаржылық жағдайын, олардың беделін және төлем қабілеттілігін талдауды,
банктердің мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды әзірлеуді,
корреспонденттермен операциялар бойынша дефолт тәуекелдерінен қорғауды,
банкаралық есеп айырысу үшін жағдайларды жақсартуды және олардың
тиімділігін арттыруды қамтиды. Нәтижесінде корреспонденттік қарым-
қатынастар тұжырымдамасы банктер арасындағы өзара әрекеттерді жүзеге асыру
тәртібі туралы келісімдердің дәстүрлі негіздерінен шығып, банкаралық қарым-
қатынастардың кең ауқымын қоса алғанда, банктік қызметтің барлық
салаларына, халықаралық есеп айырысу тәжірибесін жетілдіруге және
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсартуға бағытталған.
Болашағы бар технологиялардың жаңа және үздіксіз дамуының кеңінен
жүзеге асырылуы банктерге мынадай проблемаларды табысты шешуге мүмкіндік
береді:
- банкаралық есеп айырысуды жеделдету;
- банктің клиенттеріне көрсетілетін қызметтер спектрін ұлғайту;
- операциялық тәуекелдерді кеңінен қысқарту;
- қаржы ағындарын бақылауды күшейту;
- клиенттің төлемдерін қабылдаудың оңтайлы әдісін ұсыну туралы;
- банктердің клиенттеріне қызмет көрсету бойынша операциялық
шығындардың төмендеуіне байланысты, және, нәтижесінде, банктің бәсекеге
қабілеттілігін арттырады.
Коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттардағы есеп айырысу
операциялары бұрын сыртқы экономикалық байланыстардың делдалдық
қатынастарын тек классикалық түрінде ғана шет елдермен жүргізілген
корреспонденттік қатынастарды орнатуға негізделген.
Корреспонденттік қарым-қатынастар (латынша, correspondeo - жауап
беремін, мен білемін) - операцияларды өзара жүзеге асыру мақсатында банктер
арасындағы шарттық қатынастар. Мұндай қатынастарды орнататын банктер
корреспондент банктер деп аталады [2].
Бұл қатынастарды классификациялау бірқатар критерийлерге негізделуі
мүмкін: географиялық бағдарлау, операция түрлері, қарым-қатынас сипаты,
олардың еріктігі дәрежесі және басқалар.
Географиялық бағдар бойынша олар ішкіға бөлінеді: елдегі есептер,
ұлттық валюта-валюта нарықтарындағы, капитал нарығында болу; халықаралық:
халықаралық есеп айырысу, әлемдік валютада және валюталық нарықтарда болу,
капитал нарығы.
Операцияларды клиенттерге қызмет көрсетудің екі түріне және жеке
банкаралық операцияларға бөлуге болады. Біріншісі клиенттердің коммерциялық
операциялары бойынша операцияларды және оларға сенімгерлік қызметтер
көрсетуді қамтиды: есеп айырысудың әртүрлі әдістері мен нысандары бойынша
төлемдер (дебеттік және несиелік аударымдар, аккредитивтер, инкассо,
клиринг), бағалы қағаздармен мәмілелер, кепілдіктер беру және т.б.
Банктердің меншікті банкаралық операциялары несиелерді, депозиттерді беруді
және алуды, валюталарды сатып алу мен сатуды, бағалы қағаздарды және т.б.
қамтиды.
Банктер, әсіресе ірі компаниялар, ақ ақпараттық және консалтингтік
қызметтер көрсетеді, консорциум несие беру процесінде өзара әрекеттеседі.
Қатынастардың сипаты бойынша шот ашу және шот ашпастан тікелей қатынастарды
белгілеуге болады.
Корреспонденттік қарым-қатынас әдетте өзара есеп айырысу (бір-бірінен)
немесе бір жақты тәртіппен (бір ғана серіктес, әдетте ірі банк) шоттар
ашылады. Өзара немесе бір жақты корреспонденттік қатынастардың пайдасына
таңдау әр түрлі факторларға байланысты: өзара төлем ағыны, нарықтардағы
несие ресурстарына сұраныс пен ұсыныс, өңірлік валюта биржаларында сауда-
саттыққа қатысу мүмкіндіктері, сондай-ақ корреспонденттік шоттардағы
қаражатты жедел алу мүмкіндігі.
Сондай-ақ шоттарсыз корреспонденттер арасындағы қарым-қатынастар, егер
олар үшінші кредиттік мекемеде ашылған шоттар бойынша өзара есеп айырысулар
жасалса. Осындай келісімшарттық қарым-қатынас құрылымының ерекше жағдайы
Қазақстан Банкінің бөлімшелерінде ашылған корреспонденттік шоттар арқылы
есеп айырысу.
Сонымен қатар, олар, сонымен бірге, коммерциялық банкпен ашылған
шоттар арқылы, әдетте, банкаралық есеп айырысу бойынша үлкен орталық,
клирингтік шоттар ашылған клирингтік орталықтары арқылы да жүзеге асырылуы
мүмкін. Алайда тең қаржылық талаптар мен міндеттемелер өтеледі, ал баланс
негізгі корреспонденттік шотқа дебеттеледі (дебеттеледі) немесе есептеледі
(есептеледі).
Өзара қарым-қатынас орнатудың еріктігі дәрежесі бойынша олар міндетті
және ерікті болып табылады. Мәселен, жоғарыда айтылғандай, Қазақстандағы
банктер Ұлттық Банкінің есеп айырысу бөлімшесінде корреспонденттік шот
ашуы, сондай-ақ халықаралық есеп айырысу үшін уәкілетті банкпен шот ашу
міндетті болып табылады.
Корреспонденттік қарым-қатынас орнатқан кезде, банктер бір-біріне хат
алмасып, әріптестердің сенімділігі мен консистенциясын зерттеу үшін бір-
біріне хат алмасып, құжаттарды алмастырады: әртүрлі операцияларға арналған
жарғылар мен лицензиялардың нотариалдық куәландырылған көшірмелері, қызмет
туралы есептер, оның ішінде қалдықтар, экономикалық стандарттарға сәйкестік
сертификаттары және т.б. Әлеуетті корреспонденттердің төлем
қабілеттілігінің деңгейі туралы ақпарат алу үшін банктер рейтингі,
анықтамалық фирмалар немесе достық банктерге қызмет көрсетеді. Содан кейін
корреспонденттік шоттың шарты жасалады: шұғыл (мерзімін ұзарту арқылы)
немесе мерзімсіз. Бұл жағдайда, әдетте, стандартты шарттар нысандары
қолданылады. Үлкен банктер өз нысандарын дайындайды [3].
Кредиттік ұйымның корреспонденттік шотын, оның бөлімшесінің
корреспонденттік шотын ашу және жабу тәртібі және осы шоттар бойынша есеп
айырысу операцияларын жүргізу тәртібі, Қазақстан Республикасы Ұлттық
банктің №12-к Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар
туралы ережесі толығымен реттелді. Корреспонденттік шотты ашу және жабу
үшін жауапты тұлғалардың қолтаңбалары үлгілері бар нотариалды
куәландырылған карточка, Ұлттық Банкінің аумақтық бөлімшелерімен
келісілген қол қою құқығына, сондай-ақ баспасөз-релизі, корреспондент-
банктер мен филиалдардың тізімі, олардың толық деректемелері және басқа да
құжаттар көрсетіледі. Тараптар шотты теріс пайдалануды болдырмайтын
трансфер-телеграф кілті туралы келіседі.
Келісімдер жасасудан кейін ашылған корреспонденттік шоттар бірнеше
түрге бөлінеді:
- НОСТРО шоттары - шот-менеджер банкінің атына ағымдағы шоттар, жауап
беретін банк, корреспондент-банкте, бірінші баланстың активінде
көрсетіледі;
- ЛОРО шоттары - корреспондент-банктің жауап беретін коммерциялық
банкке ашқан ағымдағы шоттары баланста көрсетіледі;
- ВОСТРО шоттары - шетелдік банктердің резидент банктегі ұлттық
валютадағы немесе үшінші елдің валютасында шоттары.
Демек, корреспондент-банк - корреспонденттік шотты ашқан банк (ЛОРО
пассивті шоты) басқа банкке (респондент-банк). Қолданыстағы заңнамаға және
шартқа сәйкес осы шот бойынша операцияларды жүзеге асырады.
Банк-респондент - басқа банкке корреспонденттік шотты (НОСТРО
белсенді шотын) ашқан және оның басшысы болып табылатын банк.
Банктің корреспонденттік шотының экономикалық мәні сұраныс бойынша
депозит шотының түрі болып табылады, ол, негізінен, компанияның есеп
айырысу шотына ұқсас функцияларды орындайды, бірақ банктің қызмет
ерекшелігін ескере отырып.
Шот бойынша, негізінен, АБЖ-де уақытша бос коммерциялық банктердің өз
қаражаты мен тартылған қаражаты. Мұнда көрсетілген операциялардың ауқымы
өте кең.
Біріншіден, клиенттердің несиелік, есеп айырысу, қолма-қол ақшаға және
өзге де қызмет көрсетуіне байланысты: тауарлар мен қызметтерді сатып алу
және сату есебінен қаражат аудару және қайтару, бюджетке төленетін
төлемдер, алымдар мен алымдарды бюджеттен тыс қорлар, сақтандырудың барлық
түрлері бойынша сақтандыру ұйымдары және т.б.
Операциялардың бір бөлігі клиенттерге жалақы мен сыйлықақы төлеу,
әкімшілік және бизнес шығындарын төлеу үшін қолма-қол ақшаны алу және
жеткізу болып табылады. Екіншіден, банкаралық несиелер мен депозиттер
бойынша операциялар, бағалы қағаздармен, валюталарды сатып алу және сату,
резервтік талаптарды беру.
Үшіншіден, банктің жеке іскерлік операциялары, мысалы, бюджетке және
бюджеттен тыс қорларға төлемдер, әкімшілік шығыстар және т.б. Әрбір банкте
бірнеше корреспонденттік шот бар, бірақ бірнеше. Осылайша, транзакциялардың
жоғарыда аталған түрлері барлық банктік шоттар арасында бөлінеді.
Шоттардың сипаты мен саны қандай банкаралық есеп айырысу кіші
жүйелеріне коммерциялық банктің қатысуына байланысты. Банктерде
корреспонденттік қарым-қатынастарды ұйымдастыруды жедел-есеп айырысу
орталықтарының құрамында тиісті департаменттер, кеңселер немесе секторлар
жүзеге асырады. Өзінің корреспонденттік шоттарымен банктің басқарылуының
маңыздылығын ерекше атап өту қажет, ол шын мәнінде оның экономикалық
қызметінің негізін құрайды.
Банкаралық есеп айырысу ақы төлеуші мен алушы әр түрлі банктерде,
сондай-ақ банктерді өзара кредиттеуде шоттар болған кезде пайда болады.
Корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп айырысуды ұйымдастырудың екі
нұсқасы бар:
1) орталықтандырылған - банктер арасындағы есеп айырысу олардың ЦРР-
мен ашылған корреспонденттік шоттары арқылы жүргізіледі;
2) орталықтандырылмаған - бір-бірімен корреспонденттік банктік
қатынастар негізінде.
Қазақстанда орталықтандырылған банкаралық есеп айырысу басым. Банктер
арасындағы есеп айырысуды ЦББ бөлімшелері жүзеге асырады - есеп-айырысу-
есеп айырысу орталықтары (РСК). Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр
кредиттік мекеме өзінің орналасқан жері бойынша БҚК-да бір корреспонденттік
шотты ашады. Несие ұйымы өзінің филиалының атауында бір филиалдың
корреспонденттік шотын ашуға құқылы [4].
Есеп айырысу операцияларын жүргізу кезінде Орталық банк пен оның
кредиттік мекемесі (филиалы) арасындағы қарым-қатынас заңнама,
корреспонденттік шоттың (қосалқы шот) шартын реттейді.
Шот туралы келісім тараптармен келісілген мерзімге жасалады және есеп
айырысу бойынша есеп айырысу шоттары бойынша есеп айырысу тәртібі, есеп
айырысу құжаттарын айырбастау әдісі, есеп айырысу қызметтерін төлеу
тәртібі, тараптардың келісім-шарт бойынша міндеттемелерді орындамағаны
немесе тиісінше орындамағаны үшін жауапкершілігін есеп айырысу қызметтері
тәртібі, КБ және ҰБ-ның құқықтары мен міндеттері.
Есеп айырысу құжаттарын қабылдау АБЖ жобалау бюросының
корреспонденттік шотында қаражат қалдығына қарамастан оларды қабылдау
кезінде жүзеге асырылады. Төлемдер операциялық күні алынған қаражатты және
Ұлттық банктің несиелерін (овердрафт) есепке ала отырып, төлем уақытында
қол жетімді қаражат шегінде жүргізілуі мүмкін.
Кредиттік ұйым төлем түрін (пошта, телеграф, электронды түрде)
анықтайды және таңдалған төлем түріне қарай қағазға немесе электронды түрде
(байланыс арналары арқылы, магниттік ақпарат құралдарында) БҚК-дағы есеп
айырысу құжаттарын ұсынады. Банктер кеңес беру туралы жазбаны - есеп
айырысу операциясын ресми түрде хабардар етеді.
Клиенттердің есеп айырысу құжаттары, сондай-ақ қағаз операциялары
бойынша дизайнерлік бюро қағазды тасымалдаушыларда, түгендеу құжаты қоса
берілген шоғырландырылған төлем тапсырмасының бөлігі ретінде РМК-ға
ұсынылады.
Ішкі банктің ережелері Дизайн бюросының атқарушы органы бекіткен жеке
құжат түрінде ресімделеді және мыналарды қамтуға тиіс:
1) салааралық шоттарды ашу, жабу және толықтыру (пассивтік шоттың
теңгерімін ұлғайту) тәртібі;
2) Есеп айырысуды жүзеге асырған кезде коммерциялық банктің
(ведомстволар арасындағы есеп айырысу операцияларын жүзеге асыру
мүмкіндігін беретін техникалық, телекоммуникациялық және ұйымдастыру
операциялары жүйесі) қалалық елді мекендердегі елді мекендердің әрбiр
қатысушысын сәйкестендiру тәртiбi (үлгiлiк үлгiлерi бар қолтаңба үлгiсi бар
карталармен алмасу, кодтар түрiнде қолжазба қолтаңбаларын қолдану
парольдер, электрондық қолтаңбалар және т.б.);
3) құжат айналымының сипаттамасы, салалық шоттар бойынша операцияларды
жүзеге асыру кезінде есеп айырысу құжаттарын беру және өңдеу тәртібі,
сондай-ақ ҚБ бөлімдері арасында құжаттар тапсыру кезектілігі;
4) есеп айырысу құжаттарын беру тәртібі;
5) бөлімшелер арасында құжат айналымынан шығатын есеп айырысу
операциялары барысында ДПП құру тәртібі;
6) қорлар қайта бөлінген кезде бөлімшелердің есеп айырысу
операцияларын жүргізу тәртібін;
7) салааралық есеп айырысу шоттары бойынша бөлімдер мен ақша қаражатын
қайта бөлу туралы есепті күнделікті салыстырып тексеру тәртібі;
8) ДПП белгіленген төлемнен кейінгі есеп айырысу құжатын алған кезде,
бөлімшелердің іс-әрекеттерінің тәртібі, техникалық себептер бойынша немесе
форс-мажорлық жағдайлар туындаған кезде есеп айырысу операциясын жүргізу
туралы дәлелдемелерді уақтылы алу немесе алу.
Кейбір жағдайларда Лоро термині халықаралық есеп айырысу үшін
шетелдік банк атынан банк ашқан корреспонденттік шотты атау үшін
пайдаланылады.
1.2 Төлем жүйесіндегі корреспонденттің қатынастардың ролі
Бірқатар ғылыми басылымдарда банкаралық қатынастар банктер арасындағы
өзара әрекеттесу процесінде туындайтын қатынастар немесе банк жүйесінде
қалыптасатын кредиттік мекемелер арасындағы тік және көлденең қатынастар
ретінде анықталады. Бірінші анықтамада банкаралық қарым-қатынастың
объектісі - кредиттік мекемелер арасындағы операциялар көрсетіледі. Бұл
ретте, банкаралық қатынастармен осы мәмілелерді идентификациялау соңғы
біршама дискретті болуы мүмкін. Олар нақты операцияны орындау қажеттілігі
болғанда ғана пайда болады және бұл операция аяқталған кезде тоқтатылады.
Бұдан басқа, осы анықтамада мұндай қатынастар пайда болатын шаруашылық
субъектілерінің нақты анықтамасы жоқ.
Банкаралық қатынастарды айқындаудың екінші нұсқасының кемшілігі - оны
шамадан тыс қорыту. Бұдан шығатын болсақ, қандай экономикалық кеңістікте,
қандай қоғамның экономикалық қатынастарында осы қатынастар қалыптасады.
Осыған байланысты, банк жүйесіндегі банкаралық қарым-қатынастар туындаған
және тік және көлденең бағдарға ие болатындығын анықтайтын үшінші
анықтамада берілген түсінік дұрысырақ болып көрінеді. Алайда, осы
анықтамада банкаралық қарым-қатынастың объектісі жоқ екеніне назар аудару
қажет, өйткені банк жүйесіндегі заңнама мен экономикалық әдебиеттердегі
тұжырымдама негізінен институционалдық аспектілермен байланысты [6].
Ерекше банк операцияларын орындайтын елдегі (мемлекеттер тобына)
жеткілікті банктер, несие мекемелері мен экономикалық ұйымдар болса, банк
жүйесінің бары туралы айтуға болады. Сонымен бірге, барлық ақша ресурстарын
жұмылдыру және оларды кредиттік капиталға айналдыруды банк жүйесі енгізеді,
оған қаржы институттарының үш негізгі тобы кіреді: ұлттық банк,
коммерциялық банктер, мамандандырылған қаржы институттары. Ұлттық банк
басты рөлді атқарады - банктердің банктер рөлі.
Осылайша, банк жүйесіндегі аталған анықтамада іс жүзінде тиісті
шаруашылық субъектілерінің тағайындалуы болып табылады. Сонымен бірге, бұл
субъектілердің қарым-қатынасы бар объектіні ашпайды.
Көрсетілген объект - қаржылық және несие, оның ішінде төлем, басқару
жүйесі бойынша жүзеге асырылатын банкаралық операциялар. Бұл жүйе өзара
байланысты және банк жүйесімен біріктірілген, себебі оның негізгі функциясы
ақша айналымы мен кредиттік қатынастарды ұйымдастыру болып табылады.
Бұл функцияның орындалуы банкаралық операцияларға негізделген. Банк
жүйесіндегі банкаралық қарым-қатынастардың бар екендігі туралы мәлімдемені
оларды толық сипаттай алмайтындығын атап өткен жөн. Қаржы-несиелік жүйеге
ауысу керек, өйткені онда кредиттік мекемелер арасындағы экономикалық
қатынастар объективті түрде пайда болады. Мысалы, төлем жүйелеріндегі
банктердің өзара іс-қимылы институционалдық түрде қаржы секторы деп
аталады.
Бұл ретте төлем жүйелерінде банктер арасындағы қарым-қатынас
банкаралық қарым-қатынастардың мәні мен банк жүйесінің өзін анықтауға
мүмкіндік беретін банкаралық төлемдердің орындалуына қатысты бір-бірінің
пайдасына объективті түрде қалыптасады. Бұл жағдайда банк жүйесінің мәні
ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты өзінің функциясында көрініс
табады.
Жетекші отандық экономистердің жұмысында банк жүйесінің ерекшелігі
оның құрамдас элементтері мен олардың арасындағы қалыптасқан қарым-
қатынастарымен анықталады, оның мәні тек белгілі бір құрамдас элементтердің
мәніне ғана емес, олардың өзара әрекеттесуіне де байланысты. Сондықтан
экономикалық сөздіктерде банк жүйесі біртұтас қаржы-несие механизмі аясында
жұмыс істейтін өзара байланысты банктердің және басқа кредиттік
мекемелердің түрлі түрлерінің жиынтығы ретінде ұсынылған. Мұнда
институционалдық және экономикалық аспектілер өзара байланысты. Сонымен
қатар, анықтаманың бірінші нұсқасы дәлірек көрінеді, өйткені қаржы-несие
механизмі (ақшаға қарағанда) төлем жүйесінің толықтығын қамтуы мүмкін.
Қаржы және несиелік менеджмент жүйесінде банкаралық операцияларды
жүргізу кредиттік институттардың өзара іс-қимылының салдары болып табылады.
Сондықтан осы ұйымдарда қаражаттарды тарту, орналастыру, есеп айырысу,
басқа да банктік қызметтерді енгізу және басқа да мәселелер бойынша
туындайтын банкаралық қарым-қатынастар іс жүзінде экономиканың қаржы-несие
механизмінде олардың өзара әрекеттесуі туралы қарым-қатынасты білдіреді
[7].
Бұл механизмдегі банкаралық қарым-қатынастардың деңгейі мен сипаты әр
мемлекеттің нақты кезеңінде банк жүйесінің құрылымын заңнамалық реттеуді
белгілейтін экономикалық негіздеме болып табылады. Отандық және шетелдік
экономистердің кейбір туындыларында осы қатынастар тұжырымдамасы банкаралық
ынтымақтастықтың кешенінен тереңірек анықталды. Корреспонденттік қарым-
қатынастар (латын тілдерінен - жауап беремін, мен түсіндіремін) -
операцияларды өзара орындау мақсатында банктер арасындағы шарттық
қатынастар.
Тағы бір нұсқасы: корреспонденттік қатынастар - кең және көп қырлы
тұжырымдама. Жалпы алғанда, банкаралық корреспонденттік қарым-қатынастар
өзара міндеттемелердің дұрыс, адал және келісілген орындалуына негізделген
екі банктің арасындағы барлық ықтимал ынтымақтастық нысандарын біріктіреді.
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды қорытындылай келе, корреспонденттік
қарым-қатынастар негізінен банк операцияларын жүргізу үшін
қалыптастырылатын шарттық қатынастарға қатысты екенін атап өткен жөн.
Көрінетін болсақ, көптеген отандық экономистер осы операциялар бойынша
төлем жүйелеріндегі банкаралық есеп айырысуды білдіреді. Бұл олар мәнін,
тақырыпты және көзқарасы дұрыс нүктесі емес, меніңше, корреспонденттік
қатынастар негізгі мақсаты, қараңыз банктер арасындағы төлемдерді жүзеге
келісілген болатын. Алайда, корреспонденттік қатынастар субъектісі төлем
жүйесіне шектелген жоқ, және корреспондент-банктердің арасындағы барлық
операциялар банкаралық есеп айырысуларды аяқталған жоқ. Кейбір
экономистердің осындай қате түсінігі корреспонденттік шоттармен
корреспонденттік қарым-қатынастарды анықтаумен түсіндіріледі. Сонымен қатар
корреспонденттік қарым-қатынас тұжырымдамасы корреспонденттік шоттар
түсінігінен кеңірек [8].
Корреспондент-банктердің өзара әрекеттесу шеңбері консалтингтік және
ақпараттық қызметтерді, синдикатталған несиелерді (мысалы, корреспондент
банктер арасындағы тікелей есеп айырысулар жүргізілген кезде үшінші
банктер), сенімгерлік операцияларды (корреспондент-банктің мүлкін
басқаруды), кепілдікті операцияларды (мысалы, эмиссия корреспондент-банктің
қаржы нарығындағы өз міндеттемелерін үшінші банктің пайдасына тиістілігіне
кепілдік береді) және т.б. Жоғарыда келтірілген мысалдардан айырмашылығы,
корреспонденттік ынтымақтастық әрқашан қарсы төлемдерді жүзеге асыруға
негізделмейді және корреспонденттік шоттың болуы екі кредиттік институттар
арасында оның бар екеніне негізделген басты фактор болып табылмайды.
Шындығында, банктер корреспонденттік қарым-қатынастарды бір-бірімен шоттар
ашпай, орната алады және өзара есеп айырысуды жүзеге асыру олардың іскерлік
серіктестігінің тек бір аспектісін білдіреді.
Тіпті Ұлттық Банкімен берілген бағалы қағаздар бойынша
корреспонденттік қарым-қатынастарда да, тұрғылықты жері бойынша депозитарий
мен тұрғын үй депозитарийі арасындағы есептер туралы ештеңе айтылмаған. Осы
қатынастардың басты мақсаты - бағалы қағаздарға құқықтарды есепке алу
тәртібі туралы келісім. Қарастырылып отырған тақырып бойынша ғылыми
жұмыстардың барлық авторлары көрсеткен айтарлықтай айырмашылықтардың бірі
заңды аспекті бар. Корреспонденттік қатынастар, әрине, шарттық қатынастар
болып табылады. Басқаша айтқанда, банкаралық қатынастар келісімшартқа
айналғанда, олар корреспондент деп санауға болады.
Банк-корреспонденттердің мамандары кейде байқаған екінші айырмашылық
корреспонденттік қарым-қатынастар кезеңінде тұр. Банкаралық қатынастар
эпизодтық болуы мүмкін (және, әдетте,). Іс жүзінде, корреспонденттік
қатынастары жоқ банктер, кейде кездейсоқ, кейде бірлескен операцияларды
жүргізеді. Корреспонденттік қарым-қатынастар үнемі бизнесті болжайды, ол
үшін банктер іс жүзінде екіжақты келісім жасайды. Бұл жағдайда
корреспонденттік ынтымақтастық шексіз болуы мүмкін, яғни, корреспондент
банктер арасында қол жеткізілген уағдаластық шарттарына байланысты белгісіз
мерзімге белгіленуі мүмкін. Сонымен бірге, бұл жағдай елеусіз болып
табылады, корреспонденттік қарым-қатынастар шарттың шеңберінде құрылады
және тұрақты серіктестікті білдіреді[9].
Демек, корреспонденттік қарым-қатынастар бірдей банкаралық болып
табылады, бірақ үнемі іскери байланыстарды сақтау үшін алдын ала келісілген
уақыт үшін белгіленеді. Жалпы тәжірибеге сәйкес, серіктеспен
корреспонденттік қарым-қатынас орнату туралы келісімге қол жеткізгеннен
кейін, қандай іскери салалар мен қандай жағдайда ынтымақтастық күтілетінін
анықтау қажет. Әдетте мұндай ынтымақтастық барлық ықтимал операциялардың
толық жиынтығымен басталмайды. Байланыстарды бірте-бірте дамыту қажет. Ұзақ
мерзімді перспективада екі банк арасындағы жемісті ынтымақтастық әрқашан
өзара сенімді нығайтуға негізделген. Сенімді қарым-қатынас керек, тек сонда
ғана кешенді (мысалы, несиелік) операцияларды жүзеге асыруға болады.
Корреспонденттік қарым-қатынас орнатқан сәтте, әдетте, операциялардың
қарапайым негізгі түрлері (клиенттерге қызмет көрсету бойынша) қолданылады.
Егер тәжірибе көрсеткендей, екі банктің арасында клиентке қызмет көрсетудің
белгілі бір уақыт кезеңі ішінде дамыған қарым-қатынасы әдеттегіден кейінгі,
күрделі операцияларға көшуге болады.
Іс жүзінде, әрдайым корреспонденттік қарым-қатынастар екі банктердің
клиенттеріне есеп айырысу қызметтерін ұсыну үшін негізінен қалыптасады.
Әрбір жағдайда жеке қарым-қатынас тарихын болжау және жүзеге асыру.
Дегенмен, бұл тарихтың динамизммен және соқырлықпен сипатталатыны сөзсіз.
Сонымен қатар, корреспонденттік қарым-қатынастарды дамытуға осы көзқарас
коммерциялық банктің клиенттеріне қызмет көрсету және өздерінің банкаралық
операцияларын жүзеге асыру болып табылады (корреспонденттік қатынастар
субъектісінің дуалалдылығын ескеріңіз). Банкаралық қатынастардың субъектісі
клиентке қызмет көрсету және кредиттік мекемелердің өздерінің мәмілелерін
басқарудың қаржылық-кредиттік механизмінде жүзеге асырылуы екенін атап
өткен жөн. Алайда, бұл ұқсастық салыстырмалы деп танылуы мүмкін, өйткені
банкаралық қатынастар шеңберінде осы қызмет жүйелі емес, дискретті және
кейде бір мәрте операцияларды жүргізуге бағытталған [10].
Үшінші айырмашылық корреспонденттік қатынастарда. Нарықтық
экономикадағы басты міндет ретінде операциялардың өзара орындалуы, төлемдер
мен есеп айырысуларды жүзеге асыру, сондай-ақ өзара міндеттемелердің дұрыс,
әділ және келісілген орындалуы мүмкін емес сияқты. Әкімшілік және
шаруашылық шаруашылық жағдайында (мысалы, КСРО-да) осындай мақсаттар
қойылды, өйткені бірнеше банктердің корреспонденттік қарым-қатынасы шартты
емес, директивалық негізде (үкімет бағыты бойынша) құрылды және
біріктірудің міндетті тәсілі болды.
Нарықтық экономикада корреспонденттік ынтымақтастықтың негізгі мақсаты
корреспонденттік қарым-қатынастар субъектісіне клиенттерге қызмет көрсету
және өздерінің банкаралық мәмілелерін жасау (корреспонденттік қарым-
қатынастың орталық (ұлттық) және корреспонденттік қарым-қатынастардың
кейбір аспектілерін қоспағанда) коммерциялық банктер). Корреспонденттік
қарым-қатынастардан айырмашылығы, банкаралық ынтымақтастық әрқашан,
әсіресе, эпизодтық болғанда және кредиттік мекемелердің клиенттерінің
тапсырыстары болған жағдайда (мысалы, корреспонденттік банктерге төлемдер)
пайда табу үшін әрдайым емес. Кейбір жағдайларда кредиттік мекемелер үшін
мұндай операцияларды жүзеге асыру тиімді емес болуы мүмкін.
Алайда, бұл операциялар жүргізілмейді, өйткені корреспондент
банктермен іскерлік байланыстар жиі емес, ал үлкен және артықшылықты
клиенттерге қызмет көрсету кезінде шығындар ескерілмейді.
Корреспонденттік қарым-қатынас түрлері келесі бағыттар бойынша
бөлінеді:
- ішкі, егер олар бір банктік топ шеңберінде құрылса (мысалы, бас ұйым
мен еншілес банктер арасында);
- сыртқы, егер олар экономикалық бөлек банк мекемелері арасында
орнатылса;
- корреспонденттік шот бір ғана корреспондент-банкте ашылған кезде;
- өзара корреспонденттік шоттар ашылған кезде өзара заңды қызмет
көрсетсе:
- корреспондент-банктер қолданыстағы заңнама тұрғысынан бір-бірінің
атынан кез-келген банк операцияларын жүргізе алатын болса;
- Шектеулі, шарттық қатынастарды жүзеге асыру үшін заңнамалық
шектеулер болған кезде.
Аймақтық мазмұн бойынша:
- облысаралық корреспонденттік қатынастар;
- өңіраралық корреспонденттік қатынастар;
- халықаралық корреспонденттік қатынастар.
Функционалды мазмұнға сәйкес, орындалатын операцияларға байланысты:
- базалық: қолма-қол ақшамен немесе бағалы қағаздарға, бағалы
металдарға және басқа активтерге арналған депозитке есептеу және қарыз алу;
- Туынды: кеңес беру, ақпарат және т.б.
Төтенше жағдайда:
- шұғыл;
- Шексіз.
Өту дәрежесі бойынша:
- өтелінген;
- өтелмеген.
Корреспонденттік қатынастар субъектілеріне меншік түрінде:
- мемлекеттік банктер;
- жеке, мемлекеттік емес банктер;
- әртүрлі меншік нысаны субъектілері бойынша.
Бірыңғай коммерциялық банк корреспонденттік желісі үшін тұтастай
алғанда корреспонденттік қарым-қатынасты дамыту дәрежесі өзінің беделіне
және нарықтағы жағдайына байланысты.
Әдетте әмбебап коммерциялық банктердің қызметі, ең көп тараған болып
табылатын, уақытша жұмыс істемейтін қорларды жинақтау және жұмылдыру,
кредиттеу және есеп айырысу және төлемдерді делдалдау сияқты негізгі
функциялармен анықталады. Уақытша бос ақшаны жинақтау және жұмылдыру
банктердің маңызды функцияларының бірі болып табылады.
Коммерциялық банктер барлық экономикалық агенттердің: халықтың,
кәсіпорындардың және мемлекеттің еркін қорларын тартуда жетекші рөлге ие
және оларды пайда табу үшін капиталға айналдырады. Бастапқыда коммерциялық
банктер өз қызметіне тек өздерінің қаражаттарын жұмсады.
Одан кейінгі қызметінде олар әр түрлі депозиттер мен шоттарды ашу
арқылы ақша тарту үшін арналарды кеңейту мүмкіндігін іздей бастады және
тиісті мүдделерді төлей отырып, ақша қаражатының иелерін қызықтырды.
Нәтижесінде тартылған қаражаттардың меншікті капиталға қатынасы жетілмеген
түрде өсті және банктің жалпы капиталының шамамен 80% -ын құрады. Қолма-қол
ақшаны тарту функциясын орындай отырып, банктер қарыз алушы ретінде жұмыс
істейді [11].
Қолма-қол ақшаны тарту функциясын орындай отырып, банктер қарыз алушы
ретінде жұмыс істейді. Айтарлықтай ақша жинап, банктер оларды өздеріне
сақтамайды, бірақ оларды экономикаға салып, несиелер мен бағалы қағаздарды
сатып алу арқылы оларды капиталға айналдырады.
Кредит беру функциясын орындау кезінде коммерциялық банк еркін ақшасы
бар және оларға мұқтаж субъектілер арасында делдал болып табылады.
Экономикада әдетте ақшаның кейбіреулері жиі кездеседі, ал олардың
қажеттілігі басқаларға пайда болады.
Кредиттегі делдал ретінде, коммерциялық банк ақша жинап, қажетті
ресурстарды қажетті мөлшерде және талап етілетін кезеңде қажет ететіндерге
қамтамасыз ете алады. Осылайша, кәсіпорындар, мемлекет пен халықты
кредиттеу жүзеге асырылады. Бұл функцияның орындалуы өндірісті кеңейтуге,
индустрияны қаржыландыруға, акцияларды құруды жеңілдетуге, тұтынушылық
сұранысты кеңейтуге, үкіметтің қаржылық қызметін жеңілдетуге және айналымға
жұмсалатын шығындарды төмендетуге ықпал етеді.
Холдингте төлемдер мен төлемдер жүргізу коммерциялық банктердің келесі
функциясы болып табылады. Олар ақшаны аударатын төлем жүйесінің жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді. Төлем құралдарын пайдаланудың жоғары тиімділігі
қолма-қол ақша айналымын кезең-кезеңмен азайту және коммерциялық банктер
жүзеге асыратын қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үлесінің ұлғаюымен көрінеді.
Шетелдерде ақшасыз есеп айырысу барлық елді мекендердің 90% -ын құрайды,
Қазақстанда - шамамен 64%.
Коммерциялық банктер бұл функцияны жүзеге асыру үшін өз клиенттеріне
ашық шоттарды ашып, ақша аударуды жүзеге асырады. Аударым операцияларын
жүргізудегі маңызды орын талап етілетін салымдардағы қаражат есебінен
жүзеге асырылады және олар тиімдірек пайдаланылады, елді мекендердегі
технология жақсарады, бизнес-клиенттердің қаражатын тиімдірек пайдалануды
қалайды [12].
Коммерциялық банктер бұл мақсатта көптеген филиалдары мен филиалдары
бар ірі банктердің клиринг жүйесін пайдалана отырып, клирингтік тексерулер
жүргізеді. Германия сияқты кейбір елдерде бұл мақсат үшін коммерциялық
банктермен қатар, орталық банктер де, гиганттар деп аталатын, есептеулерге
қатысатын май жүйесі қолданылады. Электрондық төлемдер жүйесі дамып келеді
- электрондық ақша. Банктердегі төлемдерді орталықтандыру айналымның
шығындарын азайтады.
Коммерциялық банктер сондай-ақ халықаралық есеп айырысуды жүзеге
асырады. Негізгі функциялардан басқа, коммерциялық банктер қосымша
функцияларды орындайды. Олардың арасында арнайы депозиттер, пластикалық
карталар, вексельдер, электрондық аударымдар арқылы банк депозиттері
түрінде төлем құралдарын жасау сияқты ерекше орын алады. Бұл функция
коммерциялық банктерде несиелік ақшаны дамытуға, айналыстан алынған
алтынның алынуына және банкнотты шығаруды депозиттік шотқа айналдыруға
байланысты пайда болды, бұл қолма-қол ақшасыз айналымды кеңейтуге және
банкноттарды шығаруды қысқартуға мүмкіндік берді.
Банк жүйесінің мақсаты айналыстағы ақшаның ауқымы олардың
қажеттіліктеріне сәйкес келуін қамтамасыз ету, қалыпты экономикалық өсу
қарқынын сақтау және жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып
табылады. Дегенмен, экономикаға қажеттілік қажет, бірақ шамадан тыс,
ақшалай түсім. Егер айналыстағы олардың саны өссе, инфляция өседі және
керісінше. Бұл жағдайда орталық банк ақша мультипликаторының құнын өзгерту
арқылы ақша құруды шектейді.
Коммерциялық банк өзінің қызметінде мынадай принциптерге негізделеді:
а) басқарудың тиімділігі. Банк бірінші кезекте коммерциялық кәсіпорын болып
табылады, пайда алуға негізделген (қарыздар бойынша пайыздар мен салымдар
бойынша сыйақы арасындағы айырмашылық);
б) алыпсатарлық принцип - банк ресурстарды арзан сатып алуға тырысады
және оларды қымбатқа сатады, сондықтан депозиттер бойынша пайыздар несиеден
гөрі әрқашан төмен, валюта сатып алу бағамы сату бағасынан төмен, бағалы
қағаздарды сатып алу бағамы оны сату бағасынан төмен;
в) барлық ресурстарды барынша жұмыс - коммерциялық банктердің (қаражат
және несиелерді тарту) негізгі операцияларды жүзеге асыратын қосымша, банк
пайда барынша күш-жігерін жұмылдыру, қосымша операцияларды есебінен пайда
арттыру тырысады. Бұл жағдайда, банк, кез келген жұмыстарды орындау үшін
компаниялармен келісім-шарттар жасасуға мүмкін, мысалы, бухгалтерлік есепке
алу компаниялар (факторинг) жүргізу, дүкендерде жинау үшін коллекторлық
автомобиль жалға комиссия түрінде қосымша табыстың әкеледі;
г) банк - тәуекелді кәсіпорын - қатерге тігіп жеке және капитал қарыз
екі, сондықтан ол өз қызметін кеңейту мүмкіндігі болуы үшін, өз капиталын
ұлғайтуға ұмтылады, неғұрлым тәуекелді операцияларды жұмсайды, Банк ірі
табыс әкелетін; е) Тапсырыс берушіге бәрі - Банк неғұрлым ол клиенттер
болады, көп ақша сондықтан, клиенттерді тарту қиын жұмыс істейді, тиісінше,
үлкен пайда тарту және орны және алуға болады деп біледі. Мысалы, тұрақты
клиенттер үшін, банк белгілі бір артықшылықтар беруі мүмкін:. арнайы
тарифтер, қолайлы несие шарттары, жеңілдікті депозиттері, төлем жеңілдігі,
т.б.;
д) серіктестермен өзара мүдделер принципі - банктер тек өздері ғана
бәсекелесіп қана қоймай, сондай-ақ шығындарды қысқартуға, қаржылық
тұрақтылықты арттыруға мүмкіндік беретін жақсы қарым-қатынастар орнатуға
тырысады. Бұған корреспонденттік шоттар жүйесі, банкаралық несиелендіру
жүйесі, клиенттердің кредиттік қабілеттілігін қалыптастыру (клиенттің
несиелерді қаншалықты жиі төлейтіні, тәртіптілігі қаншалықты тұрақты),
клиенттердің кредиттік тарихын енгізу,
ж) үй банкі - барлық отбасы мүшелерін осы банктен шықпай қана
қоймай, сондай-ақ олардың балалары, немерелері, туыстары, достары және т.б.
немесе тұрғылықты жері бойынша есебінен клиенттер базасын ұлғайту
Кредиттік функцияны дамыту - бағалы қағаздарды шығаруды және
орналастыруды ұйымдастыру функциясы. Ол инвестициялық операциялар арқылы
жүзеге асырылады және икемді кредиттік жүйеде маңызды болып табылады, бұл
экономикалық өсудің салыстырмалы түрде тұрақты өсуінің қажетті шарты болып
табылады,.
Корреспондент банктер түрінде серіктес болған сайын, әртүрлі
транзакциялардың ауқымы қаншалықты көп болса, соғұрлым банктің пайдасын
өндіруді (процесті күшейту) көбейтуге болады. Банк пайдасын алудың
максимизациясы (процестің қарқындылығы) екі банк-корреспонденттері үшін
кірістердің қосымша ұлғаюы немесе үлкен шығындарды үнемдеуі болып табылады,
олар бірдей типтік және (немесе) атиптік емес банкаралық мәмілелерді жүзеге
асыру банк мекемелерінің өзіндік құнын жоғарлатпай жүзеге асырылады
тұтыну). Нақтырақ айтқанда, қызмет көрсетуші банк үшін корреспонденттік
қызметтің өндіріс құны (қызмет көрсетілетін банк үшін оны тұтынуға
байланысты шығындар) айтарлықтай, яғни, 5-10% -дан артық өзгермейді.
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Банктің - зерттеу объектісінің қысқаша сипаттамасы
Қазақстан Республикасындағы Сбербанк акционерлік коммерциялық жинақ
банкі РСФСР РСФСР банктер мен банк қызметі туралы Заңына сәйкес ашық
акционерлік қоғам түрінде құрылған. Ресей Жинақ банкінің құрылтайшысы және
негізгі акционері Ресей Федерациясының Орталық Банкі болып табылады
(жарғылық капиталдың 60% -дан астамы). Оның акционерлері 200 мыңнан астам
заңды және жеке тұлғалар. Ресей Сбербанкі 1991 жылдың 20 маусымында Ресей
Федерациясының Орталық банкінде тіркелді. Тіркеу нөмірі - 1481.
Фирма (толық ресми) банктің атауы:
Ресей Федерациясының акционерлік коммерциялық жинақ банкі (ашық
акционерлік қоғам).
Банктің қысқартылған атауы: Ресей Сбербанкі.
Банк заңды тұлға болып табылады және оның филиалдары Ресей
Сбербанкінің бірыңғай жүйесі болып табылады. Біздің банктің филиалдарындағы
депозиттердің барлық түрлері үшін сіз сенімхат жасай аласыз және өсиет
тәртібін жасай аласыз. Депозиттер бойынша барлық операциялар паспортты
немесе оны алмастыратын құжатты ұсынған кезде жасалады.
Ресей Федерациясының Салық кодексінің АҚШ Салық кодексі бөлімінің
21727 бабына сәйкес Ресей Федерациясының аумағында орналасқан банктердегі
депозиттер бойынша салық төлеушілерге алынған пайыздар түріндегі кірістерге
мыналар кірмейді:
• Ресей Федерациясының Орталық банкінің ағымдағы қайта қаржыландыру
ставкасы негізінде есептелген сомалар шегінде рубльдік салымдар үшін;
• шетелдік валютадағы салымдар үшін - жылдық 9 пайыздан аспайды.
Ресей Сбербанкінің шетел валютасындағы депозиттері бойынша пайыздық
ставкалар Салық кодексінде белгіленген ставкаларға қарағанда әрқашан төмен,
бұл тек банк үшін пайдалы және ыңғайлы. Салықтарды шегеру жоқ - проблемалар
жоқ, ал банктің төмен тарифтерден түсетін кірісі өседі. Сбербанктің
долларлық депозиттер бойынша ең жоғары ставкасы 7,5% болды, бұл салық
салынатын ставкадан 1,5 есе төмен.
Жеке тұлғалардың шетел валютасындағы депозиттері және пайыздық
ставкалар Сбербанк 01.01.2006 ж. жағдай бойынша әрекет етеді:
Ресей Сбербанкінің шетел валютасындағы депозиттерін (салымдарын)
талдай келе, келесі қорытындыларды шығара аламыз:
• Шетел валюталарынан тек доллар немесе еуро ғана қабылданады;
• Жоғарыда көрсетілген валюталардың айырбас бағамы (шетел
валютасындағы депозиттер) пайыздармен байланысты.
Егер бір валютаның айырбастау бағамы өзгерсе, айырбастау бағамы мен
басқа өзгерістің автоматты түрде өзгеруі, сондай-ақ долларлық және еуро
депозиттеріне арналған Жинақ банкінің пайыздық мөлшерлемелері бірдей, бұл
әрқашан банктің жеңімпаз ұстанымына айналады. Валюта айырбастау
айырмашылығының бір айырбас бағамының жоғалуы басқа валютаның айырбас
бағамының айырмашылығы бойынша кіріспен өтеледі. Сбербанктің Талап
бойынша депозиттік шотындағы пайыздық мөлшерлемесі болып табылады.
• Сыйақы ставкалары инфляция деңгейінен төмен деңгейде жоспарланып
отыр, ол уақыт өте келе депозиттерді арзандатады. Мысалға, 2016 жылы
инфляция деңгейі шамамен 11% -ды құрды, ал депозит бойынша валюталық
салымдар бойынша ең жоғары пайыздық мөлшерлеме 7,5% құрады, бұл тек екі кен
орны үшін ғана. Айталық, 2016 жылы валюталық салымдар (депозиттер) 3,5
тармаққа арзандады.
• Сбербанктің валюталық депозиттері бойынша пайыздық мөлшерлемелер
Ресей Банкі белгілеген қайта қаржыландыру ставкасынан әрқашан төмен. 2005
жылдың аяғында қайта қаржыландыру ставкасы бойынша 12%, валюталық салымдар
бойынша ең жоғары пайыздық ставка - 7,5%.
• Сыйақы ставкалары басқа коммерциялық банктерге қарағанда төмен.
Жарнамалық брошюрада Сбербанкі әрқашан пайыздарды есептеу жиілігін
және шетел валютасындағы депозиттер бойынша пайыздарды капиталдандырудың
қол жетімділігін әрдайым ақтап кетпейді, бұл таңдап алынған салымның
кірістілігіне әсер етуі мүмкін.
Экономиканы несиелендiру саласындағы проблемаларды шешу банктердiң
өздерiне тәуелдi, яғни нарық конъюнктурасы мен объективтiк факторларға
тәуелдi. Бұл кезеңде банктер экономиканың нақты қызмет етушi секторларын
несиелендiруге үлкен көңiл қоюда және де бұл жалпылама алғанда оң деп
бағалануда.
Мұнда айта кететiн жағдай, банктердiң инвестициялық мүмкiндiктерi өте
төмен: банк несиелерiнiң ЖӨӨ қатнасы 14 ( құрайды. Нақты қызмет етушi
секторлардың кәсiпорындарының кредиторлық және дебиторлық қарыздары
банктердiң жиынтық несие саласында үлкен емес. қазiргi кездегi несие көлемi
нақты қызмет етушi сектордың кәсiпорындарының арасындағы ақша ағымына
сәйкес келмейдi, ендеше маңызды инвестициялық шешiмдердi шешуге қабiлетi
жоқ.
Ендеше, банктердiң болашақтағы капиталдану көлемiн арттыруы қажет.
Өйткенi оларда тек тартылған депозиттер көлемiнен ғана несиелендiрмей, өз
капиталының есебiнен де несиелендiру мүмкiндiгi болуы қажет. Ұлттық банктiң
саясаты жаңа қаржы құралдарының дамуы және өндiрiс өсiмi үшiн қажет
макроэкономикалық жағдайларды жақсартуға бағытталған жағдайда, банк саласын
тұрақты түрде дамыту экономиканы несиелендiрудi кеңейтуге мүмкiндiк бере
отырып, көптеген экономикалық проблемаларды шешуге ықпал етедi.
Банктердiң несиелiк саясаты тек несиелiк операциялардан үлкен табыс
алуға ғана бағытталып қоймай, несиелiк тәуекелдердiң төмендеуiне де
бағытталған. Қызметкерлердiң кәсiби жұмыстары, шешiм қабылдау механизмi
және процедураларды жетiлдiрудiң мониторинг тәуекелi төмендеп, несие
ресурстарының тиiмдiлiгi артуда.
Бұған Қазақстан экономикасының болашақты қызметтi салаларының
дамуындағы қаржыландырылатын жобалардың маңыздылығын және олардың
қайтарымдылығын, несиелер бойынша қамтамасыздандырылуға берiлетiн заттар
(мүлiктер) өтiмдiлiгiнiң жоғары болуы және сенiмдiлiгiнiң жоғары болуын,
әрбiр қарыз алушының түсiнуi ықпал еттi [13].
Қазiргi кезде Қазақстан халқы өздерiнiң салымдарын салудың сенiмдi және
тиiмдiрек әдiстерiн iздестiру үстiнде. Көптеген қаржы институттарының
банкроттықа ұшырауның салдарынан аяққы шенiнен бастап тұрғын халық өз
қаржыларын банктерге сенiп тапсыра бастады. Бұл депозиттiк сасатты
қалыптастырудың бiрден-бiр маңызды себептерi болып табылады.
2016 жылғы депозиттiк рыноктың жағдайы. Осыған қосымша себеп көптеген
отандық коммерциялық банктердiң салымшыларды тартуға деген белсендi
депозиттiк саясаты болды.
Ресми органдардың деректерi Қазақстандық депозиттiк рыноктың 1998
жылдан бастап қалыптасып отырғандығын растайды. ҚР Мемлекеттiк комитетiнiң
мәлiметтерiне жүгiнсек, 1998 жылы жалпы Қазақстан бойынша заңды және жеке
тұлғалардың депозиттерi мен салымдары 8.8 есе өсiп, 2003 жылдың 1
қаңтарында 7.7 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың 1 қаңтарында 7.7 млрд. тенге
құрады,
2017 жылдың 1 ақпанында 10.4 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың 1
шiлдесiнде 16.16 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың 1 қарашасында 18.15 млрд.
тенге құрады, 1998 жылдың 1 қаңтарында 21.2 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың
1 қыркүйегiнде 25 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1 қаңтарында 28.8 млрд.
тенге құрады, 2017 жылдың 1 қаңтарында 33.9 млрд. тенге құрады, 2018 жылдың
1 қаңтарында 47.7 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың 1 қаңтарында 52.8 млрд.
тенге құрады, 2018 жылдың 1 қаңтарында 98.6 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың
1 қаңтарында 107.87 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 БАНКАРАЛЫҚ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..7
1.1 Корреспонденттік қатынастар түсінігі, корреспонденттік шоттар ашу
және оларды пайдалану
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .7
1.2 Төлем жүйесіндегі корреспонденттің қатынастардың
ролі ... ... ... ... ... ... ... 13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.22
2.1 Банктің - зерттеу объектісінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Банк арасындағы корреспонденттік қатынастардың мәні мен
қажеттілігі...28
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР
ӘЗІРЛЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1 Банкте корреспонденттік қатынастарды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2 Коммерциялық банкте корреспонденттік қатынастарды оңтайландыру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Экономиканың банк секторын жетілдіру және коммерциялық банктердің
басымдықты бағыттарын айқындау еліміздің экономикалық, саяси және қоғамдық
өмірінің маңызды мәселелерінің бірі. Корреспонденттік қарым-қатынастар
мәселесінің өзектілігі екі деңгейлі банк жүйесін қалыптастыру мен дамытуда
маңызды рөлге байланысты.
Қазір отандық қаржы нарығының қалыпты жұмыс істеуі және ұлттық
экономиканың барлық субъектілері үшін толыққанды банк қызметтері үшін
банкаралық сенімділік пен серіктестікті қалпына келтіру аса маңызды.
Корреспонденттік қарым-қатынастардың өзектілігі коммерциялық банктердің
бәсекелестік ортада бизнесті дамытудың басымдықты және ең тиімді бағыттарын
таңдауда маңыздылығына байланысты.
Корреспонденттік қатынастардың тиісті экономикалық тиімділігін
(рентабельділігін) қамтамасыз ету үшін оларды жүйелі түрде оңтайландыру
қажет. Бұл оңтайландыру процесі коммерциялық банктердің олардың даму
перспективаларын айқындау және оң қаржылық нәтижелерге қол жеткізу жолында
практикалық маңыздылығы бар, банкаралық ынтымақтастықтың басымдықты және ең
тиімді салаларын таңдауына ықпал етеді.
Корреспонденттік қарым-қатынастарды дамыту шеңберінде банктер басқа
банктік мекемелерге қатысты өз саясатын әзірлейді және жүзеге асырады,
қандай банктерде жұмыс істейді, қандай салаларда жұмыс істейді және қандай
жағдайларда операцияларды жасау керек. Бұл жұмыс корреспондент-банктердің
қаржылық жағдайын, олардың беделін және төлем қабілеттілігін талдауды,
банктердің мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды әзірлеуді,
корреспонденттермен операциялар бойынша дефолт тәуекелдерінен қорғауды,
банкаралық есеп айырысу үшін жағдайларды жақсартуды және олардың
тиімділігін арттыруды қамтиды. Нәтижесінде корреспонденттік қарым-
қатынастар тұжырымдамасы банктер арасындағы өзара әрекеттерді жүзеге асыру
тәртібі туралы келісімдердің дәстүрлі негіздерінен шығып, банкаралық қарым-
қатынастардың кең ауқымын қоса алғанда, банктік қызметтің барлық
салаларына, халықаралық есеп айырысу тәжірибесін жетілдіруге және
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсартуға бағытталған.
Сонымен қатар корреспонденттік қарым-қатынастарды оңтайландыру
қажеттігі туралы шешім олардың экономикалық тиімділігінің (кірістілігінің)
деңгейіне үнемі мониторинг жүргізуді талап етеді.
Сонымен бірге, Қазақстанда корреспонденттік қатынастарды орнату және
оңтайландыру үдерісіне теориялық негіздер мен әдіснамалық тәсілдер, сондай-
ақ олардың тиімділігін (рентабельділігі) бақылау бүгінгі күні жеткілікті
түрде дамымаған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты коммерциялық банктің корреспонденттік қарым-
қатынастарын оңтайландыру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Осы
мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер шешілді:
1. Корреспонденттік қатынастарды қалыптастыру және дамыту тарихы
қарастырылды;
2. Корреспонденттік қарым-қатынастардың рөлі көрсетілді;
3. Банктер арасындағы корреспонденттік қатынастардың мәні мен
қажеттілігі нақтыланды;
4. Қолданыстағы банкаралық корреспонденттік жүйелер сипатталды;
5. Банктiң сипаттамалары берiледi және банкте корреспонденттік қарым-
қатынастар ұйымдастырылды;
6. Банкте корреспонденттік қарым-қатынастарды оңтайландыру бойынша
ұсыныстар әзірленді.
Зерттеу нысаны Сбербанкінің Шымкенттегі бөлімі, оның мәні банкте
корреспонденттік қарым-қатынастарды ұйымдастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, параграфтардан, тұжырымдардан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАНКАРАЛЫҚ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Корреспонденттік қатынастар түсінігі, корреспонденттік шоттар
ашу және оларды пайдалану тәртібі
Көптеген коммерциялық банктердің және олардың филиалдарының пайда
болуы корреспонденттік қарым-қатынас жүйесі арқылы жүзеге асырылатын
банктер арасындағы өзара қарым-қатынастарды дамытудың қажеттілігін
тудырады. Корреспондент-банктер арасында белгілі бір дәрежеде сенім
білдіретін корреспонденттік қатынастар банктердің өзара тапсырмаларының
орындалуына делдал.
Корреспонденттік қарым-қатынастар көптеген өзара банк қызметтерін
ұсынады. Банктер арасындағы қатынастардың бір түрі болып табылатын
банкаралық есеп айырысу, негізінен, банктер клиенттерінің басқа банктерде
ашылған шоттарына ақша аудару (тауарларға, қызмет көрсетулерге және
жұмыстарға ақы төлеу), сондай-ақ банктің өз операциялары бойынша
тапсырмаларын орындаумен байланысты. Корреспонденттік қарым-қатынастар екі
немесе бірнеше банктердің біреуінің төлемдері мен төлемдерін басқа біреудің
атынан және оның есебінен, сондай-ақ несиелер беру және инвестициялық
қызметті ұсыну бойынша шарттық қатынастар болып табылады.
Банкаралық ынтымақтастық нысандарын жүзеге асыру үшін банктер
келісімшарт негізінде корреспонденттік шоттар ашты.
Корреспонденттік шот - корреспонденттік шот негізінде банкаралық есеп
айырысуды ұйымдастырудың екі нұсқасы бар - орталықтандырылған - егер
банктер арасындағы есеп айырысу олардың корреспондент арқылы жүзеге
асырылатын болса, корреспонденттік шот - бір корреспонденттік келісімшарт
негізінде басқа банк атынан және оның есебінен басқа банк жүргізген
есептеулерді көрсететін шот Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде
міндетті болып табылатын шоттар.
Біздің елде банкаралық есеп айырысу бірінші нұсқада жүзеге асырылады.
Банктер - барлық шаруашылық субъектілерінің арасында есеп айырысу
тізбегіндегі бастапқы және түпкілікті байланыс, сондықтан банкаралық есеп
айырысуды ұйымдастырудың негізгі қағидалары болып табылады [1].
Бірінші принцип - банктер өздерінің өтімділігін (корреспонденттік
шоттардағы қаражаттың болуын) басқа банктермен, әсіресе клиенттік
төлемдермен үздіксіз, толық есеп айырысуды қамтамасыз ететін деңгейде ұстап
тұрады.
Екінші принцип - банкаралық есеп айырысудың дұрыстығын қадағалау. Оның
ерекше және айрықша рөлі, жұмсалған сомаларды, банктердегі клиенттердің
шоттарына және банктердің ҚҰБ-нің корреспонденттік шоттарына (немесе
корреспонденттік банктерге) синхронды және толығымен сәйкестігін бақылауда
тұрақты.
Банкаралық корреспонденттік шоттар бойынша есеп айырысудың
артықшылықтары
төмендегідей:
- клиенттердің қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру,
- есептеулер айтарлықтай жеделдетілген, өйткені олар тікелей жүзеге
асырылады;
- кең корреспонденттік қарым-қатынастар бар банктердің өзара
наразылығын есепке алуды жүргізу, әдетте кез келген ірі банктердің бірінде
шот ашу арқылы. Банктер арасындағы қатынастардың бір түрі болып табылатын
банкаралық қатынастар банк клиенттерінің басқа банктерде ашылған шоттарға
ақша аудару туралы бұйрықтарын, сондай-ақ банктің өз операцияларын жүзеге
асырумен байланысты.
Банк пен оның филиалдары арасындағы есеп айырысулар банк белгілеген
тәртіппен жүргізіледі және банктің корреспонденттік шотында және филиалдың
корреспонденттік шотында көрсетілмейді. Бір банктік мекемеде шотты жүзеге
асыратын клиенттер арасындағы есеп айырысуды корреспонденттік шот пен
есепшотпен айналысатын мекеме жүзеге асырады; банктік есеп айырысу шегінде,
клиенттерге ақша қаражаттарын есептен шығару және аудару арқылы.
Коммерциялық банктер корреспонденттік шоттарды Ұлттық Банктің
корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу лицензиясы болған жағдайда ғана
бір-бірімен ашуы мүмкін. Бұл ретте банктерге Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне, оның ішінде банктерді лицензиялауды реттейтін Ұлттық
Банктің нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес лицензия беріледі.
Банкаралық корреспонденттік қарым-қатынастар банктер арасындағы өзара
әрекеттестіктің әртүрлі нысандарын қамтиды, олар бір-бірінің атынан
банктердің төлемдер мен есептесулерді жүзеге асыруға негізделген.
Банк операцияларының көлемін үнемі ұлғайту, олардың түрлерін кеңейту,
осындай операциялармен байланысты тәуекелдерді ұлғайту кезінде
корреспонденттік қатынастар бойынша дәстүрлі көзқарастардың біртіндеп
өзгеруіне алып келеді.
Банк қызметінің екінші, таза техникалық аспектісінен корреспонденттік
қарым-қатынастар енді қосымша пайда алудың маңызды көзі болып табылатын
операциялық тәуекелдерді азайтудың қуатты құралы болып келеді.
Корреспонденттік қарым-қатынастарды дамыту шеңберінде банктер басқа
банктік мекемелерге қатысты өз саясатын әзірлейді және жүзеге асырады,
қандай банктерде жұмыс істейді, қандай салаларда жұмыс істейді және қандай
жағдайларда операцияларды жасау керек. Бұл жұмыс корреспондент-банктердің
қаржылық жағдайын, олардың беделін және төлем қабілеттілігін талдауды,
банктердің мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды әзірлеуді,
корреспонденттермен операциялар бойынша дефолт тәуекелдерінен қорғауды,
банкаралық есеп айырысу үшін жағдайларды жақсартуды және олардың
тиімділігін арттыруды қамтиды. Нәтижесінде корреспонденттік қарым-
қатынастар тұжырымдамасы банктер арасындағы өзара әрекеттерді жүзеге асыру
тәртібі туралы келісімдердің дәстүрлі негіздерінен шығып, банкаралық қарым-
қатынастардың кең ауқымын қоса алғанда, банктік қызметтің барлық
салаларына, халықаралық есеп айырысу тәжірибесін жетілдіруге және
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсартуға бағытталған.
Болашағы бар технологиялардың жаңа және үздіксіз дамуының кеңінен
жүзеге асырылуы банктерге мынадай проблемаларды табысты шешуге мүмкіндік
береді:
- банкаралық есеп айырысуды жеделдету;
- банктің клиенттеріне көрсетілетін қызметтер спектрін ұлғайту;
- операциялық тәуекелдерді кеңінен қысқарту;
- қаржы ағындарын бақылауды күшейту;
- клиенттің төлемдерін қабылдаудың оңтайлы әдісін ұсыну туралы;
- банктердің клиенттеріне қызмет көрсету бойынша операциялық
шығындардың төмендеуіне байланысты, және, нәтижесінде, банктің бәсекеге
қабілеттілігін арттырады.
Коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттардағы есеп айырысу
операциялары бұрын сыртқы экономикалық байланыстардың делдалдық
қатынастарын тек классикалық түрінде ғана шет елдермен жүргізілген
корреспонденттік қатынастарды орнатуға негізделген.
Корреспонденттік қарым-қатынастар (латынша, correspondeo - жауап
беремін, мен білемін) - операцияларды өзара жүзеге асыру мақсатында банктер
арасындағы шарттық қатынастар. Мұндай қатынастарды орнататын банктер
корреспондент банктер деп аталады [2].
Бұл қатынастарды классификациялау бірқатар критерийлерге негізделуі
мүмкін: географиялық бағдарлау, операция түрлері, қарым-қатынас сипаты,
олардың еріктігі дәрежесі және басқалар.
Географиялық бағдар бойынша олар ішкіға бөлінеді: елдегі есептер,
ұлттық валюта-валюта нарықтарындағы, капитал нарығында болу; халықаралық:
халықаралық есеп айырысу, әлемдік валютада және валюталық нарықтарда болу,
капитал нарығы.
Операцияларды клиенттерге қызмет көрсетудің екі түріне және жеке
банкаралық операцияларға бөлуге болады. Біріншісі клиенттердің коммерциялық
операциялары бойынша операцияларды және оларға сенімгерлік қызметтер
көрсетуді қамтиды: есеп айырысудың әртүрлі әдістері мен нысандары бойынша
төлемдер (дебеттік және несиелік аударымдар, аккредитивтер, инкассо,
клиринг), бағалы қағаздармен мәмілелер, кепілдіктер беру және т.б.
Банктердің меншікті банкаралық операциялары несиелерді, депозиттерді беруді
және алуды, валюталарды сатып алу мен сатуды, бағалы қағаздарды және т.б.
қамтиды.
Банктер, әсіресе ірі компаниялар, ақ ақпараттық және консалтингтік
қызметтер көрсетеді, консорциум несие беру процесінде өзара әрекеттеседі.
Қатынастардың сипаты бойынша шот ашу және шот ашпастан тікелей қатынастарды
белгілеуге болады.
Корреспонденттік қарым-қатынас әдетте өзара есеп айырысу (бір-бірінен)
немесе бір жақты тәртіппен (бір ғана серіктес, әдетте ірі банк) шоттар
ашылады. Өзара немесе бір жақты корреспонденттік қатынастардың пайдасына
таңдау әр түрлі факторларға байланысты: өзара төлем ағыны, нарықтардағы
несие ресурстарына сұраныс пен ұсыныс, өңірлік валюта биржаларында сауда-
саттыққа қатысу мүмкіндіктері, сондай-ақ корреспонденттік шоттардағы
қаражатты жедел алу мүмкіндігі.
Сондай-ақ шоттарсыз корреспонденттер арасындағы қарым-қатынастар, егер
олар үшінші кредиттік мекемеде ашылған шоттар бойынша өзара есеп айырысулар
жасалса. Осындай келісімшарттық қарым-қатынас құрылымының ерекше жағдайы
Қазақстан Банкінің бөлімшелерінде ашылған корреспонденттік шоттар арқылы
есеп айырысу.
Сонымен қатар, олар, сонымен бірге, коммерциялық банкпен ашылған
шоттар арқылы, әдетте, банкаралық есеп айырысу бойынша үлкен орталық,
клирингтік шоттар ашылған клирингтік орталықтары арқылы да жүзеге асырылуы
мүмкін. Алайда тең қаржылық талаптар мен міндеттемелер өтеледі, ал баланс
негізгі корреспонденттік шотқа дебеттеледі (дебеттеледі) немесе есептеледі
(есептеледі).
Өзара қарым-қатынас орнатудың еріктігі дәрежесі бойынша олар міндетті
және ерікті болып табылады. Мәселен, жоғарыда айтылғандай, Қазақстандағы
банктер Ұлттық Банкінің есеп айырысу бөлімшесінде корреспонденттік шот
ашуы, сондай-ақ халықаралық есеп айырысу үшін уәкілетті банкпен шот ашу
міндетті болып табылады.
Корреспонденттік қарым-қатынас орнатқан кезде, банктер бір-біріне хат
алмасып, әріптестердің сенімділігі мен консистенциясын зерттеу үшін бір-
біріне хат алмасып, құжаттарды алмастырады: әртүрлі операцияларға арналған
жарғылар мен лицензиялардың нотариалдық куәландырылған көшірмелері, қызмет
туралы есептер, оның ішінде қалдықтар, экономикалық стандарттарға сәйкестік
сертификаттары және т.б. Әлеуетті корреспонденттердің төлем
қабілеттілігінің деңгейі туралы ақпарат алу үшін банктер рейтингі,
анықтамалық фирмалар немесе достық банктерге қызмет көрсетеді. Содан кейін
корреспонденттік шоттың шарты жасалады: шұғыл (мерзімін ұзарту арқылы)
немесе мерзімсіз. Бұл жағдайда, әдетте, стандартты шарттар нысандары
қолданылады. Үлкен банктер өз нысандарын дайындайды [3].
Кредиттік ұйымның корреспонденттік шотын, оның бөлімшесінің
корреспонденттік шотын ашу және жабу тәртібі және осы шоттар бойынша есеп
айырысу операцияларын жүргізу тәртібі, Қазақстан Республикасы Ұлттық
банктің №12-к Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар
туралы ережесі толығымен реттелді. Корреспонденттік шотты ашу және жабу
үшін жауапты тұлғалардың қолтаңбалары үлгілері бар нотариалды
куәландырылған карточка, Ұлттық Банкінің аумақтық бөлімшелерімен
келісілген қол қою құқығына, сондай-ақ баспасөз-релизі, корреспондент-
банктер мен филиалдардың тізімі, олардың толық деректемелері және басқа да
құжаттар көрсетіледі. Тараптар шотты теріс пайдалануды болдырмайтын
трансфер-телеграф кілті туралы келіседі.
Келісімдер жасасудан кейін ашылған корреспонденттік шоттар бірнеше
түрге бөлінеді:
- НОСТРО шоттары - шот-менеджер банкінің атына ағымдағы шоттар, жауап
беретін банк, корреспондент-банкте, бірінші баланстың активінде
көрсетіледі;
- ЛОРО шоттары - корреспондент-банктің жауап беретін коммерциялық
банкке ашқан ағымдағы шоттары баланста көрсетіледі;
- ВОСТРО шоттары - шетелдік банктердің резидент банктегі ұлттық
валютадағы немесе үшінші елдің валютасында шоттары.
Демек, корреспондент-банк - корреспонденттік шотты ашқан банк (ЛОРО
пассивті шоты) басқа банкке (респондент-банк). Қолданыстағы заңнамаға және
шартқа сәйкес осы шот бойынша операцияларды жүзеге асырады.
Банк-респондент - басқа банкке корреспонденттік шотты (НОСТРО
белсенді шотын) ашқан және оның басшысы болып табылатын банк.
Банктің корреспонденттік шотының экономикалық мәні сұраныс бойынша
депозит шотының түрі болып табылады, ол, негізінен, компанияның есеп
айырысу шотына ұқсас функцияларды орындайды, бірақ банктің қызмет
ерекшелігін ескере отырып.
Шот бойынша, негізінен, АБЖ-де уақытша бос коммерциялық банктердің өз
қаражаты мен тартылған қаражаты. Мұнда көрсетілген операциялардың ауқымы
өте кең.
Біріншіден, клиенттердің несиелік, есеп айырысу, қолма-қол ақшаға және
өзге де қызмет көрсетуіне байланысты: тауарлар мен қызметтерді сатып алу
және сату есебінен қаражат аудару және қайтару, бюджетке төленетін
төлемдер, алымдар мен алымдарды бюджеттен тыс қорлар, сақтандырудың барлық
түрлері бойынша сақтандыру ұйымдары және т.б.
Операциялардың бір бөлігі клиенттерге жалақы мен сыйлықақы төлеу,
әкімшілік және бизнес шығындарын төлеу үшін қолма-қол ақшаны алу және
жеткізу болып табылады. Екіншіден, банкаралық несиелер мен депозиттер
бойынша операциялар, бағалы қағаздармен, валюталарды сатып алу және сату,
резервтік талаптарды беру.
Үшіншіден, банктің жеке іскерлік операциялары, мысалы, бюджетке және
бюджеттен тыс қорларға төлемдер, әкімшілік шығыстар және т.б. Әрбір банкте
бірнеше корреспонденттік шот бар, бірақ бірнеше. Осылайша, транзакциялардың
жоғарыда аталған түрлері барлық банктік шоттар арасында бөлінеді.
Шоттардың сипаты мен саны қандай банкаралық есеп айырысу кіші
жүйелеріне коммерциялық банктің қатысуына байланысты. Банктерде
корреспонденттік қарым-қатынастарды ұйымдастыруды жедел-есеп айырысу
орталықтарының құрамында тиісті департаменттер, кеңселер немесе секторлар
жүзеге асырады. Өзінің корреспонденттік шоттарымен банктің басқарылуының
маңыздылығын ерекше атап өту қажет, ол шын мәнінде оның экономикалық
қызметінің негізін құрайды.
Банкаралық есеп айырысу ақы төлеуші мен алушы әр түрлі банктерде,
сондай-ақ банктерді өзара кредиттеуде шоттар болған кезде пайда болады.
Корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп айырысуды ұйымдастырудың екі
нұсқасы бар:
1) орталықтандырылған - банктер арасындағы есеп айырысу олардың ЦРР-
мен ашылған корреспонденттік шоттары арқылы жүргізіледі;
2) орталықтандырылмаған - бір-бірімен корреспонденттік банктік
қатынастар негізінде.
Қазақстанда орталықтандырылған банкаралық есеп айырысу басым. Банктер
арасындағы есеп айырысуды ЦББ бөлімшелері жүзеге асырады - есеп-айырысу-
есеп айырысу орталықтары (РСК). Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр
кредиттік мекеме өзінің орналасқан жері бойынша БҚК-да бір корреспонденттік
шотты ашады. Несие ұйымы өзінің филиалының атауында бір филиалдың
корреспонденттік шотын ашуға құқылы [4].
Есеп айырысу операцияларын жүргізу кезінде Орталық банк пен оның
кредиттік мекемесі (филиалы) арасындағы қарым-қатынас заңнама,
корреспонденттік шоттың (қосалқы шот) шартын реттейді.
Шот туралы келісім тараптармен келісілген мерзімге жасалады және есеп
айырысу бойынша есеп айырысу шоттары бойынша есеп айырысу тәртібі, есеп
айырысу құжаттарын айырбастау әдісі, есеп айырысу қызметтерін төлеу
тәртібі, тараптардың келісім-шарт бойынша міндеттемелерді орындамағаны
немесе тиісінше орындамағаны үшін жауапкершілігін есеп айырысу қызметтері
тәртібі, КБ және ҰБ-ның құқықтары мен міндеттері.
Есеп айырысу құжаттарын қабылдау АБЖ жобалау бюросының
корреспонденттік шотында қаражат қалдығына қарамастан оларды қабылдау
кезінде жүзеге асырылады. Төлемдер операциялық күні алынған қаражатты және
Ұлттық банктің несиелерін (овердрафт) есепке ала отырып, төлем уақытында
қол жетімді қаражат шегінде жүргізілуі мүмкін.
Кредиттік ұйым төлем түрін (пошта, телеграф, электронды түрде)
анықтайды және таңдалған төлем түріне қарай қағазға немесе электронды түрде
(байланыс арналары арқылы, магниттік ақпарат құралдарында) БҚК-дағы есеп
айырысу құжаттарын ұсынады. Банктер кеңес беру туралы жазбаны - есеп
айырысу операциясын ресми түрде хабардар етеді.
Клиенттердің есеп айырысу құжаттары, сондай-ақ қағаз операциялары
бойынша дизайнерлік бюро қағазды тасымалдаушыларда, түгендеу құжаты қоса
берілген шоғырландырылған төлем тапсырмасының бөлігі ретінде РМК-ға
ұсынылады.
Ішкі банктің ережелері Дизайн бюросының атқарушы органы бекіткен жеке
құжат түрінде ресімделеді және мыналарды қамтуға тиіс:
1) салааралық шоттарды ашу, жабу және толықтыру (пассивтік шоттың
теңгерімін ұлғайту) тәртібі;
2) Есеп айырысуды жүзеге асырған кезде коммерциялық банктің
(ведомстволар арасындағы есеп айырысу операцияларын жүзеге асыру
мүмкіндігін беретін техникалық, телекоммуникациялық және ұйымдастыру
операциялары жүйесі) қалалық елді мекендердегі елді мекендердің әрбiр
қатысушысын сәйкестендiру тәртiбi (үлгiлiк үлгiлерi бар қолтаңба үлгiсi бар
карталармен алмасу, кодтар түрiнде қолжазба қолтаңбаларын қолдану
парольдер, электрондық қолтаңбалар және т.б.);
3) құжат айналымының сипаттамасы, салалық шоттар бойынша операцияларды
жүзеге асыру кезінде есеп айырысу құжаттарын беру және өңдеу тәртібі,
сондай-ақ ҚБ бөлімдері арасында құжаттар тапсыру кезектілігі;
4) есеп айырысу құжаттарын беру тәртібі;
5) бөлімшелер арасында құжат айналымынан шығатын есеп айырысу
операциялары барысында ДПП құру тәртібі;
6) қорлар қайта бөлінген кезде бөлімшелердің есеп айырысу
операцияларын жүргізу тәртібін;
7) салааралық есеп айырысу шоттары бойынша бөлімдер мен ақша қаражатын
қайта бөлу туралы есепті күнделікті салыстырып тексеру тәртібі;
8) ДПП белгіленген төлемнен кейінгі есеп айырысу құжатын алған кезде,
бөлімшелердің іс-әрекеттерінің тәртібі, техникалық себептер бойынша немесе
форс-мажорлық жағдайлар туындаған кезде есеп айырысу операциясын жүргізу
туралы дәлелдемелерді уақтылы алу немесе алу.
Кейбір жағдайларда Лоро термині халықаралық есеп айырысу үшін
шетелдік банк атынан банк ашқан корреспонденттік шотты атау үшін
пайдаланылады.
1.2 Төлем жүйесіндегі корреспонденттің қатынастардың ролі
Бірқатар ғылыми басылымдарда банкаралық қатынастар банктер арасындағы
өзара әрекеттесу процесінде туындайтын қатынастар немесе банк жүйесінде
қалыптасатын кредиттік мекемелер арасындағы тік және көлденең қатынастар
ретінде анықталады. Бірінші анықтамада банкаралық қарым-қатынастың
объектісі - кредиттік мекемелер арасындағы операциялар көрсетіледі. Бұл
ретте, банкаралық қатынастармен осы мәмілелерді идентификациялау соңғы
біршама дискретті болуы мүмкін. Олар нақты операцияны орындау қажеттілігі
болғанда ғана пайда болады және бұл операция аяқталған кезде тоқтатылады.
Бұдан басқа, осы анықтамада мұндай қатынастар пайда болатын шаруашылық
субъектілерінің нақты анықтамасы жоқ.
Банкаралық қатынастарды айқындаудың екінші нұсқасының кемшілігі - оны
шамадан тыс қорыту. Бұдан шығатын болсақ, қандай экономикалық кеңістікте,
қандай қоғамның экономикалық қатынастарында осы қатынастар қалыптасады.
Осыған байланысты, банк жүйесіндегі банкаралық қарым-қатынастар туындаған
және тік және көлденең бағдарға ие болатындығын анықтайтын үшінші
анықтамада берілген түсінік дұрысырақ болып көрінеді. Алайда, осы
анықтамада банкаралық қарым-қатынастың объектісі жоқ екеніне назар аудару
қажет, өйткені банк жүйесіндегі заңнама мен экономикалық әдебиеттердегі
тұжырымдама негізінен институционалдық аспектілермен байланысты [6].
Ерекше банк операцияларын орындайтын елдегі (мемлекеттер тобына)
жеткілікті банктер, несие мекемелері мен экономикалық ұйымдар болса, банк
жүйесінің бары туралы айтуға болады. Сонымен бірге, барлық ақша ресурстарын
жұмылдыру және оларды кредиттік капиталға айналдыруды банк жүйесі енгізеді,
оған қаржы институттарының үш негізгі тобы кіреді: ұлттық банк,
коммерциялық банктер, мамандандырылған қаржы институттары. Ұлттық банк
басты рөлді атқарады - банктердің банктер рөлі.
Осылайша, банк жүйесіндегі аталған анықтамада іс жүзінде тиісті
шаруашылық субъектілерінің тағайындалуы болып табылады. Сонымен бірге, бұл
субъектілердің қарым-қатынасы бар объектіні ашпайды.
Көрсетілген объект - қаржылық және несие, оның ішінде төлем, басқару
жүйесі бойынша жүзеге асырылатын банкаралық операциялар. Бұл жүйе өзара
байланысты және банк жүйесімен біріктірілген, себебі оның негізгі функциясы
ақша айналымы мен кредиттік қатынастарды ұйымдастыру болып табылады.
Бұл функцияның орындалуы банкаралық операцияларға негізделген. Банк
жүйесіндегі банкаралық қарым-қатынастардың бар екендігі туралы мәлімдемені
оларды толық сипаттай алмайтындығын атап өткен жөн. Қаржы-несиелік жүйеге
ауысу керек, өйткені онда кредиттік мекемелер арасындағы экономикалық
қатынастар объективті түрде пайда болады. Мысалы, төлем жүйелеріндегі
банктердің өзара іс-қимылы институционалдық түрде қаржы секторы деп
аталады.
Бұл ретте төлем жүйелерінде банктер арасындағы қарым-қатынас
банкаралық қарым-қатынастардың мәні мен банк жүйесінің өзін анықтауға
мүмкіндік беретін банкаралық төлемдердің орындалуына қатысты бір-бірінің
пайдасына объективті түрде қалыптасады. Бұл жағдайда банк жүйесінің мәні
ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты өзінің функциясында көрініс
табады.
Жетекші отандық экономистердің жұмысында банк жүйесінің ерекшелігі
оның құрамдас элементтері мен олардың арасындағы қалыптасқан қарым-
қатынастарымен анықталады, оның мәні тек белгілі бір құрамдас элементтердің
мәніне ғана емес, олардың өзара әрекеттесуіне де байланысты. Сондықтан
экономикалық сөздіктерде банк жүйесі біртұтас қаржы-несие механизмі аясында
жұмыс істейтін өзара байланысты банктердің және басқа кредиттік
мекемелердің түрлі түрлерінің жиынтығы ретінде ұсынылған. Мұнда
институционалдық және экономикалық аспектілер өзара байланысты. Сонымен
қатар, анықтаманың бірінші нұсқасы дәлірек көрінеді, өйткені қаржы-несие
механизмі (ақшаға қарағанда) төлем жүйесінің толықтығын қамтуы мүмкін.
Қаржы және несиелік менеджмент жүйесінде банкаралық операцияларды
жүргізу кредиттік институттардың өзара іс-қимылының салдары болып табылады.
Сондықтан осы ұйымдарда қаражаттарды тарту, орналастыру, есеп айырысу,
басқа да банктік қызметтерді енгізу және басқа да мәселелер бойынша
туындайтын банкаралық қарым-қатынастар іс жүзінде экономиканың қаржы-несие
механизмінде олардың өзара әрекеттесуі туралы қарым-қатынасты білдіреді
[7].
Бұл механизмдегі банкаралық қарым-қатынастардың деңгейі мен сипаты әр
мемлекеттің нақты кезеңінде банк жүйесінің құрылымын заңнамалық реттеуді
белгілейтін экономикалық негіздеме болып табылады. Отандық және шетелдік
экономистердің кейбір туындыларында осы қатынастар тұжырымдамасы банкаралық
ынтымақтастықтың кешенінен тереңірек анықталды. Корреспонденттік қарым-
қатынастар (латын тілдерінен - жауап беремін, мен түсіндіремін) -
операцияларды өзара орындау мақсатында банктер арасындағы шарттық
қатынастар.
Тағы бір нұсқасы: корреспонденттік қатынастар - кең және көп қырлы
тұжырымдама. Жалпы алғанда, банкаралық корреспонденттік қарым-қатынастар
өзара міндеттемелердің дұрыс, адал және келісілген орындалуына негізделген
екі банктің арасындағы барлық ықтимал ынтымақтастық нысандарын біріктіреді.
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды қорытындылай келе, корреспонденттік
қарым-қатынастар негізінен банк операцияларын жүргізу үшін
қалыптастырылатын шарттық қатынастарға қатысты екенін атап өткен жөн.
Көрінетін болсақ, көптеген отандық экономистер осы операциялар бойынша
төлем жүйелеріндегі банкаралық есеп айырысуды білдіреді. Бұл олар мәнін,
тақырыпты және көзқарасы дұрыс нүктесі емес, меніңше, корреспонденттік
қатынастар негізгі мақсаты, қараңыз банктер арасындағы төлемдерді жүзеге
келісілген болатын. Алайда, корреспонденттік қатынастар субъектісі төлем
жүйесіне шектелген жоқ, және корреспондент-банктердің арасындағы барлық
операциялар банкаралық есеп айырысуларды аяқталған жоқ. Кейбір
экономистердің осындай қате түсінігі корреспонденттік шоттармен
корреспонденттік қарым-қатынастарды анықтаумен түсіндіріледі. Сонымен қатар
корреспонденттік қарым-қатынас тұжырымдамасы корреспонденттік шоттар
түсінігінен кеңірек [8].
Корреспондент-банктердің өзара әрекеттесу шеңбері консалтингтік және
ақпараттық қызметтерді, синдикатталған несиелерді (мысалы, корреспондент
банктер арасындағы тікелей есеп айырысулар жүргізілген кезде үшінші
банктер), сенімгерлік операцияларды (корреспондент-банктің мүлкін
басқаруды), кепілдікті операцияларды (мысалы, эмиссия корреспондент-банктің
қаржы нарығындағы өз міндеттемелерін үшінші банктің пайдасына тиістілігіне
кепілдік береді) және т.б. Жоғарыда келтірілген мысалдардан айырмашылығы,
корреспонденттік ынтымақтастық әрқашан қарсы төлемдерді жүзеге асыруға
негізделмейді және корреспонденттік шоттың болуы екі кредиттік институттар
арасында оның бар екеніне негізделген басты фактор болып табылмайды.
Шындығында, банктер корреспонденттік қарым-қатынастарды бір-бірімен шоттар
ашпай, орната алады және өзара есеп айырысуды жүзеге асыру олардың іскерлік
серіктестігінің тек бір аспектісін білдіреді.
Тіпті Ұлттық Банкімен берілген бағалы қағаздар бойынша
корреспонденттік қарым-қатынастарда да, тұрғылықты жері бойынша депозитарий
мен тұрғын үй депозитарийі арасындағы есептер туралы ештеңе айтылмаған. Осы
қатынастардың басты мақсаты - бағалы қағаздарға құқықтарды есепке алу
тәртібі туралы келісім. Қарастырылып отырған тақырып бойынша ғылыми
жұмыстардың барлық авторлары көрсеткен айтарлықтай айырмашылықтардың бірі
заңды аспекті бар. Корреспонденттік қатынастар, әрине, шарттық қатынастар
болып табылады. Басқаша айтқанда, банкаралық қатынастар келісімшартқа
айналғанда, олар корреспондент деп санауға болады.
Банк-корреспонденттердің мамандары кейде байқаған екінші айырмашылық
корреспонденттік қарым-қатынастар кезеңінде тұр. Банкаралық қатынастар
эпизодтық болуы мүмкін (және, әдетте,). Іс жүзінде, корреспонденттік
қатынастары жоқ банктер, кейде кездейсоқ, кейде бірлескен операцияларды
жүргізеді. Корреспонденттік қарым-қатынастар үнемі бизнесті болжайды, ол
үшін банктер іс жүзінде екіжақты келісім жасайды. Бұл жағдайда
корреспонденттік ынтымақтастық шексіз болуы мүмкін, яғни, корреспондент
банктер арасында қол жеткізілген уағдаластық шарттарына байланысты белгісіз
мерзімге белгіленуі мүмкін. Сонымен бірге, бұл жағдай елеусіз болып
табылады, корреспонденттік қарым-қатынастар шарттың шеңберінде құрылады
және тұрақты серіктестікті білдіреді[9].
Демек, корреспонденттік қарым-қатынастар бірдей банкаралық болып
табылады, бірақ үнемі іскери байланыстарды сақтау үшін алдын ала келісілген
уақыт үшін белгіленеді. Жалпы тәжірибеге сәйкес, серіктеспен
корреспонденттік қарым-қатынас орнату туралы келісімге қол жеткізгеннен
кейін, қандай іскери салалар мен қандай жағдайда ынтымақтастық күтілетінін
анықтау қажет. Әдетте мұндай ынтымақтастық барлық ықтимал операциялардың
толық жиынтығымен басталмайды. Байланыстарды бірте-бірте дамыту қажет. Ұзақ
мерзімді перспективада екі банк арасындағы жемісті ынтымақтастық әрқашан
өзара сенімді нығайтуға негізделген. Сенімді қарым-қатынас керек, тек сонда
ғана кешенді (мысалы, несиелік) операцияларды жүзеге асыруға болады.
Корреспонденттік қарым-қатынас орнатқан сәтте, әдетте, операциялардың
қарапайым негізгі түрлері (клиенттерге қызмет көрсету бойынша) қолданылады.
Егер тәжірибе көрсеткендей, екі банктің арасында клиентке қызмет көрсетудің
белгілі бір уақыт кезеңі ішінде дамыған қарым-қатынасы әдеттегіден кейінгі,
күрделі операцияларға көшуге болады.
Іс жүзінде, әрдайым корреспонденттік қарым-қатынастар екі банктердің
клиенттеріне есеп айырысу қызметтерін ұсыну үшін негізінен қалыптасады.
Әрбір жағдайда жеке қарым-қатынас тарихын болжау және жүзеге асыру.
Дегенмен, бұл тарихтың динамизммен және соқырлықпен сипатталатыны сөзсіз.
Сонымен қатар, корреспонденттік қарым-қатынастарды дамытуға осы көзқарас
коммерциялық банктің клиенттеріне қызмет көрсету және өздерінің банкаралық
операцияларын жүзеге асыру болып табылады (корреспонденттік қатынастар
субъектісінің дуалалдылығын ескеріңіз). Банкаралық қатынастардың субъектісі
клиентке қызмет көрсету және кредиттік мекемелердің өздерінің мәмілелерін
басқарудың қаржылық-кредиттік механизмінде жүзеге асырылуы екенін атап
өткен жөн. Алайда, бұл ұқсастық салыстырмалы деп танылуы мүмкін, өйткені
банкаралық қатынастар шеңберінде осы қызмет жүйелі емес, дискретті және
кейде бір мәрте операцияларды жүргізуге бағытталған [10].
Үшінші айырмашылық корреспонденттік қатынастарда. Нарықтық
экономикадағы басты міндет ретінде операциялардың өзара орындалуы, төлемдер
мен есеп айырысуларды жүзеге асыру, сондай-ақ өзара міндеттемелердің дұрыс,
әділ және келісілген орындалуы мүмкін емес сияқты. Әкімшілік және
шаруашылық шаруашылық жағдайында (мысалы, КСРО-да) осындай мақсаттар
қойылды, өйткені бірнеше банктердің корреспонденттік қарым-қатынасы шартты
емес, директивалық негізде (үкімет бағыты бойынша) құрылды және
біріктірудің міндетті тәсілі болды.
Нарықтық экономикада корреспонденттік ынтымақтастықтың негізгі мақсаты
корреспонденттік қарым-қатынастар субъектісіне клиенттерге қызмет көрсету
және өздерінің банкаралық мәмілелерін жасау (корреспонденттік қарым-
қатынастың орталық (ұлттық) және корреспонденттік қарым-қатынастардың
кейбір аспектілерін қоспағанда) коммерциялық банктер). Корреспонденттік
қарым-қатынастардан айырмашылығы, банкаралық ынтымақтастық әрқашан,
әсіресе, эпизодтық болғанда және кредиттік мекемелердің клиенттерінің
тапсырыстары болған жағдайда (мысалы, корреспонденттік банктерге төлемдер)
пайда табу үшін әрдайым емес. Кейбір жағдайларда кредиттік мекемелер үшін
мұндай операцияларды жүзеге асыру тиімді емес болуы мүмкін.
Алайда, бұл операциялар жүргізілмейді, өйткені корреспондент
банктермен іскерлік байланыстар жиі емес, ал үлкен және артықшылықты
клиенттерге қызмет көрсету кезінде шығындар ескерілмейді.
Корреспонденттік қарым-қатынас түрлері келесі бағыттар бойынша
бөлінеді:
- ішкі, егер олар бір банктік топ шеңберінде құрылса (мысалы, бас ұйым
мен еншілес банктер арасында);
- сыртқы, егер олар экономикалық бөлек банк мекемелері арасында
орнатылса;
- корреспонденттік шот бір ғана корреспондент-банкте ашылған кезде;
- өзара корреспонденттік шоттар ашылған кезде өзара заңды қызмет
көрсетсе:
- корреспондент-банктер қолданыстағы заңнама тұрғысынан бір-бірінің
атынан кез-келген банк операцияларын жүргізе алатын болса;
- Шектеулі, шарттық қатынастарды жүзеге асыру үшін заңнамалық
шектеулер болған кезде.
Аймақтық мазмұн бойынша:
- облысаралық корреспонденттік қатынастар;
- өңіраралық корреспонденттік қатынастар;
- халықаралық корреспонденттік қатынастар.
Функционалды мазмұнға сәйкес, орындалатын операцияларға байланысты:
- базалық: қолма-қол ақшамен немесе бағалы қағаздарға, бағалы
металдарға және басқа активтерге арналған депозитке есептеу және қарыз алу;
- Туынды: кеңес беру, ақпарат және т.б.
Төтенше жағдайда:
- шұғыл;
- Шексіз.
Өту дәрежесі бойынша:
- өтелінген;
- өтелмеген.
Корреспонденттік қатынастар субъектілеріне меншік түрінде:
- мемлекеттік банктер;
- жеке, мемлекеттік емес банктер;
- әртүрлі меншік нысаны субъектілері бойынша.
Бірыңғай коммерциялық банк корреспонденттік желісі үшін тұтастай
алғанда корреспонденттік қарым-қатынасты дамыту дәрежесі өзінің беделіне
және нарықтағы жағдайына байланысты.
Әдетте әмбебап коммерциялық банктердің қызметі, ең көп тараған болып
табылатын, уақытша жұмыс істемейтін қорларды жинақтау және жұмылдыру,
кредиттеу және есеп айырысу және төлемдерді делдалдау сияқты негізгі
функциялармен анықталады. Уақытша бос ақшаны жинақтау және жұмылдыру
банктердің маңызды функцияларының бірі болып табылады.
Коммерциялық банктер барлық экономикалық агенттердің: халықтың,
кәсіпорындардың және мемлекеттің еркін қорларын тартуда жетекші рөлге ие
және оларды пайда табу үшін капиталға айналдырады. Бастапқыда коммерциялық
банктер өз қызметіне тек өздерінің қаражаттарын жұмсады.
Одан кейінгі қызметінде олар әр түрлі депозиттер мен шоттарды ашу
арқылы ақша тарту үшін арналарды кеңейту мүмкіндігін іздей бастады және
тиісті мүдделерді төлей отырып, ақша қаражатының иелерін қызықтырды.
Нәтижесінде тартылған қаражаттардың меншікті капиталға қатынасы жетілмеген
түрде өсті және банктің жалпы капиталының шамамен 80% -ын құрады. Қолма-қол
ақшаны тарту функциясын орындай отырып, банктер қарыз алушы ретінде жұмыс
істейді [11].
Қолма-қол ақшаны тарту функциясын орындай отырып, банктер қарыз алушы
ретінде жұмыс істейді. Айтарлықтай ақша жинап, банктер оларды өздеріне
сақтамайды, бірақ оларды экономикаға салып, несиелер мен бағалы қағаздарды
сатып алу арқылы оларды капиталға айналдырады.
Кредит беру функциясын орындау кезінде коммерциялық банк еркін ақшасы
бар және оларға мұқтаж субъектілер арасында делдал болып табылады.
Экономикада әдетте ақшаның кейбіреулері жиі кездеседі, ал олардың
қажеттілігі басқаларға пайда болады.
Кредиттегі делдал ретінде, коммерциялық банк ақша жинап, қажетті
ресурстарды қажетті мөлшерде және талап етілетін кезеңде қажет ететіндерге
қамтамасыз ете алады. Осылайша, кәсіпорындар, мемлекет пен халықты
кредиттеу жүзеге асырылады. Бұл функцияның орындалуы өндірісті кеңейтуге,
индустрияны қаржыландыруға, акцияларды құруды жеңілдетуге, тұтынушылық
сұранысты кеңейтуге, үкіметтің қаржылық қызметін жеңілдетуге және айналымға
жұмсалатын шығындарды төмендетуге ықпал етеді.
Холдингте төлемдер мен төлемдер жүргізу коммерциялық банктердің келесі
функциясы болып табылады. Олар ақшаны аударатын төлем жүйесінің жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді. Төлем құралдарын пайдаланудың жоғары тиімділігі
қолма-қол ақша айналымын кезең-кезеңмен азайту және коммерциялық банктер
жүзеге асыратын қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үлесінің ұлғаюымен көрінеді.
Шетелдерде ақшасыз есеп айырысу барлық елді мекендердің 90% -ын құрайды,
Қазақстанда - шамамен 64%.
Коммерциялық банктер бұл функцияны жүзеге асыру үшін өз клиенттеріне
ашық шоттарды ашып, ақша аударуды жүзеге асырады. Аударым операцияларын
жүргізудегі маңызды орын талап етілетін салымдардағы қаражат есебінен
жүзеге асырылады және олар тиімдірек пайдаланылады, елді мекендердегі
технология жақсарады, бизнес-клиенттердің қаражатын тиімдірек пайдалануды
қалайды [12].
Коммерциялық банктер бұл мақсатта көптеген филиалдары мен филиалдары
бар ірі банктердің клиринг жүйесін пайдалана отырып, клирингтік тексерулер
жүргізеді. Германия сияқты кейбір елдерде бұл мақсат үшін коммерциялық
банктермен қатар, орталық банктер де, гиганттар деп аталатын, есептеулерге
қатысатын май жүйесі қолданылады. Электрондық төлемдер жүйесі дамып келеді
- электрондық ақша. Банктердегі төлемдерді орталықтандыру айналымның
шығындарын азайтады.
Коммерциялық банктер сондай-ақ халықаралық есеп айырысуды жүзеге
асырады. Негізгі функциялардан басқа, коммерциялық банктер қосымша
функцияларды орындайды. Олардың арасында арнайы депозиттер, пластикалық
карталар, вексельдер, электрондық аударымдар арқылы банк депозиттері
түрінде төлем құралдарын жасау сияқты ерекше орын алады. Бұл функция
коммерциялық банктерде несиелік ақшаны дамытуға, айналыстан алынған
алтынның алынуына және банкнотты шығаруды депозиттік шотқа айналдыруға
байланысты пайда болды, бұл қолма-қол ақшасыз айналымды кеңейтуге және
банкноттарды шығаруды қысқартуға мүмкіндік берді.
Банк жүйесінің мақсаты айналыстағы ақшаның ауқымы олардың
қажеттіліктеріне сәйкес келуін қамтамасыз ету, қалыпты экономикалық өсу
қарқынын сақтау және жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып
табылады. Дегенмен, экономикаға қажеттілік қажет, бірақ шамадан тыс,
ақшалай түсім. Егер айналыстағы олардың саны өссе, инфляция өседі және
керісінше. Бұл жағдайда орталық банк ақша мультипликаторының құнын өзгерту
арқылы ақша құруды шектейді.
Коммерциялық банк өзінің қызметінде мынадай принциптерге негізделеді:
а) басқарудың тиімділігі. Банк бірінші кезекте коммерциялық кәсіпорын болып
табылады, пайда алуға негізделген (қарыздар бойынша пайыздар мен салымдар
бойынша сыйақы арасындағы айырмашылық);
б) алыпсатарлық принцип - банк ресурстарды арзан сатып алуға тырысады
және оларды қымбатқа сатады, сондықтан депозиттер бойынша пайыздар несиеден
гөрі әрқашан төмен, валюта сатып алу бағамы сату бағасынан төмен, бағалы
қағаздарды сатып алу бағамы оны сату бағасынан төмен;
в) барлық ресурстарды барынша жұмыс - коммерциялық банктердің (қаражат
және несиелерді тарту) негізгі операцияларды жүзеге асыратын қосымша, банк
пайда барынша күш-жігерін жұмылдыру, қосымша операцияларды есебінен пайда
арттыру тырысады. Бұл жағдайда, банк, кез келген жұмыстарды орындау үшін
компаниялармен келісім-шарттар жасасуға мүмкін, мысалы, бухгалтерлік есепке
алу компаниялар (факторинг) жүргізу, дүкендерде жинау үшін коллекторлық
автомобиль жалға комиссия түрінде қосымша табыстың әкеледі;
г) банк - тәуекелді кәсіпорын - қатерге тігіп жеке және капитал қарыз
екі, сондықтан ол өз қызметін кеңейту мүмкіндігі болуы үшін, өз капиталын
ұлғайтуға ұмтылады, неғұрлым тәуекелді операцияларды жұмсайды, Банк ірі
табыс әкелетін; е) Тапсырыс берушіге бәрі - Банк неғұрлым ол клиенттер
болады, көп ақша сондықтан, клиенттерді тарту қиын жұмыс істейді, тиісінше,
үлкен пайда тарту және орны және алуға болады деп біледі. Мысалы, тұрақты
клиенттер үшін, банк белгілі бір артықшылықтар беруі мүмкін:. арнайы
тарифтер, қолайлы несие шарттары, жеңілдікті депозиттері, төлем жеңілдігі,
т.б.;
д) серіктестермен өзара мүдделер принципі - банктер тек өздері ғана
бәсекелесіп қана қоймай, сондай-ақ шығындарды қысқартуға, қаржылық
тұрақтылықты арттыруға мүмкіндік беретін жақсы қарым-қатынастар орнатуға
тырысады. Бұған корреспонденттік шоттар жүйесі, банкаралық несиелендіру
жүйесі, клиенттердің кредиттік қабілеттілігін қалыптастыру (клиенттің
несиелерді қаншалықты жиі төлейтіні, тәртіптілігі қаншалықты тұрақты),
клиенттердің кредиттік тарихын енгізу,
ж) үй банкі - барлық отбасы мүшелерін осы банктен шықпай қана
қоймай, сондай-ақ олардың балалары, немерелері, туыстары, достары және т.б.
немесе тұрғылықты жері бойынша есебінен клиенттер базасын ұлғайту
Кредиттік функцияны дамыту - бағалы қағаздарды шығаруды және
орналастыруды ұйымдастыру функциясы. Ол инвестициялық операциялар арқылы
жүзеге асырылады және икемді кредиттік жүйеде маңызды болып табылады, бұл
экономикалық өсудің салыстырмалы түрде тұрақты өсуінің қажетті шарты болып
табылады,.
Корреспондент банктер түрінде серіктес болған сайын, әртүрлі
транзакциялардың ауқымы қаншалықты көп болса, соғұрлым банктің пайдасын
өндіруді (процесті күшейту) көбейтуге болады. Банк пайдасын алудың
максимизациясы (процестің қарқындылығы) екі банк-корреспонденттері үшін
кірістердің қосымша ұлғаюы немесе үлкен шығындарды үнемдеуі болып табылады,
олар бірдей типтік және (немесе) атиптік емес банкаралық мәмілелерді жүзеге
асыру банк мекемелерінің өзіндік құнын жоғарлатпай жүзеге асырылады
тұтыну). Нақтырақ айтқанда, қызмет көрсетуші банк үшін корреспонденттік
қызметтің өндіріс құны (қызмет көрсетілетін банк үшін оны тұтынуға
байланысты шығындар) айтарлықтай, яғни, 5-10% -дан артық өзгермейді.
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ КОРРЕСПОНДЕНТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Банктің - зерттеу объектісінің қысқаша сипаттамасы
Қазақстан Республикасындағы Сбербанк акционерлік коммерциялық жинақ
банкі РСФСР РСФСР банктер мен банк қызметі туралы Заңына сәйкес ашық
акционерлік қоғам түрінде құрылған. Ресей Жинақ банкінің құрылтайшысы және
негізгі акционері Ресей Федерациясының Орталық Банкі болып табылады
(жарғылық капиталдың 60% -дан астамы). Оның акционерлері 200 мыңнан астам
заңды және жеке тұлғалар. Ресей Сбербанкі 1991 жылдың 20 маусымында Ресей
Федерациясының Орталық банкінде тіркелді. Тіркеу нөмірі - 1481.
Фирма (толық ресми) банктің атауы:
Ресей Федерациясының акционерлік коммерциялық жинақ банкі (ашық
акционерлік қоғам).
Банктің қысқартылған атауы: Ресей Сбербанкі.
Банк заңды тұлға болып табылады және оның филиалдары Ресей
Сбербанкінің бірыңғай жүйесі болып табылады. Біздің банктің филиалдарындағы
депозиттердің барлық түрлері үшін сіз сенімхат жасай аласыз және өсиет
тәртібін жасай аласыз. Депозиттер бойынша барлық операциялар паспортты
немесе оны алмастыратын құжатты ұсынған кезде жасалады.
Ресей Федерациясының Салық кодексінің АҚШ Салық кодексі бөлімінің
21727 бабына сәйкес Ресей Федерациясының аумағында орналасқан банктердегі
депозиттер бойынша салық төлеушілерге алынған пайыздар түріндегі кірістерге
мыналар кірмейді:
• Ресей Федерациясының Орталық банкінің ағымдағы қайта қаржыландыру
ставкасы негізінде есептелген сомалар шегінде рубльдік салымдар үшін;
• шетелдік валютадағы салымдар үшін - жылдық 9 пайыздан аспайды.
Ресей Сбербанкінің шетел валютасындағы депозиттері бойынша пайыздық
ставкалар Салық кодексінде белгіленген ставкаларға қарағанда әрқашан төмен,
бұл тек банк үшін пайдалы және ыңғайлы. Салықтарды шегеру жоқ - проблемалар
жоқ, ал банктің төмен тарифтерден түсетін кірісі өседі. Сбербанктің
долларлық депозиттер бойынша ең жоғары ставкасы 7,5% болды, бұл салық
салынатын ставкадан 1,5 есе төмен.
Жеке тұлғалардың шетел валютасындағы депозиттері және пайыздық
ставкалар Сбербанк 01.01.2006 ж. жағдай бойынша әрекет етеді:
Ресей Сбербанкінің шетел валютасындағы депозиттерін (салымдарын)
талдай келе, келесі қорытындыларды шығара аламыз:
• Шетел валюталарынан тек доллар немесе еуро ғана қабылданады;
• Жоғарыда көрсетілген валюталардың айырбас бағамы (шетел
валютасындағы депозиттер) пайыздармен байланысты.
Егер бір валютаның айырбастау бағамы өзгерсе, айырбастау бағамы мен
басқа өзгерістің автоматты түрде өзгеруі, сондай-ақ долларлық және еуро
депозиттеріне арналған Жинақ банкінің пайыздық мөлшерлемелері бірдей, бұл
әрқашан банктің жеңімпаз ұстанымына айналады. Валюта айырбастау
айырмашылығының бір айырбас бағамының жоғалуы басқа валютаның айырбас
бағамының айырмашылығы бойынша кіріспен өтеледі. Сбербанктің Талап
бойынша депозиттік шотындағы пайыздық мөлшерлемесі болып табылады.
• Сыйақы ставкалары инфляция деңгейінен төмен деңгейде жоспарланып
отыр, ол уақыт өте келе депозиттерді арзандатады. Мысалға, 2016 жылы
инфляция деңгейі шамамен 11% -ды құрды, ал депозит бойынша валюталық
салымдар бойынша ең жоғары пайыздық мөлшерлеме 7,5% құрады, бұл тек екі кен
орны үшін ғана. Айталық, 2016 жылы валюталық салымдар (депозиттер) 3,5
тармаққа арзандады.
• Сбербанктің валюталық депозиттері бойынша пайыздық мөлшерлемелер
Ресей Банкі белгілеген қайта қаржыландыру ставкасынан әрқашан төмен. 2005
жылдың аяғында қайта қаржыландыру ставкасы бойынша 12%, валюталық салымдар
бойынша ең жоғары пайыздық ставка - 7,5%.
• Сыйақы ставкалары басқа коммерциялық банктерге қарағанда төмен.
Жарнамалық брошюрада Сбербанкі әрқашан пайыздарды есептеу жиілігін
және шетел валютасындағы депозиттер бойынша пайыздарды капиталдандырудың
қол жетімділігін әрдайым ақтап кетпейді, бұл таңдап алынған салымның
кірістілігіне әсер етуі мүмкін.
Экономиканы несиелендiру саласындағы проблемаларды шешу банктердiң
өздерiне тәуелдi, яғни нарық конъюнктурасы мен объективтiк факторларға
тәуелдi. Бұл кезеңде банктер экономиканың нақты қызмет етушi секторларын
несиелендiруге үлкен көңiл қоюда және де бұл жалпылама алғанда оң деп
бағалануда.
Мұнда айта кететiн жағдай, банктердiң инвестициялық мүмкiндiктерi өте
төмен: банк несиелерiнiң ЖӨӨ қатнасы 14 ( құрайды. Нақты қызмет етушi
секторлардың кәсiпорындарының кредиторлық және дебиторлық қарыздары
банктердiң жиынтық несие саласында үлкен емес. қазiргi кездегi несие көлемi
нақты қызмет етушi сектордың кәсiпорындарының арасындағы ақша ағымына
сәйкес келмейдi, ендеше маңызды инвестициялық шешiмдердi шешуге қабiлетi
жоқ.
Ендеше, банктердiң болашақтағы капиталдану көлемiн арттыруы қажет.
Өйткенi оларда тек тартылған депозиттер көлемiнен ғана несиелендiрмей, өз
капиталының есебiнен де несиелендiру мүмкiндiгi болуы қажет. Ұлттық банктiң
саясаты жаңа қаржы құралдарының дамуы және өндiрiс өсiмi үшiн қажет
макроэкономикалық жағдайларды жақсартуға бағытталған жағдайда, банк саласын
тұрақты түрде дамыту экономиканы несиелендiрудi кеңейтуге мүмкiндiк бере
отырып, көптеген экономикалық проблемаларды шешуге ықпал етедi.
Банктердiң несиелiк саясаты тек несиелiк операциялардан үлкен табыс
алуға ғана бағытталып қоймай, несиелiк тәуекелдердiң төмендеуiне де
бағытталған. Қызметкерлердiң кәсiби жұмыстары, шешiм қабылдау механизмi
және процедураларды жетiлдiрудiң мониторинг тәуекелi төмендеп, несие
ресурстарының тиiмдiлiгi артуда.
Бұған Қазақстан экономикасының болашақты қызметтi салаларының
дамуындағы қаржыландырылатын жобалардың маңыздылығын және олардың
қайтарымдылығын, несиелер бойынша қамтамасыздандырылуға берiлетiн заттар
(мүлiктер) өтiмдiлiгiнiң жоғары болуы және сенiмдiлiгiнiң жоғары болуын,
әрбiр қарыз алушының түсiнуi ықпал еттi [13].
Қазiргi кезде Қазақстан халқы өздерiнiң салымдарын салудың сенiмдi және
тиiмдiрек әдiстерiн iздестiру үстiнде. Көптеген қаржы институттарының
банкроттықа ұшырауның салдарынан аяққы шенiнен бастап тұрғын халық өз
қаржыларын банктерге сенiп тапсыра бастады. Бұл депозиттiк сасатты
қалыптастырудың бiрден-бiр маңызды себептерi болып табылады.
2016 жылғы депозиттiк рыноктың жағдайы. Осыған қосымша себеп көптеген
отандық коммерциялық банктердiң салымшыларды тартуға деген белсендi
депозиттiк саясаты болды.
Ресми органдардың деректерi Қазақстандық депозиттiк рыноктың 1998
жылдан бастап қалыптасып отырғандығын растайды. ҚР Мемлекеттiк комитетiнiң
мәлiметтерiне жүгiнсек, 1998 жылы жалпы Қазақстан бойынша заңды және жеке
тұлғалардың депозиттерi мен салымдары 8.8 есе өсiп, 2003 жылдың 1
қаңтарында 7.7 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың 1 қаңтарында 7.7 млрд. тенге
құрады,
2017 жылдың 1 ақпанында 10.4 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың 1
шiлдесiнде 16.16 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың 1 қарашасында 18.15 млрд.
тенге құрады, 1998 жылдың 1 қаңтарында 21.2 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың
1 қыркүйегiнде 25 млрд. тенге құрады, 1998 жылдың 1 қаңтарында 28.8 млрд.
тенге құрады, 2017 жылдың 1 қаңтарында 33.9 млрд. тенге құрады, 2018 жылдың
1 қаңтарында 47.7 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың 1 қаңтарында 52.8 млрд.
тенге құрады, 2018 жылдың 1 қаңтарында 98.6 млрд. тенге құрады, 2017 жылдың
1 қаңтарында 107.87 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz