Агроландшафттық жүйесінің экологиялық жағдайын бағалау
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ
ӘЛЕУЕТІ
1.1 Қызылорда облысы алқаптарының географиялық жағдайы ... ... ... 13
1.2 Қызылорда облысының ландшафттық-географиялық жағдайы... 15
1.3 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің дамуының
табиғи-климаттық 19
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
1.4 Қызылорда облысының топырақ жамылғысының түзілуінің
ландшафттық-географиялық 22
заңдылықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.5 Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы су 25
қорлары ... ... ... ... ...
1.6 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің өнімділігін
ландшафттық-экологиялық тұрғыда 27
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.6.1 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің климаттық
өнімділігін 27
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.6.2 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің экологиялық
өнімділігін 29
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.6.3 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің
биологиялық-экологиялық өнімділігін 33
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бірінші бөлімнің қысқаша тұжырымы 36
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ
ТАБИҒИ–ТЕХНОГЕНДІК ҚЫСЫМНАН ӨЗГЕРУІН БАҒАЛАУ
2.1 Ландшафттардың құрылымы және шаруашылық пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Су және жер ресурстарын 39
пайдаланылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.3 Табиғи ресурстарды ауыл шаруашылығына пайдалану нәтижесінде
агроландшафттардың топырақтық- мелиоративтік жағдайының
өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
... ... ... ... ...
2.4 Су қорларының гидрохимиялық 48
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.5 Агроландшафттық жүйесінің 52
өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Екінші бөлімнің қысқаша тұжырымы 57
3 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРІНЕ ТҮСЕТІН
ТЕХНОГЕНДІК ЖҮКТЕМЕНІ БАҒАЛАУ
3.1 Суғармалы жерлердегі табиғи-техникалық жүйенің ерекшеліктері 58
3.2 Табиғи-техникалық жүйесінің (гидроагроландшафттың) қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.3 Гидроагроландшафттық жүйесінің экологиялық-мелиоративтік
тұрақтылығын 64
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
3.4 Агроландшафттық жүйесінің экологиялық жағдайын бағалау ... . 73
3.5 Қызылорда облысы аумақтарындағы техногендік жүктемені
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Үшінші бөлімнің қысқаша тұжырымы 85
4 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ТАБИҒАТТЫ
ПАЙДАЛАНУЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
4.1 Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі техногендік-бұзылған
агроландшафттарды табиғи жағдайға 87
бейімдеу ... ... ... ... ... ... .. ... .
4.2 Суғармалы агроландшафттық жүйелерінің
экологиялық-мелиоративтік каркасының құрылымын 90
оңтайландыру ... ... ... ... ..
4.3 Агроландшафттық жүйедегі ауыл шаруашылық дақылдарының
құрылымын экологиялық тұрғыда 98
оңтайландыру ... ... ... ... ... .. ... ...
Төртінші бөлімнің қысқаша тұжырымы 110
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .112
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .. 116
ҚОСЫМША А – Диссертациялық жұмыс нәтижелерін өндіріске енгізу
актісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 124
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сәйкес
анықтамалар қолданылған:
ГОСТ 7.32-2001 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Отчет о научно-исследовательской работе. Структура и
правила оформления.
ГОСТ 7.24-2007 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Тезаурус информационно-поисковый многоязычный. Состав,
структура и основные требования к построению.
ГОСТ 7.36-2006 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Неопубликованный перевод. Общие требования и правила
оформления.
СТ РК 1157 – 2002 Образование высшее профессиональное. Системы
менеджмента качества организаций образования.
ГОСО РК 5.03.007 – 2006. ГОСО РК Образовательно-профессиональные
программы. Основные положения ГОСО РК 5.03.007 - 2006
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге анықтамалар қолданылған:
Агроландшафттар - аумағының көп бөлігінің биотикалық құрылымына адам
жасанды түрде қалыптастырған және табиғи фито, зооқауымдастықтарды
алмастырған тірі организмдер қауымдастығы басым болатын антропогендік
ландшафт, яғни көп бөлігіңде табиғи өсімдіктерді мәдени дақылдардың
егістіктері алмастырған ландшафт.
Ландшафттарды баптау - техногендік ландшафттарды оңтайлаудың жалпы
өлшемдік жүйесіндегі бұзылған жеке бөлімшені ретке келтіруге арналған
жеке шаралармен ғана шектеліп қоймай, бұзылған жерлерді кешенді
түрлендіруді қарастыратын жерді баптаудың түрі.
Ландшафтты қорғау – ландшафтың табиғи, шаруашылық және эстетикалық
құндылығын сақтауға бағытталған шаралар жүйесі.
Орнықты даму – болашақтағы өзінің тұтынысын қанағаттандыруына зиян
келтірмей бүгінгі күнгі ұрпақтың тұтынысын қанағаттандыру.
Табиғи-техногендік ландшафттар – адамның әртүрлі қызметіне байланысты
туындайтын және құрылатын ландшафт.
Техногендік ландшафттарды оңтайландыру – қоғамның барлық сұраныстарын
ескере отырып техногендік ландшафттарды оңтайлы тегістеу және қайту құру
арқылы табиғи-техногендік кешендердің өнімділігін қалпына келтіру және
жоғарылату, табиғатты қорғау, шаруашылық және эстетикалық құндылығын
қалпына келтіру және жоғарылатуға бағытталған шаралардың жүйесі.
Гидроагроландшафт – суғармалы егістік алқаптарындағы ауылшаруашылық
дақылдарын өсіруге арналған жеке жүйе.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
-климаттық биологиялық белсенді температуралар жиынтығы
- жауын-шашын жиынтығы
- буланғыштық
- фотосинтетикалық белсенді радиация
- гидротермикалық коэффициент
- Н.Н. Ивановтың табиғи ылғалдану коэффициенті
- құрғақшылық индексі
- ылғалдану көрсеткіші
- биологиялық-климаттық өнімділік
- табиғи – экологиялық (топырақтың биологиялық) өнімділік
- топырақ түзілуге жұмсалатын энергия
-топырақтағы шірік көлемінің өзгерісі
- топырақ пен ағынды сулар арасындағы ылғал алмасу қарқындылығы
- аумақтың экологиялық жағдайы
- топырақ индексі
- климат қолайлылығының көрсеткіші
- ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі
- оңтайлы жағдай кезінде ауыл шаруашылығы дақылдарының әлеуетті
биологиялық қамтамасыз етілетін өнімділігі
- топырақ түзілуге жұмсалатын энергия, ккалсм2 жыл
- өсімдіктер қоғамдастығы өнімділігін экологиялық бағалауды
сипаттайтын коэффициент
- өзен ағыны, км3жыл.
- жер асты суларының қоры, км3
- сағаға өзен ағынының түсуі, км3жыл
- суғарылатын жерлер ауданы, млн. га
- шаруашылық қажеттілік үшін су жинау, км3жыл
- қайтарымды сулардың көлемі, км3жыл
- аумақтың игерілген ауданы, га
- табиғи немесе жартылай табиғи экожүйелердің ауданы, га
- нақты суғармалау нормасы немесе меншікті су жинау, м3га
- нақты климаттық-табиғи аймақтарда жылу мен ылғалдың оңтайлы
арақатынасын қамтамасыз ететін суғарудың топырақтық-экологиялық мүмкін
нормасы, м3га.
- өзен алаптарындағы орналасқан су ресурстары, км3 немесе м3с
- өзен алаптарының төменгі сағасындағы экологиялық тұрақтылықты
қамтамасыз ететін санитарлық ағын, км3 немесе м3с
- өнеркәсіп кәсіпорындары мен ауыл шаруашылығы ұйымдарының мұқтажы
үшін су жинау көлемі, км3 немесе м3с
- адамның антропогендік қызметіне дейін өзен суларының табиғи
минералдылығы, гл
- адамның антропогендік қызметі үдерісіндегі өзен суларының
минералдылығы, гл
- коллекторлық-кәріз және ақаба сулары, км3немесе м3с
ҚР БжҒМ – Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
ЖАК – жоғарғы аттестациялық комиссия (Қырғыз Республикасы, Ресей
Федерациясы)
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ЖШС ҚазСШҒЗИ - Қазақ су шаруашылығы, ғылыми-зерттеу институты
жауапкершілігі шектеулі серіктестік (Тараз қаласы)
КІРІСПЕ
Өткен ғасырда ауыл шаруашылығы өндірісі үдерісінде табиғи ландшафтты
қоғамның қажеттілігін өтеу үшін пайдалану Сырдария өзені алабындағы оның
бөлшектерінің үлкен бөлігінің айтарлықтай өзгеруіне, түрлендіруіне және
тозуына алып келді. Сырдария өзенінің барлық аймақтарында ауыл
шаруашылығының дамуы мен өнімділікті көтеруге, ландшафттық жүйенің
тұрақтылығын және қоршаған ортаның сапасын жақсартуға бағытталған
шаралардың арасындағы қайшылық барынша ушыға түсті. Сондықтан, қазіргі
таңда ауыл шаруашылығында табиғи қорларды тиімді пайдалану мәселесі
экологиялық-мелиоративтік және баланстық-экологиялық негізде шешілуі тиіс.
Сонымен аграрлық өндірістің өнімділігін көтеру нысанды түрде қоршаған орта
жағдайын жақсарта отырып табиғи және заттық қорлардың өндірісіне жұмсалған
шығынды қалпына келтірумен қатар жүруге тиісті.
Сәйкесінше аграрлық саладағы табиғат пайдалануды оңтайландыру, ең
алдымен, нысанның жағдайына терең және жүйелі зерттеу жүргізуді, яғни
агроландшафттың заманауи құрылымын, экологиялық-шаруашылық және топырақтық-
мелиоративтік жағдайын, сондай-ақ оның бөлшектерінің өзара байланысын,
уақыт пен кеңістіктегі өзгеру үдерісін, сондай-ақ агроландшафттың жалпы
экологиялық теңдігіне әсер ететін дәлелдемелерін оңтайландыру болып
табылады.
Қазіргі агроландшафт көп жағдайда шаруашылық қызметтің әсерімен
қалыптасқанымен, алайда табиғи ландшафттың негізгі белгілерін сақтайды. Осы
қосарлылық оның бөлшектерінің қазіргі құраушыларын анықтайды, яғни бір
жағынан – табиғи бөлшектер (топырақ, жер бедері және гидрографиялық желі,
су, ауа мен микроклимат, өсімдіктер және жан-жануарлар әлемі), екінші
жағынан – егіншілік жүйесі және аумақты ұйымдастыру бөлшектері (ауыл
шаруашылық жерлер, ауыспалы егістер, агротехнологиялар, гидротехникалық
құрылымдар және басқалар).
Сөйтіп, қазіргі табиғи – техногендік бұзылысқа тап болған
агроландшафтты оңтайландыру үшін ландшафттық – экологиялық тұрғыда ауыл
шаруашылығы өндірісінің жүйесін жетілдірумен қатар, қоршаған ортаның
жағдайын бақылаудың тиімділігін және сапасын көтерудің де үлкен маңызы бар.
Агроландшафттың қазіргі жағдайы мен антропогендік өзгерісін біле отырып,
ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімді технологиясын әзірлеуге болады.
Тақырыптың көкейтестілігі. Сырдария өзенінің алабы аумағында, оның
ішінде әсіресе төменгі сағасында, ауыл шаруашылықтық игеру тарихы
антропогендік және техногендік жүктемеге байланысты, ал олардың түрлері,
көлемі мен мерзімі қазіргі экологиялық тұрғыда табиғи және аграрлық
ландшафттардың тозуына алып келді.
Ауыл шаруашылығының аумағын инженерлік табиғи үйлестірудің ықпалымен
Сырдария өзені алабындағы антропогендік қызметтің қарқынды дамуы іс жүзінде
оның төменгі сағасындағы барлық табиғи үдерістерді өрескел бұзды: өзен
жүйелерінің тұрақты және уақытша ағынды суларының тәртібі өзгерді; бұрыннан
табиғат бөлшектерінде жерленген орасан зор тұздар салмағының белсенді
айналымға тартылу есебінен геохимиялық ағындар айтарлықтай күшейді;
агроландшафттар және оған жапсарлас аумақтар шегінде микроклимат,
топырақтық, биологиялық, гидрогеологиялық және экологиялық үдерістер
өзгерді, нәтижесінде олардың қызметтік бөлшектерін және құрылымдық жүйесін
баптау арқылы қалпына келтіру мен тұрақтандыруды қажет ететін техногенді
бұзылған ландшафттар пайда болды.
Солардың нәтижесінде агроландшафттардағы қуаттық және алмасу үдерістері
бұзылады, олардың су және жылу тәртіптерінің барлық жерлерде өзгеріске
түсуінің нәтижесінде, топырақ жүйесі құнарлылығының төмендеуі жиі
байқалады. Соңғы жылдары агроландшафттық жүйенің жеке меншікке көшуіне
байланысты егіншілік мәдениетінің төмендеуі өндірістің технологиялық
үдерістерінің бұзылуына алып келді және ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің
қарқынды технологияларының бөлшек ретін қолдану кезінде мәселе одан әрі
ушықтануда.
Сонымен, Сырдария өзенінің төменгі сағасына орналасқан Қызылорда
облысының агроландшафттық жүйелерінің технологиялық, экономикалық және
экологиялық мәселелерінің күрделі кешенін шешу, ауыл шаруашылығының
өнімділігін көтеру, ең алдымен, олардың қазіргі жағдайын анықтайтын
дәлелдемелерді жан – жақты терең зерттеудің негізінде оның экологиялық
теңгермелік жағдайын және шаруашылық ауқымын оңтайландыруды қамтамасыз ете
алатын мелиорация саласын қалпына келтіру және қолдау технологиясының
әдістерін және тәсілдерін әзірлеу негізінде ғана іске асырылуы мүмкін.
Қазіргі кезде Қызылорда облысының суғармалы алаптарындағы табиғи –
техногендік ландшафттарға түсетін техногендік жүктемелердің нәтижесінде
барлық суғару алаптарындағы топырақ және жер асты сулары жүйелеріндегі
үдерістердің ретсіз қалыптасуының нәтижесінде топырақ және өсімдік
жамылғылары дағдарысқа тап болған. Сондықтан, Қызылорда облысының
агроландшафттық жүйелерін ұзақ кезеңде мелиорацияның нәтижесі бойынша
техногендік бұзылысқа тап болу дәрежесін жан – жақты бағалаудың әдістемелік
нұсқасын құру және оны пайдалану арқылы суғару алаптарының антропогендік
қызметінің арқасында бұзылысқа түсу дәрежесін бағалау егеменді елдердің
арасында алғаш рет жүргізіліп отыр.
Зерттеу нысаны – Сырдария өзенінің төменгі сағасында орналасқан
Қызылорда облысының агроландшафттық жүйелерінің бөлшектері.
Зерттеу пәні – техногендік іс – әрекеттің әсерінен Қызылорда облысының
агроландшафттық жүйелерінің қасиеттерінің өзгеру заңдылықтары.
Пайдаланылған мәліметтер. Қазақстан Республикасының және Қызылорда
облысының статистикалық ұжымдарының 1930-2015 жылдар аралығындағы су және
ауыл шаруашылық саласындағы ақпараттық мәліметтері, Қазақстан Республикасы
ауыл шаруашылық министерлігіне қарасты Оңтүстік Қазақстан гидрогеологиялық
– мелиоративтік экспедициясының және Қызылорда гидрогеологиялық –
мелиоративтік экспедициясының 1960-2015 жылдар аралығындағы
агроландшафттық жүйелердің топырақ – мелиоративтік жағдайы және
Казгидромет ұжымының көп жылдық ауа – райы тұрғысындағы мәліметтері
пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыс М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік
университетінің Мелиорация және агрономия кафедрасында мемлекеттік
қаржыландыру есебінен орындалған Қазақстанның оңтүстік аймағындағы
техногендік бұзылысқа тап болған жерлердің экологиялық-мелиоративтік
жағдайы тақырыбы және Мемлекеттік ғылыми ұжым Бүкіл Ресейлік
гидротехника және мелиорация ғылыми – зерттеу институтының Ресей
Федерациясының ғылыми академиясының тапсырысы бойынша 2011 – 2020 жылдар
аралығындағы ғылыми академияның іргелі ғылыми – зерттеу бағдарламасының
шеңберіндегі Разработка теоретических основ функционирования и
эксплуатации мелиоративными системами нового поколения, информационных
технологии их функционирования и управления тақырыбы негізінде
дайындалған.
Зерттеу мақсаты және міндеттері. Зерттеудің мақсаты техногендік
жүктеменің ұлғаюына байланысты Қызылорда облысының қазіргі
агроландшафттарының бөлшектерінің сапалық өзгерістерін бағалау және олардың
экологиялық тепе – теңдігін қалпына келтіру және өнімділігін көтеру,
шаруашылықтық сиымдылығын оңтайландыру бойынша кешенді шаралар әзірлеу
болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
- зерттелетін аумақтағы егіншілік, жерге орналастыру және табиғатты
пайдалану жүйелерін талдау;
- Қызылорда облысының топырақ, гидрогеологиялық, гидрологиялық-
мелиоративтік жағдайларын зерттеу және сапалық өзгерістерін анықтау;
- техногендік қызметтің ұзаққа созылатын әсерінен агроландшафттың
құрамдық бөлшектерінің өзгерісінің негізгі сәттерін анықтау;
- Қызылорда облысының агроландшафттық жүйесін экологиялық-мелиоративтік
бағалау және экологиялық-мелиоративтік аудандастыру;
- Қызылорда облысының техногендік – бұзылысқа ұшыраған
агроландшафттарын қалпына келтіру және оңтайландыруға арналған әдістемелік
тұжырымдамаларды құру.
Зерттеу әдістемесі. Қызылорда облысын агроландшафттық жүйесін және
олардың антропогендік өзгерісін зерттеу, жүйелік талдау, салыстырмалы-
географиялық, су – баланстық, математикалық және статистикалық әдістерді
қолдану арқылы жүргізілді.
Жұмыстың теориялық негізі – ландшафттың барлық бөлшектерінің өзара
тығыз байланысы және онда өтетін үдерістер туралы қазіргі биологиялық
салмақтың пайда болу жағдайы. Көп жылдық мәліметтерді жан-жақты талдау
әдісін пайдалану, агроландшафт құрылымының өзгерісін және уақыт
аралығындағы жерді пайдалану дәрежесін қадағалауға мүмкіндік береді.
Жұмыста мұрағаттық мен аумақтық өндірістік зерттеу туралы ақпараттық
мәліметтер: ауыл шаруашылық жерлерді орналастыру мәліметтері, топырақтық
және агрохимиялық аңыздар және есептер, егіншілік жүйесінің жобалары,
геоботаникалық сипаттамалар пайдаланылды. Осы материалдарды талдау және
қорытындылау техногендік қызметтің ықпалын және агроландшафттардың
морфологиялық өзгерісін қадағалауға мүмкіндік береді.
Ғылыми жаңалығы.
- Гидрологиялық – климаттық есептемелер және өндірістік ландшафттық
зерттеулер негізінде анықталған Қызылорда облысының агроландшафттық
жүйесінің антропогендік өзгерістерінің негізгі үдерістері;
- Қызылорда облысының гидроагроландшафттық жүйесінің қазіргі
экологиялық – мелиоративтік тұрақтылығын бағалаудың әдістемесін жетілдіру;
- гидроагроландшафттардың құрамдық бөлшектеріндегі анықталған
үдерістердің негізінде Қызылорда облысының аумағын экологиялық-
мелиоративтік бағалаудың нәтижелері бойынша экологиялық және экологиялық –
техногендік карталары жасалды;
- Қызылорда облысының гидроагроландшафттарындағы топырақтардың
экологиялық – мелиоративтік жағдайын жақсартудың шаралары анықталып,
ауылшаруашылық дақылдарының экологиялық тұрғыда оңтайлы құрылымы ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер:
- жылу – ылғал ауысуының теңдеуін бірлесіп шешу арқылы бірыңғай
генетикалық негізде құрылған агроландшафттардың қазіргі жағдайын
экологиялық-мелиоративтік бағалау нәтижелері;
- Қызылорда облысының шаруашылық – техногендік бұзылысқа ұшыраған
топырақтарын зерттеу арқылы гидроагроландшафттардың қазіргі кездегі
экологиялық – мелиоративтік тұрақтылығын бағалаудың жетілдірілген
әдістемесі;
- мелиорацияның әдістерін, табиғи – агробиологиялық әлеуетті
оңтайлаудың қағидаларын пайдалана отырып Қызылорда облысының
агроландшафттық жүйесін кешенді экологиялық-техногендік аудандастыру;
- Қызылорда облысының ауыл шаруашылығы өндірісінің қазіргі
жағдайларында агроландшафттарды пайдалануды оңтайландырудың экологиялық –
мелиоративтік шаралары.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық құндылығы: Жүргізілген зерттеулер
агроландшафттар өзгерістері заңдылықтарын анықтауға, Қызылорда облысының
агроландшафттық жүйесіне экологиялық – мелиоративтік бағалауды жүргізуге
мүмкіндік берді. Қызылорда облысының агроландшафттық жүйесінің құрылымын
оңтайландыру және пайдалану бойынша кешенді шаралар ұсынылды. Аумақтарды
экологиялық – мелиоративтік аудандастыру, қазіргі уақытта қолданылатын
егіншілік пен ауыл шаруашылығы жерлерінің мелиорациясы жүйесін түзетуге,
агроландшафттың қорларын пайдалануды жақсартуға, оның өнімділігін көтеруге
және агроэкожүйелердегі экологиялық тепе-теңдікті сақтауға бағытталған
шаралар жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді.
Теориялық зерттеулердің нәтижесі бойынша құрылған агроландшафттардың
топырақ-мелиоративтік орнықтылығын, техногендік жүктеменің дәрежесін,
табиғи-техникалық жүйенің қызметін бағалау, агроландшафттық жүйедегі
ауылшаруашылық дақылдарының құрылымын оңтайландыру және есепті кері шешу
әдісі арқылы агроландшафттардың қаңқаларына құрылымдық жүйесін
оңтайландыруға арналған әдістемелік нұсқаларды мелиорация саласына қосылған
ғылыми үлесі деп бағалауға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары,
тұжырымдары және нәтижелері II Үркімбаев оқулары тақырыбындағы
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Тараз, 2013), Әуезов
оқулары – 13: Нұрлы жол – еліміздің индустриалдық – инновациялық және
әлеуметтік – экономикалық даму жолындағы стратегиялық қадам атты
халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында (Шымкент,
2015),Техносферная безопасность: наука и практика (Бишкек,
2015)тақырыбындағы Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында,
Жайылымдар мен суармалы жерлердегі су ресурстарын үнемдеу және басқару
тақырыбындағы Қазақ ұлттық аграрлық универстетінің 85 – жылдығы мен ғылым
қайраткері Л.Е. Тажибаевтың 100 жылдығына орай ұйымдастырылған Халықаралық
ғылыми – тәжірибелік конференциясында, Проблемы управления водными и
земельными ресурсами (Москва, 2015) тақырыбындағы Халықаралық су
форумында, Справедливое и разумное использование природных ресурсов – путь
в будущее(III Уркумбаевские чтения, Тараз, 2015) тақырыбындағы
халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында, Мелиорация и водное
хозяйство: проблемы и пути решения (Костяковские чтения) (Москва, 2016)
атты халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында, Экологические
аспекты мелиорации, гидротехники и водного хозяйства АПК (Костяковские
чтения) (Москва, 2017), Орталық Азиядағы трансшекаралық ынтымақтастық –
бүкіл аймақтың тұрақтылығы мен берекелігі атты халықаралық ғылыми –
тәжірибелік конференциясында Алматы, 2017), Технические средства
мониторинга гидротехнических сооружений и экологическая безопасность
среднеазиатского региона атты халықаралық ғылыми – тәжірибелік
конференциясында (Бишкек, 2018) баяндалды.
Жұмыстың жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша 19 ғылыми еңбек
жарияланды.
Жұмыстың құрамы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
4 тараудан, қорытындыдан және 113 пайдаланылған әдебиеттердің
тізімінен тұрады. Жұмыс 124 беттен құралған және оның құрамында 40 кесте, 9
сурет бар.
1 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ ӘЛЕУЕТІ
1.1 Қызылорда облысы алқаптарының географиялық жағдайы
Қызылорда облысы Сырдария өзенінің төменгі сағасына орналасқан.
Сырдария өзені (өзбек тілінде Sirdaryo, тәжік тілінде Сирдарё, қазақ
тілінде Сырдария, ежелгі-грек тілінде Яксартес) – Орта Азияда Әмудариядан
кейін ең ұзын және сулылығы бойынша екінші өзен (сурет 1) [1].
Сурет 1 – Сырдария өзенінің су жинау алабы
Сырдария өзені Ферғана жазығының шығыс бөлігінде Нарын мен Қарадарияның
қосылысы кезінде пайда болды. Сырдария өзенінің ағыны алаптың таулы
бөлігінде қалыптасады. Сырдария өзені негізінен қар, біршама мұздақ пен
жаңбыр суларының топырақ қабатына сіңірілген және жер бетінің ағын суымен
қоректенеді.
Ферғана жазығынан шыққан кезде өзен Фархад тауларын кесіп өтеді және
одан әрі Бетпақ дала арқылы 14,7 км ендіктегі алқаптың кең батпақтанған
жерлерімен ағады.
Орта ағыста (Фархад тауларынан бастап Шардара су қоймасына дейін)
Сырдарияға Ангрен (Ахангаран), Шыршық және Келес өзендері құяды. Фархад
гидроторабынан Оңтүстік-Бетпақ дала каналы басталады.
Төменгі ағысында Сырдария Қызылқұмның шығыс және солтүстік шектері
бойынша ағады; мұндағы өзен арнасы иірімді және тұрақсыз, қысқы-жазғы
мерзімде тасқындар жиі болады. Соңғы ағыс – Арыс. Өзен алқабында Түркістан
қаласынан бастап Жусалы аудан орталығына дейінгі бөлімшеде ауыл шаруашылығы
үшін пайдаланылатын (күріш, бақша, көкөніс шаруашылықтары, бағбандық
шаруашылық) көптеген ағыстар өтетін, қамыс қалың өскен тоғайлары ұлан-ғайыр
алқаптар бар (ені 10-50 км, ұзындығы 400 км шамасында). Сырдария сағасында
(Қазалы қаласы аумағында) бақша шаруашылығы пайдаланатын көптеген ағыстар,
өзендер мен балшықтары бар саға құралады.
Сырдария бұрын Арал теңізіне құятын, қазір оның деңгейінің апатты
төмендеуі және теңіздің екі бөлікке ыдырап бөлінуінің салдарынан (1989
жылы) өзен теңіздің солтүстік бөлігіне (Кіші теңіз деп аталады) құяды.
Сырдария сулары айтарлықтай деңгейде шаруашылық мұқтажға алынады, осыған
байланысты сағадағы ағынның қазіргі көлемі шартты-табиғи мерзіммен
салыстырғанда (1960 жылға дейін) 10 еседен астам төмендеді (400 мс бастап
30 мс дейін).
Сырдария өзені арнасының ұзындығы - 2212 км. Сырдария өзені алабының
аумағында Қырғызстанның үш: Нарын, Джалалабад және Ош облысы, Тәжікстанның
Соғда облысы, Өзбекстанның алты: Әндижан, Наманған, Ферғана, Ташкент, Жизақ
және Сырдария облыстары, Қазақстанның екі: Оңтүстік Қазақстан және
Қызылорда облыстары орналасқан. Сырдария алабының ауданы 219 000 кмІ
құрайды.
Қызылорда облысы Арал теңізінен шығысқа қарай Сырдария өзенінің төменгі
ағысында, негізінен Тұран ойпатының шегінде орналасқан (биіктігі 50-200 м)
(сурет 2) [2].
Сурет 2 - Қызылорда облысының әкімшілік картасы
Сырдарияның сол жағалауы бойынша – Жаңажария мен Қуандарияның құрғақ
арналары кесіп өтетін Қызылқұмның төбешікті – атызды ұлан-ғайыр кеңістік
өтеді; оң жағалауы бойынша үстірттер (Егізқара, 288 м), құм учаскелері
(Арысқұм және басқалар), сортаңдар өскен таяз шұңқырлар кездеседі. Сол
жағалауы бойынша - адырлы құмдар сілемі (Кіші Барсұқ пен Арал маңы
Қарақұмы). Қиырдағы оңтүстік-шығыстағы Қызылорда облысының шегіне Қаратау
жотасының солтүстік – батыс тарамдары кіреді (биіктігі 141 м дейін).
Қызылорда облысы әкімшілік тұрғыда жеті ауданға және облыстық
бағыныстағы Қызылорда облысына, яғни Арал ауданына (орталығы – Арал
қаласы), Қазалы ауданы (орталығы – Әйтеке би қала типтес кенті), Қармақшы
ауданы (орталығы Жосалы елді мекені), Жалағаш ауданы (орталығы – Жалағаш
селосы), Сырдария ауданы (орталығы – Тереңөзек), Шиелі ауданы - (орталығы –
Шиелі селосы) және Жаңақорған ауданы (орталығы – Жаңақорған селосы).
1.2 Қызылорда облысының ландшафттық – географиялық жағдайы
Қызылорда облысының, яғни Сырдария өзенінің төменгі сағасын ландшафттық
– географиялық зерттеуге Л.С.Бергтің [3], И.П.Герасимова [4],
В.М.Боровскийдің және М.А.Погребинскийдің [5], Г.В.Гельдыеваның и
Л.К.Веселованың [6], А.И. Головановтың және С.И.Қошқаровтың [7] жұмыстары
арналды.
Сырдария өзенінің төменгі саласын ландшафттық – географиялық
аудандастыру мәселелері Г.В.Гельдыеваның [6], В.М. Боровскийдің [8], А.Г.
Исаченконың [9], В.А.Чигаркиннің [10], Ж.С.Мұстафаевтың, Ә.Т.Қозыкееваның,
С.И.Өмірзақовтың [11], Г.В.Гельдыева мен В.М.Чупахиннің [12] жұмыстарында
қарастырылды.
А.Г. Исаченко мен А.А. Шляпников [13] Сырдария өзенінің төменгі
сағасында ландшафтты екі түрге бөлді: солтүстік шөлейтті тұран ландшафттар;
оңтүтүстік шөлейтті тұран ландшафттар. Жан жақты жерүсті түсірілімдері,
ғарыштық зерттеулер материалдары мен аэрофото түсірілімдері негізінде Г.В.
Гельдыева, Т.И. Будникова [12] Қазақстанның шөлейтті аймақтарының
ландшафттық картасын әзірледі. Олар осы картада ландшафтты мынадай
түрлерге бөлді: бастапқы-теңіздік, көлдік-аллювиалдық, аллювиалдық,
аллювиалдық-пролювиалдық, делювиалдық-пролювиалдық, эолдық, денудациялық,
аласа таулық денудациялық-тектоникалық.
Топырақтық және гидрогеологиялық жағдайлар бойынша мелиоративтік игеру
мен пайдалану үшін ең қолайлысы ені 50-80 км Сырдария өзенінің бойындағы
ландшафттық аумақ, яғни Қызылорда облысының суару жүйелері орналасқан.
Г.В. Гельдыева, Т.И. Будникова [12] Қызылорданың оңтүстігін 15 ландшафттық
жүйеге бөліп көрсетті. Олардың жартысы аллювиалдық топқа кіреді, 5 (28, 31,
33, 34, 36) аллювиалдық-пролювиалдық топты көрсетеді және соңғы үшеуі
эолдық топқа жатады (кесте 1 және сурет 3) [14].
Кесте 1 - Сырдария өзенінің төменгі сағасының ландшафттық - географиялық
сипаттамасы
Ландшафттар Ландшафттардың Топырақтың түрі Ауданы,
түрлері га
Тип №
1 2 3 4 5
Солтүстік 14 Аллювиальдық Батпақты, -
шөлейтті шалғындықты-батпақты
тұран
16 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты, 300000
шалғындықты-батпақты
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
17 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты -
20 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және100000
шалғындықты-батпақты
сортаңдар жиынтығымен
араласқан
21 Аллювиальдық Шалғындықты-батпақты 70000
22 Аллювиальдық Шалғындықты, -
шалғындықты-батпақты
23 Аллювиальдық Шалғындықты, -
шалғындықты-батпақты
24 Аллювиальдық Тақыр тәріздес 155000
25 Аллювиальдық Тақыр тәріздес сортаң -
31 Аллювиалдық-пролТақыр тәріздес сортаң -
ювиалдық
33 Аллювиалдық-пролАллювиалды-шалғын дықты -
ювиалдық шөлейттенген
43 Эолды Атызды-шағылды-ұяшықты -
Оңтүтүстік 15 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және-
шөлейтті шалғындықты-батпақты
тұран
18 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және198000
шалғындықты-батпақты
19 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты, 80000
шалғындықты-батпақты
22 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және-
шалғындықты-батпақты
24 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және155000
шалғындықты-батпақты
28 Аллювиалдық-пролАллювиалды-шалғын дықты -
ювиалдық шөлейттенген
34 Аллювиалдық-пролАллювиалды-шалғын дықты, 140000
ювиалдық шалғындықты-батпақты
36 Аллювиалдық-пролАллювиалды-шалғын дықты -
ювиалдық шөлейттенген
41 Эолды Атызды-шағылды-ұяшықты -
44 Эолды Атызды-шағылды-ұяшықты -
Өзен бойында орналасқандарға өзеннің бойындағы шалғынды-балшықты,
аллювиалды-шалғынды шөлейттенген топырақтағы сазды, құмдақты, құмды,
қамысты, қамысты-сан алуан шөптер өскен жазықтықтың аккумулятивтік,
аллювиалдық көлдік ойпаттарының орналасуы тән болып табылады. Оларда
оңтүстік шекарадан Төменарық станциясына дейінгі кесіндідегі алқапты
жазықтық созылып жатыр. Соңғысы 11-16 км шектегі ені бар екі жағалауға
созылады. Төменарық станциясынан жоғары жазықтық сол жағалаудың бойымен
кетеді. Оның ені 5 – 17 км шекте, оның созымдылығы Төменарық станциясынан
солтүстікке қарай 100 км шамасын құрайды.
Сурет 3 - Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы шөлейтті аймақ
ландшафттарының орналасу сұлбасы
Өзеннің солтүстік жағалауының оңтүстік бөлігінде біршама ауданды алып
жатқан 34 ландшафт жинағы орналасқан. Олар – алювиалды-шалғындықты және
тақыр тәріздес сортаңды топырақтағы биюргундік-кейреуколық, кейреуколық-
сұрғылт жусанды, сұрғылт жусанды бұталы өсімдіктер өскен, аккумулятивті
аллювиалды-пролювиалды жайпақ, эрозия салдарынан бедері айқұш-ұйқыш
тарамдалған жазықтық. Жазықтық 4-7 км қашықтықтағы өзенге жапсарлас
орналасқан, жазықтықтың ұзындығы - 75-80 км, ені 18-23 км.
Төменарық станциясының солтүстігіне қарай өзеннің оң жағалауы бойынша
Қызылорда қаласына дейін бірін-бірі кезекпен алмастыра отырып, бір
аллювиалдық топқа кіретін 6 ландшафт орналасқан (Ландшафт типі 15, 17, 20,
21, 22, 23).
Өзеннің оңтүстік көрінісінің орта бөлігінен кең ауқымда (шамамен 65 км)
алқапты жазықтыққа сексеуілді-эфемерлік, бұтақты-шөпті, жусанды-эфемерлі
өсімдіктер өскен аккумулятивті эоловты атызды-шағылды-ұяшықты жазықтық
өтеді. Солтүстікте оларды аккумулятивті аллювиалды жазықтықтың сәйкесті
түрлері ауыстырады.
Жаңақорған-Шиелі сілемдері аймағындағы аллювиалдық топтың 3 ландшафтына
(Ландшафт типі 17, 20, 23) солтүстікке қарай, топырағына құм, құмдақ,
жұмыртас және қиыршық тас араласқан аллювиалдық-пролювиалдық жазықтықтың
жиегі тоғысады, олардың өз кезегінде тектоникалық аласа таулы шоқылардың
ұшарбасын көмкеріп тұрғандығын атап өткен жөн (ландшафт 68).
Өзеннің сол жағалауында Қызылорда қаласына қарсы, өзенге көлбеу
бағытталған, ұзынды 35 км шамасында, ені 10-15 км эоловты ұқсатылған
аккумулятивтік аллювиалдық жазықтық басталады (ландшафт 21). Олардан кейін
өзеннің сол жағалауында алабы 25-40 км, аллювиалдық-шалғындықты және
шалғындықты-батпақты топырағына құм, құмдақ, саз, батпақ, қиыршық тас,
жыңғылды-жусанды-сортаңды қоспа араласқан және қамыс, құлпынайлы-қамысты
шалғындық өскен, аккумулятивтік аллювиалдық бүгілген әрі тарамдалған
жазықтық орналасқан (ландшафт 18). Жазықтықтың жалпы ұзындығы 75-80 км,
онда негізінен Қызылорданың Солтүстік жағалауындағы сілемдер орналасқан.
Осы жазықтықтың батысына қарай 20 ландшафт ауысады – сортаңды кешенге тән
аллювиалды-шалғындықты, шалғындықты-батпақтағы топырақтағы дақылды-шөпті
шалғындар, жыңғылды-сортаңды балдырлы жазықтық эрозия салдарынан
тілімделген.
Шалғынды-батпақты топырақта эоловты өңделген, аккумулятивтік
аллювиалдық әсерден айқұш-ұйқыш жарылған жазықтық (ландшафт 21) Сырдарияның
оң жағалауына тереңдей орналасып, аумақ пішіні бойынша жинақты және
айтарлықтай ауданды алып жатыр (шамамен 7000 км2).
Солтүстікте ол аллювиалды-шалғынды, шалғынды-батпақты топырақтағы көлді
ойпаттары бар жазықтықпен алмасады (ландшафт 19), оның ауданы шамамен 800
км2. Өзеннің оң жағалауында ауданы бойынша ең үлкені (шамамен 3000 км2)
қамысты және діңді шалғындығы бар аллювиалды-шалғынды, қоғалы тоғайлы
шалғынды-батпақты және батпақты топырағына құм, құмдақ, қиыршықтас
араласқан, эрозиялық салдардан тарам-тарам болып жарылған жазықтық
орналасқан (ландшафт 16).
Сырдария өзенінің төменгі сағасына негізінен оның қазіргі сағалары
кіретін солтүстік бөлігі үшін Қазалы мен Жосалы станциялары арасында
орналасқан 67 ландшафт тән болып табылады, олар ауқымды денундациялық
құрылымдық еңісті орналасқан және сортаңдар жиынтығында топырақты,
батпақты, құмдақты, қиыршықты, жұмыртасты қоспалармен оның беті шөлейтті
даланың шынайы келбетін білдіретін әртүрлі бөліктерге тарамдалған. Одан
әрі батысқа қарай Қазалы станциясына дейін бойлай тіктелген денудациялық
және эолдық жазықтықтар орналасқан, олар өзеннің оң жағалауында айқынырақ
көрінеді. Жосалы станциясына тікелей жақынырақ өзеннің сол жағалауында
сортаңды сазды, құмдақты, құмды топырақтары арқылы жинақы тақыр тәріздес
бейнеленген үстіңгі беті бар, сортаңдар жиынтығымен араласқан орасан зор
аккумулятивті аллювиалды жазықтық созылып жатыр (ландшафт 25).
Арал теңізіне тікелей жақындықта өзеннің сол жағалауында шағын алаңда
тақыр тәріздес топырақ төселген үстіңгі беті топырақ тәріздес төбешіктерді
құрайтын алювиалдық жайпақ жазықтық орналасқан (ландшафт 24). Батысқа
қарай оны малтымалы-батпақты, шалғынды-батпақты, аллювиалды-шалғынды
топырақты (төменгі ағыс) құмды, құмдақты, сазды төселген аллювиалды
жазықтық алмастырады, ал батысқа қарай ол дара ерекшелігімен жоғары сағаға
көшеді, ол қосымша жыңғылды балдырлардың көрінісі болып табылады (ландшафт
14).
Төменгі ағыстағы аллювиалды жазықтық (ландшафт 13) айтарлықтай үлкен
ауданды (550 км2) және теңізге тікелей жақын өзеннің оң жағалауында
орналасқан. Батыста оған тар жиегі мен (4-6 км) теңіздік еңісті жайпақ және
эоловты өңделген аз тарамдалған теңіздік көлбеулі жазықтық түйіседі
(ландшафттар 4 және 6).
Күріш жүйелерінің орналасуы тұрғысында Сырдария өзені мен Қараөзек
тармағының арасында орналасқан 16 ландшафт және Сырдарияның оң жағалауында
орналасқан 19 ландшафт айрықша қызығушылық туғызады.
1.3Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің дамуының табиғи –
климаттық жағдайы
Қызылорда облысынының, яғни Сырдария өзенінің төменгі сағасы үшін
біртекті климаттық жағдайлар тән: температура біршама ауытқитын тез
ауысатын континенталдылық, ауаның құрғақтығы, атмосфералық жауын-шашынның
аз көлемі. Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы ландшафттардың климаттық
жағдайының сипаттамасы бес метеостанция бойынша берілген (кесте 2) [15;
16].
Ең ыстық шілдеде айындағы орташа айлық температура - +26-28оС. Ең ыстық
күндері ол +44,6оС дейін көтеріледі. Ең суық ай қаңтардағы температура –7,-
11оС. Ең жоғарғы шегі -33,4оС.
Ауа температурасының абсолютті жылдық ауытқуы 78оС құрайды. Ауаның
орташа жылдық температурасы 9,5-12,9оС аралығында ауытқиды. 0оС жоғары
орташа тәуліктік температура 235-275 тәулікке, 10оС жоғары – 180-200
тәулікке созылады. Соңғы көктемгі суық сәуірдің бірінші онкүндігінде
тоқтайды. Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 200 тәулік. Алғашқы суық әдетте
қазанның алғашқы онкүндігінде болады. Аязды күндер саны жылына 107-146 күн,
жылусыз – 19-70 күн.
Алғашқы қар желтоқсанның басында, соңғысы – наурыздың басында түседі.
Тұрақты қар жамылғысы 25-79 тәулікте тұрады, оның биіктігі 10-15 см. Жауын-
шашынның жылдық жиыны болмашы – 150-200 мм, алғашқы тәулікте түсетін жауын-
шашынның ең жоғары көлемі – 14-37 мм. Олардың үлкен бөлігі қысқы-көктемгі
мерзімде түседі. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының орташа мәні – 51 – 56
%. Температурасы 0оС жоғары мерзім ішіндегі ауа ылғалдылығы тапшылығының
жиынтығы – 2985 мм. Белсенді температура жиынтығы 3600 – 4200оС, ГТК = 0,1-
0,3.
Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы ландшафттар үшін жиі күшті
соғатын жел тән. Жазда шаңды боран байқалады. Жылумен қамсыздандырылу
жағдайы бойынша өңір жылу сүйгіш өсімдіктер өсіру үшін қолайлы, алайда
егіншілік мұнда тек суару жағдайында ғана ықтимал.
Кесте 2 Қызылорда облысының климаттық сипаттамасы
Көрсет-кіштеАйлар Жылдық
р
Шиелі
Max
Max
Max
Max
Шиелі
Max
Max
Max
Max
Шиелі
Max
Max
Max
Max 21,8
Қазалы Қуан-ЖаңаҚызыл-орШиелік-ЖаТүгіс кен
-дария да ңа-қорған
1 2 3 4 5 6
Ландшафт нөмері (3 – сурет24 18 23 19 34
бойынша)
Алқап ауданы, га 59450 67100 128900 45600 18500
Қоңыр-сұр топырақтар, га 6000
Қоңыр-сұр тұзданған 12800 100
топырақтар, га
Тақыр тәріздес тұзданған 300 8400 14600 7900 4600
топырақтар, га
Шалғынды тұзданған 3400 11800 3400 5000
топырақтар, га
Шалғынды-батпақты 4950 20200 4400
топырақтар, га
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Шалғынды-батпақты 14000 37400 16200
тұзданған топырақтар, га
Сортаңды типтес, га 6000 8300
Тақыр тәріздес тұзданған 41000 21600 8800
сортаң топырақтар, га
Құммен көмкерілген, га 2600 2300 3600 100
Шалғындық, га 3200
Батпақты, га 9400
Ашық сұрғылт, га 2400
Ашық сұрғылт сортаңды, га 2000
Шалғындық-сұрғылт, га 1900
Қуан-Жаңадария суару алқабы геоморфологиялық тұрғыда Жаңадария мен
Қуандария көне арналарының аллювиалды-сағалық жазықтығын алып жатыр.
Алқаптың топырақ жамылғысын сортаңды кешенге тән шөлейттік тақыр тәріздес
тұзданған, шөлейтті тақыр тәріздес құммен көмкерілген топырақ құрайды.
Қызылорда суару алқабы Сырдария көне сағасының сол және оң жағалауында
орналасқан. Алқаптағы топырақ жамылғысының құрылымы күрделі. Сырдария
арнасының бойымен әртүрлі дәрежеде тұзданған, шалғынды топырақ пен батпақты
қатарлармен бірге автоморфты топырақ та кең таралған.
Шиелік – Жаңақорған суару алқабы Сырдария сағасы бас бөлігінің оң
жағалауында орналасқан. Алқаптың топырақ жамылғысын тақырлардың және
әдеттегі сортаңдар кешенінде кездесетін шөлейтті тақыр тәріздес топырақтар,
ашық және солтүстікке тән аз дамыған түрлердің үлкен бөлігіндегі сұрғылт
топырақ құрайды. Ал жартылай гидроморфты және гидроморфты топырақтарды
шалғынды-шөлейтті, шалғынды-батпақты және шалғынды-сұрғылт топырақтар,
шалғындық сортаңдар құрайды.
Түгіскен суару алқабы Сырдария өзені сағасы бас бөлігінің сол
жағалауында орналасқан. Алқаптың топырақ жамылғысы әдетте сортаңды типті,
күнді шалғынды-шөлейтті және тақыр кешендегі шөлейтті тақыр тәріздес
тұзданған топырақтарды қамтиды.
Қызылорда облысының ландшафттық жүйесі белгілі бір құрылымы мен
функционалдық қасиеттері бар ықпалдасатын табиғи кешендер нәтижесінде
қалыптасты.
Сонымен қатара аумақтық биоэнергетикалық әлеуетін бағалау оның
ресурстық жағдайын, жердің ұқсас санатын, олардың топтасуын анықтауға,
ресурстық-экологиялық аудандастыру жүргізуге, ландшафт жерінің құрылымын
анықтауға мүмкіндік береді, олар әртүрлі орта құраушы компоненттерді, оның
ішінде өсімдіктің әртүрлі түрлерін қамтиды, олардың арақатынасына
ландшафттың өнімділігі тәуелді (кесте 4) [17;18;19].
Кесте 4 Қызылорда облысы топырақтарының табиғи ылғалмен және жылумен
қамтамасыз етілуі
Топырақтың түрі Ауданы,Ылғалмен және жылумен қамсыздандырылу
га көрсеткіштері
,,,мм ,кДж
мм мм см2
1 2 3 4 5 6 7
Түгіскен суаруалқабы – 18500 га
Тақыр тәріздес 4600 204 - 204 199,1 3,90
тұзданған топырақтар
Шалғынды тұзданған 5000 204 425 629 199,1 1,26
топырақтар
Тақыр тәріздес 8800 204 - 204 199,1 3,90
тұзданған сортаңдары
бар топырақтар
Құммен көмкерілген 100 204 - 204 199,1 3,90
Шиелі-Жаңақорған суару алқабы – 45600 га
Тақыр тәріздес 7900 174 - 174 186,9 4,29
тұзданған топырақтар
Шалғынды тұзданған 3400 174 291 465 186,9 1,60
топырақтар
Шалғынды-батпақты 4400 174 338 512 186,9 1,46
топырақтар
Шалғынды-батпақты 16200 174 338 512 186,9 1,46
тұзданған топырақтар
Құммен көмкерілген 3600 174 - 174 186,9 4,29
Ашық сұрғылт 2400 174 - 174 186,9 4,29
Шалғындық-сұрғылт 1900 174 134 308 186,9 2,42
Ашық сұрғылт сортаңды 2000 174 - 174 186,9 4,29
Қызылорда суару алқабы – 128900 га
Қоңыр-сұр тұзданған 100 151 - 151 183,0 4,84
топырақтар
Тақыр тәріздес 14600 151 - 151 183,0 4,84
тұзданған топырақтар
Шалғынды тұзданған 11800 151 338 489 183,0 1,49
топырақтар
Шалғынды-батпақты 20200 151 466 617 183,0 1,18
топырақтар
Шалғынды-батпақты 37400 151 466 617 183,0 1,18
тұзданған топырақтар
Сортаңды типтес 8300 151 - 151 183,0 4,84
Тақыр тәріздес 21600 151 - 151 183,0 4,84
тұз-данған сортаң
топырақтар
Құммен көмкерілген 2300 151 - 151 183,0 4,84
Шалғынды 3200 151 338 489 183,0 1,49
Батпақты 9400 151 582 733 183,0 1,00
Қуан-Жаңадария суару алқабы – 67100 га
Тақыр тәріздес 8400 164 - 164 184,4 4,49
тұзданған топырақтар
Сортаңды түрлес 6000 164 - 164 184,4 4,49
4 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7
Тақыр тәріздес 41000 164 - 164 184,4 4,49
тұзданған сортаң
топырақтар
Құммен көмкерілген 2600 164 - 164 184,4 4,49
Қазалы суару алқабы – 59450 га
Қоңыр-сұр топырақтар 6000 178 - 178 179,0 4,02
Қоңыр-сұр тұзданған 12800 178 - 178 179,0 4,02
топырақтар
Тақыртәріздес 300 178 - 178 179,0 4,02
тұздан-ған топырақтар
Шалғынды тұзданған 3400 178 354 532 179,0 1,34
топырақтар
Шалғынды-батпақты 4950 178 438 616 179,0 1,16
топырақтар
Шалғынды-батпақты 14000 178 438 616 179,0 1,16
тұзданған топырақтар
Ескертпе: - жауын-шашын жиынтығы, мм; - топырақ пен ағынды
сулар арасындағы ылғал алмасу, мм; -фотосинтетикалық белсенді
радиация, кДжсм2; -құрғақшылық белгісі; - өсімдіктің өсіп-өну
кезеңіндегі белсенді ауа температурасының жинтығы, оС.
4 – кестеден көрініп тұрғанындай, Қызылорда облысының ландшафттық
жүйесі топырақ жамылғысының жылумен қамсыздандырылуы табиғи жағдайларда
жеткілікті жоғары, ал олардың ылғалмен қамсыздандырылуы атмосфералық жауын-
шашыннан басқа топырақ түзілу үдерісіне қатысатын ыза суы тәртібімен
анықталады.
1.5 Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы су қорлары
Арал – Сырдария алабы 345 мың шаршы км жуық ауданды алып жатыр және
Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда әкімшілік облыстарын құрайды. Алап
халқының саны 2,6 млн. адам шамасын құрайды (республика бойынша жалпы
санның 17%), оның ішінде қала халқы 1,2 млн. адам (алап бойынша жалпы
санның 46%) және ауыл халқы 1,4 млн. адам (54%) [20].
Алаптың негізгі өзені Сырдария өзені – ол Нарын және Қарадария өзендері
қиылысқан жерде Ферғана жазығында Қазақстаннан тысқары жерде басталады.
Қосылу орнынан жалпы ұзындығы 2212 км, ал Нарын көзінен - 3019 км.
Қазақстан шегіндегі өзен ұзындығы Шардара су қоймасынан бастап Арал
теңізіне дейін 1627 км құрайды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы
аумағында – 346 км, Қызылорда облысында – 1281 км.
Қазақстан аумағында Сырдарияның ең ірі құйылыстары Келес, Арыс,
Боралдай, Бөген өзендері, сондай – ақ Қаратау жотасы оңтүстік-батыс
сілемдерінен ағатын ұсақ өзендер болып табылады.
Сырдария өзені алабының ауданы бастау көздерінен бастап Төменарық
теміржол бекетіне дейін, онда су ажырату желісі бар, 21900 ш.км құрайды.
Ағынның қалыптасу аймағында (алаптың таулы бөлігі) негізгі толтыру көзі
маусымдық қар жамылғысының жылы сулары болып табылады, аз үлестік салмағын
мұздақтар мен мәңгілік қар суы, сондай-ақ жаңбыр суы құрайды (кесте 5)
[20].
Кесте 5 Қазақстанның Арал-Сырдария су шаруашылық аймағындағы су ағынының
қорлары, км3жыл
Алаптық су Көпжылдық орташа ағын Су ағыны өте құрғақ жылы
шаруашылық (50 %) (95 %)
басқармалары
барлығыоның ішінде бар-лығыоның ішінде
Шектес мем-леке Шектес мем-лекет
мемле-кеттің мемле-кеттің
ттер-денішінде тер-ден ішінде
Арал-Сырдария 17,9 13,7 4,2 14,2 12,3 1,9
Шектес аумақтардан түсетін су көлемі 14,6 км3 құрайды, бұл алаптың су
қорының 66,5% - ын құрайды. Алаптың өз шегінде 3,3 км3 қалыптасады. Булану
мен сүзілуге кеткен шығындары 3,8 км3, ал қажетті санитарлық және табиғат
қорғау ағындары 3,1 км3 құрайды. Алаптағы бар су қоры 12 км3 құрайды (сурет
4) [20]
Сурет 4 – Арал-Сырдария алабының су шаруашылық теңгермесі [17]
Сырдария өзені алабының су қорлары орташа 37,9 км3 құрайды. 70%
құрайтын ағынның негізгі көлемі Ферғана жазығына шыққанға дейін алаптың
жоғарғы бөлігінде қалыптасады. Шардара су қоймасынан жоғары оң жағалау
құйылыстарының ағыны Қазақстанға түсетін жалпы су ресурстарының 21 – 23% -
ын құрайды. Арыс өзені мен Қаратау өзенінен ағатын басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ
ӘЛЕУЕТІ
1.1 Қызылорда облысы алқаптарының географиялық жағдайы ... ... ... 13
1.2 Қызылорда облысының ландшафттық-географиялық жағдайы... 15
1.3 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің дамуының
табиғи-климаттық 19
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
1.4 Қызылорда облысының топырақ жамылғысының түзілуінің
ландшафттық-географиялық 22
заңдылықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.5 Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы су 25
қорлары ... ... ... ... ...
1.6 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің өнімділігін
ландшафттық-экологиялық тұрғыда 27
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.6.1 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің климаттық
өнімділігін 27
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.6.2 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің экологиялық
өнімділігін 29
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.6.3 Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің
биологиялық-экологиялық өнімділігін 33
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бірінші бөлімнің қысқаша тұжырымы 36
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ
ТАБИҒИ–ТЕХНОГЕНДІК ҚЫСЫМНАН ӨЗГЕРУІН БАҒАЛАУ
2.1 Ландшафттардың құрылымы және шаруашылық пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Су және жер ресурстарын 39
пайдаланылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.3 Табиғи ресурстарды ауыл шаруашылығына пайдалану нәтижесінде
агроландшафттардың топырақтық- мелиоративтік жағдайының
өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
... ... ... ... ...
2.4 Су қорларының гидрохимиялық 48
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.5 Агроландшафттық жүйесінің 52
өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Екінші бөлімнің қысқаша тұжырымы 57
3 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРІНЕ ТҮСЕТІН
ТЕХНОГЕНДІК ЖҮКТЕМЕНІ БАҒАЛАУ
3.1 Суғармалы жерлердегі табиғи-техникалық жүйенің ерекшеліктері 58
3.2 Табиғи-техникалық жүйесінің (гидроагроландшафттың) қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.3 Гидроагроландшафттық жүйесінің экологиялық-мелиоративтік
тұрақтылығын 64
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
3.4 Агроландшафттық жүйесінің экологиялық жағдайын бағалау ... . 73
3.5 Қызылорда облысы аумақтарындағы техногендік жүктемені
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Үшінші бөлімнің қысқаша тұжырымы 85
4 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ТАБИҒАТТЫ
ПАЙДАЛАНУЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
4.1 Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі техногендік-бұзылған
агроландшафттарды табиғи жағдайға 87
бейімдеу ... ... ... ... ... ... .. ... .
4.2 Суғармалы агроландшафттық жүйелерінің
экологиялық-мелиоративтік каркасының құрылымын 90
оңтайландыру ... ... ... ... ..
4.3 Агроландшафттық жүйедегі ауыл шаруашылық дақылдарының
құрылымын экологиялық тұрғыда 98
оңтайландыру ... ... ... ... ... .. ... ...
Төртінші бөлімнің қысқаша тұжырымы 110
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .112
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .. 116
ҚОСЫМША А – Диссертациялық жұмыс нәтижелерін өндіріске енгізу
актісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 124
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сәйкес
анықтамалар қолданылған:
ГОСТ 7.32-2001 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Отчет о научно-исследовательской работе. Структура и
правила оформления.
ГОСТ 7.24-2007 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Тезаурус информационно-поисковый многоязычный. Состав,
структура и основные требования к построению.
ГОСТ 7.36-2006 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Неопубликованный перевод. Общие требования и правила
оформления.
СТ РК 1157 – 2002 Образование высшее профессиональное. Системы
менеджмента качества организаций образования.
ГОСО РК 5.03.007 – 2006. ГОСО РК Образовательно-профессиональные
программы. Основные положения ГОСО РК 5.03.007 - 2006
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге анықтамалар қолданылған:
Агроландшафттар - аумағының көп бөлігінің биотикалық құрылымына адам
жасанды түрде қалыптастырған және табиғи фито, зооқауымдастықтарды
алмастырған тірі организмдер қауымдастығы басым болатын антропогендік
ландшафт, яғни көп бөлігіңде табиғи өсімдіктерді мәдени дақылдардың
егістіктері алмастырған ландшафт.
Ландшафттарды баптау - техногендік ландшафттарды оңтайлаудың жалпы
өлшемдік жүйесіндегі бұзылған жеке бөлімшені ретке келтіруге арналған
жеке шаралармен ғана шектеліп қоймай, бұзылған жерлерді кешенді
түрлендіруді қарастыратын жерді баптаудың түрі.
Ландшафтты қорғау – ландшафтың табиғи, шаруашылық және эстетикалық
құндылығын сақтауға бағытталған шаралар жүйесі.
Орнықты даму – болашақтағы өзінің тұтынысын қанағаттандыруына зиян
келтірмей бүгінгі күнгі ұрпақтың тұтынысын қанағаттандыру.
Табиғи-техногендік ландшафттар – адамның әртүрлі қызметіне байланысты
туындайтын және құрылатын ландшафт.
Техногендік ландшафттарды оңтайландыру – қоғамның барлық сұраныстарын
ескере отырып техногендік ландшафттарды оңтайлы тегістеу және қайту құру
арқылы табиғи-техногендік кешендердің өнімділігін қалпына келтіру және
жоғарылату, табиғатты қорғау, шаруашылық және эстетикалық құндылығын
қалпына келтіру және жоғарылатуға бағытталған шаралардың жүйесі.
Гидроагроландшафт – суғармалы егістік алқаптарындағы ауылшаруашылық
дақылдарын өсіруге арналған жеке жүйе.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
-климаттық биологиялық белсенді температуралар жиынтығы
- жауын-шашын жиынтығы
- буланғыштық
- фотосинтетикалық белсенді радиация
- гидротермикалық коэффициент
- Н.Н. Ивановтың табиғи ылғалдану коэффициенті
- құрғақшылық индексі
- ылғалдану көрсеткіші
- биологиялық-климаттық өнімділік
- табиғи – экологиялық (топырақтың биологиялық) өнімділік
- топырақ түзілуге жұмсалатын энергия
-топырақтағы шірік көлемінің өзгерісі
- топырақ пен ағынды сулар арасындағы ылғал алмасу қарқындылығы
- аумақтың экологиялық жағдайы
- топырақ индексі
- климат қолайлылығының көрсеткіші
- ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі
- оңтайлы жағдай кезінде ауыл шаруашылығы дақылдарының әлеуетті
биологиялық қамтамасыз етілетін өнімділігі
- топырақ түзілуге жұмсалатын энергия, ккалсм2 жыл
- өсімдіктер қоғамдастығы өнімділігін экологиялық бағалауды
сипаттайтын коэффициент
- өзен ағыны, км3жыл.
- жер асты суларының қоры, км3
- сағаға өзен ағынының түсуі, км3жыл
- суғарылатын жерлер ауданы, млн. га
- шаруашылық қажеттілік үшін су жинау, км3жыл
- қайтарымды сулардың көлемі, км3жыл
- аумақтың игерілген ауданы, га
- табиғи немесе жартылай табиғи экожүйелердің ауданы, га
- нақты суғармалау нормасы немесе меншікті су жинау, м3га
- нақты климаттық-табиғи аймақтарда жылу мен ылғалдың оңтайлы
арақатынасын қамтамасыз ететін суғарудың топырақтық-экологиялық мүмкін
нормасы, м3га.
- өзен алаптарындағы орналасқан су ресурстары, км3 немесе м3с
- өзен алаптарының төменгі сағасындағы экологиялық тұрақтылықты
қамтамасыз ететін санитарлық ағын, км3 немесе м3с
- өнеркәсіп кәсіпорындары мен ауыл шаруашылығы ұйымдарының мұқтажы
үшін су жинау көлемі, км3 немесе м3с
- адамның антропогендік қызметіне дейін өзен суларының табиғи
минералдылығы, гл
- адамның антропогендік қызметі үдерісіндегі өзен суларының
минералдылығы, гл
- коллекторлық-кәріз және ақаба сулары, км3немесе м3с
ҚР БжҒМ – Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
ЖАК – жоғарғы аттестациялық комиссия (Қырғыз Республикасы, Ресей
Федерациясы)
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ЖШС ҚазСШҒЗИ - Қазақ су шаруашылығы, ғылыми-зерттеу институты
жауапкершілігі шектеулі серіктестік (Тараз қаласы)
КІРІСПЕ
Өткен ғасырда ауыл шаруашылығы өндірісі үдерісінде табиғи ландшафтты
қоғамның қажеттілігін өтеу үшін пайдалану Сырдария өзені алабындағы оның
бөлшектерінің үлкен бөлігінің айтарлықтай өзгеруіне, түрлендіруіне және
тозуына алып келді. Сырдария өзенінің барлық аймақтарында ауыл
шаруашылығының дамуы мен өнімділікті көтеруге, ландшафттық жүйенің
тұрақтылығын және қоршаған ортаның сапасын жақсартуға бағытталған
шаралардың арасындағы қайшылық барынша ушыға түсті. Сондықтан, қазіргі
таңда ауыл шаруашылығында табиғи қорларды тиімді пайдалану мәселесі
экологиялық-мелиоративтік және баланстық-экологиялық негізде шешілуі тиіс.
Сонымен аграрлық өндірістің өнімділігін көтеру нысанды түрде қоршаған орта
жағдайын жақсарта отырып табиғи және заттық қорлардың өндірісіне жұмсалған
шығынды қалпына келтірумен қатар жүруге тиісті.
Сәйкесінше аграрлық саладағы табиғат пайдалануды оңтайландыру, ең
алдымен, нысанның жағдайына терең және жүйелі зерттеу жүргізуді, яғни
агроландшафттың заманауи құрылымын, экологиялық-шаруашылық және топырақтық-
мелиоративтік жағдайын, сондай-ақ оның бөлшектерінің өзара байланысын,
уақыт пен кеңістіктегі өзгеру үдерісін, сондай-ақ агроландшафттың жалпы
экологиялық теңдігіне әсер ететін дәлелдемелерін оңтайландыру болып
табылады.
Қазіргі агроландшафт көп жағдайда шаруашылық қызметтің әсерімен
қалыптасқанымен, алайда табиғи ландшафттың негізгі белгілерін сақтайды. Осы
қосарлылық оның бөлшектерінің қазіргі құраушыларын анықтайды, яғни бір
жағынан – табиғи бөлшектер (топырақ, жер бедері және гидрографиялық желі,
су, ауа мен микроклимат, өсімдіктер және жан-жануарлар әлемі), екінші
жағынан – егіншілік жүйесі және аумақты ұйымдастыру бөлшектері (ауыл
шаруашылық жерлер, ауыспалы егістер, агротехнологиялар, гидротехникалық
құрылымдар және басқалар).
Сөйтіп, қазіргі табиғи – техногендік бұзылысқа тап болған
агроландшафтты оңтайландыру үшін ландшафттық – экологиялық тұрғыда ауыл
шаруашылығы өндірісінің жүйесін жетілдірумен қатар, қоршаған ортаның
жағдайын бақылаудың тиімділігін және сапасын көтерудің де үлкен маңызы бар.
Агроландшафттың қазіргі жағдайы мен антропогендік өзгерісін біле отырып,
ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімді технологиясын әзірлеуге болады.
Тақырыптың көкейтестілігі. Сырдария өзенінің алабы аумағында, оның
ішінде әсіресе төменгі сағасында, ауыл шаруашылықтық игеру тарихы
антропогендік және техногендік жүктемеге байланысты, ал олардың түрлері,
көлемі мен мерзімі қазіргі экологиялық тұрғыда табиғи және аграрлық
ландшафттардың тозуына алып келді.
Ауыл шаруашылығының аумағын инженерлік табиғи үйлестірудің ықпалымен
Сырдария өзені алабындағы антропогендік қызметтің қарқынды дамуы іс жүзінде
оның төменгі сағасындағы барлық табиғи үдерістерді өрескел бұзды: өзен
жүйелерінің тұрақты және уақытша ағынды суларының тәртібі өзгерді; бұрыннан
табиғат бөлшектерінде жерленген орасан зор тұздар салмағының белсенді
айналымға тартылу есебінен геохимиялық ағындар айтарлықтай күшейді;
агроландшафттар және оған жапсарлас аумақтар шегінде микроклимат,
топырақтық, биологиялық, гидрогеологиялық және экологиялық үдерістер
өзгерді, нәтижесінде олардың қызметтік бөлшектерін және құрылымдық жүйесін
баптау арқылы қалпына келтіру мен тұрақтандыруды қажет ететін техногенді
бұзылған ландшафттар пайда болды.
Солардың нәтижесінде агроландшафттардағы қуаттық және алмасу үдерістері
бұзылады, олардың су және жылу тәртіптерінің барлық жерлерде өзгеріске
түсуінің нәтижесінде, топырақ жүйесі құнарлылығының төмендеуі жиі
байқалады. Соңғы жылдары агроландшафттық жүйенің жеке меншікке көшуіне
байланысты егіншілік мәдениетінің төмендеуі өндірістің технологиялық
үдерістерінің бұзылуына алып келді және ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің
қарқынды технологияларының бөлшек ретін қолдану кезінде мәселе одан әрі
ушықтануда.
Сонымен, Сырдария өзенінің төменгі сағасына орналасқан Қызылорда
облысының агроландшафттық жүйелерінің технологиялық, экономикалық және
экологиялық мәселелерінің күрделі кешенін шешу, ауыл шаруашылығының
өнімділігін көтеру, ең алдымен, олардың қазіргі жағдайын анықтайтын
дәлелдемелерді жан – жақты терең зерттеудің негізінде оның экологиялық
теңгермелік жағдайын және шаруашылық ауқымын оңтайландыруды қамтамасыз ете
алатын мелиорация саласын қалпына келтіру және қолдау технологиясының
әдістерін және тәсілдерін әзірлеу негізінде ғана іске асырылуы мүмкін.
Қазіргі кезде Қызылорда облысының суғармалы алаптарындағы табиғи –
техногендік ландшафттарға түсетін техногендік жүктемелердің нәтижесінде
барлық суғару алаптарындағы топырақ және жер асты сулары жүйелеріндегі
үдерістердің ретсіз қалыптасуының нәтижесінде топырақ және өсімдік
жамылғылары дағдарысқа тап болған. Сондықтан, Қызылорда облысының
агроландшафттық жүйелерін ұзақ кезеңде мелиорацияның нәтижесі бойынша
техногендік бұзылысқа тап болу дәрежесін жан – жақты бағалаудың әдістемелік
нұсқасын құру және оны пайдалану арқылы суғару алаптарының антропогендік
қызметінің арқасында бұзылысқа түсу дәрежесін бағалау егеменді елдердің
арасында алғаш рет жүргізіліп отыр.
Зерттеу нысаны – Сырдария өзенінің төменгі сағасында орналасқан
Қызылорда облысының агроландшафттық жүйелерінің бөлшектері.
Зерттеу пәні – техногендік іс – әрекеттің әсерінен Қызылорда облысының
агроландшафттық жүйелерінің қасиеттерінің өзгеру заңдылықтары.
Пайдаланылған мәліметтер. Қазақстан Республикасының және Қызылорда
облысының статистикалық ұжымдарының 1930-2015 жылдар аралығындағы су және
ауыл шаруашылық саласындағы ақпараттық мәліметтері, Қазақстан Республикасы
ауыл шаруашылық министерлігіне қарасты Оңтүстік Қазақстан гидрогеологиялық
– мелиоративтік экспедициясының және Қызылорда гидрогеологиялық –
мелиоративтік экспедициясының 1960-2015 жылдар аралығындағы
агроландшафттық жүйелердің топырақ – мелиоративтік жағдайы және
Казгидромет ұжымының көп жылдық ауа – райы тұрғысындағы мәліметтері
пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыс М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік
университетінің Мелиорация және агрономия кафедрасында мемлекеттік
қаржыландыру есебінен орындалған Қазақстанның оңтүстік аймағындағы
техногендік бұзылысқа тап болған жерлердің экологиялық-мелиоративтік
жағдайы тақырыбы және Мемлекеттік ғылыми ұжым Бүкіл Ресейлік
гидротехника және мелиорация ғылыми – зерттеу институтының Ресей
Федерациясының ғылыми академиясының тапсырысы бойынша 2011 – 2020 жылдар
аралығындағы ғылыми академияның іргелі ғылыми – зерттеу бағдарламасының
шеңберіндегі Разработка теоретических основ функционирования и
эксплуатации мелиоративными системами нового поколения, информационных
технологии их функционирования и управления тақырыбы негізінде
дайындалған.
Зерттеу мақсаты және міндеттері. Зерттеудің мақсаты техногендік
жүктеменің ұлғаюына байланысты Қызылорда облысының қазіргі
агроландшафттарының бөлшектерінің сапалық өзгерістерін бағалау және олардың
экологиялық тепе – теңдігін қалпына келтіру және өнімділігін көтеру,
шаруашылықтық сиымдылығын оңтайландыру бойынша кешенді шаралар әзірлеу
болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
- зерттелетін аумақтағы егіншілік, жерге орналастыру және табиғатты
пайдалану жүйелерін талдау;
- Қызылорда облысының топырақ, гидрогеологиялық, гидрологиялық-
мелиоративтік жағдайларын зерттеу және сапалық өзгерістерін анықтау;
- техногендік қызметтің ұзаққа созылатын әсерінен агроландшафттың
құрамдық бөлшектерінің өзгерісінің негізгі сәттерін анықтау;
- Қызылорда облысының агроландшафттық жүйесін экологиялық-мелиоративтік
бағалау және экологиялық-мелиоративтік аудандастыру;
- Қызылорда облысының техногендік – бұзылысқа ұшыраған
агроландшафттарын қалпына келтіру және оңтайландыруға арналған әдістемелік
тұжырымдамаларды құру.
Зерттеу әдістемесі. Қызылорда облысын агроландшафттық жүйесін және
олардың антропогендік өзгерісін зерттеу, жүйелік талдау, салыстырмалы-
географиялық, су – баланстық, математикалық және статистикалық әдістерді
қолдану арқылы жүргізілді.
Жұмыстың теориялық негізі – ландшафттың барлық бөлшектерінің өзара
тығыз байланысы және онда өтетін үдерістер туралы қазіргі биологиялық
салмақтың пайда болу жағдайы. Көп жылдық мәліметтерді жан-жақты талдау
әдісін пайдалану, агроландшафт құрылымының өзгерісін және уақыт
аралығындағы жерді пайдалану дәрежесін қадағалауға мүмкіндік береді.
Жұмыста мұрағаттық мен аумақтық өндірістік зерттеу туралы ақпараттық
мәліметтер: ауыл шаруашылық жерлерді орналастыру мәліметтері, топырақтық
және агрохимиялық аңыздар және есептер, егіншілік жүйесінің жобалары,
геоботаникалық сипаттамалар пайдаланылды. Осы материалдарды талдау және
қорытындылау техногендік қызметтің ықпалын және агроландшафттардың
морфологиялық өзгерісін қадағалауға мүмкіндік береді.
Ғылыми жаңалығы.
- Гидрологиялық – климаттық есептемелер және өндірістік ландшафттық
зерттеулер негізінде анықталған Қызылорда облысының агроландшафттық
жүйесінің антропогендік өзгерістерінің негізгі үдерістері;
- Қызылорда облысының гидроагроландшафттық жүйесінің қазіргі
экологиялық – мелиоративтік тұрақтылығын бағалаудың әдістемесін жетілдіру;
- гидроагроландшафттардың құрамдық бөлшектеріндегі анықталған
үдерістердің негізінде Қызылорда облысының аумағын экологиялық-
мелиоративтік бағалаудың нәтижелері бойынша экологиялық және экологиялық –
техногендік карталары жасалды;
- Қызылорда облысының гидроагроландшафттарындағы топырақтардың
экологиялық – мелиоративтік жағдайын жақсартудың шаралары анықталып,
ауылшаруашылық дақылдарының экологиялық тұрғыда оңтайлы құрылымы ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер:
- жылу – ылғал ауысуының теңдеуін бірлесіп шешу арқылы бірыңғай
генетикалық негізде құрылған агроландшафттардың қазіргі жағдайын
экологиялық-мелиоративтік бағалау нәтижелері;
- Қызылорда облысының шаруашылық – техногендік бұзылысқа ұшыраған
топырақтарын зерттеу арқылы гидроагроландшафттардың қазіргі кездегі
экологиялық – мелиоративтік тұрақтылығын бағалаудың жетілдірілген
әдістемесі;
- мелиорацияның әдістерін, табиғи – агробиологиялық әлеуетті
оңтайлаудың қағидаларын пайдалана отырып Қызылорда облысының
агроландшафттық жүйесін кешенді экологиялық-техногендік аудандастыру;
- Қызылорда облысының ауыл шаруашылығы өндірісінің қазіргі
жағдайларында агроландшафттарды пайдалануды оңтайландырудың экологиялық –
мелиоративтік шаралары.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық құндылығы: Жүргізілген зерттеулер
агроландшафттар өзгерістері заңдылықтарын анықтауға, Қызылорда облысының
агроландшафттық жүйесіне экологиялық – мелиоративтік бағалауды жүргізуге
мүмкіндік берді. Қызылорда облысының агроландшафттық жүйесінің құрылымын
оңтайландыру және пайдалану бойынша кешенді шаралар ұсынылды. Аумақтарды
экологиялық – мелиоративтік аудандастыру, қазіргі уақытта қолданылатын
егіншілік пен ауыл шаруашылығы жерлерінің мелиорациясы жүйесін түзетуге,
агроландшафттың қорларын пайдалануды жақсартуға, оның өнімділігін көтеруге
және агроэкожүйелердегі экологиялық тепе-теңдікті сақтауға бағытталған
шаралар жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді.
Теориялық зерттеулердің нәтижесі бойынша құрылған агроландшафттардың
топырақ-мелиоративтік орнықтылығын, техногендік жүктеменің дәрежесін,
табиғи-техникалық жүйенің қызметін бағалау, агроландшафттық жүйедегі
ауылшаруашылық дақылдарының құрылымын оңтайландыру және есепті кері шешу
әдісі арқылы агроландшафттардың қаңқаларына құрылымдық жүйесін
оңтайландыруға арналған әдістемелік нұсқаларды мелиорация саласына қосылған
ғылыми үлесі деп бағалауға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары,
тұжырымдары және нәтижелері II Үркімбаев оқулары тақырыбындағы
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Тараз, 2013), Әуезов
оқулары – 13: Нұрлы жол – еліміздің индустриалдық – инновациялық және
әлеуметтік – экономикалық даму жолындағы стратегиялық қадам атты
халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында (Шымкент,
2015),Техносферная безопасность: наука и практика (Бишкек,
2015)тақырыбындағы Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында,
Жайылымдар мен суармалы жерлердегі су ресурстарын үнемдеу және басқару
тақырыбындағы Қазақ ұлттық аграрлық универстетінің 85 – жылдығы мен ғылым
қайраткері Л.Е. Тажибаевтың 100 жылдығына орай ұйымдастырылған Халықаралық
ғылыми – тәжірибелік конференциясында, Проблемы управления водными и
земельными ресурсами (Москва, 2015) тақырыбындағы Халықаралық су
форумында, Справедливое и разумное использование природных ресурсов – путь
в будущее(III Уркумбаевские чтения, Тараз, 2015) тақырыбындағы
халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында, Мелиорация и водное
хозяйство: проблемы и пути решения (Костяковские чтения) (Москва, 2016)
атты халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында, Экологические
аспекты мелиорации, гидротехники и водного хозяйства АПК (Костяковские
чтения) (Москва, 2017), Орталық Азиядағы трансшекаралық ынтымақтастық –
бүкіл аймақтың тұрақтылығы мен берекелігі атты халықаралық ғылыми –
тәжірибелік конференциясында Алматы, 2017), Технические средства
мониторинга гидротехнических сооружений и экологическая безопасность
среднеазиатского региона атты халықаралық ғылыми – тәжірибелік
конференциясында (Бишкек, 2018) баяндалды.
Жұмыстың жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша 19 ғылыми еңбек
жарияланды.
Жұмыстың құрамы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
4 тараудан, қорытындыдан және 113 пайдаланылған әдебиеттердің
тізімінен тұрады. Жұмыс 124 беттен құралған және оның құрамында 40 кесте, 9
сурет бар.
1 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ ӘЛЕУЕТІ
1.1 Қызылорда облысы алқаптарының географиялық жағдайы
Қызылорда облысы Сырдария өзенінің төменгі сағасына орналасқан.
Сырдария өзені (өзбек тілінде Sirdaryo, тәжік тілінде Сирдарё, қазақ
тілінде Сырдария, ежелгі-грек тілінде Яксартес) – Орта Азияда Әмудариядан
кейін ең ұзын және сулылығы бойынша екінші өзен (сурет 1) [1].
Сурет 1 – Сырдария өзенінің су жинау алабы
Сырдария өзені Ферғана жазығының шығыс бөлігінде Нарын мен Қарадарияның
қосылысы кезінде пайда болды. Сырдария өзенінің ағыны алаптың таулы
бөлігінде қалыптасады. Сырдария өзені негізінен қар, біршама мұздақ пен
жаңбыр суларының топырақ қабатына сіңірілген және жер бетінің ағын суымен
қоректенеді.
Ферғана жазығынан шыққан кезде өзен Фархад тауларын кесіп өтеді және
одан әрі Бетпақ дала арқылы 14,7 км ендіктегі алқаптың кең батпақтанған
жерлерімен ағады.
Орта ағыста (Фархад тауларынан бастап Шардара су қоймасына дейін)
Сырдарияға Ангрен (Ахангаран), Шыршық және Келес өзендері құяды. Фархад
гидроторабынан Оңтүстік-Бетпақ дала каналы басталады.
Төменгі ағысында Сырдария Қызылқұмның шығыс және солтүстік шектері
бойынша ағады; мұндағы өзен арнасы иірімді және тұрақсыз, қысқы-жазғы
мерзімде тасқындар жиі болады. Соңғы ағыс – Арыс. Өзен алқабында Түркістан
қаласынан бастап Жусалы аудан орталығына дейінгі бөлімшеде ауыл шаруашылығы
үшін пайдаланылатын (күріш, бақша, көкөніс шаруашылықтары, бағбандық
шаруашылық) көптеген ағыстар өтетін, қамыс қалың өскен тоғайлары ұлан-ғайыр
алқаптар бар (ені 10-50 км, ұзындығы 400 км шамасында). Сырдария сағасында
(Қазалы қаласы аумағында) бақша шаруашылығы пайдаланатын көптеген ағыстар,
өзендер мен балшықтары бар саға құралады.
Сырдария бұрын Арал теңізіне құятын, қазір оның деңгейінің апатты
төмендеуі және теңіздің екі бөлікке ыдырап бөлінуінің салдарынан (1989
жылы) өзен теңіздің солтүстік бөлігіне (Кіші теңіз деп аталады) құяды.
Сырдария сулары айтарлықтай деңгейде шаруашылық мұқтажға алынады, осыған
байланысты сағадағы ағынның қазіргі көлемі шартты-табиғи мерзіммен
салыстырғанда (1960 жылға дейін) 10 еседен астам төмендеді (400 мс бастап
30 мс дейін).
Сырдария өзені арнасының ұзындығы - 2212 км. Сырдария өзені алабының
аумағында Қырғызстанның үш: Нарын, Джалалабад және Ош облысы, Тәжікстанның
Соғда облысы, Өзбекстанның алты: Әндижан, Наманған, Ферғана, Ташкент, Жизақ
және Сырдария облыстары, Қазақстанның екі: Оңтүстік Қазақстан және
Қызылорда облыстары орналасқан. Сырдария алабының ауданы 219 000 кмІ
құрайды.
Қызылорда облысы Арал теңізінен шығысқа қарай Сырдария өзенінің төменгі
ағысында, негізінен Тұран ойпатының шегінде орналасқан (биіктігі 50-200 м)
(сурет 2) [2].
Сурет 2 - Қызылорда облысының әкімшілік картасы
Сырдарияның сол жағалауы бойынша – Жаңажария мен Қуандарияның құрғақ
арналары кесіп өтетін Қызылқұмның төбешікті – атызды ұлан-ғайыр кеңістік
өтеді; оң жағалауы бойынша үстірттер (Егізқара, 288 м), құм учаскелері
(Арысқұм және басқалар), сортаңдар өскен таяз шұңқырлар кездеседі. Сол
жағалауы бойынша - адырлы құмдар сілемі (Кіші Барсұқ пен Арал маңы
Қарақұмы). Қиырдағы оңтүстік-шығыстағы Қызылорда облысының шегіне Қаратау
жотасының солтүстік – батыс тарамдары кіреді (биіктігі 141 м дейін).
Қызылорда облысы әкімшілік тұрғыда жеті ауданға және облыстық
бағыныстағы Қызылорда облысына, яғни Арал ауданына (орталығы – Арал
қаласы), Қазалы ауданы (орталығы – Әйтеке би қала типтес кенті), Қармақшы
ауданы (орталығы Жосалы елді мекені), Жалағаш ауданы (орталығы – Жалағаш
селосы), Сырдария ауданы (орталығы – Тереңөзек), Шиелі ауданы - (орталығы –
Шиелі селосы) және Жаңақорған ауданы (орталығы – Жаңақорған селосы).
1.2 Қызылорда облысының ландшафттық – географиялық жағдайы
Қызылорда облысының, яғни Сырдария өзенінің төменгі сағасын ландшафттық
– географиялық зерттеуге Л.С.Бергтің [3], И.П.Герасимова [4],
В.М.Боровскийдің және М.А.Погребинскийдің [5], Г.В.Гельдыеваның и
Л.К.Веселованың [6], А.И. Головановтың және С.И.Қошқаровтың [7] жұмыстары
арналды.
Сырдария өзенінің төменгі саласын ландшафттық – географиялық
аудандастыру мәселелері Г.В.Гельдыеваның [6], В.М. Боровскийдің [8], А.Г.
Исаченконың [9], В.А.Чигаркиннің [10], Ж.С.Мұстафаевтың, Ә.Т.Қозыкееваның,
С.И.Өмірзақовтың [11], Г.В.Гельдыева мен В.М.Чупахиннің [12] жұмыстарында
қарастырылды.
А.Г. Исаченко мен А.А. Шляпников [13] Сырдария өзенінің төменгі
сағасында ландшафтты екі түрге бөлді: солтүстік шөлейтті тұран ландшафттар;
оңтүтүстік шөлейтті тұран ландшафттар. Жан жақты жерүсті түсірілімдері,
ғарыштық зерттеулер материалдары мен аэрофото түсірілімдері негізінде Г.В.
Гельдыева, Т.И. Будникова [12] Қазақстанның шөлейтті аймақтарының
ландшафттық картасын әзірледі. Олар осы картада ландшафтты мынадай
түрлерге бөлді: бастапқы-теңіздік, көлдік-аллювиалдық, аллювиалдық,
аллювиалдық-пролювиалдық, делювиалдық-пролювиалдық, эолдық, денудациялық,
аласа таулық денудациялық-тектоникалық.
Топырақтық және гидрогеологиялық жағдайлар бойынша мелиоративтік игеру
мен пайдалану үшін ең қолайлысы ені 50-80 км Сырдария өзенінің бойындағы
ландшафттық аумақ, яғни Қызылорда облысының суару жүйелері орналасқан.
Г.В. Гельдыева, Т.И. Будникова [12] Қызылорданың оңтүстігін 15 ландшафттық
жүйеге бөліп көрсетті. Олардың жартысы аллювиалдық топқа кіреді, 5 (28, 31,
33, 34, 36) аллювиалдық-пролювиалдық топты көрсетеді және соңғы үшеуі
эолдық топқа жатады (кесте 1 және сурет 3) [14].
Кесте 1 - Сырдария өзенінің төменгі сағасының ландшафттық - географиялық
сипаттамасы
Ландшафттар Ландшафттардың Топырақтың түрі Ауданы,
түрлері га
Тип №
1 2 3 4 5
Солтүстік 14 Аллювиальдық Батпақты, -
шөлейтті шалғындықты-батпақты
тұран
16 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты, 300000
шалғындықты-батпақты
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
17 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты -
20 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және100000
шалғындықты-батпақты
сортаңдар жиынтығымен
араласқан
21 Аллювиальдық Шалғындықты-батпақты 70000
22 Аллювиальдық Шалғындықты, -
шалғындықты-батпақты
23 Аллювиальдық Шалғындықты, -
шалғындықты-батпақты
24 Аллювиальдық Тақыр тәріздес 155000
25 Аллювиальдық Тақыр тәріздес сортаң -
31 Аллювиалдық-пролТақыр тәріздес сортаң -
ювиалдық
33 Аллювиалдық-пролАллювиалды-шалғын дықты -
ювиалдық шөлейттенген
43 Эолды Атызды-шағылды-ұяшықты -
Оңтүтүстік 15 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және-
шөлейтті шалғындықты-батпақты
тұран
18 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және198000
шалғындықты-батпақты
19 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты, 80000
шалғындықты-батпақты
22 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және-
шалғындықты-батпақты
24 Аллювиальдық Аллювиалды-шалғындықты және155000
шалғындықты-батпақты
28 Аллювиалдық-пролАллювиалды-шалғын дықты -
ювиалдық шөлейттенген
34 Аллювиалдық-пролАллювиалды-шалғын дықты, 140000
ювиалдық шалғындықты-батпақты
36 Аллювиалдық-пролАллювиалды-шалғын дықты -
ювиалдық шөлейттенген
41 Эолды Атызды-шағылды-ұяшықты -
44 Эолды Атызды-шағылды-ұяшықты -
Өзен бойында орналасқандарға өзеннің бойындағы шалғынды-балшықты,
аллювиалды-шалғынды шөлейттенген топырақтағы сазды, құмдақты, құмды,
қамысты, қамысты-сан алуан шөптер өскен жазықтықтың аккумулятивтік,
аллювиалдық көлдік ойпаттарының орналасуы тән болып табылады. Оларда
оңтүстік шекарадан Төменарық станциясына дейінгі кесіндідегі алқапты
жазықтық созылып жатыр. Соңғысы 11-16 км шектегі ені бар екі жағалауға
созылады. Төменарық станциясынан жоғары жазықтық сол жағалаудың бойымен
кетеді. Оның ені 5 – 17 км шекте, оның созымдылығы Төменарық станциясынан
солтүстікке қарай 100 км шамасын құрайды.
Сурет 3 - Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы шөлейтті аймақ
ландшафттарының орналасу сұлбасы
Өзеннің солтүстік жағалауының оңтүстік бөлігінде біршама ауданды алып
жатқан 34 ландшафт жинағы орналасқан. Олар – алювиалды-шалғындықты және
тақыр тәріздес сортаңды топырақтағы биюргундік-кейреуколық, кейреуколық-
сұрғылт жусанды, сұрғылт жусанды бұталы өсімдіктер өскен, аккумулятивті
аллювиалды-пролювиалды жайпақ, эрозия салдарынан бедері айқұш-ұйқыш
тарамдалған жазықтық. Жазықтық 4-7 км қашықтықтағы өзенге жапсарлас
орналасқан, жазықтықтың ұзындығы - 75-80 км, ені 18-23 км.
Төменарық станциясының солтүстігіне қарай өзеннің оң жағалауы бойынша
Қызылорда қаласына дейін бірін-бірі кезекпен алмастыра отырып, бір
аллювиалдық топқа кіретін 6 ландшафт орналасқан (Ландшафт типі 15, 17, 20,
21, 22, 23).
Өзеннің оңтүстік көрінісінің орта бөлігінен кең ауқымда (шамамен 65 км)
алқапты жазықтыққа сексеуілді-эфемерлік, бұтақты-шөпті, жусанды-эфемерлі
өсімдіктер өскен аккумулятивті эоловты атызды-шағылды-ұяшықты жазықтық
өтеді. Солтүстікте оларды аккумулятивті аллювиалды жазықтықтың сәйкесті
түрлері ауыстырады.
Жаңақорған-Шиелі сілемдері аймағындағы аллювиалдық топтың 3 ландшафтына
(Ландшафт типі 17, 20, 23) солтүстікке қарай, топырағына құм, құмдақ,
жұмыртас және қиыршық тас араласқан аллювиалдық-пролювиалдық жазықтықтың
жиегі тоғысады, олардың өз кезегінде тектоникалық аласа таулы шоқылардың
ұшарбасын көмкеріп тұрғандығын атап өткен жөн (ландшафт 68).
Өзеннің сол жағалауында Қызылорда қаласына қарсы, өзенге көлбеу
бағытталған, ұзынды 35 км шамасында, ені 10-15 км эоловты ұқсатылған
аккумулятивтік аллювиалдық жазықтық басталады (ландшафт 21). Олардан кейін
өзеннің сол жағалауында алабы 25-40 км, аллювиалдық-шалғындықты және
шалғындықты-батпақты топырағына құм, құмдақ, саз, батпақ, қиыршық тас,
жыңғылды-жусанды-сортаңды қоспа араласқан және қамыс, құлпынайлы-қамысты
шалғындық өскен, аккумулятивтік аллювиалдық бүгілген әрі тарамдалған
жазықтық орналасқан (ландшафт 18). Жазықтықтың жалпы ұзындығы 75-80 км,
онда негізінен Қызылорданың Солтүстік жағалауындағы сілемдер орналасқан.
Осы жазықтықтың батысына қарай 20 ландшафт ауысады – сортаңды кешенге тән
аллювиалды-шалғындықты, шалғындықты-батпақтағы топырақтағы дақылды-шөпті
шалғындар, жыңғылды-сортаңды балдырлы жазықтық эрозия салдарынан
тілімделген.
Шалғынды-батпақты топырақта эоловты өңделген, аккумулятивтік
аллювиалдық әсерден айқұш-ұйқыш жарылған жазықтық (ландшафт 21) Сырдарияның
оң жағалауына тереңдей орналасып, аумақ пішіні бойынша жинақты және
айтарлықтай ауданды алып жатыр (шамамен 7000 км2).
Солтүстікте ол аллювиалды-шалғынды, шалғынды-батпақты топырақтағы көлді
ойпаттары бар жазықтықпен алмасады (ландшафт 19), оның ауданы шамамен 800
км2. Өзеннің оң жағалауында ауданы бойынша ең үлкені (шамамен 3000 км2)
қамысты және діңді шалғындығы бар аллювиалды-шалғынды, қоғалы тоғайлы
шалғынды-батпақты және батпақты топырағына құм, құмдақ, қиыршықтас
араласқан, эрозиялық салдардан тарам-тарам болып жарылған жазықтық
орналасқан (ландшафт 16).
Сырдария өзенінің төменгі сағасына негізінен оның қазіргі сағалары
кіретін солтүстік бөлігі үшін Қазалы мен Жосалы станциялары арасында
орналасқан 67 ландшафт тән болып табылады, олар ауқымды денундациялық
құрылымдық еңісті орналасқан және сортаңдар жиынтығында топырақты,
батпақты, құмдақты, қиыршықты, жұмыртасты қоспалармен оның беті шөлейтті
даланың шынайы келбетін білдіретін әртүрлі бөліктерге тарамдалған. Одан
әрі батысқа қарай Қазалы станциясына дейін бойлай тіктелген денудациялық
және эолдық жазықтықтар орналасқан, олар өзеннің оң жағалауында айқынырақ
көрінеді. Жосалы станциясына тікелей жақынырақ өзеннің сол жағалауында
сортаңды сазды, құмдақты, құмды топырақтары арқылы жинақы тақыр тәріздес
бейнеленген үстіңгі беті бар, сортаңдар жиынтығымен араласқан орасан зор
аккумулятивті аллювиалды жазықтық созылып жатыр (ландшафт 25).
Арал теңізіне тікелей жақындықта өзеннің сол жағалауында шағын алаңда
тақыр тәріздес топырақ төселген үстіңгі беті топырақ тәріздес төбешіктерді
құрайтын алювиалдық жайпақ жазықтық орналасқан (ландшафт 24). Батысқа
қарай оны малтымалы-батпақты, шалғынды-батпақты, аллювиалды-шалғынды
топырақты (төменгі ағыс) құмды, құмдақты, сазды төселген аллювиалды
жазықтық алмастырады, ал батысқа қарай ол дара ерекшелігімен жоғары сағаға
көшеді, ол қосымша жыңғылды балдырлардың көрінісі болып табылады (ландшафт
14).
Төменгі ағыстағы аллювиалды жазықтық (ландшафт 13) айтарлықтай үлкен
ауданды (550 км2) және теңізге тікелей жақын өзеннің оң жағалауында
орналасқан. Батыста оған тар жиегі мен (4-6 км) теңіздік еңісті жайпақ және
эоловты өңделген аз тарамдалған теңіздік көлбеулі жазықтық түйіседі
(ландшафттар 4 және 6).
Күріш жүйелерінің орналасуы тұрғысында Сырдария өзені мен Қараөзек
тармағының арасында орналасқан 16 ландшафт және Сырдарияның оң жағалауында
орналасқан 19 ландшафт айрықша қызығушылық туғызады.
1.3Қызылорда облысының ландшафттық жүйесінің дамуының табиғи –
климаттық жағдайы
Қызылорда облысынының, яғни Сырдария өзенінің төменгі сағасы үшін
біртекті климаттық жағдайлар тән: температура біршама ауытқитын тез
ауысатын континенталдылық, ауаның құрғақтығы, атмосфералық жауын-шашынның
аз көлемі. Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы ландшафттардың климаттық
жағдайының сипаттамасы бес метеостанция бойынша берілген (кесте 2) [15;
16].
Ең ыстық шілдеде айындағы орташа айлық температура - +26-28оС. Ең ыстық
күндері ол +44,6оС дейін көтеріледі. Ең суық ай қаңтардағы температура –7,-
11оС. Ең жоғарғы шегі -33,4оС.
Ауа температурасының абсолютті жылдық ауытқуы 78оС құрайды. Ауаның
орташа жылдық температурасы 9,5-12,9оС аралығында ауытқиды. 0оС жоғары
орташа тәуліктік температура 235-275 тәулікке, 10оС жоғары – 180-200
тәулікке созылады. Соңғы көктемгі суық сәуірдің бірінші онкүндігінде
тоқтайды. Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 200 тәулік. Алғашқы суық әдетте
қазанның алғашқы онкүндігінде болады. Аязды күндер саны жылына 107-146 күн,
жылусыз – 19-70 күн.
Алғашқы қар желтоқсанның басында, соңғысы – наурыздың басында түседі.
Тұрақты қар жамылғысы 25-79 тәулікте тұрады, оның биіктігі 10-15 см. Жауын-
шашынның жылдық жиыны болмашы – 150-200 мм, алғашқы тәулікте түсетін жауын-
шашынның ең жоғары көлемі – 14-37 мм. Олардың үлкен бөлігі қысқы-көктемгі
мерзімде түседі. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының орташа мәні – 51 – 56
%. Температурасы 0оС жоғары мерзім ішіндегі ауа ылғалдылығы тапшылығының
жиынтығы – 2985 мм. Белсенді температура жиынтығы 3600 – 4200оС, ГТК = 0,1-
0,3.
Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы ландшафттар үшін жиі күшті
соғатын жел тән. Жазда шаңды боран байқалады. Жылумен қамсыздандырылу
жағдайы бойынша өңір жылу сүйгіш өсімдіктер өсіру үшін қолайлы, алайда
егіншілік мұнда тек суару жағдайында ғана ықтимал.
Кесте 2 Қызылорда облысының климаттық сипаттамасы
Көрсет-кіштеАйлар Жылдық
р
Шиелі
Max
Max
Max
Max
Шиелі
Max
Max
Max
Max
Шиелі
Max
Max
Max
Max 21,8
Қазалы Қуан-ЖаңаҚызыл-орШиелік-ЖаТүгіс кен
-дария да ңа-қорған
1 2 3 4 5 6
Ландшафт нөмері (3 – сурет24 18 23 19 34
бойынша)
Алқап ауданы, га 59450 67100 128900 45600 18500
Қоңыр-сұр топырақтар, га 6000
Қоңыр-сұр тұзданған 12800 100
топырақтар, га
Тақыр тәріздес тұзданған 300 8400 14600 7900 4600
топырақтар, га
Шалғынды тұзданған 3400 11800 3400 5000
топырақтар, га
Шалғынды-батпақты 4950 20200 4400
топырақтар, га
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Шалғынды-батпақты 14000 37400 16200
тұзданған топырақтар, га
Сортаңды типтес, га 6000 8300
Тақыр тәріздес тұзданған 41000 21600 8800
сортаң топырақтар, га
Құммен көмкерілген, га 2600 2300 3600 100
Шалғындық, га 3200
Батпақты, га 9400
Ашық сұрғылт, га 2400
Ашық сұрғылт сортаңды, га 2000
Шалғындық-сұрғылт, га 1900
Қуан-Жаңадария суару алқабы геоморфологиялық тұрғыда Жаңадария мен
Қуандария көне арналарының аллювиалды-сағалық жазықтығын алып жатыр.
Алқаптың топырақ жамылғысын сортаңды кешенге тән шөлейттік тақыр тәріздес
тұзданған, шөлейтті тақыр тәріздес құммен көмкерілген топырақ құрайды.
Қызылорда суару алқабы Сырдария көне сағасының сол және оң жағалауында
орналасқан. Алқаптағы топырақ жамылғысының құрылымы күрделі. Сырдария
арнасының бойымен әртүрлі дәрежеде тұзданған, шалғынды топырақ пен батпақты
қатарлармен бірге автоморфты топырақ та кең таралған.
Шиелік – Жаңақорған суару алқабы Сырдария сағасы бас бөлігінің оң
жағалауында орналасқан. Алқаптың топырақ жамылғысын тақырлардың және
әдеттегі сортаңдар кешенінде кездесетін шөлейтті тақыр тәріздес топырақтар,
ашық және солтүстікке тән аз дамыған түрлердің үлкен бөлігіндегі сұрғылт
топырақ құрайды. Ал жартылай гидроморфты және гидроморфты топырақтарды
шалғынды-шөлейтті, шалғынды-батпақты және шалғынды-сұрғылт топырақтар,
шалғындық сортаңдар құрайды.
Түгіскен суару алқабы Сырдария өзені сағасы бас бөлігінің сол
жағалауында орналасқан. Алқаптың топырақ жамылғысы әдетте сортаңды типті,
күнді шалғынды-шөлейтті және тақыр кешендегі шөлейтті тақыр тәріздес
тұзданған топырақтарды қамтиды.
Қызылорда облысының ландшафттық жүйесі белгілі бір құрылымы мен
функционалдық қасиеттері бар ықпалдасатын табиғи кешендер нәтижесінде
қалыптасты.
Сонымен қатара аумақтық биоэнергетикалық әлеуетін бағалау оның
ресурстық жағдайын, жердің ұқсас санатын, олардың топтасуын анықтауға,
ресурстық-экологиялық аудандастыру жүргізуге, ландшафт жерінің құрылымын
анықтауға мүмкіндік береді, олар әртүрлі орта құраушы компоненттерді, оның
ішінде өсімдіктің әртүрлі түрлерін қамтиды, олардың арақатынасына
ландшафттың өнімділігі тәуелді (кесте 4) [17;18;19].
Кесте 4 Қызылорда облысы топырақтарының табиғи ылғалмен және жылумен
қамтамасыз етілуі
Топырақтың түрі Ауданы,Ылғалмен және жылумен қамсыздандырылу
га көрсеткіштері
,,,мм ,кДж
мм мм см2
1 2 3 4 5 6 7
Түгіскен суаруалқабы – 18500 га
Тақыр тәріздес 4600 204 - 204 199,1 3,90
тұзданған топырақтар
Шалғынды тұзданған 5000 204 425 629 199,1 1,26
топырақтар
Тақыр тәріздес 8800 204 - 204 199,1 3,90
тұзданған сортаңдары
бар топырақтар
Құммен көмкерілген 100 204 - 204 199,1 3,90
Шиелі-Жаңақорған суару алқабы – 45600 га
Тақыр тәріздес 7900 174 - 174 186,9 4,29
тұзданған топырақтар
Шалғынды тұзданған 3400 174 291 465 186,9 1,60
топырақтар
Шалғынды-батпақты 4400 174 338 512 186,9 1,46
топырақтар
Шалғынды-батпақты 16200 174 338 512 186,9 1,46
тұзданған топырақтар
Құммен көмкерілген 3600 174 - 174 186,9 4,29
Ашық сұрғылт 2400 174 - 174 186,9 4,29
Шалғындық-сұрғылт 1900 174 134 308 186,9 2,42
Ашық сұрғылт сортаңды 2000 174 - 174 186,9 4,29
Қызылорда суару алқабы – 128900 га
Қоңыр-сұр тұзданған 100 151 - 151 183,0 4,84
топырақтар
Тақыр тәріздес 14600 151 - 151 183,0 4,84
тұзданған топырақтар
Шалғынды тұзданған 11800 151 338 489 183,0 1,49
топырақтар
Шалғынды-батпақты 20200 151 466 617 183,0 1,18
топырақтар
Шалғынды-батпақты 37400 151 466 617 183,0 1,18
тұзданған топырақтар
Сортаңды типтес 8300 151 - 151 183,0 4,84
Тақыр тәріздес 21600 151 - 151 183,0 4,84
тұз-данған сортаң
топырақтар
Құммен көмкерілген 2300 151 - 151 183,0 4,84
Шалғынды 3200 151 338 489 183,0 1,49
Батпақты 9400 151 582 733 183,0 1,00
Қуан-Жаңадария суару алқабы – 67100 га
Тақыр тәріздес 8400 164 - 164 184,4 4,49
тұзданған топырақтар
Сортаңды түрлес 6000 164 - 164 184,4 4,49
4 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7
Тақыр тәріздес 41000 164 - 164 184,4 4,49
тұзданған сортаң
топырақтар
Құммен көмкерілген 2600 164 - 164 184,4 4,49
Қазалы суару алқабы – 59450 га
Қоңыр-сұр топырақтар 6000 178 - 178 179,0 4,02
Қоңыр-сұр тұзданған 12800 178 - 178 179,0 4,02
топырақтар
Тақыртәріздес 300 178 - 178 179,0 4,02
тұздан-ған топырақтар
Шалғынды тұзданған 3400 178 354 532 179,0 1,34
топырақтар
Шалғынды-батпақты 4950 178 438 616 179,0 1,16
топырақтар
Шалғынды-батпақты 14000 178 438 616 179,0 1,16
тұзданған топырақтар
Ескертпе: - жауын-шашын жиынтығы, мм; - топырақ пен ағынды
сулар арасындағы ылғал алмасу, мм; -фотосинтетикалық белсенді
радиация, кДжсм2; -құрғақшылық белгісі; - өсімдіктің өсіп-өну
кезеңіндегі белсенді ауа температурасының жинтығы, оС.
4 – кестеден көрініп тұрғанындай, Қызылорда облысының ландшафттық
жүйесі топырақ жамылғысының жылумен қамсыздандырылуы табиғи жағдайларда
жеткілікті жоғары, ал олардың ылғалмен қамсыздандырылуы атмосфералық жауын-
шашыннан басқа топырақ түзілу үдерісіне қатысатын ыза суы тәртібімен
анықталады.
1.5 Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы су қорлары
Арал – Сырдария алабы 345 мың шаршы км жуық ауданды алып жатыр және
Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда әкімшілік облыстарын құрайды. Алап
халқының саны 2,6 млн. адам шамасын құрайды (республика бойынша жалпы
санның 17%), оның ішінде қала халқы 1,2 млн. адам (алап бойынша жалпы
санның 46%) және ауыл халқы 1,4 млн. адам (54%) [20].
Алаптың негізгі өзені Сырдария өзені – ол Нарын және Қарадария өзендері
қиылысқан жерде Ферғана жазығында Қазақстаннан тысқары жерде басталады.
Қосылу орнынан жалпы ұзындығы 2212 км, ал Нарын көзінен - 3019 км.
Қазақстан шегіндегі өзен ұзындығы Шардара су қоймасынан бастап Арал
теңізіне дейін 1627 км құрайды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы
аумағында – 346 км, Қызылорда облысында – 1281 км.
Қазақстан аумағында Сырдарияның ең ірі құйылыстары Келес, Арыс,
Боралдай, Бөген өзендері, сондай – ақ Қаратау жотасы оңтүстік-батыс
сілемдерінен ағатын ұсақ өзендер болып табылады.
Сырдария өзені алабының ауданы бастау көздерінен бастап Төменарық
теміржол бекетіне дейін, онда су ажырату желісі бар, 21900 ш.км құрайды.
Ағынның қалыптасу аймағында (алаптың таулы бөлігі) негізгі толтыру көзі
маусымдық қар жамылғысының жылы сулары болып табылады, аз үлестік салмағын
мұздақтар мен мәңгілік қар суы, сондай-ақ жаңбыр суы құрайды (кесте 5)
[20].
Кесте 5 Қазақстанның Арал-Сырдария су шаруашылық аймағындағы су ағынының
қорлары, км3жыл
Алаптық су Көпжылдық орташа ағын Су ағыны өте құрғақ жылы
шаруашылық (50 %) (95 %)
басқармалары
барлығыоның ішінде бар-лығыоның ішінде
Шектес мем-леке Шектес мем-лекет
мемле-кеттің мемле-кеттің
ттер-денішінде тер-ден ішінде
Арал-Сырдария 17,9 13,7 4,2 14,2 12,3 1,9
Шектес аумақтардан түсетін су көлемі 14,6 км3 құрайды, бұл алаптың су
қорының 66,5% - ын құрайды. Алаптың өз шегінде 3,3 км3 қалыптасады. Булану
мен сүзілуге кеткен шығындары 3,8 км3, ал қажетті санитарлық және табиғат
қорғау ағындары 3,1 км3 құрайды. Алаптағы бар су қоры 12 км3 құрайды (сурет
4) [20]
Сурет 4 – Арал-Сырдария алабының су шаруашылық теңгермесі [17]
Сырдария өзені алабының су қорлары орташа 37,9 км3 құрайды. 70%
құрайтын ағынның негізгі көлемі Ферғана жазығына шыққанға дейін алаптың
жоғарғы бөлігінде қалыптасады. Шардара су қоймасынан жоғары оң жағалау
құйылыстарының ағыны Қазақстанға түсетін жалпы су ресурстарының 21 – 23% -
ын құрайды. Арыс өзені мен Қаратау өзенінен ағатын басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz