Республикасының қылмыстық саясатын ізгілендіру бағыттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Азаматтық қоғамды дамыту жағдайында Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатын ізгілендіру
Алматы, 2020
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының мәні 6
0.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасының даму тарихы
0.2 Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық
заңнамасының түсінігі және оның негізгі қағидаттары 6
0.3 Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы
қылмыстық саясатының ерекшеліктері 13
2 Қазақстан Республикасы мен шетелдердегі қылмыстық
саясаттың жүзеге асырылу барысына салыстырмалы талдау 18
2.1 Ресей Федерациясының қылмыстық саясатын
жүзеге асыру қағидаттары 18
2.2 Францияда қылмыстық саясатты жүзеге асыру 23
2.3 АҚШ-да қылмыстық саясатын жүзеге асыру 29
3 Азаматтық қоғамды дамыту жағдайында Қазақстан
Республикасының қылмыстық саясатын ізгілендіру бағыттары 34
3.1 Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған
ізгілендіру шараларының қылмыстық заңнаманы
жетілдіруге ықпалы 34
3.2 Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қылмыстық
заңнаманы жетілдірудегі құқық қорғау органдарының рөлі 41
3.3 Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын
жетілдіру аясында туындайтын өзекті мәселелер және
оларды шешу жолдары 50
Қорытынды 58
Қолданылған қайнар көздер тізімі 64
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбын таңдауда өзектілігі мен зерттелу дәрежесі мәселелерінің негізделуі. Қазақстан мемлекетінің алдында тұрған маңызды мәселенің бірі - мемлекеттің саяси бағытын қылмысқа қарсы күресте нақты анықтап, жеткілікті нәтижеге қол жеткізу болып отырғандығы белгілі. Егемендік алғаннан соң, тәуелсіз мемлекет талаптарына сай қылмыс тық саясаттың басқа түрдегі ұтымды бағыттарын анықтау мемлекеттік дәре жедегі қажеттілік екендігі байқалды. Мемлекет басшысының жыл сайынғы халыққа Жолдаулары, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заң актілері Қазақстан Республикасын шын мәніндегі адам мен азамат құқық тары мен бостандықтарының қорғалуы мен бүтіндігін қамтамасыз ететін мемлекетке айналдырары сөзсіз.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Ата Заңымыздың 1-ші бабында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген [79, 1]. Осы бап талаптарын көздей жүргізілген саясат мемлекет басшылығының қылмыстық саясатқа қатысты ұстанып отырған бағытын көрсетеді.
Жалпы саясат - мемлекет тағдырын шешуге қатысты саяси сипаттағы әрекеттердің жиынтығы десек, қылмыстық саясат - мемлекеттің азаматтар мен қоғамды қылмысты қол сұғу мен жалпы қылмыстардан қорғау жөніндегі қызметі. Қылмыстық саясаттың мәні мақсаттар мен міндетерді, қылмысты лықпен күрес жөніндегі құралдар мен әдістерді әзірлеу болып табылады. Осы себепті де қылмыстық заңнаманы жетілдіру мәселесіне қатысты ғылыми зерттеулердің өзектілігі - байыпты көзқарас пен терең зерттеуді қажет етеді. Қазіргі таңда қылмыстық заңнаманың қазіргі жағдайы мен оны жетілдіру жолдарына арналған келесі мәселелерге қатысты бірқатар ғылыми зерттеулер жүргізілген. Жалпы алғанда қылмыстың алдын - алу мен сақтандыруға, қылмыстық саясаттың өзекті мәселелеріне қатысты жалпы құқықтық және жалпы теориялық методологиялық, танымдық негіздерін көрсететін көптеген маңызды ғылыми жұмыстар жазылған.
Қылмыстық саясаттың жалпы құқықтық және қылмыстан сақтандырудың жеке мәселелерін дамытудағы отандық ғалымдардан осы саладағы құнды еңбектердің авторлары: Т.Е. Сарсенбаев, И.И.Рогов, И.Ш.Борчашвили, М.А.Жұманиязов, Р.Е. Джансараева, А.Н. Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, Ғ.Ы. Баймурзин, Ү.С. Жекебаев, И.И. Рогов, Қ.Ә. Бегалиев, Е.О.Алауханов, Ә.Х.Миндағұлов, Б.Ж.Жүнісов, Ә.А.Темірбеков, Д.С. Чукмаитов, С.С. Молдабаев, З.О. Ашитов, Н.М.Әбдіров, Г.Р.Рүстемова, О.Н. Тлепбергенов сынды ғалымдардың сүбелі көзқарастары қылмыстық саясатты зерттеп, оны жетілдіру саласындағы маңызды зор еңбектер деуге болады. Алайда, қылмыстық саясатты жүзеге асыру әлі де жетілдіруді, түбе гейлі зерттеулерді жасауды талап ететін сала. Өйткені, қазіргі кезде орын алған өтпелі кезеңде экономикалық құрылымдар дың ауысыуына байланысты елде тұрақсыздық көріністері орын алып, жаппай қылмыс жасаушылық деңгейі арта түскен. Осы орайда, осыған дейінгі қылмыстық саясатты жүзеге асыруда қолданылып жүрген іс-шаралар өзінің дәрменсіздігін білдіріп, заман талабына сай келетін ауқымды іс - шараларды қолдану, қылмыстық саясатты жүзеге асыруда тиімді жолдарды іздестіру қажеттілігі туындады. Ол қазіргі кезде мемлекеттік маңызы бар ауқымды да, көкейкесті де мәселе.
Диплом жұмысының зерттеу пәні мен нысаны. Қылмыстық заңнама түсінігі, оның ролі, Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының даму тарихы, түрлері, қылмыстан сақтандырудың әлеуметтік рөлі және қылмыстан сақтандырудағы стратегиялық мақсатты қоғамдық қатынастар. Зерттеу нысаны - тәуелсіз Қазақстанның қылмыстық саясатындағы қылмыстан сақтандыру шараларын жүзеге асыру саласында туындаған құқықтық, әлеуметтік қатынастар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қылмыстық заңнаманы кешенді түрде зерттеу, қылмыстан сақтандыру шараларының түрлерін жүйелеу және олардың құқықтық табиғатын анықтау, сондай-ақ, қылмыстық саясатты жүзеге асыру саласындағы қолданыстағы заңнаманы жетілдіру үшін қолайлы ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу керек:
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының құқықтық сипаты мен ерекшеліктерін көрсету;
- қылмыстық саясаттың объективті және субъективті факторларының мәнін ашу;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының даму тарихы зерттеу;
- Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық заңнамасының түсінігі және оның негізгі қағидаттарына талдау жасау;
- еліміздің қазіргі заманғы қылмыстық саясатының ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасы мен шетелдердегі қылмыстық саясаттың жүзеге асырылу барысына салыстырмалы талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатын жүзеге асыру және еліміздің қылмыстық заңнамасын жетілдірудің негізгі бағыттарын анықтау;
- Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған ізгілендіру шараларының қылмыстық заңнаманы жетілдіруге ықпалын талдау;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдіру аясында туындайтын өзекті мәселелерді анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну.
Теориялық және әдістемелік негізінде зерттеу - диалектикалық әдіс, жалпы ғылыми, сондай - ақ жеке қолданбалы әдістерді қолдана отырып құқықтық құбылыстарды ғылыми зерттеу жатады. Диплом жұмысын жазуда сонымен қатар тақырыптың зерттеу деңгейіне байланысты қағидаларына, тарихи, логикалық - салыстырмалы құқықтық, жүйелік тәсілге, сараптамалық бағалауға, эмпирикалық - статисти калық талдауға зор көңіл бөледі.
Зерттеудің нормативтік базасы ретінде Отандық және шетелдік заңи - нормативті қайнар көздер, құқық қорғау органдарының архивтік құжаттары, статистикалық деректемелер, анықтамалар, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған құқық қорғау органдарының жұмыс қорытындысын көрсететін деректер, Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2002-2016 жылдардағы еліміздің әр түрлі аймақтарында қаралған қылмыстық істер бойынша жарияланған материалдары мен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы мен оның аумақтық органдарының мәліметтері және Қазақстан Республика сының Ішкі істер министрлігінің шолулары мен хабарламалары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдірудің негізгі мәселелерін ашып көрсетуге бағытталған. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдірудің негізгі бағыттарын зерттеу - құқықтық мемлекет болып табылатын еліміздің басты міндеттерінің бірі, еліміздің құқықтық саласын халықаралық талапқа сай гуманизациялау. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығын ізгіліктендіруге ҚР Тұңғыш Президентіміздің Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа Жолдауындағы стратегиялық жоспарға сай әзірленген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдары орындалды. Себебі, Н.А.Назарбаев халыққа жолдауында, келесі онжылдықтағы стратегиялық жоспарда, құқық қорғау органдарының рөлін айта келіп, Біз құқық қорғау жүйесін реформалау бойынша байыпты жұмыс жүргізуге тиіспіз - деп атап көрсеткен. Президент 2011 жылы 18 қаңтарда Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне қылмыстық заңнаманы одан әрi iзгiлендiру және қылмыстық процестегi заңдылықтың кепiлдiктерiн күшейту мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы № 393-IV ҚР Заңына қол қойды.
Теориялық және тәжірибелік зерттеу маңызы: зерттеу пәніне тікелей қатысты жоғарыда аталған ғалымдардың ғылыми еңбектері. Жұмыстың нәтижесі бойынша берілген ұсыныстар мен тұжырымдар құқық қорғау органдарына қылмысқа қарсы күрес жүргізу барысында және олардың алдын алу мәселелерін шешуде елеулі көмек көрсетеді. Бұл зерттеудің нәтижесі қылмыстық заңнамасының ары қарай жетілдіру, қылмыстық заңнамада жаңа институттарының сот төрелігін жүзеге асырудың тиімді құралы ретінде дамыту, қолдану механизмін жетілдіру үшін маңызды.
Жұмыс көлемі және құрылымында қылмыстық заңнаманы жетілдіру мәселесі бойынша зерттелген oтaндық жәнe шeтeлдік aвтopлapдың eңбeктepі, нopмaтивтік-құқықтық актілер, мepзімді бacылымдap қoлдaнылғaн. Зepттeу кіpіcпeдeн, мәні бoйыншa тиіcті үш бөлікшeлepгe бөлінгeн үш бөлімнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттер тізімінeн жәнe қocымшaлapдaн тұpaды. Зеpттeу жұмыcының көлемі - 76 бeт.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ МӘНІ
1.1 Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық заңнамасының түсінігі және оның негізгі қағидаттары
Бәрімізге мәлім, 2014 жылы жаңа Қылмыстық құқықтық, Қылмыстық прцестік, Қылмыстық-атқару кодекстерінің қабылдануымен мемлекеттегі қылмыстық заңнама ізгілендірілді. Осындай саясат келесі қағидаттарға негізделеді. Қазақстан Республикасы өз Конституциясына сәйкес адам құқықтары мен бостандық тарын, олардың заңды мүдделерін басқа да игіліктерін жоғары дәрежеде қорғайтын мемлекет болып табылады.
Қылмыстық саясатты зерттеу кезінде қылмыс ұғымына анықтама беру, сонымен қатар бұл құбылыстың мәнін ашып көрсетудің маңызы зор. Негізінде қылмысқа анықтама берудің екі жолы бар: формальді және мате риалдық. Бұл екі түрлі қылмыс ұғымының мәнін ашуға көмектеседі. Бұл жерде материалдық жол арқылы қылмыстың түсінігіне анықтама беру өте тиімді жол болып табылады. Қылмыстың белгілері: қоғамға қауіптілік, заңға қайшылық, айыптылық, жазаланатындық. Кейбір авторлар қылмыстың белгі леріне моральға қарсылықты да жатқызады.
Ұйымдасқан қылмыс мемлекеттің экономикалық дамуына кедергі келтіріп қана қоймай, мерзімдік дағдарыстың негізгі себебі болуда. Сонымен қатар, нарық реформасының басталуы мен оған халықтың бой үйрету үдерісінің ұзаққа созылуы, заңсыз баюды, рейдерлік әрекеттер мен басқа да жаңа заман қылмыстарын туындатты. Алайда, нарыққа өту халықтың әлеуметтік таңдауына қайшы келмейді. Нарық бүкіл қоғамның ізгілік жағдайымен біріккен кезде ғана адамдар қажеттілігін қанағаттандыру мен олардың игіліктерінің әділетті бөлінуінің, құқықтардың сақталуы мен демократияның нығаюын қамтамасыз ете алады деп көрсетті ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев [52, 31 б.].
1991 - 95 жылдар аралығындағы рэкет проблемасы, одан кейінгі сыбайлас жемқорлық, басқа да түрлі қылмыстар елдің еңсесін түсіріп қана қоймай, бюджеттің қазынасына қанша қаржының түспей қалуына әкеліп соқты. Бұл мем лекет дамуына кедергі келтірген жағдайдың бір жағы болса, екінші кезекте орталықтандырылған жоспарлау жүйесінен құтылу мен экономикалық прогрес стерге жаңа бағыт сілтеу мәселелерін шешу Президентке жүктелгендігі белгілі. Мемлекеттің басқа мемлекеттер арасында абырой жинап, бекемді беделге ие болуы үшін ішкі саясат проблемаларымен қоса сыртқы саясатты жүргізу, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту, қоғамдағы қалыптасқан қылмыстық ахуалды төмендету мәселелері кезек күттірмейтін өзекті мәселелер. Бүгінгі қалыптасып отырған жағдай деңгейі - күшті Президенттік биліктің арқасында орын алғандығын ашық айту керек. Президенттің қылмыстық саясат саласын дағы реформаны қолға алмастан бұрын сот жүйесіне назар аударып, баса көңіл бөлгенін дамыған құқықтық мемлекеттердегі сот жүйесінің орнын көре білгенімен түсіндіруге болады. Осы жерде ҚР Конституциясының 76 - бабын келтіре кетейік:
1. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның мақсат - міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостан дықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясы ның, заңдарының, өзге де нормативті құқықтық актілерінің, халық аралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды.
2. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
3. Соттар шешімдері мен үкімдері өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Бұл жерде бұл бапты келтіре кетуіміздің өзіндік себебі бар. Құқықтық мемлекет құруға бағыт алған біздің қоғамымызда шағым мен талап - арыз дарды сотқа емес, Президентке жазу сияқты теріс үрдіс қалыптасқан. Осы ірі сипаттағы құқықтық білместіктен туындайтын кемшіліктерді жою үшін шұғыл түрде республикадағы сот билігінің беделін көтеру керек болды. Бұл бағыттағы істердің бірі - соңғы кездегі сот жүйесіндегі ірі реформалардың жүзеге асырылуы. Ал, Президент лауазымының мәні - күнделікті тұрмыстық сипаттағы дауларды шешуден емес, Республика көлеміндегі, халықаралық аренадағы саяси мәні бар құбылыстарда маңызды рольді иеленуімен ерекше ленеді. Жалпы құқықтық мемлекет ұғымы өте кең түсінік. Заң ғылымында құқықтық мемлекеттің нақты қалыптасқан түсінігі жоқ. Бұл бір жағынан дұрыс та, өйткені ғылымның шексіз екендігі мәлім. Құқықтық мемлекеттің идеясы мен мұраттарын жаппай тарату қазіргі уақыттың құбылысы болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік және қоғамдық өмірдің демократиялан дыру келешегін, әділдік пен адамгершіліктің жетістіктерін байланыстыруда. Бұл ойдан түйеріміз - құқықтық мемлекетттің құрылуы мен қызмет етуі - адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауды басты мақсат ретінде қойған мем лекет үшін қалыпты құбылыс. Мемлекетіміздегі қылмыстық саясат "бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды" деген ережесімен ерекшеленеді. Жауапкершілікті белгі лейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелерді жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайтын жағдайды қылмыстық топтар мен қандай да бір қылмыс жасаған адамдарға берілген жеңілдік немесе жауапкершіліктен құтылып кетудің жағдайы деп қарастырмай, қайта біздің қылмыстық саясаттың ізгілендіру қағидасына бағытталғандығының дәлелі деп білуге болады. ҚР Конституциясының 1- бабында көрсетілген Республика қызметінің түбегейлі қағидаларын Республика қызметінің қылмыстық саясат саласындағы да қағидалары ретінде қарастыруға болады. Себебі аталмыш қағидалардың көздеген мақсат тары мен мүдделері арасында үлкен көлемдегі айырмашылық жоқ.
Қылмыстық саясат - мемлекеттің саяси - әлеуметтік, экономикалық саладағы саясатымен қатар тұратын, мемлекеттің жалпы саясатының бір бөлігі, сонымен қатар қоғам мен мемлекеттік органдардың қылмыспен және қоғамға қауіпті басқа да әрекеттерге қарсы жүргізілетін жұмысының бағытына жетекші бағыт беретін, заңдардың дәл орындалуына негізделген, өз маңызында әртүрлі қылмыспен күрестің бірыңғай тапсырмасын атқаратын органдардың дифферен циалды қызметінің бағытын белгілейтін әрекеттердің жиынтығы [50, 53 б.]. Жоғарыда көрсетілген пікір қылмыстық саясаттың толық түрдегі түсінігін беруге тырысқан. Бірақ, қылмыстық саясатты мемле кеттің басқа саясаттарымен қатар қоюға болмайтындығын, мемлекеттің қыл мыстық саясатының әрқашанда басым рольге ие болу керектігін, қылмыстық саясаттың мықты болуы басқа саясаттың түрлерінің дұрыс жүргізілуіне кепіл болады деген ойымды ұсынамын.
Алғаш рет қылмыстық саясат ұғымын Франц Фон Лист өзінің Қылмыстық саясат міндеттері атты еңбегінде 1888 жылы әзірлеген.
Қылмыстық саясат үш мағынада қарастырылады:
* қылмыстылықпен күрестің мақсатын, міндеттері мен қағидатта рын белгілейтін нормативтік актілермен реттелетін мемлекеттік қызмет;
* мақсаттарды, міндеттер мен қылмыстылықпен күрес қағидаттарын жүзеге асыруға бағытталған тәжірибелік мемлекеттік қызметтің ерекше түрі;
* қылмыстылықпен күрестің стратегиясы мен тактикасы туралы ғылыми теория.
Құқық саласына байланысты қылмыстық заңнама келесі бағыттарға бөлінеді:
* қылмыстық - құқықтық заңнама;
* қылмыстық - процессуалдық заңнама;
* қылмыстық - атқару заңнама;
* жедел - іздестіру саласын реттейтін заңнама;
* әкімшілік - құқықтық заңнама.
Қылмыстық заңнаманың екі негізгі мақсаттарын атауға болады:
стратегиялық мақсаттар - қоғамның нақты қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
тактикалық мақсаттар - қылмыстылықты тежеу және оны әлеуметтік тұрғыдан құптауға тұрарлық деңгейде болуын қамтамасыз ету.
Мемлекеттің қылмыстық заңнамасы тек қылмыспен күресуге бағытталмауы керек, сонымен қатар болашақта жасалынуы мүмкін қылмысты әрекеттерге тосқауыл қою үшін тиімді бағыттарды белгілеуі керек.
Саяси үрдістерге бір партия басшылық жасап, бағытын анықтаса, оның немен аяқталатынын тарихтан білеміз. Жалпы алғанда аталған авторлардың пікірін есепке ала отырып, қылмыстық саясатқа мынадай анықтама берейік.
Қазіргі Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы дегеніміз - мемлекеттің саяси, құқықтық, экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттегі қылмыстық қатынастар деңгейін төмендету, жолын кесуге, жаңа қылмыстарды алдын алуға бағытталған саяси мәні бар нормативтік-құқықтық актілер жүйесі болып табылады. Отандық мамандар қылмыстық саясат мәселесіне жеткілікті зерттеу жасамағандықтан Ресей мемлекетінің ғалымдарының көзқарасына сүйенуге тура келеді. Н.И. Загородников қылмыстық саясатқа келесідей түсінік берген: қылмыстық саясат - бұл әлеуметтік топтар, ұлттар, таптар арасындағы және де қоғам мен жеке тұлға арасындағы қатынастар, бұл қатынастар өз мазмұнын совет азаматтарының қылмыспен күресетін орган дар қызметіне қатысуымен толықтырады; сонымен қатар бұл анықтаманың мазмұнына мемлекет пен органдардың қызметі мен міндеттері, және де қоғам дық ұйымдардың халықпен жасалған мемлекет пен жеке адамдардың мүдде сін қорғауға бағытталған ұмтылысы жатады [32, 25 б.] деп көрсеткен. Қылмыс тық саясаттың осы анықтамасымен келісуге болады, бірақ анықтамада жаза мәселесі, жазамен қорқыту, жаза орнына қылмыскерге қолданылатын әкімшілік және қоғамдық әсер ету шаралары қылмыстық саясатты жүзеге асырудың бір ден-бір құралы екендігі көрсетілмегендігі қылмыстық саясаттың мәні жөнінде сенімсіз қорытынды жасауға ықпал етеді.
Қылмыстық заңнаманың анықтамасында жаза мәселесі көрсетілуі тиіс деген пікірмен келісуге болмайды. Өйткені жаза, жазамен қорқыту мәселесі қылмыстық құқықтың проблемасы екені рас. Ал қылмыстық заңнама тек жазаны тағайындау мәселесін қарастырумен шектелмейді және қылмыстық саясат өз маңызында жаза тағайындаумен қоса, қылмыстық құқықтық нормаларды жасау, қылмыстық нормативтік актілер мен қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіру жасау сияқты әрекеттерді қамтиды. Ал осы жағдайларды көрсете отырып, қылмыстық заңнаманың анықтамасын ықшам, түсінікті жасау мүмкін емес. Ал, қылмыспен күрес саласындағы қызметтің бағытын жаза тағайындау арқылы айқындау қылмыстық заңнаманың мәнін ашып көрсетеді.
Қылмыстық заңнаманың мәні тек жаза тағайындаумен шектелмейді, оның мәні - қоғамдағы қалыптасқан қылмыстық ахуалдың жай - күйін зерттеуге бағытталған саяси сипаттағы әрекеттер.
Қылмыстық заңнама өз маңыздылығы бойынша қылмыстық құқық cаласына қарағанда кең ауқымды, өйткені қылмыстық заңнамат қылмыспен күрестің қылмыстық құқықтық әдістері мен құралдарын белгілеп қана қоймай, сонымен қатар құқық бұзушылықты жою жөніндегі шараларға қатысты мәселелерді, және де өз маңызында әлеуметтік, ұйымдық, идеоло гиялық сипаттағы әрекеттерді қамтиды.
Қылмыстық саясат тиісті органдар мен ұйымдардың жаза қолданудың үш саласы бойынша жүзеге асыратын қызметінің негізгі бағыттарын айқындайды. Бұл әрекеттер келесідей сипатта: қылмысты тез және толық түрде ашу, айыптыларды залалсыздандыра отырып, заңды дұрыс қолдануды қамта масыз ету; жасалған қылмыстарды дұрыс саралау және мақсатты, әділ түрдегі жазаларды тағайындау; сотпен тағайындалған жазалардың орындалуы және жаза арқылы әсер етудің қалыпты қорытындыларын бекіту.
Қылмыстық саясаттың мәнін осылай түсіну қылмыстық құқықтық саясат, қылмыстық процесуалдық саясат, соттық саясат, еңбекпен түзеу саясаты терминдерін қолдануда құқыққа қайшылық тудырмайды. Менің ойымша бұлар қылмыстық саясаттың құрамдас бөліктері болып табылады, сонымен қатар, бұлардың әрқайсының пәні қылмыстық саясат пәнінің ажыра мас бөлігі болып табылады.
Жоғарыдағы көрсеткен қылмыстық саясаттың бөлігі болып табылатын соттық саясатты қылмыстық - процессуалдық саясатқа жатқыз атын авторлар бар. Қылмыстық процесуалдық саясат ретінде мемлекеттің құқық шығармашылық қызметінің негізгі бағыттары мен уәкілетті органдар дың қылмыстың себептері мен қылмысқа жол берген жағдайларды жоя отырып, социалистік заңдылықты қатаң сақтай отырып, жасайтын құқық қолданушылық қызметін түсіну керек. Бірақ, біздің мемлекетіміздің дербес тік құрылымын ескере отырып, бұл анықтаманың біздің қылмыстық саясат тың толық сипаттамасын бере алмайтындығын айта кету керек.
Қылмыстық саясаттың тар мағынасы секілді, соттық және еңбекпен түзеу саясаты да қылмысқа әсер етудің бірыңғай пәніне ие, бірақ та олардың әрқайсысы өзіне тән құралдарымен, әдістерімен, мүмкіндіктерімен заңда бекітілген біртұтас саясаттың жалпы қағидалары негізінде қылмыспен күрес саласынында қызмет етеді немесе бұл қылмыстық саясаттың кең мағынадағы түсінігін қалыптастырады. Қылмыстық саясаттың тар және кең мағынадағы түсініктерін беру қылмыстық саясаттың мәні мен маңызын тар және кең мағынада қабылдауға әкеліп соғады және де азаматтарға мемлекеттегі қылмыстық саясаттың бағытына дұрыс болжау жасауына мүмкіндік бермейді. Қылмыстық саясаттың астарында мемлекеттің сонымен қатар адам мен азамат тың мүдделері жатады, бұл мүдделердің толық қорғалуы қылмыстық саясаттың дұрыс ұйымдастырылуына тікелей байланысты. Ал, қылмыстық саясат қылмыскердің мүддесін көздей ме деген мәселе туындауы сөзсіз. Нақтырақ айтсақ Қазақстан Республикасының қылмыстық саясаты белгілі бір категория дағы қылмыс жасаған адамдардың мүддесін гуманистік тұрғыдан қорғайды. Бұл қорғау - мемлекетіміздің қылмыс жасаған адамдар дың заңда көрсетілген тобына рақымшылық жасаумен, қылмыстық заңдарға ізгілік сипатындағы өзгертулерді енгізуімен көрініс табуда. Әрине, Кеңес мемлекеті меншіктің түрлеріне қатысты заңдық қорғауда жаза белгілеудің деңгейін әртүрлі қалыптастырып,үлкен қателік жасағандығы белгілі. Қазақс тандық заңнаманың меншікке деген көзқарасты тең дәрежеде қалыптасты руы шағын кәсіпкерліктің қалыптасуына, сонымен қатар экономикамыз дың жаңа белеске көтерілуіне жағдай жасағандығын айта кету керек. Қылмыстық - құқықтық саясат - заң шығарушының қылмыстық заңдар мен оның негізгі институттарын заңдылық, әділдік пен ізгілік қағидаларына негіздел ген, қоғам мен азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауды жоғары деңгейде жүзеге асыра алатындай етіп, мақсатты түрде құруға бағытталған өнері [75, 39 б.].
Бұл жерде өнер мен міндетті қызметтің арасындағы айырмашылықты ескеру керек еді. Қылмыстық саясат - күштеу сипатындағы саясат, ал өнер еркін жағдайда ғана өз биігіне көтеріле алатындығын бәріміз білеміз. А.И. Коробеев, Усс А.В, Голик Ю.В, сынды ғалымдар қылмыстық саясатты қылмыстық, қылмыстық-процессуалдық, еңбекпен түзеу заңнамаларын құрып, сол сияқты қылмыстан сақтандырудың жолдарын жасап, басқа да шараларды жузеге асырудың негізгі бағыттары мен мақсаттарын, әсер ету құралдарын айқын дайтын басты бағыт ретінде қарастырады.
Мемлекетте қылмыстық саясат жүзеге асырылмаса, онда қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу құқығы жайлы сөз болуы мүмкін емес. Әртүрлі іске асқан әрекет сол әрекетті ойда қалыптастырудың жемісі болып табы лады. Сондықтан да жоғары да аталған авторлардың көзқарастарымен толы ғымен келісеміз. Бұл ойымды толықтыратын болсам, мемлекет өз мүддесін көздей отырып, саяси - әлеуметтік жағдайын есепке ала отырып,қылмыстық саясатты құрады және қылмыстық саясатты құру арқылы қылмыстық заң дарды қолдана отырып, мемлекеттегі қылмыстық қатынастарға әсер етеді. Бұл орайда қылмыстық заңнама қылмыстық саясатты жүзеге асырудың тікелей құралы болып отыр. Жоғарыда қылмыстық саясаттың маңызы қылмыстық құқықтан үлкен деген көзқарасқа өз қарсылығымызды білдірген мін. Осы жерде жоғарыдағы авторлардың қылмыстық саясатты басты желі ретінде ұсынған көзқарасына қосылуым менің пікірімді терістемейді, өйткені қылмыстық заңнамасыз қылмыстық саясаттың жүзеге аспайтындығын айта отырып, мәселені қылмыстық саясат па жоқ қылмыстық құқық па, қайсысы маңызды деген сұрақтан гөрі аталмыш ұғымдардың атқаратын функцияла рының айырмашылығына байланысты туындаған жағдайларға орайластырып қою керек.
Қылмыстық-атқару заңнамасы - мемлекеттің жаза орындау процесіне қатысып, мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың жазаны орындау саласындағы қызметіне бағыт беріп, аталған қызметтің нысаны мен мәнін және мақсатын айқындау нәтижесінде қлолданылатын нормативтік-құқықтық актілер жиынтығы. Бұл жерде мемлекет жаза орындау процесіне тікелей қатыспайды, сонымен қатар жоғарыдағы анықтаманың кемшілігі қылмыстық атқару мекемелерінің ролі мен қызметі көрсетілмеген.
Қылмыстық - атқару саясатын қылмыстық саясаттың бір бөлігі ретінде қарастыру керек, себебі жоғарыдағы көрсеткен саясат түрлері қылмыстық саясаттың құрамдас түрлері болып табылады. Осы көзқарастарды ескере келе, қылмыстық саясаттың мынадай анықтамасын беруге болады: Қылмыс тық саясат дегеніміз белгілі-бір әрекетті қылмыс ретінде саралаудан бастап, қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын қолдануды қоса алғанда, жаза тағайындап, оны орындау мен болашақта болатын қылмыстардың алдын алуға бағытталған, қылмыстық заңнамаларды жасау мен оны талқылаудан тұратын, мемлекеттік органдардың қатысуымен жүзеге асырылатын кешенді- процеду ралық процесс. Қылмыстық саясаттың дамуы - қоғамдағы демократиялық ахуалдың жай-күйімен тығыз байланысты.
Ескерту саясаты қылмыстық - соттық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады, кез - келген қылмыстық істің басталуы мен аяқталуы кезіндегі жаза тағайындау, не болмаса айыппұл өндіртіп алу, қылмыскер мен қылмыс тық процессте көмекші функцияны атқарған адамдар үшін моральдық және материалдық тұрғыдан әсер етеді және ескерту қызметін атқарады. Сондық тан да қылмыстық саясаттың бір бөлігі ретінде ескерту саясатын қарастыру дұрыс емес. Шын мәнінде ескерту саясаты қылмыстық саясаттың бір бөлігі емес, қылмыстық саясаттың құрамдас бөліктерінің (қылмыстық құқықтық, қылмыстық процессуалдық, қылмыстық атқару) жүзеге асыратын міндетті әрекетте рінің мәні болып табылады. Осы жерде ескерту саясатының субъекті лері мемлекет пен уәкілетті органдар болса, объектісі қылмыскер мен басқа да құқықтық құлықты қоғам мүшелерінің болашақтағы заңға сай әрекеттері мен мінез-құлықтары. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қылмыстың деңгейі 1993-96 жылдармен салыстырғанда көп төмендеді. Қылмыстық саясат тың қағидаларына қатысты қысқаша тоқталсақ. Қылмыстық саясатты түсіну бұл ең алдымен қағидаларды түсіну. Бұл жерде қылмыстық саясаттың жалпы қағидаларына тоқталудың аса қажеттілігі жоқ, ал арнаулы қағидала рын қарастырып, өту керек.
Қылмыстық заңнаманың арнаулы қағидалары:
а) қылмыспен күресте жоспарлылық және кешенділік;
б) мәжбүрлеу шараларын шектеу;
в) қылмыстың алдын-алу әрекеттерінің уақтылығы;
г) қылмыспен күрестің мақсаттылығы;
д) әр қылмыскерге дифференциалды қарау;
Ал, қылмыстық құқық пен қылмыстық процессуалдық құқық және қыл мыстық атқару құқығының қағидалары кезең-кезеңімен басымдық күшке ие болады. Мысалы: қылмыстық процесстің қылмыстық іс қозғау саты сында қылмыстық құқық қағидалары басымдыққа ие болып, шешуші роль атқарады. Ал, алдын - ала тергеу сатысы не болмаса басты сот талқылауын тағайындау сатысында қылмыстық үрдіс қағидалары басым күшке ие болады. Ал, қыл мыстық саясаттың арнаулы қағидалары қылмыс пен күресте жетекші сипатта болып, аталған материалдық және процес суалдық құқық салаларының қағидаларының дұрыс орындалуына септігін тигізеді. Жалпы алғанда қылмыс тық саясат қылмыспен күресуші материал дық және процессуалдық сипат тағы құқық салаларының нормаларын қолдану арқылы қылмыстық қатынас тарды реттеуші мемлекеттік- құқық тық нысан. Қылмыстық саясаттың жалпы саясатқа тән динамикалық, жеделділік, мобильдік қасиеттерге ие болуы - қылмыспен күрестің нәти желі болуының кепілі. Қоғамдық өзгерістер көшінен қалмау, сол сияқты жаңадан пайда болған қоғамға қауіпті әрекеттерге дер кезінде тосқауыл болатын құралдарды ойлап тауып, оны іске қосу- бұл қылмыстық саясатты жүзеге асырушы субъектілердің алдына қойылатын негізгі міндет. Қылмыстық саясат қылмыстық құқықпен, крими нологиямен, қылмыстық процессуалдық құқықпен тығыз байланысты. Қыл мыстық саясат түптеп келгенде мүдделердің қақтығысы болып табылады. Бұл мүдделер мемлекеттің және қоғамның криминализацияға ұшыраған адамда рының мүдделері және заңды құқықтары мен ерік - жігерлерінің ара - қатынасы. Тұрмыстың ауырлығы, жұмыссыздық әйелдерді қылмыс әлемінің беделділері мен наркобарондардың заңға қайшы әрекеттерін жүзеге асыру дың құралы болуға итермелеуде. Мемлекеттегі қалыптасқан ауыр қылмыстық ахуалды жөнге келтіру үшін мемлекет жасалған қылмысқа жаза тағайындау, қылмыстық, қылмыстық процессуалдық, қылмыстық атқару заңдарын жетілдіру бағытындағы жұмыстарды күшейтумен қатар, қылмыстың деңгейіне тікелей әсері бар әлеуметтік, экономикалық жағдай ларды жақсарту мақсатындағы шараларға басым көңіл бөлуі керек. Осыдан шығатын қоры тынды: мемлекеттің қылмыстық саясаты тек қылмыстық - құқықтық сипат тағы саяси әрекеттер қана емес; қылмыстық саясаттың негізінде әлеуметтік, экономикалық, тәрбиелік сипаттағы саяси мәні бар әрекеттер де жатады. Қазақстан Республикасы Ата заңымызға сәйкес президенттік басқару ныса нындағы біртұтас мемлекет.
Мемлекеттегі қылмыстық заңнаманың қолданылу деңгейі әр аумақтық-бөліністердің өз ерекшелігіне сай түрлі деңгейде жүзеге асырылуы мүм кін. Өзге мемлекеттермен шектескен облыстарда кедендік контрабанда, экономи калық қылмыстар жиі кездеседі. Сол себепті де облыстық құқық қорғау органдары белгілі-бір қылмыс түрлерін тергеуге машықтанып алады. Бұдан Қазақстан Республикасының әр облысының ерекшелігіне сай әртүрлі қыл мыстық саясат жүргізеді деген ой тумауы керек. Біздің қылмыстық заңнама мемлекеттік бітұтас мүддені көздей отырып қабылданады.
1.2 Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы қылмыстық саясатының ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының көп векторлы саясат түрін таңдап алғанды ғының дұрыстығы практикалық және теориялық тұрғыдан да дәлелденді. Бұлай айтуымызға себеп - мемлекет аумағында ұлтаралық негіздегі қақтығыс тардың болмауы, сыртқы саяси қатынастарда көп мемлекеттермен достық қарым - қатынастардың дамуы, ТМД мемлекеттерімен салыстырғанда даму мен тұрақтылықтың жоғары деңгейінің орын алуы. 130 - дан астам ұлтттар өкілдерінің тұратын мемлекетіміздің саясатты жүргізудің басқа түрін таңдап алуының ешбір тұрғыдан өзін - өзі ақтап алмайтындығы белгілі еді. Республика заңнамаларына зерттеу жасаған адам біздің көпшілік нормативтік актілеріміздің Ресей мемлекетінің заңнамаларына қарайланып жасалғанын көреді. Ал кейбір мәселелерде заң қабылдауда біздің басқа көрші мемлекет тердің алдын орап кететіндігімізді жоққа шығаруға болмайды. Мысалы: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң кешігіп қабылданса да мемлекеттегі бой бермей кеткен сыбайлас жемқорлықпен күресте бірталай нәтижеге жеткізгені ақиқат. Аталған заңның қолданылу аясы бірыңғай деңгейде болуы немесе осы заң қармағына шабақтардың ғана түсіп қалмай, ірі лауазым иелерін де қамтуы халықтың бұл күреске деген ықыласын өсіріп қана қоймай, көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік беретіндігін ескеру керек.
Маңызды мәселелердің қатарына жаңа Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасының қабылдануын жатқызуымыз керек [80, 13 б.]. Аталған тұжырымдамадағы көрсетілген мемлекеттік органдардың норма түзушілік тәжірбиесіндегі тар салалық, ведомстволық көзқарас жойылмаған дығы соның нәтижесінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары, адам құқықтары мен бостандықтарына, ұйымдардың заңды мүдделеріне қысым жасау оқиғалары кездесіп отырғандығы туралы деректер нені көрсетеді. Сонымен қатар, бұл жайттардың заңдарды заңға тәуелді актілерге алмасты руға әкеліп соғатындығын көрсететіндігі айтылып, осыған орай бағдарламада заң актілерін әзірлеу процесінде сілтемелік нормалар санын қатаң түрде азайту және де заңдарды тиісінше нақтылап ұсыну жолдары көрсетілген. Құқықтық мемлекетті құру мен жоғарыда аталған міндеттерді жүзеге асыру кезінде мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың басшылыққа алатын қағидаларының аталмыш бағдарламадан көрініс табуы көрсетілген міндет жүктелген субъектілерге міндеттерін орындау барысында тиімді құқықтық көмек болатындығын айта кету керек. Бұл көрсетілген қағидалар құқықтық саясатты жүзеге асыруға атсалысатын адамдардың барлық топта рына арналғандығын ескерте кету керек. Қағидалар маңызына заңдылық, нормативтік құқықтық актілердің, адам мен азамат құқықтарының сақталуы, ізгілік, адамның тұлға ретіндегі жоғарғы құндылығын қастерлеу сынды қағидаттары біздің қылмыс тық саясатымыздың жүзеге асырылуындағы дұрыстық пен маңыздылықты білдіреді.
Қылмыстық саясат - мемлекет жүзеге асыратын, халықтың құқықтары мен мүдделерін қорғауға, адам құқығының төрелігін орнатуға бағытталған үрдіс. Сонымен қатар, қылмыстық саясатты ізгілендіру және де жүзеге асыру барысында қылмыстарды топтастыру маңызды роль атқарып қана қоймай, ізгілендіру деңгейіне өлшем болады. Мысалы, рақымшылық актісі белгілі бір категориядағы қылмыс жасаған адамдарға шығарылады. Жаза мөлшері қылмысты топтастырудың негіз болып табылады.
Қылмыстық саясат адамның қылмыстық әрекеттерден зардап шекпеуін, зардап келген жағдайда залалдың орнының толтырылуын, сонымен қатар қылмыстардың алдын алуына бағытталған. Ал, бұл өз кезегінде адам құқықтары мен бостандықтарының сақталуына себепші болады. Қылмыстық саясатты жүзеге асыру барысында немесе жүргізілетін бағыттарды анықтау кезінде қылмыстық құқық пен қылмыстық үрдістің жалпыға белгілі заңдылық қағидасын сақтаудық маңызы зор.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру аясындағы Қазақстан Республика сының қылмыстық саясаты дербес мәнге ие болды. Ол жетекші Еуропа мемлекеттерінің революцияға дейінгі және Кеңестік қылмыстық саясаттың дағдылы әдістері мен қарама-қайшылықтарын, маңызды тұстарын ескерген, өзара қайшылықты, бәсекелес екі жүйелерге (социализм мен капитализмге) тән әдістері мен ерекшіліктері бар, үздіксіз дамудың келесі кезеңіндегі күрделі, мемлекеттік мүдделі әрекеттердің кешенді жиынтығы. Қазақстанның қылмыстық саясатының объективті көрінісін біз төмендегі ерекшіліктерді ұсынып келесідей етіп сипаттауға болады:
- қылмыстық саясаттың дамуы - әлеуметтік айқындылықтарға яғни, эконо мика және саясат, өндірістік және саяси қатынастардың дамуына тікелей байланысты;
- әлеуметтік жүйедегі Қазақыстанның қылмыстық саясаты - түрлі кезең қылмыстық саясатының құқықтық жалғасы болып табылғанмен, қоғам даму ының жаңа заңдылықтарымен құнарландырылған - қылмыстық саясаттың жаңа түрі;
- Қазақстанның қылмыстық саясатының дамуының негізгі бағыттары қоғам мүшелерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, мүдделерін қорғау жолындағы қызметтің үрдісінен көрініс табады. Бұл жерде теория мен тәжірбиенің қарама-қайшылығының тұстары даму үрдісінің бағыттарын тежеп отырғандығы жасырын емес;
- Қазақстанның қылмыстық саясатының ұлттық және өркениетті негіздері Қазақ билерінің кесімді шешімдері мен дала заңының ұлттық нұсқалары (Жеті жарғы т.б.) және де қылмыстық саясатты жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибенің жетілген нормалары;
- Қазақстан Республикасынының қылмыстық саясаты - әлеуметтік даму заңдылығына орай тұрақты, қатаң сипатқа ие емес, бірақ та оның дамуының тарихи кезеңдері - дөрекі материалдық нысаннан рухани нысанға қарай бағыт ала бастағанына назар аударуға болады.
Зерттеудің осы тұсынан қылмыстық саясаттың мазмұнын сипаттайтын объективті және субъективті факторлардың негізгілеріне қарастырайық.
Қылмыстық саясаттағы объективті және субъективті факторлар - бұл адам мәселесі, оның даму, мінез, қоршаған ортаға деген бейімділігі мен көз қарастары. Қылмыстық саясаттың негізі, оның жасалу жолдары- философия ның, әлеуметтанумен, идеологияның негізі - адам болмысынан бастау алады.
Республикадағы криминогенді жағдай ұзақ уақыт бойы күрделі болып, жасалған қылмыстар санының көрсеткіші жоғары болатын; оған статистикалық мәліметтер куә, өйткені ол жасалынатын қылмыстар саны ның тым көп екендігін және азаю тенденциясының жоқтығын көрсетеді.
Тіркелінетін қылмыстылықтың ішінде жалпыға бірдей сипаттағы қылмыстар кеңінен таралған деуге болады. Атап айтсақ, 1998 жылы тіркелген қылмыстар саны 142 100 құраса, 2016 жылы жасалған қылмыс тар саны 131 900 болды; осындайда ауыр және аса ауыр қылмыстар саны да өскен [4,12].
Бәрімізге белгілі, Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатының даму бағыттарын белгілейтін субъектілер: Президент, Үкімет. Қазақстан Республикасының Парламенті. Қылмыстық саясаттың теория лық және доктриналды аспектілерін зерттейтін субъектілер - ол ең бас тысы, ғылыми - зерттеу және білім беру мекемелері. Ал қылмыстық саясатты құқықты қолдану деңгейінде қолданатын субъектілер - құқық қорғау органдары. Қылмыстық саясатты жүзеге асырудағы басым ролін құқықтық статистиканың мәліметтері айқын көрсетеді. 2016 жылы елімізде 2015 жылмен салыстырғанда 57,1%-ға өскен, соның ішінде ауыр қылмыстар саны 14,0%-ға өскен. Қылмыстылық ұрлық (73,2%-ға), бұзақылық (97,9%-ға), алаяқтық (59,7%-ға), тонаулар (30,1%-ға) сынды қылмыстар бойынша өскен; олар соңғы жылдары жиі есепке алынбай келген.
Осындай қылмыстар жалпы тіркелген қылмыстылықтың 83% құрайды. Жалпы қылмыстылық құрамында аса ауыр қылмыстар саны 1,2% (2188), ауыр қылмыстар - 10,8% (19 962), - ауырлығы орташа қылмыстар - 80,0% (147 460), ауырлығы шамалы қылмыстар - 8,0% (142 808) құрайды.
Сонымен қатар, барлық тергеу толық аяқталған қылмыстық істермен салыстырғанда сотқа жіберілген қылмыстық істер көлемі жалпы төмендеп барады.
Айта кететін жәйт, оңалтылмайтын негіздемелер бойынша кейін тоқтатылған шамалы және орташа ауыр қылмыстар бойынша қылмыстық істер санының көбейтілу тенденциясы айқын көрінеді. Мысалы, орташа ауыр қылмыстар бойынша қозғалған қылмыстық істерден оңалтылмайтын негіздемелер бойынша 11 463 қылмыстық іс тоқтатылған. Аталған жайт ауырлығы шамалы және орташа ауыр қылмыстарды бейқылмыстандыруға қатысты мәселені қарастыру қажеттілігін растайды.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қабылданғаннан бастап кодекске өзгертулер мен толықтырулар 25 рет енгізіліпті және де тек 1 рет Қылмыстық кодекстен 106 Сабау және 154 Азаматқа ақпаратты беруден бас тарту деген екі бап алынған. Аталған өзгертулер Қылмыстық, Қылмыстық - процессуалды, Қылмыстық - атқару кодекстері мен Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекске қылмыстық істерді қарастыру рәсімдерін жеңілдету, қылмыстардың кейбір құрамдарын жеңілдету және әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтыру ларды енгізу туралы 2004 жылғы 9 желтоқсандағы ҚР Заңымен енгізілген.
Сонымен қатар, егер де ҚР ҚК қабылданғаннан кейін кодекстің Ерекше бөлімінде 298 бап бар болатын болса, бүгінгі күні қылмыстық кодекске сәйкес қарастырылатын қылмыстар сан 306 жетті, яғни қазіргі кезде қылмыстандырылу үрдісі ұлғая түсті деуге де болады. Әрине, ол қоғамның дамуымен қоса дамитын қажетті және пайдалы үрдіс, алайда Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында бекітіл ген ізгілендіру идеясын жоққа шығаруға рұқса етілмеуі тиіс[10,17].
Құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес енгізілген бейқыл мыстандыру саясаты Қазақстан Республикасының Конституциясындағы өзін өзін әлеуметтік әрі демократиялық мемлекет ретінде бекітуінің іс жүзіндегі аймағы болғандай. Өйткені 2011 жылы енгізілген өзгерістер біздің мемлекеті міздің басты мақсаты - адамды қорлап, абақтыға жабу емес, белгілі бір жағдайларда сотталушы өз кінәсін мойындап, мемлекетке, қоғамға, белгілі бір адамға келтірген зиянын өтеген кезде абақтыға қамауға алмай, тек айыппұл немесе бас бостандығын шектеу сынды жазаларды қолданып, барынша адамның түзетілуіне ықпал ету. Сонымен қатар, осы шара адамдарға сенім несиесі ретінде берілетіндігін әкімшілік преюдиция институтының енгізілуі арқылы да байқауға болады. Атап айтатын болсақ, егер де абақтыға қамауға алмай, адамға тек келтерілген шығынды өтеу мүмкіндігі берілген кезде дәл сол адам бір жылдың ішінде тағы да бір рет қылмыс жасаса - мемлекет сол кезде оны қамауға алады, яғни ол адамға рақымшылық шаралар оң әсер етпейтіндігінің белгісі [23,15].
2013 жылы Қазақстанның жалпы мемлекет халқының абақтыда отырғандары санының рейтингісі бойынша әлемде 2001 жылдағыдай 3-ші емес, 25-ші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Азаматтық қоғамды дамыту жағдайында Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатын ізгілендіру
Алматы, 2020
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының мәні 6
0.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасының даму тарихы
0.2 Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық
заңнамасының түсінігі және оның негізгі қағидаттары 6
0.3 Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы
қылмыстық саясатының ерекшеліктері 13
2 Қазақстан Республикасы мен шетелдердегі қылмыстық
саясаттың жүзеге асырылу барысына салыстырмалы талдау 18
2.1 Ресей Федерациясының қылмыстық саясатын
жүзеге асыру қағидаттары 18
2.2 Францияда қылмыстық саясатты жүзеге асыру 23
2.3 АҚШ-да қылмыстық саясатын жүзеге асыру 29
3 Азаматтық қоғамды дамыту жағдайында Қазақстан
Республикасының қылмыстық саясатын ізгілендіру бағыттары 34
3.1 Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған
ізгілендіру шараларының қылмыстық заңнаманы
жетілдіруге ықпалы 34
3.2 Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қылмыстық
заңнаманы жетілдірудегі құқық қорғау органдарының рөлі 41
3.3 Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын
жетілдіру аясында туындайтын өзекті мәселелер және
оларды шешу жолдары 50
Қорытынды 58
Қолданылған қайнар көздер тізімі 64
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбын таңдауда өзектілігі мен зерттелу дәрежесі мәселелерінің негізделуі. Қазақстан мемлекетінің алдында тұрған маңызды мәселенің бірі - мемлекеттің саяси бағытын қылмысқа қарсы күресте нақты анықтап, жеткілікті нәтижеге қол жеткізу болып отырғандығы белгілі. Егемендік алғаннан соң, тәуелсіз мемлекет талаптарына сай қылмыс тық саясаттың басқа түрдегі ұтымды бағыттарын анықтау мемлекеттік дәре жедегі қажеттілік екендігі байқалды. Мемлекет басшысының жыл сайынғы халыққа Жолдаулары, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заң актілері Қазақстан Республикасын шын мәніндегі адам мен азамат құқық тары мен бостандықтарының қорғалуы мен бүтіндігін қамтамасыз ететін мемлекетке айналдырары сөзсіз.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Ата Заңымыздың 1-ші бабында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген [79, 1]. Осы бап талаптарын көздей жүргізілген саясат мемлекет басшылығының қылмыстық саясатқа қатысты ұстанып отырған бағытын көрсетеді.
Жалпы саясат - мемлекет тағдырын шешуге қатысты саяси сипаттағы әрекеттердің жиынтығы десек, қылмыстық саясат - мемлекеттің азаматтар мен қоғамды қылмысты қол сұғу мен жалпы қылмыстардан қорғау жөніндегі қызметі. Қылмыстық саясаттың мәні мақсаттар мен міндетерді, қылмысты лықпен күрес жөніндегі құралдар мен әдістерді әзірлеу болып табылады. Осы себепті де қылмыстық заңнаманы жетілдіру мәселесіне қатысты ғылыми зерттеулердің өзектілігі - байыпты көзқарас пен терең зерттеуді қажет етеді. Қазіргі таңда қылмыстық заңнаманың қазіргі жағдайы мен оны жетілдіру жолдарына арналған келесі мәселелерге қатысты бірқатар ғылыми зерттеулер жүргізілген. Жалпы алғанда қылмыстың алдын - алу мен сақтандыруға, қылмыстық саясаттың өзекті мәселелеріне қатысты жалпы құқықтық және жалпы теориялық методологиялық, танымдық негіздерін көрсететін көптеген маңызды ғылыми жұмыстар жазылған.
Қылмыстық саясаттың жалпы құқықтық және қылмыстан сақтандырудың жеке мәселелерін дамытудағы отандық ғалымдардан осы саладағы құнды еңбектердің авторлары: Т.Е. Сарсенбаев, И.И.Рогов, И.Ш.Борчашвили, М.А.Жұманиязов, Р.Е. Джансараева, А.Н. Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, Ғ.Ы. Баймурзин, Ү.С. Жекебаев, И.И. Рогов, Қ.Ә. Бегалиев, Е.О.Алауханов, Ә.Х.Миндағұлов, Б.Ж.Жүнісов, Ә.А.Темірбеков, Д.С. Чукмаитов, С.С. Молдабаев, З.О. Ашитов, Н.М.Әбдіров, Г.Р.Рүстемова, О.Н. Тлепбергенов сынды ғалымдардың сүбелі көзқарастары қылмыстық саясатты зерттеп, оны жетілдіру саласындағы маңызды зор еңбектер деуге болады. Алайда, қылмыстық саясатты жүзеге асыру әлі де жетілдіруді, түбе гейлі зерттеулерді жасауды талап ететін сала. Өйткені, қазіргі кезде орын алған өтпелі кезеңде экономикалық құрылымдар дың ауысыуына байланысты елде тұрақсыздық көріністері орын алып, жаппай қылмыс жасаушылық деңгейі арта түскен. Осы орайда, осыған дейінгі қылмыстық саясатты жүзеге асыруда қолданылып жүрген іс-шаралар өзінің дәрменсіздігін білдіріп, заман талабына сай келетін ауқымды іс - шараларды қолдану, қылмыстық саясатты жүзеге асыруда тиімді жолдарды іздестіру қажеттілігі туындады. Ол қазіргі кезде мемлекеттік маңызы бар ауқымды да, көкейкесті де мәселе.
Диплом жұмысының зерттеу пәні мен нысаны. Қылмыстық заңнама түсінігі, оның ролі, Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының даму тарихы, түрлері, қылмыстан сақтандырудың әлеуметтік рөлі және қылмыстан сақтандырудағы стратегиялық мақсатты қоғамдық қатынастар. Зерттеу нысаны - тәуелсіз Қазақстанның қылмыстық саясатындағы қылмыстан сақтандыру шараларын жүзеге асыру саласында туындаған құқықтық, әлеуметтік қатынастар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қылмыстық заңнаманы кешенді түрде зерттеу, қылмыстан сақтандыру шараларының түрлерін жүйелеу және олардың құқықтық табиғатын анықтау, сондай-ақ, қылмыстық саясатты жүзеге асыру саласындағы қолданыстағы заңнаманы жетілдіру үшін қолайлы ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу керек:
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының құқықтық сипаты мен ерекшеліктерін көрсету;
- қылмыстық саясаттың объективті және субъективті факторларының мәнін ашу;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының даму тарихы зерттеу;
- Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық заңнамасының түсінігі және оның негізгі қағидаттарына талдау жасау;
- еліміздің қазіргі заманғы қылмыстық саясатының ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасы мен шетелдердегі қылмыстық саясаттың жүзеге асырылу барысына салыстырмалы талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатын жүзеге асыру және еліміздің қылмыстық заңнамасын жетілдірудің негізгі бағыттарын анықтау;
- Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған ізгілендіру шараларының қылмыстық заңнаманы жетілдіруге ықпалын талдау;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдіру аясында туындайтын өзекті мәселелерді анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну.
Теориялық және әдістемелік негізінде зерттеу - диалектикалық әдіс, жалпы ғылыми, сондай - ақ жеке қолданбалы әдістерді қолдана отырып құқықтық құбылыстарды ғылыми зерттеу жатады. Диплом жұмысын жазуда сонымен қатар тақырыптың зерттеу деңгейіне байланысты қағидаларына, тарихи, логикалық - салыстырмалы құқықтық, жүйелік тәсілге, сараптамалық бағалауға, эмпирикалық - статисти калық талдауға зор көңіл бөледі.
Зерттеудің нормативтік базасы ретінде Отандық және шетелдік заңи - нормативті қайнар көздер, құқық қорғау органдарының архивтік құжаттары, статистикалық деректемелер, анықтамалар, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған құқық қорғау органдарының жұмыс қорытындысын көрсететін деректер, Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2002-2016 жылдардағы еліміздің әр түрлі аймақтарында қаралған қылмыстық істер бойынша жарияланған материалдары мен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы мен оның аумақтық органдарының мәліметтері және Қазақстан Республика сының Ішкі істер министрлігінің шолулары мен хабарламалары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдірудің негізгі мәселелерін ашып көрсетуге бағытталған. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдірудің негізгі бағыттарын зерттеу - құқықтық мемлекет болып табылатын еліміздің басты міндеттерінің бірі, еліміздің құқықтық саласын халықаралық талапқа сай гуманизациялау. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығын ізгіліктендіруге ҚР Тұңғыш Президентіміздің Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа Жолдауындағы стратегиялық жоспарға сай әзірленген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдары орындалды. Себебі, Н.А.Назарбаев халыққа жолдауында, келесі онжылдықтағы стратегиялық жоспарда, құқық қорғау органдарының рөлін айта келіп, Біз құқық қорғау жүйесін реформалау бойынша байыпты жұмыс жүргізуге тиіспіз - деп атап көрсеткен. Президент 2011 жылы 18 қаңтарда Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне қылмыстық заңнаманы одан әрi iзгiлендiру және қылмыстық процестегi заңдылықтың кепiлдiктерiн күшейту мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы № 393-IV ҚР Заңына қол қойды.
Теориялық және тәжірибелік зерттеу маңызы: зерттеу пәніне тікелей қатысты жоғарыда аталған ғалымдардың ғылыми еңбектері. Жұмыстың нәтижесі бойынша берілген ұсыныстар мен тұжырымдар құқық қорғау органдарына қылмысқа қарсы күрес жүргізу барысында және олардың алдын алу мәселелерін шешуде елеулі көмек көрсетеді. Бұл зерттеудің нәтижесі қылмыстық заңнамасының ары қарай жетілдіру, қылмыстық заңнамада жаңа институттарының сот төрелігін жүзеге асырудың тиімді құралы ретінде дамыту, қолдану механизмін жетілдіру үшін маңызды.
Жұмыс көлемі және құрылымында қылмыстық заңнаманы жетілдіру мәселесі бойынша зерттелген oтaндық жәнe шeтeлдік aвтopлapдың eңбeктepі, нopмaтивтік-құқықтық актілер, мepзімді бacылымдap қoлдaнылғaн. Зepттeу кіpіcпeдeн, мәні бoйыншa тиіcті үш бөлікшeлepгe бөлінгeн үш бөлімнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттер тізімінeн жәнe қocымшaлapдaн тұpaды. Зеpттeу жұмыcының көлемі - 76 бeт.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ МӘНІ
1.1 Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық заңнамасының түсінігі және оның негізгі қағидаттары
Бәрімізге мәлім, 2014 жылы жаңа Қылмыстық құқықтық, Қылмыстық прцестік, Қылмыстық-атқару кодекстерінің қабылдануымен мемлекеттегі қылмыстық заңнама ізгілендірілді. Осындай саясат келесі қағидаттарға негізделеді. Қазақстан Республикасы өз Конституциясына сәйкес адам құқықтары мен бостандық тарын, олардың заңды мүдделерін басқа да игіліктерін жоғары дәрежеде қорғайтын мемлекет болып табылады.
Қылмыстық саясатты зерттеу кезінде қылмыс ұғымына анықтама беру, сонымен қатар бұл құбылыстың мәнін ашып көрсетудің маңызы зор. Негізінде қылмысқа анықтама берудің екі жолы бар: формальді және мате риалдық. Бұл екі түрлі қылмыс ұғымының мәнін ашуға көмектеседі. Бұл жерде материалдық жол арқылы қылмыстың түсінігіне анықтама беру өте тиімді жол болып табылады. Қылмыстың белгілері: қоғамға қауіптілік, заңға қайшылық, айыптылық, жазаланатындық. Кейбір авторлар қылмыстың белгі леріне моральға қарсылықты да жатқызады.
Ұйымдасқан қылмыс мемлекеттің экономикалық дамуына кедергі келтіріп қана қоймай, мерзімдік дағдарыстың негізгі себебі болуда. Сонымен қатар, нарық реформасының басталуы мен оған халықтың бой үйрету үдерісінің ұзаққа созылуы, заңсыз баюды, рейдерлік әрекеттер мен басқа да жаңа заман қылмыстарын туындатты. Алайда, нарыққа өту халықтың әлеуметтік таңдауына қайшы келмейді. Нарық бүкіл қоғамның ізгілік жағдайымен біріккен кезде ғана адамдар қажеттілігін қанағаттандыру мен олардың игіліктерінің әділетті бөлінуінің, құқықтардың сақталуы мен демократияның нығаюын қамтамасыз ете алады деп көрсетті ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев [52, 31 б.].
1991 - 95 жылдар аралығындағы рэкет проблемасы, одан кейінгі сыбайлас жемқорлық, басқа да түрлі қылмыстар елдің еңсесін түсіріп қана қоймай, бюджеттің қазынасына қанша қаржының түспей қалуына әкеліп соқты. Бұл мем лекет дамуына кедергі келтірген жағдайдың бір жағы болса, екінші кезекте орталықтандырылған жоспарлау жүйесінен құтылу мен экономикалық прогрес стерге жаңа бағыт сілтеу мәселелерін шешу Президентке жүктелгендігі белгілі. Мемлекеттің басқа мемлекеттер арасында абырой жинап, бекемді беделге ие болуы үшін ішкі саясат проблемаларымен қоса сыртқы саясатты жүргізу, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту, қоғамдағы қалыптасқан қылмыстық ахуалды төмендету мәселелері кезек күттірмейтін өзекті мәселелер. Бүгінгі қалыптасып отырған жағдай деңгейі - күшті Президенттік биліктің арқасында орын алғандығын ашық айту керек. Президенттің қылмыстық саясат саласын дағы реформаны қолға алмастан бұрын сот жүйесіне назар аударып, баса көңіл бөлгенін дамыған құқықтық мемлекеттердегі сот жүйесінің орнын көре білгенімен түсіндіруге болады. Осы жерде ҚР Конституциясының 76 - бабын келтіре кетейік:
1. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның мақсат - міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостан дықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясы ның, заңдарының, өзге де нормативті құқықтық актілерінің, халық аралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды.
2. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
3. Соттар шешімдері мен үкімдері өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Бұл жерде бұл бапты келтіре кетуіміздің өзіндік себебі бар. Құқықтық мемлекет құруға бағыт алған біздің қоғамымызда шағым мен талап - арыз дарды сотқа емес, Президентке жазу сияқты теріс үрдіс қалыптасқан. Осы ірі сипаттағы құқықтық білместіктен туындайтын кемшіліктерді жою үшін шұғыл түрде республикадағы сот билігінің беделін көтеру керек болды. Бұл бағыттағы істердің бірі - соңғы кездегі сот жүйесіндегі ірі реформалардың жүзеге асырылуы. Ал, Президент лауазымының мәні - күнделікті тұрмыстық сипаттағы дауларды шешуден емес, Республика көлеміндегі, халықаралық аренадағы саяси мәні бар құбылыстарда маңызды рольді иеленуімен ерекше ленеді. Жалпы құқықтық мемлекет ұғымы өте кең түсінік. Заң ғылымында құқықтық мемлекеттің нақты қалыптасқан түсінігі жоқ. Бұл бір жағынан дұрыс та, өйткені ғылымның шексіз екендігі мәлім. Құқықтық мемлекеттің идеясы мен мұраттарын жаппай тарату қазіргі уақыттың құбылысы болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік және қоғамдық өмірдің демократиялан дыру келешегін, әділдік пен адамгершіліктің жетістіктерін байланыстыруда. Бұл ойдан түйеріміз - құқықтық мемлекетттің құрылуы мен қызмет етуі - адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауды басты мақсат ретінде қойған мем лекет үшін қалыпты құбылыс. Мемлекетіміздегі қылмыстық саясат "бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды" деген ережесімен ерекшеленеді. Жауапкершілікті белгі лейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелерді жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайтын жағдайды қылмыстық топтар мен қандай да бір қылмыс жасаған адамдарға берілген жеңілдік немесе жауапкершіліктен құтылып кетудің жағдайы деп қарастырмай, қайта біздің қылмыстық саясаттың ізгілендіру қағидасына бағытталғандығының дәлелі деп білуге болады. ҚР Конституциясының 1- бабында көрсетілген Республика қызметінің түбегейлі қағидаларын Республика қызметінің қылмыстық саясат саласындағы да қағидалары ретінде қарастыруға болады. Себебі аталмыш қағидалардың көздеген мақсат тары мен мүдделері арасында үлкен көлемдегі айырмашылық жоқ.
Қылмыстық саясат - мемлекеттің саяси - әлеуметтік, экономикалық саладағы саясатымен қатар тұратын, мемлекеттің жалпы саясатының бір бөлігі, сонымен қатар қоғам мен мемлекеттік органдардың қылмыспен және қоғамға қауіпті басқа да әрекеттерге қарсы жүргізілетін жұмысының бағытына жетекші бағыт беретін, заңдардың дәл орындалуына негізделген, өз маңызында әртүрлі қылмыспен күрестің бірыңғай тапсырмасын атқаратын органдардың дифферен циалды қызметінің бағытын белгілейтін әрекеттердің жиынтығы [50, 53 б.]. Жоғарыда көрсетілген пікір қылмыстық саясаттың толық түрдегі түсінігін беруге тырысқан. Бірақ, қылмыстық саясатты мемле кеттің басқа саясаттарымен қатар қоюға болмайтындығын, мемлекеттің қыл мыстық саясатының әрқашанда басым рольге ие болу керектігін, қылмыстық саясаттың мықты болуы басқа саясаттың түрлерінің дұрыс жүргізілуіне кепіл болады деген ойымды ұсынамын.
Алғаш рет қылмыстық саясат ұғымын Франц Фон Лист өзінің Қылмыстық саясат міндеттері атты еңбегінде 1888 жылы әзірлеген.
Қылмыстық саясат үш мағынада қарастырылады:
* қылмыстылықпен күрестің мақсатын, міндеттері мен қағидатта рын белгілейтін нормативтік актілермен реттелетін мемлекеттік қызмет;
* мақсаттарды, міндеттер мен қылмыстылықпен күрес қағидаттарын жүзеге асыруға бағытталған тәжірибелік мемлекеттік қызметтің ерекше түрі;
* қылмыстылықпен күрестің стратегиясы мен тактикасы туралы ғылыми теория.
Құқық саласына байланысты қылмыстық заңнама келесі бағыттарға бөлінеді:
* қылмыстық - құқықтық заңнама;
* қылмыстық - процессуалдық заңнама;
* қылмыстық - атқару заңнама;
* жедел - іздестіру саласын реттейтін заңнама;
* әкімшілік - құқықтық заңнама.
Қылмыстық заңнаманың екі негізгі мақсаттарын атауға болады:
стратегиялық мақсаттар - қоғамның нақты қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
тактикалық мақсаттар - қылмыстылықты тежеу және оны әлеуметтік тұрғыдан құптауға тұрарлық деңгейде болуын қамтамасыз ету.
Мемлекеттің қылмыстық заңнамасы тек қылмыспен күресуге бағытталмауы керек, сонымен қатар болашақта жасалынуы мүмкін қылмысты әрекеттерге тосқауыл қою үшін тиімді бағыттарды белгілеуі керек.
Саяси үрдістерге бір партия басшылық жасап, бағытын анықтаса, оның немен аяқталатынын тарихтан білеміз. Жалпы алғанда аталған авторлардың пікірін есепке ала отырып, қылмыстық саясатқа мынадай анықтама берейік.
Қазіргі Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы дегеніміз - мемлекеттің саяси, құқықтық, экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттегі қылмыстық қатынастар деңгейін төмендету, жолын кесуге, жаңа қылмыстарды алдын алуға бағытталған саяси мәні бар нормативтік-құқықтық актілер жүйесі болып табылады. Отандық мамандар қылмыстық саясат мәселесіне жеткілікті зерттеу жасамағандықтан Ресей мемлекетінің ғалымдарының көзқарасына сүйенуге тура келеді. Н.И. Загородников қылмыстық саясатқа келесідей түсінік берген: қылмыстық саясат - бұл әлеуметтік топтар, ұлттар, таптар арасындағы және де қоғам мен жеке тұлға арасындағы қатынастар, бұл қатынастар өз мазмұнын совет азаматтарының қылмыспен күресетін орган дар қызметіне қатысуымен толықтырады; сонымен қатар бұл анықтаманың мазмұнына мемлекет пен органдардың қызметі мен міндеттері, және де қоғам дық ұйымдардың халықпен жасалған мемлекет пен жеке адамдардың мүдде сін қорғауға бағытталған ұмтылысы жатады [32, 25 б.] деп көрсеткен. Қылмыс тық саясаттың осы анықтамасымен келісуге болады, бірақ анықтамада жаза мәселесі, жазамен қорқыту, жаза орнына қылмыскерге қолданылатын әкімшілік және қоғамдық әсер ету шаралары қылмыстық саясатты жүзеге асырудың бір ден-бір құралы екендігі көрсетілмегендігі қылмыстық саясаттың мәні жөнінде сенімсіз қорытынды жасауға ықпал етеді.
Қылмыстық заңнаманың анықтамасында жаза мәселесі көрсетілуі тиіс деген пікірмен келісуге болмайды. Өйткені жаза, жазамен қорқыту мәселесі қылмыстық құқықтың проблемасы екені рас. Ал қылмыстық заңнама тек жазаны тағайындау мәселесін қарастырумен шектелмейді және қылмыстық саясат өз маңызында жаза тағайындаумен қоса, қылмыстық құқықтық нормаларды жасау, қылмыстық нормативтік актілер мен қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіру жасау сияқты әрекеттерді қамтиды. Ал осы жағдайларды көрсете отырып, қылмыстық заңнаманың анықтамасын ықшам, түсінікті жасау мүмкін емес. Ал, қылмыспен күрес саласындағы қызметтің бағытын жаза тағайындау арқылы айқындау қылмыстық заңнаманың мәнін ашып көрсетеді.
Қылмыстық заңнаманың мәні тек жаза тағайындаумен шектелмейді, оның мәні - қоғамдағы қалыптасқан қылмыстық ахуалдың жай - күйін зерттеуге бағытталған саяси сипаттағы әрекеттер.
Қылмыстық заңнама өз маңыздылығы бойынша қылмыстық құқық cаласына қарағанда кең ауқымды, өйткені қылмыстық заңнамат қылмыспен күрестің қылмыстық құқықтық әдістері мен құралдарын белгілеп қана қоймай, сонымен қатар құқық бұзушылықты жою жөніндегі шараларға қатысты мәселелерді, және де өз маңызында әлеуметтік, ұйымдық, идеоло гиялық сипаттағы әрекеттерді қамтиды.
Қылмыстық саясат тиісті органдар мен ұйымдардың жаза қолданудың үш саласы бойынша жүзеге асыратын қызметінің негізгі бағыттарын айқындайды. Бұл әрекеттер келесідей сипатта: қылмысты тез және толық түрде ашу, айыптыларды залалсыздандыра отырып, заңды дұрыс қолдануды қамта масыз ету; жасалған қылмыстарды дұрыс саралау және мақсатты, әділ түрдегі жазаларды тағайындау; сотпен тағайындалған жазалардың орындалуы және жаза арқылы әсер етудің қалыпты қорытындыларын бекіту.
Қылмыстық саясаттың мәнін осылай түсіну қылмыстық құқықтық саясат, қылмыстық процесуалдық саясат, соттық саясат, еңбекпен түзеу саясаты терминдерін қолдануда құқыққа қайшылық тудырмайды. Менің ойымша бұлар қылмыстық саясаттың құрамдас бөліктері болып табылады, сонымен қатар, бұлардың әрқайсының пәні қылмыстық саясат пәнінің ажыра мас бөлігі болып табылады.
Жоғарыдағы көрсеткен қылмыстық саясаттың бөлігі болып табылатын соттық саясатты қылмыстық - процессуалдық саясатқа жатқыз атын авторлар бар. Қылмыстық процесуалдық саясат ретінде мемлекеттің құқық шығармашылық қызметінің негізгі бағыттары мен уәкілетті органдар дың қылмыстың себептері мен қылмысқа жол берген жағдайларды жоя отырып, социалистік заңдылықты қатаң сақтай отырып, жасайтын құқық қолданушылық қызметін түсіну керек. Бірақ, біздің мемлекетіміздің дербес тік құрылымын ескере отырып, бұл анықтаманың біздің қылмыстық саясат тың толық сипаттамасын бере алмайтындығын айта кету керек.
Қылмыстық саясаттың тар мағынасы секілді, соттық және еңбекпен түзеу саясаты да қылмысқа әсер етудің бірыңғай пәніне ие, бірақ та олардың әрқайсысы өзіне тән құралдарымен, әдістерімен, мүмкіндіктерімен заңда бекітілген біртұтас саясаттың жалпы қағидалары негізінде қылмыспен күрес саласынында қызмет етеді немесе бұл қылмыстық саясаттың кең мағынадағы түсінігін қалыптастырады. Қылмыстық саясаттың тар және кең мағынадағы түсініктерін беру қылмыстық саясаттың мәні мен маңызын тар және кең мағынада қабылдауға әкеліп соғады және де азаматтарға мемлекеттегі қылмыстық саясаттың бағытына дұрыс болжау жасауына мүмкіндік бермейді. Қылмыстық саясаттың астарында мемлекеттің сонымен қатар адам мен азамат тың мүдделері жатады, бұл мүдделердің толық қорғалуы қылмыстық саясаттың дұрыс ұйымдастырылуына тікелей байланысты. Ал, қылмыстық саясат қылмыскердің мүддесін көздей ме деген мәселе туындауы сөзсіз. Нақтырақ айтсақ Қазақстан Республикасының қылмыстық саясаты белгілі бір категория дағы қылмыс жасаған адамдардың мүддесін гуманистік тұрғыдан қорғайды. Бұл қорғау - мемлекетіміздің қылмыс жасаған адамдар дың заңда көрсетілген тобына рақымшылық жасаумен, қылмыстық заңдарға ізгілік сипатындағы өзгертулерді енгізуімен көрініс табуда. Әрине, Кеңес мемлекеті меншіктің түрлеріне қатысты заңдық қорғауда жаза белгілеудің деңгейін әртүрлі қалыптастырып,үлкен қателік жасағандығы белгілі. Қазақс тандық заңнаманың меншікке деген көзқарасты тең дәрежеде қалыптасты руы шағын кәсіпкерліктің қалыптасуына, сонымен қатар экономикамыз дың жаңа белеске көтерілуіне жағдай жасағандығын айта кету керек. Қылмыстық - құқықтық саясат - заң шығарушының қылмыстық заңдар мен оның негізгі институттарын заңдылық, әділдік пен ізгілік қағидаларына негіздел ген, қоғам мен азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауды жоғары деңгейде жүзеге асыра алатындай етіп, мақсатты түрде құруға бағытталған өнері [75, 39 б.].
Бұл жерде өнер мен міндетті қызметтің арасындағы айырмашылықты ескеру керек еді. Қылмыстық саясат - күштеу сипатындағы саясат, ал өнер еркін жағдайда ғана өз биігіне көтеріле алатындығын бәріміз білеміз. А.И. Коробеев, Усс А.В, Голик Ю.В, сынды ғалымдар қылмыстық саясатты қылмыстық, қылмыстық-процессуалдық, еңбекпен түзеу заңнамаларын құрып, сол сияқты қылмыстан сақтандырудың жолдарын жасап, басқа да шараларды жузеге асырудың негізгі бағыттары мен мақсаттарын, әсер ету құралдарын айқын дайтын басты бағыт ретінде қарастырады.
Мемлекетте қылмыстық саясат жүзеге асырылмаса, онда қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу құқығы жайлы сөз болуы мүмкін емес. Әртүрлі іске асқан әрекет сол әрекетті ойда қалыптастырудың жемісі болып табы лады. Сондықтан да жоғары да аталған авторлардың көзқарастарымен толы ғымен келісеміз. Бұл ойымды толықтыратын болсам, мемлекет өз мүддесін көздей отырып, саяси - әлеуметтік жағдайын есепке ала отырып,қылмыстық саясатты құрады және қылмыстық саясатты құру арқылы қылмыстық заң дарды қолдана отырып, мемлекеттегі қылмыстық қатынастарға әсер етеді. Бұл орайда қылмыстық заңнама қылмыстық саясатты жүзеге асырудың тікелей құралы болып отыр. Жоғарыда қылмыстық саясаттың маңызы қылмыстық құқықтан үлкен деген көзқарасқа өз қарсылығымызды білдірген мін. Осы жерде жоғарыдағы авторлардың қылмыстық саясатты басты желі ретінде ұсынған көзқарасына қосылуым менің пікірімді терістемейді, өйткені қылмыстық заңнамасыз қылмыстық саясаттың жүзеге аспайтындығын айта отырып, мәселені қылмыстық саясат па жоқ қылмыстық құқық па, қайсысы маңызды деген сұрақтан гөрі аталмыш ұғымдардың атқаратын функцияла рының айырмашылығына байланысты туындаған жағдайларға орайластырып қою керек.
Қылмыстық-атқару заңнамасы - мемлекеттің жаза орындау процесіне қатысып, мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың жазаны орындау саласындағы қызметіне бағыт беріп, аталған қызметтің нысаны мен мәнін және мақсатын айқындау нәтижесінде қлолданылатын нормативтік-құқықтық актілер жиынтығы. Бұл жерде мемлекет жаза орындау процесіне тікелей қатыспайды, сонымен қатар жоғарыдағы анықтаманың кемшілігі қылмыстық атқару мекемелерінің ролі мен қызметі көрсетілмеген.
Қылмыстық - атқару саясатын қылмыстық саясаттың бір бөлігі ретінде қарастыру керек, себебі жоғарыдағы көрсеткен саясат түрлері қылмыстық саясаттың құрамдас түрлері болып табылады. Осы көзқарастарды ескере келе, қылмыстық саясаттың мынадай анықтамасын беруге болады: Қылмыс тық саясат дегеніміз белгілі-бір әрекетті қылмыс ретінде саралаудан бастап, қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын қолдануды қоса алғанда, жаза тағайындап, оны орындау мен болашақта болатын қылмыстардың алдын алуға бағытталған, қылмыстық заңнамаларды жасау мен оны талқылаудан тұратын, мемлекеттік органдардың қатысуымен жүзеге асырылатын кешенді- процеду ралық процесс. Қылмыстық саясаттың дамуы - қоғамдағы демократиялық ахуалдың жай-күйімен тығыз байланысты.
Ескерту саясаты қылмыстық - соттық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады, кез - келген қылмыстық істің басталуы мен аяқталуы кезіндегі жаза тағайындау, не болмаса айыппұл өндіртіп алу, қылмыскер мен қылмыс тық процессте көмекші функцияны атқарған адамдар үшін моральдық және материалдық тұрғыдан әсер етеді және ескерту қызметін атқарады. Сондық тан да қылмыстық саясаттың бір бөлігі ретінде ескерту саясатын қарастыру дұрыс емес. Шын мәнінде ескерту саясаты қылмыстық саясаттың бір бөлігі емес, қылмыстық саясаттың құрамдас бөліктерінің (қылмыстық құқықтық, қылмыстық процессуалдық, қылмыстық атқару) жүзеге асыратын міндетті әрекетте рінің мәні болып табылады. Осы жерде ескерту саясатының субъекті лері мемлекет пен уәкілетті органдар болса, объектісі қылмыскер мен басқа да құқықтық құлықты қоғам мүшелерінің болашақтағы заңға сай әрекеттері мен мінез-құлықтары. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қылмыстың деңгейі 1993-96 жылдармен салыстырғанда көп төмендеді. Қылмыстық саясат тың қағидаларына қатысты қысқаша тоқталсақ. Қылмыстық саясатты түсіну бұл ең алдымен қағидаларды түсіну. Бұл жерде қылмыстық саясаттың жалпы қағидаларына тоқталудың аса қажеттілігі жоқ, ал арнаулы қағидала рын қарастырып, өту керек.
Қылмыстық заңнаманың арнаулы қағидалары:
а) қылмыспен күресте жоспарлылық және кешенділік;
б) мәжбүрлеу шараларын шектеу;
в) қылмыстың алдын-алу әрекеттерінің уақтылығы;
г) қылмыспен күрестің мақсаттылығы;
д) әр қылмыскерге дифференциалды қарау;
Ал, қылмыстық құқық пен қылмыстық процессуалдық құқық және қыл мыстық атқару құқығының қағидалары кезең-кезеңімен басымдық күшке ие болады. Мысалы: қылмыстық процесстің қылмыстық іс қозғау саты сында қылмыстық құқық қағидалары басымдыққа ие болып, шешуші роль атқарады. Ал, алдын - ала тергеу сатысы не болмаса басты сот талқылауын тағайындау сатысында қылмыстық үрдіс қағидалары басым күшке ие болады. Ал, қыл мыстық саясаттың арнаулы қағидалары қылмыс пен күресте жетекші сипатта болып, аталған материалдық және процес суалдық құқық салаларының қағидаларының дұрыс орындалуына септігін тигізеді. Жалпы алғанда қылмыс тық саясат қылмыспен күресуші материал дық және процессуалдық сипат тағы құқық салаларының нормаларын қолдану арқылы қылмыстық қатынас тарды реттеуші мемлекеттік- құқық тық нысан. Қылмыстық саясаттың жалпы саясатқа тән динамикалық, жеделділік, мобильдік қасиеттерге ие болуы - қылмыспен күрестің нәти желі болуының кепілі. Қоғамдық өзгерістер көшінен қалмау, сол сияқты жаңадан пайда болған қоғамға қауіпті әрекеттерге дер кезінде тосқауыл болатын құралдарды ойлап тауып, оны іске қосу- бұл қылмыстық саясатты жүзеге асырушы субъектілердің алдына қойылатын негізгі міндет. Қылмыстық саясат қылмыстық құқықпен, крими нологиямен, қылмыстық процессуалдық құқықпен тығыз байланысты. Қыл мыстық саясат түптеп келгенде мүдделердің қақтығысы болып табылады. Бұл мүдделер мемлекеттің және қоғамның криминализацияға ұшыраған адамда рының мүдделері және заңды құқықтары мен ерік - жігерлерінің ара - қатынасы. Тұрмыстың ауырлығы, жұмыссыздық әйелдерді қылмыс әлемінің беделділері мен наркобарондардың заңға қайшы әрекеттерін жүзеге асыру дың құралы болуға итермелеуде. Мемлекеттегі қалыптасқан ауыр қылмыстық ахуалды жөнге келтіру үшін мемлекет жасалған қылмысқа жаза тағайындау, қылмыстық, қылмыстық процессуалдық, қылмыстық атқару заңдарын жетілдіру бағытындағы жұмыстарды күшейтумен қатар, қылмыстың деңгейіне тікелей әсері бар әлеуметтік, экономикалық жағдай ларды жақсарту мақсатындағы шараларға басым көңіл бөлуі керек. Осыдан шығатын қоры тынды: мемлекеттің қылмыстық саясаты тек қылмыстық - құқықтық сипат тағы саяси әрекеттер қана емес; қылмыстық саясаттың негізінде әлеуметтік, экономикалық, тәрбиелік сипаттағы саяси мәні бар әрекеттер де жатады. Қазақстан Республикасы Ата заңымызға сәйкес президенттік басқару ныса нындағы біртұтас мемлекет.
Мемлекеттегі қылмыстық заңнаманың қолданылу деңгейі әр аумақтық-бөліністердің өз ерекшелігіне сай түрлі деңгейде жүзеге асырылуы мүм кін. Өзге мемлекеттермен шектескен облыстарда кедендік контрабанда, экономи калық қылмыстар жиі кездеседі. Сол себепті де облыстық құқық қорғау органдары белгілі-бір қылмыс түрлерін тергеуге машықтанып алады. Бұдан Қазақстан Республикасының әр облысының ерекшелігіне сай әртүрлі қыл мыстық саясат жүргізеді деген ой тумауы керек. Біздің қылмыстық заңнама мемлекеттік бітұтас мүддені көздей отырып қабылданады.
1.2 Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы қылмыстық саясатының ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының көп векторлы саясат түрін таңдап алғанды ғының дұрыстығы практикалық және теориялық тұрғыдан да дәлелденді. Бұлай айтуымызға себеп - мемлекет аумағында ұлтаралық негіздегі қақтығыс тардың болмауы, сыртқы саяси қатынастарда көп мемлекеттермен достық қарым - қатынастардың дамуы, ТМД мемлекеттерімен салыстырғанда даму мен тұрақтылықтың жоғары деңгейінің орын алуы. 130 - дан астам ұлтттар өкілдерінің тұратын мемлекетіміздің саясатты жүргізудің басқа түрін таңдап алуының ешбір тұрғыдан өзін - өзі ақтап алмайтындығы белгілі еді. Республика заңнамаларына зерттеу жасаған адам біздің көпшілік нормативтік актілеріміздің Ресей мемлекетінің заңнамаларына қарайланып жасалғанын көреді. Ал кейбір мәселелерде заң қабылдауда біздің басқа көрші мемлекет тердің алдын орап кететіндігімізді жоққа шығаруға болмайды. Мысалы: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң кешігіп қабылданса да мемлекеттегі бой бермей кеткен сыбайлас жемқорлықпен күресте бірталай нәтижеге жеткізгені ақиқат. Аталған заңның қолданылу аясы бірыңғай деңгейде болуы немесе осы заң қармағына шабақтардың ғана түсіп қалмай, ірі лауазым иелерін де қамтуы халықтың бұл күреске деген ықыласын өсіріп қана қоймай, көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік беретіндігін ескеру керек.
Маңызды мәселелердің қатарына жаңа Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасының қабылдануын жатқызуымыз керек [80, 13 б.]. Аталған тұжырымдамадағы көрсетілген мемлекеттік органдардың норма түзушілік тәжірбиесіндегі тар салалық, ведомстволық көзқарас жойылмаған дығы соның нәтижесінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары, адам құқықтары мен бостандықтарына, ұйымдардың заңды мүдделеріне қысым жасау оқиғалары кездесіп отырғандығы туралы деректер нені көрсетеді. Сонымен қатар, бұл жайттардың заңдарды заңға тәуелді актілерге алмасты руға әкеліп соғатындығын көрсететіндігі айтылып, осыған орай бағдарламада заң актілерін әзірлеу процесінде сілтемелік нормалар санын қатаң түрде азайту және де заңдарды тиісінше нақтылап ұсыну жолдары көрсетілген. Құқықтық мемлекетті құру мен жоғарыда аталған міндеттерді жүзеге асыру кезінде мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың басшылыққа алатын қағидаларының аталмыш бағдарламадан көрініс табуы көрсетілген міндет жүктелген субъектілерге міндеттерін орындау барысында тиімді құқықтық көмек болатындығын айта кету керек. Бұл көрсетілген қағидалар құқықтық саясатты жүзеге асыруға атсалысатын адамдардың барлық топта рына арналғандығын ескерте кету керек. Қағидалар маңызына заңдылық, нормативтік құқықтық актілердің, адам мен азамат құқықтарының сақталуы, ізгілік, адамның тұлға ретіндегі жоғарғы құндылығын қастерлеу сынды қағидаттары біздің қылмыс тық саясатымыздың жүзеге асырылуындағы дұрыстық пен маңыздылықты білдіреді.
Қылмыстық саясат - мемлекет жүзеге асыратын, халықтың құқықтары мен мүдделерін қорғауға, адам құқығының төрелігін орнатуға бағытталған үрдіс. Сонымен қатар, қылмыстық саясатты ізгілендіру және де жүзеге асыру барысында қылмыстарды топтастыру маңызды роль атқарып қана қоймай, ізгілендіру деңгейіне өлшем болады. Мысалы, рақымшылық актісі белгілі бір категориядағы қылмыс жасаған адамдарға шығарылады. Жаза мөлшері қылмысты топтастырудың негіз болып табылады.
Қылмыстық саясат адамның қылмыстық әрекеттерден зардап шекпеуін, зардап келген жағдайда залалдың орнының толтырылуын, сонымен қатар қылмыстардың алдын алуына бағытталған. Ал, бұл өз кезегінде адам құқықтары мен бостандықтарының сақталуына себепші болады. Қылмыстық саясатты жүзеге асыру барысында немесе жүргізілетін бағыттарды анықтау кезінде қылмыстық құқық пен қылмыстық үрдістің жалпыға белгілі заңдылық қағидасын сақтаудық маңызы зор.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру аясындағы Қазақстан Республика сының қылмыстық саясаты дербес мәнге ие болды. Ол жетекші Еуропа мемлекеттерінің революцияға дейінгі және Кеңестік қылмыстық саясаттың дағдылы әдістері мен қарама-қайшылықтарын, маңызды тұстарын ескерген, өзара қайшылықты, бәсекелес екі жүйелерге (социализм мен капитализмге) тән әдістері мен ерекшіліктері бар, үздіксіз дамудың келесі кезеңіндегі күрделі, мемлекеттік мүдделі әрекеттердің кешенді жиынтығы. Қазақстанның қылмыстық саясатының объективті көрінісін біз төмендегі ерекшіліктерді ұсынып келесідей етіп сипаттауға болады:
- қылмыстық саясаттың дамуы - әлеуметтік айқындылықтарға яғни, эконо мика және саясат, өндірістік және саяси қатынастардың дамуына тікелей байланысты;
- әлеуметтік жүйедегі Қазақыстанның қылмыстық саясаты - түрлі кезең қылмыстық саясатының құқықтық жалғасы болып табылғанмен, қоғам даму ының жаңа заңдылықтарымен құнарландырылған - қылмыстық саясаттың жаңа түрі;
- Қазақстанның қылмыстық саясатының дамуының негізгі бағыттары қоғам мүшелерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, мүдделерін қорғау жолындағы қызметтің үрдісінен көрініс табады. Бұл жерде теория мен тәжірбиенің қарама-қайшылығының тұстары даму үрдісінің бағыттарын тежеп отырғандығы жасырын емес;
- Қазақстанның қылмыстық саясатының ұлттық және өркениетті негіздері Қазақ билерінің кесімді шешімдері мен дала заңының ұлттық нұсқалары (Жеті жарғы т.б.) және де қылмыстық саясатты жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибенің жетілген нормалары;
- Қазақстан Республикасынының қылмыстық саясаты - әлеуметтік даму заңдылығына орай тұрақты, қатаң сипатқа ие емес, бірақ та оның дамуының тарихи кезеңдері - дөрекі материалдық нысаннан рухани нысанға қарай бағыт ала бастағанына назар аударуға болады.
Зерттеудің осы тұсынан қылмыстық саясаттың мазмұнын сипаттайтын объективті және субъективті факторлардың негізгілеріне қарастырайық.
Қылмыстық саясаттағы объективті және субъективті факторлар - бұл адам мәселесі, оның даму, мінез, қоршаған ортаға деген бейімділігі мен көз қарастары. Қылмыстық саясаттың негізі, оның жасалу жолдары- философия ның, әлеуметтанумен, идеологияның негізі - адам болмысынан бастау алады.
Республикадағы криминогенді жағдай ұзақ уақыт бойы күрделі болып, жасалған қылмыстар санының көрсеткіші жоғары болатын; оған статистикалық мәліметтер куә, өйткені ол жасалынатын қылмыстар саны ның тым көп екендігін және азаю тенденциясының жоқтығын көрсетеді.
Тіркелінетін қылмыстылықтың ішінде жалпыға бірдей сипаттағы қылмыстар кеңінен таралған деуге болады. Атап айтсақ, 1998 жылы тіркелген қылмыстар саны 142 100 құраса, 2016 жылы жасалған қылмыс тар саны 131 900 болды; осындайда ауыр және аса ауыр қылмыстар саны да өскен [4,12].
Бәрімізге белгілі, Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатының даму бағыттарын белгілейтін субъектілер: Президент, Үкімет. Қазақстан Республикасының Парламенті. Қылмыстық саясаттың теория лық және доктриналды аспектілерін зерттейтін субъектілер - ол ең бас тысы, ғылыми - зерттеу және білім беру мекемелері. Ал қылмыстық саясатты құқықты қолдану деңгейінде қолданатын субъектілер - құқық қорғау органдары. Қылмыстық саясатты жүзеге асырудағы басым ролін құқықтық статистиканың мәліметтері айқын көрсетеді. 2016 жылы елімізде 2015 жылмен салыстырғанда 57,1%-ға өскен, соның ішінде ауыр қылмыстар саны 14,0%-ға өскен. Қылмыстылық ұрлық (73,2%-ға), бұзақылық (97,9%-ға), алаяқтық (59,7%-ға), тонаулар (30,1%-ға) сынды қылмыстар бойынша өскен; олар соңғы жылдары жиі есепке алынбай келген.
Осындай қылмыстар жалпы тіркелген қылмыстылықтың 83% құрайды. Жалпы қылмыстылық құрамында аса ауыр қылмыстар саны 1,2% (2188), ауыр қылмыстар - 10,8% (19 962), - ауырлығы орташа қылмыстар - 80,0% (147 460), ауырлығы шамалы қылмыстар - 8,0% (142 808) құрайды.
Сонымен қатар, барлық тергеу толық аяқталған қылмыстық істермен салыстырғанда сотқа жіберілген қылмыстық істер көлемі жалпы төмендеп барады.
Айта кететін жәйт, оңалтылмайтын негіздемелер бойынша кейін тоқтатылған шамалы және орташа ауыр қылмыстар бойынша қылмыстық істер санының көбейтілу тенденциясы айқын көрінеді. Мысалы, орташа ауыр қылмыстар бойынша қозғалған қылмыстық істерден оңалтылмайтын негіздемелер бойынша 11 463 қылмыстық іс тоқтатылған. Аталған жайт ауырлығы шамалы және орташа ауыр қылмыстарды бейқылмыстандыруға қатысты мәселені қарастыру қажеттілігін растайды.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қабылданғаннан бастап кодекске өзгертулер мен толықтырулар 25 рет енгізіліпті және де тек 1 рет Қылмыстық кодекстен 106 Сабау және 154 Азаматқа ақпаратты беруден бас тарту деген екі бап алынған. Аталған өзгертулер Қылмыстық, Қылмыстық - процессуалды, Қылмыстық - атқару кодекстері мен Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекске қылмыстық істерді қарастыру рәсімдерін жеңілдету, қылмыстардың кейбір құрамдарын жеңілдету және әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтыру ларды енгізу туралы 2004 жылғы 9 желтоқсандағы ҚР Заңымен енгізілген.
Сонымен қатар, егер де ҚР ҚК қабылданғаннан кейін кодекстің Ерекше бөлімінде 298 бап бар болатын болса, бүгінгі күні қылмыстық кодекске сәйкес қарастырылатын қылмыстар сан 306 жетті, яғни қазіргі кезде қылмыстандырылу үрдісі ұлғая түсті деуге де болады. Әрине, ол қоғамның дамуымен қоса дамитын қажетті және пайдалы үрдіс, алайда Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында бекітіл ген ізгілендіру идеясын жоққа шығаруға рұқса етілмеуі тиіс[10,17].
Құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес енгізілген бейқыл мыстандыру саясаты Қазақстан Республикасының Конституциясындағы өзін өзін әлеуметтік әрі демократиялық мемлекет ретінде бекітуінің іс жүзіндегі аймағы болғандай. Өйткені 2011 жылы енгізілген өзгерістер біздің мемлекеті міздің басты мақсаты - адамды қорлап, абақтыға жабу емес, белгілі бір жағдайларда сотталушы өз кінәсін мойындап, мемлекетке, қоғамға, белгілі бір адамға келтірген зиянын өтеген кезде абақтыға қамауға алмай, тек айыппұл немесе бас бостандығын шектеу сынды жазаларды қолданып, барынша адамның түзетілуіне ықпал ету. Сонымен қатар, осы шара адамдарға сенім несиесі ретінде берілетіндігін әкімшілік преюдиция институтының енгізілуі арқылы да байқауға болады. Атап айтатын болсақ, егер де абақтыға қамауға алмай, адамға тек келтерілген шығынды өтеу мүмкіндігі берілген кезде дәл сол адам бір жылдың ішінде тағы да бір рет қылмыс жасаса - мемлекет сол кезде оны қамауға алады, яғни ол адамға рақымшылық шаралар оң әсер етпейтіндігінің белгісі [23,15].
2013 жылы Қазақстанның жалпы мемлекет халқының абақтыда отырғандары санының рейтингісі бойынша әлемде 2001 жылдағыдай 3-ші емес, 25-ші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz