Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Кәмелетке томағандарға қолданылатын қылмыстық жазалардың ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
7
Кіріспе
1 Қылмыстық құқық теориясындағы жазалар және олардың түрлері 23
1.1 Қылмыстық құқықтағы жазаның түсінігі мен мақсаты 23
1.2 Қылмыстық жазалар жүйесі және олардың түрлері
2 Kәмелетке толмағандарды жазалаудың ерекшеліктері 50
2.1 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершілікке тартудың 50
тарихы
2.2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы. 56
2.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері 60
Қорытынды 78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 81
Реферат
Диплом жұмыс тақырыбы: Кәмелетке томағандарға қолданылатын қылмыстық
жазалардың ерекшеліктері. Құрылым 2 тараудан,5 тараушадан және
қорытындадан, пайдаланылған эдебиеттерден тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мәселесі
әрқашанда, қандай қиын қыстау заман болмасын кез келген халықты алаңдататын
мәселе. Оның себебі бүгінгі жасөспірімдер елдің, ұлттың ертеңгі болашағы
болып табылатындығында. Бірақ бұл проблема қандай маңызды болмасын, ол әлі
де жеткілікті деңгейде зерттелген жоқ. Әрине, біздің елімізде осы бағытта
арнаулы зерттеулер жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Зерттеудiң
пәні: кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі, оның жалпы
сипаттамасы, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық
ерекшеліктері, кәмелетке толмағандар қылмысының жағдайы мен деңгейі
кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершілікке тартудың тарихы,
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, кәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жазалардың түрлері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi:
Жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерінің
қазiргi жағдайын тиянақты талдауды, яғни, кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына қатысты қылмыстық заңдарды, сондай-ақ, ғылыми еңбектерді
зерттей отырып, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерін
криминологиялық аспектiде талдауды және оны шешуге қатысты теориялық
қорытындылар жасауды мақсат етiп қояды.
Жоғарыдағыларды ескере отырып дипломдық жұмысын жазуда мен алдыма
бірнеше міндеттер қойдым, олар төмендегідей:
– Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің
қылмыстылығының деңгейін анықтау.
– кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жауапкершілігінің, оларға
жаза тағайындаудың ерекшеліктерін анықтау және осы мәселенің даулы
жақтарын көрсету.
– еліміздегі кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының
криминологиялық сипаттамасын беру.
– Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының себептері мен
онымен күресу шараларын анықтау.
Реферат
Тема дипломной работы: особенности уголовных наказаний, применяемых k
несовершеннолетни. Структура состоит из 2 глав,5 глав и заключения,
использованных литературы.
Актуальность темы. Проблема преступности несовершеннолетних-это
проблема, которая всегда волнует любой народ, независимо от того, в
какие тяжелые времена. Причина в том, что сегодняшние подростки
являются завтрашним будущим страны, нации. Но какой бы важной ни была
эта проблема, она еще недостаточно изучена. Конечно, если говорить о
том, что в нашей стране специальных исследований в этом направлении не
проводилось, то это не соответствует действительности.
Предмет исследования: понятие преступности несовершеннолетних, ее
общая характеристика,особенности личности несовершеннолетних
преступников, состояние и уровень преступности несовершеннолетних
история привлечения несовершеннолетних к уголовной ответственности,
уголовная ответственность несовершеннолетних, виды наказаний,
назначаемых несовершеннолетним.
Цель и Задачи дипломной работы: В работе преследуется цель тщательного
анализа современного состояния проблем уголовной ответственности
несовершеннолетних, т. е. анализа уголовного законодательства,
касающегося преступности несовершеннолетних, а также научных трудов,
анализа проблем уголовной ответственности несовершеннолетних в
криминологическом аспекте и выработки теоретических выводов,
касающихся ее решения.
Учитывая вышеизложенное, при написании дипломной работы я поставил
перед собой несколько задач, которые заключаются в следующем:
- Определение уровня преступности несовершеннолетних преступников в
Республике Казахстан.
- выявить особенности ответственности несовершеннолетних преступников,
назначения им наказания и указать на спорные стороны данного вопроса.
- дать криминологическую характеристику преступности
несовершеннолетних преступников в стране.
Report
The topic of the thesis: features of criminal penalties imposed on minors.
The structure consists of 2 chapters,5 chapters and the conclusion of the
literature used.
Relevance of the topic. The problem of juvenile delinquency is a problem
that always worries any nation, no matter what difficult times. The reason
is that today's teenagers are tomorrow's future of the country, the nation.
But as important as this problem is, it is still not well understood. Of
course, if we say that no special research has been conducted in this
direction in our country, then this does not correspond to reality.
The subject of the study: the concept of juvenile delinquency, its general
characteristics, the personality characteristics of juvenile delinquents,
the state and level of juvenile delinquency, the history of bringing minors
to criminal responsibility, the criminal responsibility of minors, the
types of punishments imposed on minors.
The purpose and Objectives of the thesis: The aim of the work is a thorough
analysis of the current state of the problems of criminal responsibility of
minors, i.e. the analysis of criminal legislation concerning juvenile
delinquency, as well as scientific works, the analysis of the problems of
criminal responsibility of minors in the criminological aspect and the
development of theoretical conclusions concerning its solution.
Considering the above, when writing my thesis, I set myself several tasks,
which are as follows:
- Determination of the crime rate of juvenile delinquents in the Republic
of Kazakhstan.
- to identify the features of the responsibility of juvenile offenders, the
appointment of their punishment and to point out the controversial aspects
of this issue.
- to give a criminological description of the crime of juvenile delinquents
in the country.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси,
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын
алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге
қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген
реформалар жүзеге асты.
Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде
Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер – қылмыстық, қылмыстық атқару,
азаматтық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай
заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және
қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап берді.
Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге
қоғамның одан әрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс
құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық
болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде.
Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық шараларын
іске қосуда. Қазақстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы
қыркүйекте қылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте
сөйлеген сөзінде қылмыспен күрес ортақ іске үлес қосқандық деп атап
көрсетіп, осы істі жүзеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты.
Бұл міндеттерді жүзеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару
органдарының қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет құру
ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда мемлекеттік билік органдарын әділеттілік, заңдылық,
жариялылық, ізгілік принциптерін басшылыққа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар
алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындадағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Біз өз балаларымыз бен немерелерімізді сонау алыс болашақта, олар
біздің жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз келеді?
Олар әл-ауқатты өмір сүре ме, тоғайған, дендері сау әрі білімді білікті
бола ма? Олар жақсы әрі азат қоғамда өмір сүре ме? Олар өз қауіпсіздігі мен
балаларының қауіпсіздігі үшін алаңсыз бола алар ма, көшелермен емін еркін
жүріп, өз дүние-мүлкі үшін қауіптенбес болар ма?
Біз оларға қуатты мемлекет пен өзіміздің жақын және алыс
көршілерімізбен достық қарым қатынасымызды мұра етіп қалдыра аламыз ба?
Біз осынау қарапайым, бірақ маңызды сұрақтарға бүгіннің өзінде жауап
беруге тиіспіз .Ал, Еліміздегі қылмыстардың жалпы санының өсуі жағдайында
кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы да көбейіп бара жатыр. 2000-2008
жылдар арасында ол мынадай көрсеткіштерді аңғартады: 7535 (2000ж.), 11617
(2001ж.), 11204 (2002ж.), 12747 (2003ж.), 13326 (2004ж.), 13115 (2005ж.),
15656 (2006ж.), 13724 (2007ж.), 9027 (2008ж.).
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың
қылмыстарының үлес салмағы 1981-1991 жылдар аралығында, яғни 20 жылда
шамамен 9 % құраған болса, ол көрсеткіш соңғы 11 жыл ішінде (1998 -2008) 14
% жақындап отыр. Жасы 18 ге толмаған адамдардың саны еліміздегі жалпы адам
санының 33 % құрайтын болса, аталған көрсеткіш деңгейінің қаншалықты зор
екендігін байқау қиын емес.
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмыстары арасында тонау,
қарақшылық, қасақана кісі өлтіру, денсаулыққа зиян келтіру, зорлау секілді
қылмыстар кең тараған, ұрлық және бұзақылық қылмыстарының 75-80 % кәмелетке
толмағандардың үлесінде.
Криминологтардың көптеген зерттеулері кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығы бұл негізінен топтық қылмыс екендігін дәлелдеп отыр.
Еліміздегі кәмелетке толмағандардың топтасып қылмыс жасау деңгейі
алаңдатарлық деңгейде екендігі статистикалық мәліметтер көрсетуде.
Көріп отырғанымыздай кәмелетке толмағандардың топтасып қылмыс
жасауынының деңгейі 11 жыл ішінде екі есе өскен.
Жасөсіпірімдердің арасында рецидивист қылмыскерлердің саны соңғы бес
жылда 42.7 % өскен.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мәселесі әрқашанда, қандай қиын
қыстау заман болмасын кез келген халықты алаңдататын мәселе. Оның себебі
бүгінгі жасөспірімдер елдің, ұлттың ертеңгі болашағы болып
табылатындығында.
Бірақ бұл проблема қандай маңызды болмасын, ол әлі де жеткілікті
деңгейде зерттелген жоқ. Әрине, біздің елімізде осы бағытта арнаулы
зерттеулер жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Бұл саладағы аз да
болса монографиялар мен ғылыми еңбектерден құр алақан емеспіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заңгер-ғалымдардың Н.М.
Әбдіровтың, Н.А. Әлімовтың, Т.К. Әкімжановтың, К.А. Бегалиевтің, С.Х.
Жадыбаевтың, Е.Ғ. Жәкішевтың, Е.І. Қайыржановтың, К.К. Кусниденовтың, Ғ.С.
Мауленовтың, М.С. Нарикбаевтың, Г.Р. Рустемованың, Ш.Т. Тайбакованың, И.А.
Умановтың, С.Ш. Шапинованың, Ж.Б. Шаяхметованың, А.С. Чокмурованың, Ж.Т.
Өтеновтың, Н. Дулатбековтың, Р.М. Шаймерденұлының, Д. Бұғыбайқызының
еңбектерін жұмысты жазу барысында басшылыққа алдық.
Жұмыста ресей ғалымдары: З.А. Астемировтың, Е.В. Болдыревтың, М.И.
Блумның, К.Е. Игошевтың, А.Н. Игнатовтың, Е.Л. Коневскийдің, Н.А.
Ключинскаяның, Г.М. Миньковскийдің, Н.И.Трофимовтың, А.К. Шедринаның,
Е.А.Харшактың еңбектерін кеңінен қолданды.
Осы жұмыстың нысаны кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
мәселелері болып табылады.
Зерттеудiң пәні: кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі,
оның жалпы сипаттамасы, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық
ерекшеліктері, кәмелетке толмағандар қылмысының жағдайы мен деңгейі
кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершілікке тартудың тарихы,
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, кәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жазалардың түрлері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi:
Жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерінің
қазiргi жағдайын тиянақты талдауды, яғни, кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына қатысты қылмыстық заңдарды, сондай-ақ, ғылыми еңбектерді
зерттей отырып, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерін
криминологиялық аспектiде талдауды және оны шешуге қатысты теориялық
қорытындылар жасауды мақсат етiп қояды.
Жоғарыдағыларды ескере отырып дипломдық жұмысын жазуда мен алдыма
бірнеше міндеттер қойдым, олар төмендегідей:
– Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің
қылмыстылығының деңгейін анықтау.
– кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жауапкершілігінің, оларға
жаза тағайындаудың ерекшеліктерін анықтау және осы мәселенің даулы
жақтарын көрсету.
– еліміздегі кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының
криминологиялық сипаттамасын беру.
– Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының себептері мен
онымен күресу шараларын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерін
криминологиялық аспектiде талдау негізінде Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңдарын, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығына
қатысты тергеу тәжiрибесiн, қылмыстық құқық және қылмыстық-атқару құқығы
қалыптары мен ғылыми еңбектерді зерделей отырып, кешендi түрде еліміздегі
кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығы теориялық және тәжiрибелiк
тұрғыда зерттелiндi.
Дипломдық жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және
теориялық маңыздылығы:
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелері әрдайым
жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығына қатысты теориялық мәселелерді шешуде тергеу тәжірибені
қолдану Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерін
криминологиялық аспектiде талдауға көмектеседі.
Сондықтан, Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығының қылмыстық-құқықтық реттелуін кешенді зерттеу
қазіргі таңдағы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығын анықтауды
дұрыс бағалауға негіз болады.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы: жұмыстың нәтижесi мен
қорытындысы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелеріне қатысты заң актiлерiнiң
жобасын жасауда, қабылдауда және жүзеге асыруда қолдануға болады. Және де,
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелері теориялық тұрғыда
зерттелінген, сондықтан республикамыздың жоғарғы оқу орындарында қылмыстық
құқық пәні бойынша дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде оқытушы құрам
теориялық негіз ретінде әдістемелік материалдар ретінде қолдана алады.
Жұмыстың негiзгi ережелерi “Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы”,
Криминология, Қылмыстық-атқару құқығы оқу пәнiнен дәрiс және семинар
сабақтарын жүргiзуде пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Зерттеу ғылыми танымдық теория мен тәжірибенің өзара байланысын
анықтайтын диалектикалық әдіске негізделген. Дипломдық жұмысты жазу
барысында зерттеулердің жеке-ғылыми әдістерін: талдау мен синтез әдістерін,
тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-құрылымдық және жүйелі-функционалдық
әдістерді, статистика мен жинақтау әдістері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қазақстандық, ресейлік
заңгерлердің еңбегі құрады. Жұмыс тақырыбының кешендік сипаты отандық және
шетелдік заңи әдебиеттерге негізделген. кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығын зерттеуде, оны ұлттық-құқықтық құралмен қамтамасыз етуде автор
ішкі мемлекеттік заңдарға, ғылыми еңбектерге сүйенді. Осы материалдар,
сондай-ақ, оқулықтар, монографиялар, кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығының мәселесі бойынша зерттеулер, белгілі бір ғылыми тәжірибелер
авторға дипломдық жұмыс бойынша мәселені терең ұғынуға мүмкіндік берді.
1 Қылмыстық құқық теориясындағы жазалар және олардың түрлері
1. Қылмыстық құқықтағы жазаның түсінігі мен мақсаты.
Елдегі орын алып отырған саяси-әлеуметтік, экономикалық және құқықтық
өзгерістер, жарияландыру және ізгілендірілу процесстері жазаға, жазаның
мақсаттарына байланысты қалыптасқан көзқарастарды жаңарту және қайта талдау
қажеттілігін талап етті. Осыған байланысты, қолданыстағы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексіндегі жазаның жүйесі қылмыстық-құқықтық
репрессиялауды күшейтуге емес, керісінше қылмыстылықтан сақтандыруға
бағытталған.
Жазаның тиімділігі бірнеше факторларға тікелей тәуелді. Ол біріншіден,
дұрыс тағайындалуы және заңдылық, азаматтардың заң алдындағы теңдігі,
ізгілік, жариялылық, жазаның дараландырылуы қағидаларын сақтай отырып
атқарылуы қажет. Сонымен қатар, қылмыскерге әсер ететін жағымды құрал бола
отырып, жаза құқық қорғау органдарынан тәуелсіз белгілі бір жағымсыз
нәтижелерді туындатады. Жағымсыз нәтижелер әлеуметтік сипатта болғандықтан,
әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-психологиялық, демографиялық,
әлеуметтік-құқықтық, психолого-педагогикалық, криминологиялық шектеулердің
жиынтығын білдіреді.
Жаза қоғамның өмір сүру шарттарын бұзатын іс - қимылдарға қарсы,
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды түзеу, қылмыстан
сақтандыру үшін қажетті құрал болып табылады. Сондықтан да, жаза келесі
талаптарға сай болуы қажет: жаза қылмыс жасаған адамдарды түзеу, жаңа
қылмыстан сақтандыру үшін қажетті, жеткілікті, тиімді болуы керек; жаза
әділ, яғни жасалынған қылмысқа сәйкес болуы шарт; жазаның мақсаты адамдарға
жан-тән азабын шектіру, ар- намысын қорлау емес. Мемлекет және қоғам
тарапынан қылмыс жасауда кінәлі деп танылған адамдарға, әсер ету
шараларының қолданылуына қатысты әртүрлі философиялық көзқарастардың,
ғылыми еңбектердің көп болуына қарамастан, жаза ұғымын, оның мақсаттарын
зерттеу күрделі теориялық мәселе болып табылады. Жаза қылмыстық
жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны болып табылатындықтан, мемлекетпен жеке
адамның арасындағы туындаған шиеленісті жоятын, құқықтық тәртіптің қалыпты
жағдайын қалпына келтіретін, тұлғаны әлеуметке қауіпсіз ететін, бірден бір
тиімді құрал ретінде қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, жауаптылықты дифференциациялау құқықтық мемлекеттің
терең, мәнді сипаттамасы болып табылатын негізгі қағида әлеуметтік
әділеттілікке негізделген жалпы құқықтық қағида ретінде қарастырылады.
Дегенмен де, қылмыстық құқықта - жауаптылық көп жағдайда жаза арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан да, жазаны кең әлеуметтік құқықтық категория -
қылмыстық жауаптылықты дифференциациялаудан ажырату туралы сөз қозғағанымыз
жөн.
Құқық қолдану деңгейінде жазаны дифференциациялау мәселесі - сот нақты
істің мән-жайларын және кінәлінің тұлғасын жан-жақты түрде зерттеп және
бағалағаннан кейін, нақты жағдайда қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
тиімді нысаны - құқық бұзушыға жаза тағайындау деген тұжырымға келген
жағдайда туындайды. Осыған байланысты, қылмыстық құқықтың нормалары жазаны
тағайындау және оны орындау барысындағы жазаны жекелендіруден тұратын,
жауаптылықты жекелендіру қажеттілігін білдіреді. Қылмыстық құқықтағы
жазаны жекелендіру қағидасын жүзеге асыру дегеніміз - жазаны тағайындау
барысындағы соттардың жасалынған қылмыстардың қоғамға қауіптілік сипаты мен
дәрежесін, кінәлінің тұлғасын және істің мән - жайын, жеңілдететін және
ауырлататын мән - жайлардың болуын, кінәліні әлеуметтік ортасынан
оқшауламай түзеу мүмкіндігін ескеруді білдіреді. Жазаны қатаң жекелендіру -
онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы қылмыстарды абайсыздықпен жасаған
тұлғалардың оқшаулау элементінсіз жазаны өтеу мүмкіндігінен де көрінеді.
Жауаптылықты жекелендіру қағидасы заңнамаға тек арнайы
субъектіге тағайындалатын жаза түрлерін (мысалы, әскери қызметшіге -
тәртіптік әскери бөлімде ұстау) енгізуден де көрінеді. Сондай-ақ,
жауаптылықты жекелендіру жеңіл жаза тағайындаудан, шартты түрде соттаудан
да көрінеді. Сонымен, жазаны жекелендіру қағидасы қылмыстық құқықта тек
декларативті ғана емес, оны жүзеге асырудың қажетті нормативтік
құралдарымен қамтамасыз етілген қағида ретінде қарастырылады.
Қылмыстылықпен күрес-қазіргі заманның күрделі мәселелерінің бірі.
Қылмыстылық-әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны туындататын әлеуметтік
себептерді залалсыздандырып қана, қылмыстылықты бір деңгейде ұстап тұруға
болады, Сондықтан да, қылмыстылықпен күресте жаза бірден-бір негізгі құрал
емес және де жазаны қолдану арқылы қылмыстылықты жою мүмкін емес.
Мемлекет жазаны қолдануға ең соңғы
кезекте келуі керек. Мемлекет өз азаматтарына өзін-өзі қамтамасыз
ететіндей, қылмыстылықты азайтуға әкелетіндей мәдениет деңгейіне жетуге
жағдай туындатуы керек. Өркениет деңгейі қылмыстылықтың деңгейін анықтауда
елеулі роль атқарады. Өркениеттің нағыз көрсеткіші- мемлекеттің байлығы,
қалалардың көлемі емес, ел тәрбиелейтін адамның кейпі. Кез-келген
мемлекеттің экономикалық жағдайы оның адамдарының күнделікті әлеуметтік
халімен байланысты. Мемлекет әр отбасы, адам үшін жауапты, бірақ ол әрқашан
регламентация, бақылау емес, тек көмек, қамқорлық болуы керек.
Қылмыстық жауаптылық институтына қарағанда қылмыстық құқықта
қылмыстық жазаның теориялық мәселелері кең көлемде қарастырылған. Жаза
түсінігінің мәселесі теориялық, тәжірибелік аспектіде өте маңызды
болғандықтан, қылмыстық құқықтың оқулықтарында және курстарда толық және
жан - жақты түрде бейнеленген. Қылмыстық
құқықтың әлеуметтік - сақтандырушы функциясын жүзеге асыруда көмекші құрал
ретінде қарастырылатын жаза институты қылмыстық құқықтың маңызды
институттарының бірі болып табылады. Қылмыстық құқықтың тиімділігі
туралы сұрақтар, әр уақытта қылмыстық жазаның тиімділігі туралы мәселелерге
тіреліп, жазаның мақсаттарын дұрыс анықтауға тікелей тәуелді болады.
“Қылмыстық заңнама негіздерін” қабылдағанға дейін
“қылмыстық жауаптылық” және “қылмыстық жаза” ұғымдарының айырмашылықтары
туралы сұрақтар арнайы зерттеудің пәні болып табылған емес. “Жазадан” бөлек
“қылмыстық жауаптылық” ұғымы алғаш рет тек 1958 жылы “Қылмыстық заңнама
негіздерінде” пайда болды.Бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамаларда,
оның ішінде 22 шілде 1958 жылғы Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінде де
жазаның анықтамасы берілмеген болатын. Жазаның ең мәнді деген белгілері
қылмыстық құқықтың бірқатар нормаларында көрсетіліп кетті де, заңнаманың
ережелері және сот тәжірибесінің негізінде жазаның анықтамасы қылмыстық
құқық теориясымен берілді. “КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық
заңнамасының негіздерінің” 20 бабының мазмұнын аша отырып, И.С.Ной үш
ережені көрсетеді: “...біріншіден, онда әлеуметтік институт ретінде жаза
туралы белгілі бір мәлімет бар; екіншіден, жазаны қолдану барысында қол
жеткізілетін нәтиже анықталады; үшіншіден, берілген нәтижеге қол
жеткізілуге байланысты жүргізілетін қызметтің бағыты мен сипаты
анықталынады”. Алғаш рет жазаның заңнамалық анықтамасы 1991 жылғы
Негіздердің 28 бабында “Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған, адамға сот
үкімі арқылы мемлекет атынан тағайындалатын, заңда қарастырылған
сотталғандардың қуқықтары мен мүдделерін шектеу немесе айырудан тұратын,
мәжбүрлеу шарасы” деп беріледі.
Жазаның басқа да анықтамалары былай деп берілді: “Жаза қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адамға заңға сәйкес және сот үкімі арқылы мемлекет
атынан тағайындалатын, және оның қылмыстық қызметіне теріс бағаны
білдіретін мәжбүрлеу шарасы”. Назар аударарлық анықтама ретінде
А.И.Чучаевтің анықтамасын келтіруімізге болады, яғни қылмыстық жаза -
қылмыстық заңмен белгіленген және сотталғандардың құқықтары мен мүдделерін
айыру және шектеуден тұратын мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы; жаза қылмыс
жасауда кінәлі деп танылған адамға ғана мемлекет атынан сот үкімі арқылы
тағайындалады. Жаза проблемасы сандаған ғасырлар бойына тек заңгерлерді
ғана емес, философтар мен саясаткерлерді, мемлекет басшылары мен жалпы
қоғамды толғандырып келе жатқан өзекті мәселе екендігі талассыз. Бұл құқық
қорғау органдарының қызметінде де басты мәеселелердің бірі. Жазаны жеке
даралауды қарамас бұрын біз жаза түсінігі мен оның мақсаттарына тоқталуымыз
қажет. Қылмыстан сақтандыру кезінде әлеуметтік – ұйымдастырушылық және
мәдени – тәрбиелік шаралардың шешуші мәнге ие екендігі сөзсіз [7, 149 б.].
2014 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 39-бабында: Жаза дегеніміз – соттың
үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс
жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және ол адамды құқықтары мен
бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып
табылады, -делінген.
Бұл анықтамадан жаза белгілерінің жиынтығы шығады. Оны қылмыс жасаған
адамға мемлекеттік ерекше орган – сот ғана үкім негізінде қолдана алады.
Үкім
тек Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Мемлекеттік мәжбүрлеудің
басқа шаралары лауазымды адамның атынан немесе қандай да бір мемлекеттік
органның атынан қабылданады. Заңды күшіне енген сот үкімі
барлық мекемелер, кәсіпорындар мен ұйымдар үшін міндетті болып табылады, ол
Қазақстанның барлық аумағында орындалуға тиісті. Үкімде тағайындалған жаза
қатаң дара сипатта болады, ол тек қылмыс жасаған адамға ғана қатысты және
басқа адамдарға (сотталғанның туған – туыстарына ) таралмайды. Жаза
қашанда қылмыс істеген адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеумен
байланысты, оған белгілі бір моральдық жапа әкеп шегуге соқтырады және
белгілі бір игіліктерінен (құқықтары мен бостандықтарынан, мүліктік
игілігінен және т.б.) айырады. Жазаның жазалау элементтері үрейлендіру,
қорқыту қасиеттері мен көрінеді. Қылмыс неғұрлым қауіпті, ауыр болса,
жазалау соғұрлым қаттырақ болады да, қылмыскер шектеулер мен айыруға
көбірек ұшырайды. Жаза қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік
арнайы мәжбүрлеу шарасы ретінде қылмыстық қудалаумен шектелмейді, сонымен
қатар, ол қылмыскерлерге тәрбиелік ықпал етуді көздейді.
Жаза араб тілінен аударғанда азаптау, азап беру деген ұғымды
беретін сөз болғанымен, Қазақстан Республикасында жазалау – сорын қайнату,
өш алу емес [8, 10 б.].
Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясы
(1948 ж) және Азаматтық және саяси құқықтары туралы Халықаралық фактісі
(1966 ж) мен БҰҰ Бас Ассамблеясының Құқықтық тәртіпті сақтау жөніндегі
лауазымды тұлғалардың мінез – құлық Кодексінде (1979 ж) көрсетілгендей:
Ешкімді азаптауға, оған зорлық – зомбылық жасауға, басқа да қатыгездік
немесе адамның қадір – қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не жазалауға
жол берілмейді, - деп ерекше атап көрсетілген.
Қылмыс пен жаза – өзара тығыз байланысты құқықтық түсінік. Мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс үшін қолданылады.
Жазасыз қылмыс ұғымы және сол сияқты қылмыссыз қылмыстық жаза болуы
мүмкін емес, деген А.И. Трайниннің ғылыми көзқарасын жоққа шығаруға
болмайды [9, 363 б.] .
Жазаға тән ерекшелік – міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау
дегеніміз жазаның мәжбүрлеу, зорлау сипаты. Олар күш көрсету, моральдық,
материалдық және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы: бас бостандығанан айырғанда, қамауға алғанда сотталған адамның
көптеген құқықтарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның
отбасымен, дос – туыстарымен байланысы үзіледі. Мүлкін тәркілегенде,
айыппұл алғанда ол материалдық шығын көреді. Белгілі бір қызметке тұру
немесе қызметпен айналысу құқынан айыру сияқты жаза шарасы адамның қызмет,
кәсіп таңдау құқына шектеу салады. Жазаның жазалау сияқты элементінде
қорқыту сипаты бар. Тағайындалған жазаның ауыр – жеңілдігі жасалған
қылмыстың сипатына және қаншалықты ауыр екендігіне, айыпкердің жеке басына
және басқа мән – жайларға байланысты.
Жазалау жазаға тән ерекшелік бола тұрса да Қылмыстық кодексте ол жаза
мақсаты ретінде қаралмайды (ҚК – тің 39 – бабының 2 бөлігі). Бұрынғы ҚК –
терде де жазалау жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған.
Дегенмен, бірқатар ғалымдар жазалауды жаза мақсаты ретінде
қарастырған. Атап айтқанда, Н.А. Беляев былай деп жазады: Жазаның мақсаты
жазалау, ол дегеніміз қылмыс үшін айыпкерді күйзелту, бостандығынан айыру
[10, 25 – 26 б].
Жаза мәселелеріне қылмыстық құқық теориясында үлкен мән берілген.
Өйткені жаза тағайындау қылмыстардың алдын алуды, олардың жасалуын ескерту
функцияларын жүзеге асырады. Ал біздерге белгілі болғандай қылмыстардың
алдын алу қылмыстылықпен күресуде жетекші бағыттардың бірі бола алады. Осы
айтылған пікірді қолдай отырып профессор Л.Ч. Сыдыкова, жазаның өзіндік
жеке мәнін ғана емес, сонымен қатар оның әлеуметтік мәнін және де қоғам мен
қылмыскерге жалпы танылған әсер етуші құрал деп тануымызды айтады [11, 168
б.].
Қазақстан Республикасының бұрынғы Қылмыстық кодекстерінде жаза
түсінігіне анықтама берілмегендігі белгілі. Ол қылмыстық құқық теориясында
қарастырылған болатын. М.Д. Шаргородский Жаза дегеніміз – қылмыскерді оған
тиесілі қандайда бір игіліктен айыру, оны және оның әрекеттерін мемлекеттің
теріске шығаруы деп санайды [12, 12-13 бб.].
Сол сияқты , С.И. Дементьевтің пікірі басқаша, ол жаза дегеніміз
айыпкер басынан кешіруге тиісті, алдын ала ойластырылған, заңда белгіленген
тән азаптар мен тапшылықтар деп санайды [13, 45 б.].
Ғылым – криминалистердің басым көпшілігі жазаны қылмыстардың жалпы
және арнайы алдын алу мақсатында қылмыс жасаған адамдарға мемлекет атынан
сот арқылы қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы деген пікірді
ұстанады.
Біз С.И. Дементьевтің пікірімен келісе алмаймыз, себебі жазаның мәнін
айыпкерге келетін тән азаптары мен тапшылықтарды алдын ала көздеу деп санау
жазаның мазмұнына және мақсатына қайшы келеді. Сонымен бірге мұндай пікір
Қазақстан Республикасы Қылымыстық кодексінің гуманизм принципіне қайшы
келеді, ал онда Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір – қасиетін
қорлауды мақсат етпейді, - делінген [13, 55 б.]. Біздің пікірімізше, И.И.
Карпецтің қылмыстылықпен күрес құралдарының бірі болып табылатын жазаның
мазмұнында сендіру мен мәжбүрлеу бірдей көрініс тапқан деген пікірі
қолдауға тұрарлық [ 14,155 б.]. Н.А. Стручков жазаның мазмұнына мынадай
анықтама береді Жаза дегеніміз – қылмыс жасады деп танылған адамға сол іс
– әрекетті жасағаны үшін сот үкімімен мемлекет атынан қолданылатын ескерту
шарасы, ол жазаның әрбір түрі үшін заңда белгіленген құқықтық шектеу
жүйесін құрайды [15, 156 б.].
Бұрынғы кезде жаза қорқыныш пен үрей тудырған, сонымен қатар, жаза өте
қатаң түрде қолданылған. М.Д. Шаргородскидің жазуы бойынша Қылмыстық
құқықтағы жаза феодализм кезінде (ХVI – XVIII ғғ.) мынадай болған: оның
қатаңдығы, қылмыс пен жазаның сәйкес келмеуі, ең ауыр жаза дінге қарсы
шығу, мемлекетке соның ішінде королге, заң алдында адамдардың тең болмауы
яғни, олардың шыққан тектеріне байланысты бөлінуі, осының нәтижесінде
соттың үкім шығарған кезде берілетін жазаның түріне жасалған қылмысына
қарай мән бермеуі. [16, 49 б.]. Сол кезде класстарға бөлініп ең төменгі
классты қанап отырған. Сондықтан жазаның ең басты бағыты: бағынбаған адамды
құрту немесе оны қандайда бір мүшелерінен айырып өмірге бейімделіп кетуіне
жол бермеу, сондай жазаны қолданып басқа адамдарды қорқыту, үрей туғызу,
бағындыруды көздеген. Қорқыту мен тым қаталдылық сол кездегі қоғамның
ұстанған ұрандары мен мақсаты.
Жаза туралы ең көп талас тудыратын мәселелерінің бірі – жазалаудағы
қылмыскердің сазайын тартқызудың рөлі мен мағынасы туралы мәселе. Бірқатар
ғалымдар сазайын тартқызуды жазаның жеке бір мақсаты болып саналады деген
пікір келтірді. Заңгерлердің басым көпшілігі бұл пікірмен келіспейді.
Көптеген зерттеушілер жазада ондай мақсат жоқ деп есептейді. А.Л.
Ремонсонның пікірінше Сазайын тартқызу қылмыстық жазаның мақсаты бола
алмайды. Сазайын тартқызуды жазаның мақсаты деп тану – жазалауды мақсат
тұту деп мойындау деген сөз [17, 115-125 бб.].
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы бойынша да жазалау өш алу
бағытында қолданылмайды. Онда қандай да бір тәрбиелік мән бар. Жаза:
1) біріншіден, қоғамға қауіпті іс – әрекет жасағандарды түзеу;
2) екіншіден, жазаны өтеп жатқан адамның санасын көтеруді, оның қоғамда
болып жатқан құбылыстарға белсенді қатысуын мақсат тұтады;
3) үшіншіден, белгілі бір жаза тағайындау мен байланысты қоғамға
қауіпті іс – әрекетті заң арқылы айыптау – яғни әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіру, оны жасайтын адамдарға құқық тәртібін сақтау керектігі
жөнінде ықпал етуге тиіс.
Қазақстандық заңгерлердің арасында да жазаны қылмыскерге сазайын
тартқызу болып табылады деген көзқарасты ұстанатындар бар сияқты. Себебі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жобасында жаза дегеніміз
жасалған қылмысы үшін сазайын тартқызу деген бағыт келтірілген болатын.
Біздің пікірімізше, мазмұны жағынан жақын келетін бұл сөз онша сәтті
алынбаған. Себебі, сазайын тартқызу немесе орыс тіліндегі кара деген
сөз құқықтық әдебиетте дау туғызуда. Орыс тілі сөздігінде сазай тартқызу
сөзіне синонимдер арасында мынадай анықтама берілген: Сазайын тартқызу –
жазалау – өш алу [18, 10 – 11 б].
Сонымен, жаза – мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы мемлекет
адамды, оның құқығын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті,
қоршаған ортаны конституциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі
мен қауіпсіздігін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайды. Ол қылмыстық
жауаптылықты жүзеге асырудың басты нысанасы және қылмыскерліктің алдын алу
шараларының бірі болып табылады. Жазаның өзіндік басқа мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларынан ерекшелігі ол қылмыс жасаған адамдарға қатысты сотпен
тағайындалады.
Әрбір мемлекет мәжбүрлеу шарасының өз міндеті, өзіне тән мақсаты
болады. Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны қолдану және
іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Қылмыстық құқық теориясында, жалпы басқада аранаулы әдебиетте сонау
Кеңес заманынан бастап, қазіргі кезге дейін жазаның мақсаты төңірегіндегі
әртүрлі пікірлер туғаны белгілі. Бұл пікірлер бірде жаза мақсаттарының
мазмұнына қатысты туса, бірде ондай пікірдің тууына жаза мақсатының саны
негіз болып келеді. Мысалы, орыс заңгер – ғалымы С.В. Познышев жазада тек
қана бір мақсат болуы керек дегенді айтса, қазақстандық белгілі заңгер
профессор Р.Т. Нұртаев жазаның мақсаты үш бірлік деп айтады [19, 91 б.].
Жазаның мақсаты мына үш түрлі нәрсе: біріншіден, қылмыс істеген
адамды қайта тәрбиелеу, екіншіден, қайта тәрбиелеу арқылы қылмыс істеген
адамды қайтадан қылмыс істемеуге бет бұрғызып, тұрақты қалыпқа түсіру,
үшіншіден, қылмыс істеген адамның сазайын тарттыру арқылы басқа адамдарға
да қылмыс істеуден бас тартуға ықпал жасау [20, 129 б.] дей келіп,
профессор А. Мамытов жазаның алдына үш мақсатты қояды. Алайда, осы уақытқа
дейін жазаның мақсаттары жөніндегі әдебиеттерді талдай келсек, негізгі
тұжырым жазаның айрықша мақсаты қылмыскерді түзеу және оны қайта тәрбиелеу
деген қағида боп келгенің байқаймыз. Ал соңғы кезде қайта тәрбиелеу
мақсатын алып тастап, жазаның айрықша мақсаты тек қана сотталған адамды
түзеу деп жүрміз. Бұл көптеген қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде
көрініс тапқан. Біздіңше профессор Б.Ж. Жүнісовтың: Қайта тәрбиелеу
мақсатын қылмыстық құқық құрлымдарымен байланыстырудың тіпте қажеті жоқ.
Өйткені қайта тәрбиелеу дегеніміз мәжбүрлеу болып саналатын шектеулердің
комплексі, яғни жиынтығы деп тұжырымдауы өте орынды [21, 9 б.]. Тәжірибеде
бұл амал өзінің нәтижелігін бермегендіктен жаңа қылмыстық заңда қайта
тәрбиелеу теринінен бас тартуға тура келеді.
Жазаның мақсатын анықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қолдану
қызметінде маңызы зор. Нақты адамға қатысты жазаның түрін, мөлшерін анықтай
отырып сот жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиісті.
Бұл талапты елемеу – заңсыз, дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетті емес үкім
шығаруға әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсатына заң тұрғысынан анықтама беру – жаза қолданудың
тиімділігін ғылыми зерттеу үшін де қажет. Мысалы, бірінші рет жасалған
қылмыстардың жалпы санының көбеюі, не азаюы жалпы қылмыстың алдын алудағы
мақсаттың көрсеткіші бола алады. Ал қайталанған қылмыстың деңгейі – арнайы
алдын алу шаралары үшін және сотталғанды түзеу үшін сондай көрсеткіш
болады.
Жазаның мақсаты , Қылмыстық кодекстің 38 – бабының 2 -
бөлігінде былай көрсетілген Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру, сондай - ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да,
басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында
қолданылады.
Яғни, жазаның мақсаты:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) сотталғанды түзеу;
в) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау (арнайы,
жеке сақтандырудың мақсаты);
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау (жалпы сақтандырудың
мақсаты).
Жаза қолданылған әрбір жағдайда осы мақсаттар бірге қарастырылуы
тиіс.
Сонымен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру – жаза мақсаттарының
бірі болып табылады. Қандай қылмыс болмасын әлеуметтік әділеттілікті
бұзады. Мысалы, күші басым адам әлсіз адамды соққыға жығады. Ер адам күш
көрсетіп, әйел зорлайды. Лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып,
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі нұқсан келтіреді. Осы
көрсетілген жағдайлардың әрқайсында біреу жасағн қылмыстың нәтижесінде
екінші адамға қатысты әлеуметтік әділеттілік бұзылған.
Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек жәбір шеккен адамға ғана
емес, жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттілікті біршама болса да
қалпына келтіруге әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру,
оны күйзелту жәбірленгеннің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс
нәтижесінде өзінің бұзылған құықтары мен заңды мүдделері қалпына келеді деп
үміттенеді. Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін
қайтарып алады немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады.
Ал, жалпы қоғам көлемінде әлеуметтік әділеттілік қалпына келу
үшін сот әділ жазаны көпшілік алдында (сот процестері негізінде ашық
мәжілістерде өтеді) тағайындайды, сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды
бұзған адамды мемлекеттің жазалайтындығын, жазалай отырып қоғамдық
тәртіпті, қоғамдық қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, жалпы халық денсаулығын,
басқа да игіліктерді қорғайтындығын білдіреді. Қылмыскердің жазаланғанын
естіген адамның көңілі орнына түседі. Жазаның мақсатын заң әлеуметтік
әділеттілікпен байланыстырады, сондықтан сот тек ғана әділ жаза тағайындау
үшін өте ұқыптылық танытуға тиіс. Онсыз жазаның әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтірудегі мақсатына қол жеткізу мүмкін емес.
Жаза қолданғанда адамдар әділеттілікті сезінеді, ал кейбір
жағдайларда қылмыскердің жасаған әрекеті олардың наразылық сезімін
тудырады. Сондықтан да қатаң болса да әділ жазаны көпшілік қанағаттанғандық
сезімімен қабылдайды. Керісінше, әділетсіз, кінәсіне сай емес жаза
тағайындау жазаның мұндай маңызды мақсатын жоққа шығарады. Жазаның басқа
бір маңызды мақсаты – сотталғанды түзеу. Ондай мақсаттың болуы Қазақстан
Республикасы қылмыстық заңындағы адамгершілік сипатты көрсетеді.
Қылмыс жасаған адамға заңды қолдана отырып, мемлекет ол адамның
жазаны өтегеннен кейін қоғамға басқа қылмыс жасамайтындай болып оралуын
көздеуге тиіс.
Түзеу дегеніміз – адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін
қасиеттерді жою.
Түзеудің мақсаты адамның мінез – құлқын, іс – әрекетін қайта
қалыптастыру, жаңа қылмыс жасауға себеп болатын бойындағы теріс
қасиеттерден оның арылуына мүмкіндік туғызу. Түзеу барысында сотталғанның
бойына бұрын онда болмаған әлеуметтік пайдалы қасиеттер егіледі, бұрын
болып кейін жоғалып кеткен жақсы қасиеттердің көзі ашылады. Ол қасиеттер,
мысалы, басқа адамды, оның құқықтары мен мүддесін сыйлау, қоғамдық тәртіпті
сақтау, т.б. Жазаны орындау барысында сотталған адамның көзқарасы, сенімі,
әдет – салты жақсы жаққа қарай өзгерсе – түзеу мақсатының орындалғаны болып
табылады. Түзелген адам қылмысты жазадан қорыққандықтан ғана емес, жазаны
орындау барысында қандай да бір дұрыс ықпал болғандықтан жасамайды [22, 5
б].
Түзеу процесі алдын ала тергеу кезінен басталады, бірақ сот
мәжілісі кезінде белсендірек жүргізіледі. Содан кейін, жазаның нақты түрі
тағайындалғанда, сол жазаның орындалу барысында ол өз жалғасын табады.
Әр түрлі жаза шаралары түзеудің әр түрлі тәсілін, әдісін және
жолын қарастырады. Жазалау шарасы да, түзеу тәсілдері мен қайта тәрбиелеу
әдістері де қылмыстың ауырлығына, оны жасаған адамның жеке басына қарай
қолданылуға тиіс.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтегенде сол жазаны өтеу режимі,
қоғамдық – пайдалы еңбек, тәрбие жұмыстары түзеудің басты тәсілдері болып
табылады. Қылмыстық – орындаушылық заңдарда түзеудің басқа да тәсілдері
қарастырылған.
Бұл мақсатқа барлық уақытта бірдей қол жете бермейді, ол өлім
жазасы сияқты жаза тағайындалғанда оған қол жеткізу тіптен мүмкін емес.
Сотталған адамды түзеу мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза өте қатаң
немесе өте жұмсақ болса, бұл жағдай әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтірудің орнына сотталған адамды түзеу процесіне кесірінтигізеді, себебі
жазықсыз қатаң жаза оны алған адамның ыза – кегін тудырады, ал өте жеңіл
жаза алған адам қандай қылмыс жасасам да қатаң жаза алмаймын деген сенімде
болады.
Жазаның өзіндік, жеке мақсаты – арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты.
Оның мәніде, мазмұны да – сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты болдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей бағытталады.
Әдебиеттерде арнайы сақтандыру шараларының мазмұны және оған қол
жеткізу тәсілдері жайында ортақ пікір жоқ. А.И. Марцевтің пікірінше, арнайы
сақтандыру шараларының мәні – қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамның
жаңа қылмыс (немесе жаңа қылмыстар) жасауына жол бермеу және бұл мақсатқа
жазалау, тәрбиелеу арқылы қол жеткізуге болады [23, 24 – 25 б.].
Ал, И.И. Карпецтің пікірінше, нақты адамға жаза тағайындағанда арнайы
сақтандырудағы мақсатқа мына әдістермен қол жеткізуге болады: қылмыскерді
қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру; қылмыскердің көңіл – күйіне ықпал жасау;
үрейлендіру [14, 156 – 157 б.].
Аранайы сақтандыру мақсаты қылмыс жасап кінәлі деп танылған адамға
бағытталған Е.И. Қайыржановтың пікірінше, оған екі жолмен қол жеткізуге
болады: сотталған адамды жаңадан қайталап қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру
және сотталған адамға жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау арқылы оны
жазамен қорқыту [24, 198 б.].
Аранайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қол жеткізуге болады.
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстық заңда белгіленген жазалар жүйесінде сотталған адамның жаңа
қылмыс жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын көптеген амалдар қарастырылған.
Мысалы, бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда тиісті режим
сақталады, тұрақты күзет қойылып, қадағалау жасалынады, туыстарынан,
достарынан оқшау ұсталады, қылмыс жасау құралы немесе қаруы боларлықтай
ақшаны немесе заттарды өзінде ұстауына тыйым салынады. Белгілі бір
лауазымды атқару құқығынан айырғанда адам бұрынғы жұмысын атқара алмайды,
жаңа қылмыс жасау үшін ол қызметті пайдалана алмайды.
Екіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазамен қорқыту арқылы қол
жеткізуге болады. Жазамен қорқыту сол жазаның қалай да болатындағына
байланысты. Егер де жаңадан жасаған қылмыс үшін жазадан құтылмайтының
мойындаса, ол қылмыстан бас тартуы мүмкін.
Сотталған адамның басына қандай да бір күйзеліс келсе, ол жаңа қылмыс
жасаудан бас тартуы мүмкін, себебі қайталанып жасалған қылмыс үшін заңда
қатаң жаза қарастырылған ҚК –тің 54-бабының 1- бөлігінің. Бұрынғыдан да
бетер қатаң жазалану үрейі адамды жаңа қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүр
етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазаны өтеу барысында
сотталған адамның көңіл – күйіне ізігі ықпал ету арқылы қол жеткізуге
болады, ол да сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына себеп болады.
Сонымен қылмыстан арнайы сақтандырудағы мақсат сотталған адамды түзеу
мақсатымен тығыз байланысты.
Ал, қылмыстан жалпы сақтандырудағы мақсат қылмысты сотталған адам
тарапынан болдырмау емес, негізінен, қылмысты басқа адамдарға, заң
талаптарын сақтауда сенімсіздік танытатын адамдарға жасатпау.
Қылмыстан арнайы сақтандырудан оның айырмашылығы – мұндағы мақсат
қылмыс жасаған жеке адамға емес, заңды, басқада нормативтік актілерді
бұзуға икемді, тиянақсыз адамдарға ықпал жасау. Жазамен қорқыту, қылмыс
жасаған жағдайда оны қолдану қаупі қылмысқа бейім адамдарға тосқауыл
болады, қылымстық ниеттен қайтарады. Жасалған қылмыс үшін жаза қолдану
үрейі тұрақсыз адамды қылмыс жасаудан сақтандырады.
Жазаның жалпы сақтандыру шараларындағы ықпалы, біріншіден, қылмыстық
заңның жарияланып, онда әрбір нақты қылмыс үшін белгіленген жазаның
көрсетілгендігінде; екіншіден, қылмыс жасаған нақты адамға соттың жаза
тағайындауында; үшіншіден, тағайындалған жазаның орындалу процесінде, деп
жазады М.Д. Шаргородский. Сонымен қатар, М.Д. Шаргородскийдің пікірі
бойынша жазаның мақсаты қылмыстан арнайы және жалпы сақтандыру болады деп
көрсетеді [25, 49 б].
С.В. Полубинская жалпы алдын алу шараларын екі түрге бөледі: жалпы
сақтандыру шаралары, тар мағнада түсінгенде, негізінен қорқыту шаралары
және біршама тәрбие арқылы қылмыс жасауға бейім адамға ықпал жасау; жалпы
сақтандыру шаралары, кең мағнада түсінгенде, қоғамның барлық мүшелеріне
жазаның тәрбиелік ықпал етуі. Сондай ақ С.В. Полубинская жаза мақсаты
қылмыстан сақтандыру бұл жазаның басқа мақсаттарына қарағанда өте маңыздысы
деп есптейді [26, 161 б.].
Ал, И.Я Фойницкий жаза мақсаты кейінгі қылмыстық әрекеттерді
болдырмау десе. Н.С. Таганцев жаза бұл қылмыспен келтірілген моральдық
зиянды мүмкіндігінше түзеу деп жорамалдады [27,412б.]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кәмелетке томағандарға қолданылатын қылмыстық жазалардың ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
7
Кіріспе
1 Қылмыстық құқық теориясындағы жазалар және олардың түрлері 23
1.1 Қылмыстық құқықтағы жазаның түсінігі мен мақсаты 23
1.2 Қылмыстық жазалар жүйесі және олардың түрлері
2 Kәмелетке толмағандарды жазалаудың ерекшеліктері 50
2.1 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершілікке тартудың 50
тарихы
2.2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы. 56
2.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері 60
Қорытынды 78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 81
Реферат
Диплом жұмыс тақырыбы: Кәмелетке томағандарға қолданылатын қылмыстық
жазалардың ерекшеліктері. Құрылым 2 тараудан,5 тараушадан және
қорытындадан, пайдаланылған эдебиеттерден тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мәселесі
әрқашанда, қандай қиын қыстау заман болмасын кез келген халықты алаңдататын
мәселе. Оның себебі бүгінгі жасөспірімдер елдің, ұлттың ертеңгі болашағы
болып табылатындығында. Бірақ бұл проблема қандай маңызды болмасын, ол әлі
де жеткілікті деңгейде зерттелген жоқ. Әрине, біздің елімізде осы бағытта
арнаулы зерттеулер жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Зерттеудiң
пәні: кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі, оның жалпы
сипаттамасы, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық
ерекшеліктері, кәмелетке толмағандар қылмысының жағдайы мен деңгейі
кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершілікке тартудың тарихы,
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, кәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жазалардың түрлері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi:
Жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерінің
қазiргi жағдайын тиянақты талдауды, яғни, кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына қатысты қылмыстық заңдарды, сондай-ақ, ғылыми еңбектерді
зерттей отырып, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерін
криминологиялық аспектiде талдауды және оны шешуге қатысты теориялық
қорытындылар жасауды мақсат етiп қояды.
Жоғарыдағыларды ескере отырып дипломдық жұмысын жазуда мен алдыма
бірнеше міндеттер қойдым, олар төмендегідей:
– Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің
қылмыстылығының деңгейін анықтау.
– кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жауапкершілігінің, оларға
жаза тағайындаудың ерекшеліктерін анықтау және осы мәселенің даулы
жақтарын көрсету.
– еліміздегі кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының
криминологиялық сипаттамасын беру.
– Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының себептері мен
онымен күресу шараларын анықтау.
Реферат
Тема дипломной работы: особенности уголовных наказаний, применяемых k
несовершеннолетни. Структура состоит из 2 глав,5 глав и заключения,
использованных литературы.
Актуальность темы. Проблема преступности несовершеннолетних-это
проблема, которая всегда волнует любой народ, независимо от того, в
какие тяжелые времена. Причина в том, что сегодняшние подростки
являются завтрашним будущим страны, нации. Но какой бы важной ни была
эта проблема, она еще недостаточно изучена. Конечно, если говорить о
том, что в нашей стране специальных исследований в этом направлении не
проводилось, то это не соответствует действительности.
Предмет исследования: понятие преступности несовершеннолетних, ее
общая характеристика,особенности личности несовершеннолетних
преступников, состояние и уровень преступности несовершеннолетних
история привлечения несовершеннолетних к уголовной ответственности,
уголовная ответственность несовершеннолетних, виды наказаний,
назначаемых несовершеннолетним.
Цель и Задачи дипломной работы: В работе преследуется цель тщательного
анализа современного состояния проблем уголовной ответственности
несовершеннолетних, т. е. анализа уголовного законодательства,
касающегося преступности несовершеннолетних, а также научных трудов,
анализа проблем уголовной ответственности несовершеннолетних в
криминологическом аспекте и выработки теоретических выводов,
касающихся ее решения.
Учитывая вышеизложенное, при написании дипломной работы я поставил
перед собой несколько задач, которые заключаются в следующем:
- Определение уровня преступности несовершеннолетних преступников в
Республике Казахстан.
- выявить особенности ответственности несовершеннолетних преступников,
назначения им наказания и указать на спорные стороны данного вопроса.
- дать криминологическую характеристику преступности
несовершеннолетних преступников в стране.
Report
The topic of the thesis: features of criminal penalties imposed on minors.
The structure consists of 2 chapters,5 chapters and the conclusion of the
literature used.
Relevance of the topic. The problem of juvenile delinquency is a problem
that always worries any nation, no matter what difficult times. The reason
is that today's teenagers are tomorrow's future of the country, the nation.
But as important as this problem is, it is still not well understood. Of
course, if we say that no special research has been conducted in this
direction in our country, then this does not correspond to reality.
The subject of the study: the concept of juvenile delinquency, its general
characteristics, the personality characteristics of juvenile delinquents,
the state and level of juvenile delinquency, the history of bringing minors
to criminal responsibility, the criminal responsibility of minors, the
types of punishments imposed on minors.
The purpose and Objectives of the thesis: The aim of the work is a thorough
analysis of the current state of the problems of criminal responsibility of
minors, i.e. the analysis of criminal legislation concerning juvenile
delinquency, as well as scientific works, the analysis of the problems of
criminal responsibility of minors in the criminological aspect and the
development of theoretical conclusions concerning its solution.
Considering the above, when writing my thesis, I set myself several tasks,
which are as follows:
- Determination of the crime rate of juvenile delinquents in the Republic
of Kazakhstan.
- to identify the features of the responsibility of juvenile offenders, the
appointment of their punishment and to point out the controversial aspects
of this issue.
- to give a criminological description of the crime of juvenile delinquents
in the country.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси,
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын
алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге
қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген
реформалар жүзеге асты.
Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде
Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер – қылмыстық, қылмыстық атқару,
азаматтық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай
заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және
қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап берді.
Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге
қоғамның одан әрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс
құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық
болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде.
Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық шараларын
іске қосуда. Қазақстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы
қыркүйекте қылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте
сөйлеген сөзінде қылмыспен күрес ортақ іске үлес қосқандық деп атап
көрсетіп, осы істі жүзеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты.
Бұл міндеттерді жүзеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару
органдарының қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет құру
ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда мемлекеттік билік органдарын әділеттілік, заңдылық,
жариялылық, ізгілік принциптерін басшылыққа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар
алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындадағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Біз өз балаларымыз бен немерелерімізді сонау алыс болашақта, олар
біздің жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз келеді?
Олар әл-ауқатты өмір сүре ме, тоғайған, дендері сау әрі білімді білікті
бола ма? Олар жақсы әрі азат қоғамда өмір сүре ме? Олар өз қауіпсіздігі мен
балаларының қауіпсіздігі үшін алаңсыз бола алар ма, көшелермен емін еркін
жүріп, өз дүние-мүлкі үшін қауіптенбес болар ма?
Біз оларға қуатты мемлекет пен өзіміздің жақын және алыс
көршілерімізбен достық қарым қатынасымызды мұра етіп қалдыра аламыз ба?
Біз осынау қарапайым, бірақ маңызды сұрақтарға бүгіннің өзінде жауап
беруге тиіспіз .Ал, Еліміздегі қылмыстардың жалпы санының өсуі жағдайында
кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы да көбейіп бара жатыр. 2000-2008
жылдар арасында ол мынадай көрсеткіштерді аңғартады: 7535 (2000ж.), 11617
(2001ж.), 11204 (2002ж.), 12747 (2003ж.), 13326 (2004ж.), 13115 (2005ж.),
15656 (2006ж.), 13724 (2007ж.), 9027 (2008ж.).
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың
қылмыстарының үлес салмағы 1981-1991 жылдар аралығында, яғни 20 жылда
шамамен 9 % құраған болса, ол көрсеткіш соңғы 11 жыл ішінде (1998 -2008) 14
% жақындап отыр. Жасы 18 ге толмаған адамдардың саны еліміздегі жалпы адам
санының 33 % құрайтын болса, аталған көрсеткіш деңгейінің қаншалықты зор
екендігін байқау қиын емес.
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмыстары арасында тонау,
қарақшылық, қасақана кісі өлтіру, денсаулыққа зиян келтіру, зорлау секілді
қылмыстар кең тараған, ұрлық және бұзақылық қылмыстарының 75-80 % кәмелетке
толмағандардың үлесінде.
Криминологтардың көптеген зерттеулері кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығы бұл негізінен топтық қылмыс екендігін дәлелдеп отыр.
Еліміздегі кәмелетке толмағандардың топтасып қылмыс жасау деңгейі
алаңдатарлық деңгейде екендігі статистикалық мәліметтер көрсетуде.
Көріп отырғанымыздай кәмелетке толмағандардың топтасып қылмыс
жасауынының деңгейі 11 жыл ішінде екі есе өскен.
Жасөсіпірімдердің арасында рецидивист қылмыскерлердің саны соңғы бес
жылда 42.7 % өскен.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мәселесі әрқашанда, қандай қиын
қыстау заман болмасын кез келген халықты алаңдататын мәселе. Оның себебі
бүгінгі жасөспірімдер елдің, ұлттың ертеңгі болашағы болып
табылатындығында.
Бірақ бұл проблема қандай маңызды болмасын, ол әлі де жеткілікті
деңгейде зерттелген жоқ. Әрине, біздің елімізде осы бағытта арнаулы
зерттеулер жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Бұл саладағы аз да
болса монографиялар мен ғылыми еңбектерден құр алақан емеспіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заңгер-ғалымдардың Н.М.
Әбдіровтың, Н.А. Әлімовтың, Т.К. Әкімжановтың, К.А. Бегалиевтің, С.Х.
Жадыбаевтың, Е.Ғ. Жәкішевтың, Е.І. Қайыржановтың, К.К. Кусниденовтың, Ғ.С.
Мауленовтың, М.С. Нарикбаевтың, Г.Р. Рустемованың, Ш.Т. Тайбакованың, И.А.
Умановтың, С.Ш. Шапинованың, Ж.Б. Шаяхметованың, А.С. Чокмурованың, Ж.Т.
Өтеновтың, Н. Дулатбековтың, Р.М. Шаймерденұлының, Д. Бұғыбайқызының
еңбектерін жұмысты жазу барысында басшылыққа алдық.
Жұмыста ресей ғалымдары: З.А. Астемировтың, Е.В. Болдыревтың, М.И.
Блумның, К.Е. Игошевтың, А.Н. Игнатовтың, Е.Л. Коневскийдің, Н.А.
Ключинскаяның, Г.М. Миньковскийдің, Н.И.Трофимовтың, А.К. Шедринаның,
Е.А.Харшактың еңбектерін кеңінен қолданды.
Осы жұмыстың нысаны кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
мәселелері болып табылады.
Зерттеудiң пәні: кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі,
оның жалпы сипаттамасы, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық
ерекшеліктері, кәмелетке толмағандар қылмысының жағдайы мен деңгейі
кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершілікке тартудың тарихы,
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, кәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жазалардың түрлері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi:
Жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерінің
қазiргi жағдайын тиянақты талдауды, яғни, кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығына қатысты қылмыстық заңдарды, сондай-ақ, ғылыми еңбектерді
зерттей отырып, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерін
криминологиялық аспектiде талдауды және оны шешуге қатысты теориялық
қорытындылар жасауды мақсат етiп қояды.
Жоғарыдағыларды ескере отырып дипломдық жұмысын жазуда мен алдыма
бірнеше міндеттер қойдым, олар төмендегідей:
– Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің
қылмыстылығының деңгейін анықтау.
– кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жауапкершілігінің, оларға
жаза тағайындаудың ерекшеліктерін анықтау және осы мәселенің даулы
жақтарын көрсету.
– еліміздегі кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының
криминологиялық сипаттамасын беру.
– Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының себептері мен
онымен күресу шараларын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерін
криминологиялық аспектiде талдау негізінде Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңдарын, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығына
қатысты тергеу тәжiрибесiн, қылмыстық құқық және қылмыстық-атқару құқығы
қалыптары мен ғылыми еңбектерді зерделей отырып, кешендi түрде еліміздегі
кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығы теориялық және тәжiрибелiк
тұрғыда зерттелiндi.
Дипломдық жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және
теориялық маңыздылығы:
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелері әрдайым
жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығына қатысты теориялық мәселелерді шешуде тергеу тәжірибені
қолдану Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелерін
криминологиялық аспектiде талдауға көмектеседі.
Сондықтан, Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығының қылмыстық-құқықтық реттелуін кешенді зерттеу
қазіргі таңдағы кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығын анықтауды
дұрыс бағалауға негіз болады.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы: жұмыстың нәтижесi мен
қорытындысы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелеріне қатысты заң актiлерiнiң
жобасын жасауда, қабылдауда және жүзеге асыруда қолдануға болады. Және де,
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мәселелері теориялық тұрғыда
зерттелінген, сондықтан республикамыздың жоғарғы оқу орындарында қылмыстық
құқық пәні бойынша дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде оқытушы құрам
теориялық негіз ретінде әдістемелік материалдар ретінде қолдана алады.
Жұмыстың негiзгi ережелерi “Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы”,
Криминология, Қылмыстық-атқару құқығы оқу пәнiнен дәрiс және семинар
сабақтарын жүргiзуде пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Зерттеу ғылыми танымдық теория мен тәжірибенің өзара байланысын
анықтайтын диалектикалық әдіске негізделген. Дипломдық жұмысты жазу
барысында зерттеулердің жеке-ғылыми әдістерін: талдау мен синтез әдістерін,
тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-құрылымдық және жүйелі-функционалдық
әдістерді, статистика мен жинақтау әдістері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қазақстандық, ресейлік
заңгерлердің еңбегі құрады. Жұмыс тақырыбының кешендік сипаты отандық және
шетелдік заңи әдебиеттерге негізделген. кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығын зерттеуде, оны ұлттық-құқықтық құралмен қамтамасыз етуде автор
ішкі мемлекеттік заңдарға, ғылыми еңбектерге сүйенді. Осы материалдар,
сондай-ақ, оқулықтар, монографиялар, кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығының мәселесі бойынша зерттеулер, белгілі бір ғылыми тәжірибелер
авторға дипломдық жұмыс бойынша мәселені терең ұғынуға мүмкіндік берді.
1 Қылмыстық құқық теориясындағы жазалар және олардың түрлері
1. Қылмыстық құқықтағы жазаның түсінігі мен мақсаты.
Елдегі орын алып отырған саяси-әлеуметтік, экономикалық және құқықтық
өзгерістер, жарияландыру және ізгілендірілу процесстері жазаға, жазаның
мақсаттарына байланысты қалыптасқан көзқарастарды жаңарту және қайта талдау
қажеттілігін талап етті. Осыған байланысты, қолданыстағы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексіндегі жазаның жүйесі қылмыстық-құқықтық
репрессиялауды күшейтуге емес, керісінше қылмыстылықтан сақтандыруға
бағытталған.
Жазаның тиімділігі бірнеше факторларға тікелей тәуелді. Ол біріншіден,
дұрыс тағайындалуы және заңдылық, азаматтардың заң алдындағы теңдігі,
ізгілік, жариялылық, жазаның дараландырылуы қағидаларын сақтай отырып
атқарылуы қажет. Сонымен қатар, қылмыскерге әсер ететін жағымды құрал бола
отырып, жаза құқық қорғау органдарынан тәуелсіз белгілі бір жағымсыз
нәтижелерді туындатады. Жағымсыз нәтижелер әлеуметтік сипатта болғандықтан,
әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-психологиялық, демографиялық,
әлеуметтік-құқықтық, психолого-педагогикалық, криминологиялық шектеулердің
жиынтығын білдіреді.
Жаза қоғамның өмір сүру шарттарын бұзатын іс - қимылдарға қарсы,
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды түзеу, қылмыстан
сақтандыру үшін қажетті құрал болып табылады. Сондықтан да, жаза келесі
талаптарға сай болуы қажет: жаза қылмыс жасаған адамдарды түзеу, жаңа
қылмыстан сақтандыру үшін қажетті, жеткілікті, тиімді болуы керек; жаза
әділ, яғни жасалынған қылмысқа сәйкес болуы шарт; жазаның мақсаты адамдарға
жан-тән азабын шектіру, ар- намысын қорлау емес. Мемлекет және қоғам
тарапынан қылмыс жасауда кінәлі деп танылған адамдарға, әсер ету
шараларының қолданылуына қатысты әртүрлі философиялық көзқарастардың,
ғылыми еңбектердің көп болуына қарамастан, жаза ұғымын, оның мақсаттарын
зерттеу күрделі теориялық мәселе болып табылады. Жаза қылмыстық
жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны болып табылатындықтан, мемлекетпен жеке
адамның арасындағы туындаған шиеленісті жоятын, құқықтық тәртіптің қалыпты
жағдайын қалпына келтіретін, тұлғаны әлеуметке қауіпсіз ететін, бірден бір
тиімді құрал ретінде қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, жауаптылықты дифференциациялау құқықтық мемлекеттің
терең, мәнді сипаттамасы болып табылатын негізгі қағида әлеуметтік
әділеттілікке негізделген жалпы құқықтық қағида ретінде қарастырылады.
Дегенмен де, қылмыстық құқықта - жауаптылық көп жағдайда жаза арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан да, жазаны кең әлеуметтік құқықтық категория -
қылмыстық жауаптылықты дифференциациялаудан ажырату туралы сөз қозғағанымыз
жөн.
Құқық қолдану деңгейінде жазаны дифференциациялау мәселесі - сот нақты
істің мән-жайларын және кінәлінің тұлғасын жан-жақты түрде зерттеп және
бағалағаннан кейін, нақты жағдайда қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
тиімді нысаны - құқық бұзушыға жаза тағайындау деген тұжырымға келген
жағдайда туындайды. Осыған байланысты, қылмыстық құқықтың нормалары жазаны
тағайындау және оны орындау барысындағы жазаны жекелендіруден тұратын,
жауаптылықты жекелендіру қажеттілігін білдіреді. Қылмыстық құқықтағы
жазаны жекелендіру қағидасын жүзеге асыру дегеніміз - жазаны тағайындау
барысындағы соттардың жасалынған қылмыстардың қоғамға қауіптілік сипаты мен
дәрежесін, кінәлінің тұлғасын және істің мән - жайын, жеңілдететін және
ауырлататын мән - жайлардың болуын, кінәліні әлеуметтік ортасынан
оқшауламай түзеу мүмкіндігін ескеруді білдіреді. Жазаны қатаң жекелендіру -
онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы қылмыстарды абайсыздықпен жасаған
тұлғалардың оқшаулау элементінсіз жазаны өтеу мүмкіндігінен де көрінеді.
Жауаптылықты жекелендіру қағидасы заңнамаға тек арнайы
субъектіге тағайындалатын жаза түрлерін (мысалы, әскери қызметшіге -
тәртіптік әскери бөлімде ұстау) енгізуден де көрінеді. Сондай-ақ,
жауаптылықты жекелендіру жеңіл жаза тағайындаудан, шартты түрде соттаудан
да көрінеді. Сонымен, жазаны жекелендіру қағидасы қылмыстық құқықта тек
декларативті ғана емес, оны жүзеге асырудың қажетті нормативтік
құралдарымен қамтамасыз етілген қағида ретінде қарастырылады.
Қылмыстылықпен күрес-қазіргі заманның күрделі мәселелерінің бірі.
Қылмыстылық-әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны туындататын әлеуметтік
себептерді залалсыздандырып қана, қылмыстылықты бір деңгейде ұстап тұруға
болады, Сондықтан да, қылмыстылықпен күресте жаза бірден-бір негізгі құрал
емес және де жазаны қолдану арқылы қылмыстылықты жою мүмкін емес.
Мемлекет жазаны қолдануға ең соңғы
кезекте келуі керек. Мемлекет өз азаматтарына өзін-өзі қамтамасыз
ететіндей, қылмыстылықты азайтуға әкелетіндей мәдениет деңгейіне жетуге
жағдай туындатуы керек. Өркениет деңгейі қылмыстылықтың деңгейін анықтауда
елеулі роль атқарады. Өркениеттің нағыз көрсеткіші- мемлекеттің байлығы,
қалалардың көлемі емес, ел тәрбиелейтін адамның кейпі. Кез-келген
мемлекеттің экономикалық жағдайы оның адамдарының күнделікті әлеуметтік
халімен байланысты. Мемлекет әр отбасы, адам үшін жауапты, бірақ ол әрқашан
регламентация, бақылау емес, тек көмек, қамқорлық болуы керек.
Қылмыстық жауаптылық институтына қарағанда қылмыстық құқықта
қылмыстық жазаның теориялық мәселелері кең көлемде қарастырылған. Жаза
түсінігінің мәселесі теориялық, тәжірибелік аспектіде өте маңызды
болғандықтан, қылмыстық құқықтың оқулықтарында және курстарда толық және
жан - жақты түрде бейнеленген. Қылмыстық
құқықтың әлеуметтік - сақтандырушы функциясын жүзеге асыруда көмекші құрал
ретінде қарастырылатын жаза институты қылмыстық құқықтың маңызды
институттарының бірі болып табылады. Қылмыстық құқықтың тиімділігі
туралы сұрақтар, әр уақытта қылмыстық жазаның тиімділігі туралы мәселелерге
тіреліп, жазаның мақсаттарын дұрыс анықтауға тікелей тәуелді болады.
“Қылмыстық заңнама негіздерін” қабылдағанға дейін
“қылмыстық жауаптылық” және “қылмыстық жаза” ұғымдарының айырмашылықтары
туралы сұрақтар арнайы зерттеудің пәні болып табылған емес. “Жазадан” бөлек
“қылмыстық жауаптылық” ұғымы алғаш рет тек 1958 жылы “Қылмыстық заңнама
негіздерінде” пайда болды.Бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамаларда,
оның ішінде 22 шілде 1958 жылғы Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінде де
жазаның анықтамасы берілмеген болатын. Жазаның ең мәнді деген белгілері
қылмыстық құқықтың бірқатар нормаларында көрсетіліп кетті де, заңнаманың
ережелері және сот тәжірибесінің негізінде жазаның анықтамасы қылмыстық
құқық теориясымен берілді. “КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық
заңнамасының негіздерінің” 20 бабының мазмұнын аша отырып, И.С.Ной үш
ережені көрсетеді: “...біріншіден, онда әлеуметтік институт ретінде жаза
туралы белгілі бір мәлімет бар; екіншіден, жазаны қолдану барысында қол
жеткізілетін нәтиже анықталады; үшіншіден, берілген нәтижеге қол
жеткізілуге байланысты жүргізілетін қызметтің бағыты мен сипаты
анықталынады”. Алғаш рет жазаның заңнамалық анықтамасы 1991 жылғы
Негіздердің 28 бабында “Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған, адамға сот
үкімі арқылы мемлекет атынан тағайындалатын, заңда қарастырылған
сотталғандардың қуқықтары мен мүдделерін шектеу немесе айырудан тұратын,
мәжбүрлеу шарасы” деп беріледі.
Жазаның басқа да анықтамалары былай деп берілді: “Жаза қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адамға заңға сәйкес және сот үкімі арқылы мемлекет
атынан тағайындалатын, және оның қылмыстық қызметіне теріс бағаны
білдіретін мәжбүрлеу шарасы”. Назар аударарлық анықтама ретінде
А.И.Чучаевтің анықтамасын келтіруімізге болады, яғни қылмыстық жаза -
қылмыстық заңмен белгіленген және сотталғандардың құқықтары мен мүдделерін
айыру және шектеуден тұратын мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы; жаза қылмыс
жасауда кінәлі деп танылған адамға ғана мемлекет атынан сот үкімі арқылы
тағайындалады. Жаза проблемасы сандаған ғасырлар бойына тек заңгерлерді
ғана емес, философтар мен саясаткерлерді, мемлекет басшылары мен жалпы
қоғамды толғандырып келе жатқан өзекті мәселе екендігі талассыз. Бұл құқық
қорғау органдарының қызметінде де басты мәеселелердің бірі. Жазаны жеке
даралауды қарамас бұрын біз жаза түсінігі мен оның мақсаттарына тоқталуымыз
қажет. Қылмыстан сақтандыру кезінде әлеуметтік – ұйымдастырушылық және
мәдени – тәрбиелік шаралардың шешуші мәнге ие екендігі сөзсіз [7, 149 б.].
2014 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 39-бабында: Жаза дегеніміз – соттың
үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс
жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және ол адамды құқықтары мен
бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып
табылады, -делінген.
Бұл анықтамадан жаза белгілерінің жиынтығы шығады. Оны қылмыс жасаған
адамға мемлекеттік ерекше орган – сот ғана үкім негізінде қолдана алады.
Үкім
тек Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Мемлекеттік мәжбүрлеудің
басқа шаралары лауазымды адамның атынан немесе қандай да бір мемлекеттік
органның атынан қабылданады. Заңды күшіне енген сот үкімі
барлық мекемелер, кәсіпорындар мен ұйымдар үшін міндетті болып табылады, ол
Қазақстанның барлық аумағында орындалуға тиісті. Үкімде тағайындалған жаза
қатаң дара сипатта болады, ол тек қылмыс жасаған адамға ғана қатысты және
басқа адамдарға (сотталғанның туған – туыстарына ) таралмайды. Жаза
қашанда қылмыс істеген адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеумен
байланысты, оған белгілі бір моральдық жапа әкеп шегуге соқтырады және
белгілі бір игіліктерінен (құқықтары мен бостандықтарынан, мүліктік
игілігінен және т.б.) айырады. Жазаның жазалау элементтері үрейлендіру,
қорқыту қасиеттері мен көрінеді. Қылмыс неғұрлым қауіпті, ауыр болса,
жазалау соғұрлым қаттырақ болады да, қылмыскер шектеулер мен айыруға
көбірек ұшырайды. Жаза қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік
арнайы мәжбүрлеу шарасы ретінде қылмыстық қудалаумен шектелмейді, сонымен
қатар, ол қылмыскерлерге тәрбиелік ықпал етуді көздейді.
Жаза араб тілінен аударғанда азаптау, азап беру деген ұғымды
беретін сөз болғанымен, Қазақстан Республикасында жазалау – сорын қайнату,
өш алу емес [8, 10 б.].
Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясы
(1948 ж) және Азаматтық және саяси құқықтары туралы Халықаралық фактісі
(1966 ж) мен БҰҰ Бас Ассамблеясының Құқықтық тәртіпті сақтау жөніндегі
лауазымды тұлғалардың мінез – құлық Кодексінде (1979 ж) көрсетілгендей:
Ешкімді азаптауға, оған зорлық – зомбылық жасауға, басқа да қатыгездік
немесе адамның қадір – қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не жазалауға
жол берілмейді, - деп ерекше атап көрсетілген.
Қылмыс пен жаза – өзара тығыз байланысты құқықтық түсінік. Мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс үшін қолданылады.
Жазасыз қылмыс ұғымы және сол сияқты қылмыссыз қылмыстық жаза болуы
мүмкін емес, деген А.И. Трайниннің ғылыми көзқарасын жоққа шығаруға
болмайды [9, 363 б.] .
Жазаға тән ерекшелік – міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау
дегеніміз жазаның мәжбүрлеу, зорлау сипаты. Олар күш көрсету, моральдық,
материалдық және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы: бас бостандығанан айырғанда, қамауға алғанда сотталған адамның
көптеген құқықтарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның
отбасымен, дос – туыстарымен байланысы үзіледі. Мүлкін тәркілегенде,
айыппұл алғанда ол материалдық шығын көреді. Белгілі бір қызметке тұру
немесе қызметпен айналысу құқынан айыру сияқты жаза шарасы адамның қызмет,
кәсіп таңдау құқына шектеу салады. Жазаның жазалау сияқты элементінде
қорқыту сипаты бар. Тағайындалған жазаның ауыр – жеңілдігі жасалған
қылмыстың сипатына және қаншалықты ауыр екендігіне, айыпкердің жеке басына
және басқа мән – жайларға байланысты.
Жазалау жазаға тән ерекшелік бола тұрса да Қылмыстық кодексте ол жаза
мақсаты ретінде қаралмайды (ҚК – тің 39 – бабының 2 бөлігі). Бұрынғы ҚК –
терде де жазалау жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған.
Дегенмен, бірқатар ғалымдар жазалауды жаза мақсаты ретінде
қарастырған. Атап айтқанда, Н.А. Беляев былай деп жазады: Жазаның мақсаты
жазалау, ол дегеніміз қылмыс үшін айыпкерді күйзелту, бостандығынан айыру
[10, 25 – 26 б].
Жаза мәселелеріне қылмыстық құқық теориясында үлкен мән берілген.
Өйткені жаза тағайындау қылмыстардың алдын алуды, олардың жасалуын ескерту
функцияларын жүзеге асырады. Ал біздерге белгілі болғандай қылмыстардың
алдын алу қылмыстылықпен күресуде жетекші бағыттардың бірі бола алады. Осы
айтылған пікірді қолдай отырып профессор Л.Ч. Сыдыкова, жазаның өзіндік
жеке мәнін ғана емес, сонымен қатар оның әлеуметтік мәнін және де қоғам мен
қылмыскерге жалпы танылған әсер етуші құрал деп тануымызды айтады [11, 168
б.].
Қазақстан Республикасының бұрынғы Қылмыстық кодекстерінде жаза
түсінігіне анықтама берілмегендігі белгілі. Ол қылмыстық құқық теориясында
қарастырылған болатын. М.Д. Шаргородский Жаза дегеніміз – қылмыскерді оған
тиесілі қандайда бір игіліктен айыру, оны және оның әрекеттерін мемлекеттің
теріске шығаруы деп санайды [12, 12-13 бб.].
Сол сияқты , С.И. Дементьевтің пікірі басқаша, ол жаза дегеніміз
айыпкер басынан кешіруге тиісті, алдын ала ойластырылған, заңда белгіленген
тән азаптар мен тапшылықтар деп санайды [13, 45 б.].
Ғылым – криминалистердің басым көпшілігі жазаны қылмыстардың жалпы
және арнайы алдын алу мақсатында қылмыс жасаған адамдарға мемлекет атынан
сот арқылы қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы деген пікірді
ұстанады.
Біз С.И. Дементьевтің пікірімен келісе алмаймыз, себебі жазаның мәнін
айыпкерге келетін тән азаптары мен тапшылықтарды алдын ала көздеу деп санау
жазаның мазмұнына және мақсатына қайшы келеді. Сонымен бірге мұндай пікір
Қазақстан Республикасы Қылымыстық кодексінің гуманизм принципіне қайшы
келеді, ал онда Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір – қасиетін
қорлауды мақсат етпейді, - делінген [13, 55 б.]. Біздің пікірімізше, И.И.
Карпецтің қылмыстылықпен күрес құралдарының бірі болып табылатын жазаның
мазмұнында сендіру мен мәжбүрлеу бірдей көрініс тапқан деген пікірі
қолдауға тұрарлық [ 14,155 б.]. Н.А. Стручков жазаның мазмұнына мынадай
анықтама береді Жаза дегеніміз – қылмыс жасады деп танылған адамға сол іс
– әрекетті жасағаны үшін сот үкімімен мемлекет атынан қолданылатын ескерту
шарасы, ол жазаның әрбір түрі үшін заңда белгіленген құқықтық шектеу
жүйесін құрайды [15, 156 б.].
Бұрынғы кезде жаза қорқыныш пен үрей тудырған, сонымен қатар, жаза өте
қатаң түрде қолданылған. М.Д. Шаргородскидің жазуы бойынша Қылмыстық
құқықтағы жаза феодализм кезінде (ХVI – XVIII ғғ.) мынадай болған: оның
қатаңдығы, қылмыс пен жазаның сәйкес келмеуі, ең ауыр жаза дінге қарсы
шығу, мемлекетке соның ішінде королге, заң алдында адамдардың тең болмауы
яғни, олардың шыққан тектеріне байланысты бөлінуі, осының нәтижесінде
соттың үкім шығарған кезде берілетін жазаның түріне жасалған қылмысына
қарай мән бермеуі. [16, 49 б.]. Сол кезде класстарға бөлініп ең төменгі
классты қанап отырған. Сондықтан жазаның ең басты бағыты: бағынбаған адамды
құрту немесе оны қандайда бір мүшелерінен айырып өмірге бейімделіп кетуіне
жол бермеу, сондай жазаны қолданып басқа адамдарды қорқыту, үрей туғызу,
бағындыруды көздеген. Қорқыту мен тым қаталдылық сол кездегі қоғамның
ұстанған ұрандары мен мақсаты.
Жаза туралы ең көп талас тудыратын мәселелерінің бірі – жазалаудағы
қылмыскердің сазайын тартқызудың рөлі мен мағынасы туралы мәселе. Бірқатар
ғалымдар сазайын тартқызуды жазаның жеке бір мақсаты болып саналады деген
пікір келтірді. Заңгерлердің басым көпшілігі бұл пікірмен келіспейді.
Көптеген зерттеушілер жазада ондай мақсат жоқ деп есептейді. А.Л.
Ремонсонның пікірінше Сазайын тартқызу қылмыстық жазаның мақсаты бола
алмайды. Сазайын тартқызуды жазаның мақсаты деп тану – жазалауды мақсат
тұту деп мойындау деген сөз [17, 115-125 бб.].
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы бойынша да жазалау өш алу
бағытында қолданылмайды. Онда қандай да бір тәрбиелік мән бар. Жаза:
1) біріншіден, қоғамға қауіпті іс – әрекет жасағандарды түзеу;
2) екіншіден, жазаны өтеп жатқан адамның санасын көтеруді, оның қоғамда
болып жатқан құбылыстарға белсенді қатысуын мақсат тұтады;
3) үшіншіден, белгілі бір жаза тағайындау мен байланысты қоғамға
қауіпті іс – әрекетті заң арқылы айыптау – яғни әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіру, оны жасайтын адамдарға құқық тәртібін сақтау керектігі
жөнінде ықпал етуге тиіс.
Қазақстандық заңгерлердің арасында да жазаны қылмыскерге сазайын
тартқызу болып табылады деген көзқарасты ұстанатындар бар сияқты. Себебі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жобасында жаза дегеніміз
жасалған қылмысы үшін сазайын тартқызу деген бағыт келтірілген болатын.
Біздің пікірімізше, мазмұны жағынан жақын келетін бұл сөз онша сәтті
алынбаған. Себебі, сазайын тартқызу немесе орыс тіліндегі кара деген
сөз құқықтық әдебиетте дау туғызуда. Орыс тілі сөздігінде сазай тартқызу
сөзіне синонимдер арасында мынадай анықтама берілген: Сазайын тартқызу –
жазалау – өш алу [18, 10 – 11 б].
Сонымен, жаза – мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы мемлекет
адамды, оның құқығын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті,
қоршаған ортаны конституциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі
мен қауіпсіздігін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайды. Ол қылмыстық
жауаптылықты жүзеге асырудың басты нысанасы және қылмыскерліктің алдын алу
шараларының бірі болып табылады. Жазаның өзіндік басқа мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларынан ерекшелігі ол қылмыс жасаған адамдарға қатысты сотпен
тағайындалады.
Әрбір мемлекет мәжбүрлеу шарасының өз міндеті, өзіне тән мақсаты
болады. Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны қолдану және
іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Қылмыстық құқық теориясында, жалпы басқада аранаулы әдебиетте сонау
Кеңес заманынан бастап, қазіргі кезге дейін жазаның мақсаты төңірегіндегі
әртүрлі пікірлер туғаны белгілі. Бұл пікірлер бірде жаза мақсаттарының
мазмұнына қатысты туса, бірде ондай пікірдің тууына жаза мақсатының саны
негіз болып келеді. Мысалы, орыс заңгер – ғалымы С.В. Познышев жазада тек
қана бір мақсат болуы керек дегенді айтса, қазақстандық белгілі заңгер
профессор Р.Т. Нұртаев жазаның мақсаты үш бірлік деп айтады [19, 91 б.].
Жазаның мақсаты мына үш түрлі нәрсе: біріншіден, қылмыс істеген
адамды қайта тәрбиелеу, екіншіден, қайта тәрбиелеу арқылы қылмыс істеген
адамды қайтадан қылмыс істемеуге бет бұрғызып, тұрақты қалыпқа түсіру,
үшіншіден, қылмыс істеген адамның сазайын тарттыру арқылы басқа адамдарға
да қылмыс істеуден бас тартуға ықпал жасау [20, 129 б.] дей келіп,
профессор А. Мамытов жазаның алдына үш мақсатты қояды. Алайда, осы уақытқа
дейін жазаның мақсаттары жөніндегі әдебиеттерді талдай келсек, негізгі
тұжырым жазаның айрықша мақсаты қылмыскерді түзеу және оны қайта тәрбиелеу
деген қағида боп келгенің байқаймыз. Ал соңғы кезде қайта тәрбиелеу
мақсатын алып тастап, жазаның айрықша мақсаты тек қана сотталған адамды
түзеу деп жүрміз. Бұл көптеген қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде
көрініс тапқан. Біздіңше профессор Б.Ж. Жүнісовтың: Қайта тәрбиелеу
мақсатын қылмыстық құқық құрлымдарымен байланыстырудың тіпте қажеті жоқ.
Өйткені қайта тәрбиелеу дегеніміз мәжбүрлеу болып саналатын шектеулердің
комплексі, яғни жиынтығы деп тұжырымдауы өте орынды [21, 9 б.]. Тәжірибеде
бұл амал өзінің нәтижелігін бермегендіктен жаңа қылмыстық заңда қайта
тәрбиелеу теринінен бас тартуға тура келеді.
Жазаның мақсатын анықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қолдану
қызметінде маңызы зор. Нақты адамға қатысты жазаның түрін, мөлшерін анықтай
отырып сот жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиісті.
Бұл талапты елемеу – заңсыз, дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетті емес үкім
шығаруға әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсатына заң тұрғысынан анықтама беру – жаза қолданудың
тиімділігін ғылыми зерттеу үшін де қажет. Мысалы, бірінші рет жасалған
қылмыстардың жалпы санының көбеюі, не азаюы жалпы қылмыстың алдын алудағы
мақсаттың көрсеткіші бола алады. Ал қайталанған қылмыстың деңгейі – арнайы
алдын алу шаралары үшін және сотталғанды түзеу үшін сондай көрсеткіш
болады.
Жазаның мақсаты , Қылмыстық кодекстің 38 – бабының 2 -
бөлігінде былай көрсетілген Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру, сондай - ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да,
басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында
қолданылады.
Яғни, жазаның мақсаты:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) сотталғанды түзеу;
в) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау (арнайы,
жеке сақтандырудың мақсаты);
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау (жалпы сақтандырудың
мақсаты).
Жаза қолданылған әрбір жағдайда осы мақсаттар бірге қарастырылуы
тиіс.
Сонымен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру – жаза мақсаттарының
бірі болып табылады. Қандай қылмыс болмасын әлеуметтік әділеттілікті
бұзады. Мысалы, күші басым адам әлсіз адамды соққыға жығады. Ер адам күш
көрсетіп, әйел зорлайды. Лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып,
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі нұқсан келтіреді. Осы
көрсетілген жағдайлардың әрқайсында біреу жасағн қылмыстың нәтижесінде
екінші адамға қатысты әлеуметтік әділеттілік бұзылған.
Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек жәбір шеккен адамға ғана
емес, жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттілікті біршама болса да
қалпына келтіруге әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру,
оны күйзелту жәбірленгеннің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс
нәтижесінде өзінің бұзылған құықтары мен заңды мүдделері қалпына келеді деп
үміттенеді. Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін
қайтарып алады немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады.
Ал, жалпы қоғам көлемінде әлеуметтік әділеттілік қалпына келу
үшін сот әділ жазаны көпшілік алдында (сот процестері негізінде ашық
мәжілістерде өтеді) тағайындайды, сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды
бұзған адамды мемлекеттің жазалайтындығын, жазалай отырып қоғамдық
тәртіпті, қоғамдық қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, жалпы халық денсаулығын,
басқа да игіліктерді қорғайтындығын білдіреді. Қылмыскердің жазаланғанын
естіген адамның көңілі орнына түседі. Жазаның мақсатын заң әлеуметтік
әділеттілікпен байланыстырады, сондықтан сот тек ғана әділ жаза тағайындау
үшін өте ұқыптылық танытуға тиіс. Онсыз жазаның әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтірудегі мақсатына қол жеткізу мүмкін емес.
Жаза қолданғанда адамдар әділеттілікті сезінеді, ал кейбір
жағдайларда қылмыскердің жасаған әрекеті олардың наразылық сезімін
тудырады. Сондықтан да қатаң болса да әділ жазаны көпшілік қанағаттанғандық
сезімімен қабылдайды. Керісінше, әділетсіз, кінәсіне сай емес жаза
тағайындау жазаның мұндай маңызды мақсатын жоққа шығарады. Жазаның басқа
бір маңызды мақсаты – сотталғанды түзеу. Ондай мақсаттың болуы Қазақстан
Республикасы қылмыстық заңындағы адамгершілік сипатты көрсетеді.
Қылмыс жасаған адамға заңды қолдана отырып, мемлекет ол адамның
жазаны өтегеннен кейін қоғамға басқа қылмыс жасамайтындай болып оралуын
көздеуге тиіс.
Түзеу дегеніміз – адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін
қасиеттерді жою.
Түзеудің мақсаты адамның мінез – құлқын, іс – әрекетін қайта
қалыптастыру, жаңа қылмыс жасауға себеп болатын бойындағы теріс
қасиеттерден оның арылуына мүмкіндік туғызу. Түзеу барысында сотталғанның
бойына бұрын онда болмаған әлеуметтік пайдалы қасиеттер егіледі, бұрын
болып кейін жоғалып кеткен жақсы қасиеттердің көзі ашылады. Ол қасиеттер,
мысалы, басқа адамды, оның құқықтары мен мүддесін сыйлау, қоғамдық тәртіпті
сақтау, т.б. Жазаны орындау барысында сотталған адамның көзқарасы, сенімі,
әдет – салты жақсы жаққа қарай өзгерсе – түзеу мақсатының орындалғаны болып
табылады. Түзелген адам қылмысты жазадан қорыққандықтан ғана емес, жазаны
орындау барысында қандай да бір дұрыс ықпал болғандықтан жасамайды [22, 5
б].
Түзеу процесі алдын ала тергеу кезінен басталады, бірақ сот
мәжілісі кезінде белсендірек жүргізіледі. Содан кейін, жазаның нақты түрі
тағайындалғанда, сол жазаның орындалу барысында ол өз жалғасын табады.
Әр түрлі жаза шаралары түзеудің әр түрлі тәсілін, әдісін және
жолын қарастырады. Жазалау шарасы да, түзеу тәсілдері мен қайта тәрбиелеу
әдістері де қылмыстың ауырлығына, оны жасаған адамның жеке басына қарай
қолданылуға тиіс.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтегенде сол жазаны өтеу режимі,
қоғамдық – пайдалы еңбек, тәрбие жұмыстары түзеудің басты тәсілдері болып
табылады. Қылмыстық – орындаушылық заңдарда түзеудің басқа да тәсілдері
қарастырылған.
Бұл мақсатқа барлық уақытта бірдей қол жете бермейді, ол өлім
жазасы сияқты жаза тағайындалғанда оған қол жеткізу тіптен мүмкін емес.
Сотталған адамды түзеу мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза өте қатаң
немесе өте жұмсақ болса, бұл жағдай әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтірудің орнына сотталған адамды түзеу процесіне кесірінтигізеді, себебі
жазықсыз қатаң жаза оны алған адамның ыза – кегін тудырады, ал өте жеңіл
жаза алған адам қандай қылмыс жасасам да қатаң жаза алмаймын деген сенімде
болады.
Жазаның өзіндік, жеке мақсаты – арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты.
Оның мәніде, мазмұны да – сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты болдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей бағытталады.
Әдебиеттерде арнайы сақтандыру шараларының мазмұны және оған қол
жеткізу тәсілдері жайында ортақ пікір жоқ. А.И. Марцевтің пікірінше, арнайы
сақтандыру шараларының мәні – қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамның
жаңа қылмыс (немесе жаңа қылмыстар) жасауына жол бермеу және бұл мақсатқа
жазалау, тәрбиелеу арқылы қол жеткізуге болады [23, 24 – 25 б.].
Ал, И.И. Карпецтің пікірінше, нақты адамға жаза тағайындағанда арнайы
сақтандырудағы мақсатқа мына әдістермен қол жеткізуге болады: қылмыскерді
қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру; қылмыскердің көңіл – күйіне ықпал жасау;
үрейлендіру [14, 156 – 157 б.].
Аранайы сақтандыру мақсаты қылмыс жасап кінәлі деп танылған адамға
бағытталған Е.И. Қайыржановтың пікірінше, оған екі жолмен қол жеткізуге
болады: сотталған адамды жаңадан қайталап қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру
және сотталған адамға жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау арқылы оны
жазамен қорқыту [24, 198 б.].
Аранайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қол жеткізуге болады.
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстық заңда белгіленген жазалар жүйесінде сотталған адамның жаңа
қылмыс жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын көптеген амалдар қарастырылған.
Мысалы, бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда тиісті режим
сақталады, тұрақты күзет қойылып, қадағалау жасалынады, туыстарынан,
достарынан оқшау ұсталады, қылмыс жасау құралы немесе қаруы боларлықтай
ақшаны немесе заттарды өзінде ұстауына тыйым салынады. Белгілі бір
лауазымды атқару құқығынан айырғанда адам бұрынғы жұмысын атқара алмайды,
жаңа қылмыс жасау үшін ол қызметті пайдалана алмайды.
Екіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазамен қорқыту арқылы қол
жеткізуге болады. Жазамен қорқыту сол жазаның қалай да болатындағына
байланысты. Егер де жаңадан жасаған қылмыс үшін жазадан құтылмайтының
мойындаса, ол қылмыстан бас тартуы мүмкін.
Сотталған адамның басына қандай да бір күйзеліс келсе, ол жаңа қылмыс
жасаудан бас тартуы мүмкін, себебі қайталанып жасалған қылмыс үшін заңда
қатаң жаза қарастырылған ҚК –тің 54-бабының 1- бөлігінің. Бұрынғыдан да
бетер қатаң жазалану үрейі адамды жаңа қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүр
етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазаны өтеу барысында
сотталған адамның көңіл – күйіне ізігі ықпал ету арқылы қол жеткізуге
болады, ол да сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына себеп болады.
Сонымен қылмыстан арнайы сақтандырудағы мақсат сотталған адамды түзеу
мақсатымен тығыз байланысты.
Ал, қылмыстан жалпы сақтандырудағы мақсат қылмысты сотталған адам
тарапынан болдырмау емес, негізінен, қылмысты басқа адамдарға, заң
талаптарын сақтауда сенімсіздік танытатын адамдарға жасатпау.
Қылмыстан арнайы сақтандырудан оның айырмашылығы – мұндағы мақсат
қылмыс жасаған жеке адамға емес, заңды, басқада нормативтік актілерді
бұзуға икемді, тиянақсыз адамдарға ықпал жасау. Жазамен қорқыту, қылмыс
жасаған жағдайда оны қолдану қаупі қылмысқа бейім адамдарға тосқауыл
болады, қылымстық ниеттен қайтарады. Жасалған қылмыс үшін жаза қолдану
үрейі тұрақсыз адамды қылмыс жасаудан сақтандырады.
Жазаның жалпы сақтандыру шараларындағы ықпалы, біріншіден, қылмыстық
заңның жарияланып, онда әрбір нақты қылмыс үшін белгіленген жазаның
көрсетілгендігінде; екіншіден, қылмыс жасаған нақты адамға соттың жаза
тағайындауында; үшіншіден, тағайындалған жазаның орындалу процесінде, деп
жазады М.Д. Шаргородский. Сонымен қатар, М.Д. Шаргородскийдің пікірі
бойынша жазаның мақсаты қылмыстан арнайы және жалпы сақтандыру болады деп
көрсетеді [25, 49 б].
С.В. Полубинская жалпы алдын алу шараларын екі түрге бөледі: жалпы
сақтандыру шаралары, тар мағнада түсінгенде, негізінен қорқыту шаралары
және біршама тәрбие арқылы қылмыс жасауға бейім адамға ықпал жасау; жалпы
сақтандыру шаралары, кең мағнада түсінгенде, қоғамның барлық мүшелеріне
жазаның тәрбиелік ықпал етуі. Сондай ақ С.В. Полубинская жаза мақсаты
қылмыстан сақтандыру бұл жазаның басқа мақсаттарына қарағанда өте маңыздысы
деп есптейді [26, 161 б.].
Ал, И.Я Фойницкий жаза мақсаты кейінгі қылмыстық әрекеттерді
болдырмау десе. Н.С. Таганцев жаза бұл қылмыспен келтірілген моральдық
зиянды мүмкіндігінше түзеу деп жорамалдады [27,412б.]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz