Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасыныңкөпвекторлылығының тұжырымдамалық негізін айқындау
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Қазақстан Рспубликасының халықаралық қатынастардағы көпвекторлық бағыты
7
1.1
Қазақстан Республикасының көпвекторлық бағытының теориялық және практикалық негізі
7
1.2
Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасының көпвекторлылығының тұжырымдамалық негізі
15
2
Қазақстан мен Қытайдың екіжақты қарым-қатынас бағыттары
31
2.1
Қазақстан-Қытай стратегиялық әріптестігінің орнауы мен қазіргі жағдайы
31
2.2
Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының арасындағы энергетика саласындағы және сауда-экономикалық ынтымақтастық
39
2.3
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының шеңберінде дамып отырған қауіпсіздік саласындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы
52
Қортынды
59
Әдебиеттер тізімі
65
Қосымша А
Қосымша Б
Қосымша В
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы 20 ғасырдың соңғы мезгіліндегі ең ірі уақиғаның бірі болып, жалпы халықаралық саяси жағдайдың өзгеруіне әкеліп соқты. Бұрынғы Кеңес Одағының үлкен шаңырағынан бөлініп жаңа отау көтерген дербес елдердің бірнешеуі Қытай Халық Республикасымен (ары қарай - ҚХР, Қытай) кршілес. Олардың ішінде Қытай үшін ең маңызды көршісі болып отырғаны - қазақ елі.
Қазақсан Республикасы (ары қарай - Қазақстан, ҚР) Еуропа мен Азияның тоғысқан жерінде болып, оның дербес болуы Еуроазия құрлығының геосаяси жағдайының өзгеруін туындатты. Егемен Қазақстанның сыртқы стратегиялық бағыты, Қытаймен қандай қатынас орнату жөніндегі көзқарасы, Қытай үшін өте маңызды болып есепеледі. Сонымен бірге, Қытайдың да аталмыш істерге деген көзқарасы Қазақстан үшін де маңызды. Қытай мен Қазақстан қатынасы екі жақ үшін ғана маңызды болып қалмай, осы аймақтағы елдерге, тіпті бүкіл әлем қауымдастығына да тигізетін әсері өте зор болып отыр.
Қытай мен Қазақстан арасындағы тарихи байланыстар тарихы сонау көне замандар қойнауынан бастау алатыны баршамызға мәлім. Тағдыр екі елдің халықтарының маңдайына қатарласа өмір сүріп, көршілік байланыста болуды жазған.
Қытай мен Қазақстан мемлекеттері арасындағы дипломатиялық қатынас орнағаннан кейінгі, жиырма сегіз жылдан астам уақыттан бері дамып келе жатқан ынтымақтастық байланыстардың тәжірибесі, екі ел үшін, жан-жақты тату көршілік және достық қатынастың орасанзор және ұзақ мерзімдік маңызын айқындап беруде.
Қытай-Қазақстан екі ел халқының ұзақ тарихи достық қатынасы бар. Әлемге әйгілі Жібек жолы екі ел халқының қоян-қолтық қатынасын жалғап келді. Реформа жүргізіп экономиканы дамыту - Қытайдың қазіргі алға қойып отырған басты міндеті. Бұл міндетті орындау үшін бейбіт тұрақты халықаралық орта қажет. Сол үшін Қазақстан мен бейбіт және тепе-тең тұру, бес принциптің негізінде қарым-қатынас дамыту Қытай сыртқы саясатының басты бір құралы. Қытай Қазақстанмен қатынасын дамытуға ерекше назар аударып, оны сыртқы қатынастарындағы ең басты орынның біріне қойып отыр. Қазақстан мен достық қатынасты жақсарту Қытайдың батыс, солтүсік аймақарындағы тыныштық пен осы аймақтың экономикасын дамытуға септігін тигізетіні белгілі.
Қытаймен ынтымақтасықты жақсартудың Қазақстан үшін де маңызы зор. Қазақстан ашық теңізге төтелей шыға алмайын құрлықтық ел болғандықтан, Қытай Қазақстанның әлемге шығудағы үлкен бір есігі болып табылады. Сонымен бірге Қытай-Қазақстан мемлекеттерінің өзара экономикалық, мәдени, информациялық ынтымақтастығының орнатудың екі жаққа да қомақты пайдасы бар.
Ежелгі Жібек жолын қайталай жаңғыртып оны осы заман жобасына сай етіп қолдану Қытай-Қазақстан халықтарының болашағы мен осы аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылық үшін қосатын үлесі зор болып қала бермек. Қытай елбасшылары Қазақстанмен қарым-қатынасына баса мән беріп келеді.
Тәуелсіздікке қол жеткізген бетте-ақ, әлемдегі алып елдердің бірі көрші жатқан Қытай Халы Республикасымен мемлекетаралық достық қатынастарды орнату егеменді Қазақстанның сыртқы саясатындағы кезек күттірмес міндеттердің бірі болды. ҚХР-мен арадағы шекара мыңдаған шақырымға созылып жатыр. Мемлекеттік шекараны бөлісу процессі де уақытынды әрі сәтті аяқталды.
Бұл елдің миллиардтан астам халқы, үлкен экономикалық мүмкіндігі, оның экономикасының тұрақты дамуы, екі елдің шекаралас аудандарындағы тұрғындардың этникалық жақындығы осының бәрі және басқа көптеген факторлар Қазақсанның сыртқы саясатындағы негізгі басым бағыттардың бірі ретінде Қазақстан-Қытай қатынастарын бөліп крсетуге объективті алғы шарттар жасайды.
ҚХР үкіметінің Қазақсанға берген кепілдіктері республиканың қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Қазақстан КСРО құрамында болған тоталитарлық кезеңде, әсіресе, 60-70 жылдары Қытаймен арадағы қатынастар те шиеленісіп кеткен болатын. ҚХР-мен саяси және экономикалық салаларда тең дәрежедегі достық қатынастарды орнату тарихы республика басшылығының мүдделеріне жауап береді, әрі олардың үлкен болашағы бар, сондықтан бұл маңызды мәселені саяси-тарихи тұрғыдан талдау, алғашқы тәжірибелерді қорыту және сол негізінде болашақты бағамдау өте өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу ахуалы.Осы дипломдық жұмыстың тарихнамалық, тұжырымдық, практикалық негізін әр түрлі зерттеулер менмерзімді басылымдар құрайды. Тарихнамалық мәліметтер негізінен Елбасы, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президетінің "Ғасырлар тоғысында",Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы [1] еңбектерін саралау жолымен алынды. Әлеуметтік саясат және соның ішінде елдің көршілес елдермен экономикалық қатынастары жайлы мәліметтерге Елбасының Қазақстан Республикасының халқына 2003, 2005, 2014 жылдардағы жолдауларын және де Қазақстан - 2050 стратегиясын талдау арқылы қол жеткізілді.
Тәуелсіздік алған соң сыртқы саясат пен дипломатиялық қатынастардың жүргізілуі және Қазақстанның Қытай Халық Республикасы басшылығымен өткізген келіссөздері мен кездесулері жайлы мәлімет тәжірибелі дипломат және қазіргі Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың Беласу. Дипломатиялық очерктер және Нұр мен көлеңке деген еңбектерінде толықтай сипатталған [2].
Қазақстанның сыртқы саясатының көпвекторлылығын сипаттау үшін Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2014 - 2020 жылдарға арналған тұжырымдамасы қарастырылды [3]. Сонымен қатар Қытай мен ШЫҰ-ның шеңберңнде қабылданған екі жақты және көпжақты бірнеше келісімдер талданды.
К.Л. Сыроежкин Китай в Центральной Азии: от торговли стратегическому партнерству деген мақаласы Қытайдың геосаясатының мәнін экономика, сауда, қауіпсіздік тұрғысынан ашады [3].
Жұмысты жазуда К.Л. Сыроежкиннің Проблемы Современного Китая и безопасность в Центральной Азии атты кітабы өте құнды болды. Бұл зерттеуінде автор қазіргі Қытайдың өзекті мәселерін ашып көрсете алған. Қазіргі кездегі Қытайдың өзінің батыс аймағына аса көңіл аударып жатқаны туралы жазады, бұл аймақ шығысқа қарағанда экономикалық әлеуметтік жағынан өте төмен болғандықтан, Қытай Шыңжаң-Ұйғыр Автономиялық Республикасын (ары қарай - ШҰАР) дамыту туралы үлкен концепция қабылдады. Осы концепцияны дамытуда Қазақстанның рөлін автор өте дұрыс көрсеткен. Қазақстаннан келетін энергоресурстардың көп бөлігі осы аймақты дамыту мақсатында жұмсалынады.
Қытай мен Қазақстанның стратегиялық қатынастары сан қырынан сипатталған және талданған О. Бейсенбаевтың аналитикалық мақалалары екі ел арасындағы қарым-қатынастың бүгінгі таңдағы ахуалы жайлы құнды мағұлмат береді.
Жұмысты жазуда қолданылған мерзімдік басылымдардан Егемен Қазақстангазетін атап өтуге болады. Ең алдымен, Қытай мен Қазақстанның Сыртқы істер министрліктерінің ресми сайттарына екіжақты құжаттар мен келісімдердің мазмұнв мен шарттарына назар аудару керектігін айтуға болады. Ғаламтордағы негізгі қайнар көздерден Қазақстан - 2050 (strategy2050.kz) және Қазақстан тарихы сайттарын да атауға (e-history.kz) болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының көпветорлы сыртқы саясатындағы Қытай Халық Республикасына берілген орынды анықтап, бүгінгі күн тұрғысынан баға беру.
Осы мақсаттты орындауға байланысты автор өз алдына бірнешеміндеттер қойды:
1. Қазақстан Республикасының көпвекторлық сыртқы саясатының теориялық және практикалық негізін зерттеу;
2. Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасыныңкөпвекторлылығының тұжырымдамалық негізін айқындау;
3. Қазақстан-Қытай стратегиялық әріптестігінің орнауы мен қазіргі жағдайын қарастыру;
4. Қазақстқатынатан мен Қытай Халық Республикасының арасындағы энергетика саласындағы және сауда-экономикалық ынтымақтастық барысын талдау;
5. Шанхай Ынтымақтастығы Ұйымы шеңбңрідегі қауіпсіздік саласындағы Қытай-Қазақстан ынтымақтастығын саралау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Дипломдық жұмыстабірінші теориялық бөлімінде Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының көпвекторлық сипатын көрсететін ғалымдар мен саясаткерлер пікірлері талданылады.Сонымен қоса,екінші бөлімде Қытай мен Қазақстан араснындағы стратегиялық ынтымақтастық пен одан туындайтын энергетикалық, экономикалық серіктестік және аймақтық ұйым шеңберіндегі қауіпсіздік бойынша қатынастары бір жүйеге келтіріліп, талданды. Халықаралық қатынастар саласында,осы тақырыпта қазақ тілінде жазылған зерттеулермен салыстырғанда дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы - белгілі мәліметтермен бірге жаңа мәліметтерге және қайнар көздерге негізделуі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысынжазу кезінде пайдаланылған материалдарды және әдебиеттер тізіміндегі оқулықтар мен мақалалардыхалықаралық қатынастар мамандығының студенттері өзіндікжұмыстарына дайындық кездерінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу объектісі.Диплом жұмысының зерттелу нысаны болып Қазақстанның сыртқы саясатының доктринасы мен сыртқы саясаттағы Қытайдың алатын орны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі. Негізгі әдістеріне әрине екіел болғандықтан олардың саяси және экономикалық деңгейлерінсаралағандықтан салыстыру әдісі жүргізілді. Ондағы кейбір деректердіңҚазақстан Республикасына да тигізген әсерін зерттеу. Халықаралыққатынастарға байланысты әдебиеттердің барлығы дерлік орыс тіліндеболғандықтан автор аударма жұмысымен де айналысты. Ондағыматериалдарды негіздей отыра іріктеу жұмысын жасады. Қытай мен Қазақстан халықаралық қатынастағы байланысы болғандықтан олардың арасындағытарихи дамуында қарастыру қажет болды, соған байланысты талдау жасау керек болғандықтан онда әрине математикалық әдіс тәсілде қолданылды.
1 Қазақстан Рспубликасының халықаралық қатынастардағы көпвекторлық бағыты
1.1 Қазақстан Республикасының көпвекторлық бағытының теориялық және практикалық негізі
1991 жылы 2 желтоқсандағы президенттік сайлау қорытындыларына байланысты өткізген баспасөз конференциясында Президент Н. Назарбаев Қазақстан Еуропа мен Азияны жалғастыратын көпір болуы керек. Әлемнің барлық мемлекеттерімен экономикалық және саяси байланыстарды қамтамасыз ететін көпвекторлық сыртқы саясатты таңдайды - деп көрсетті. Президент өзінің Қазақстанның Егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты 1992 жылғы еңбегінде Қазақстан жаңа халықаралық ортаға тап болды. Оның сыртқы саясатының бағыты ұлттық-мемлекеттік мүдделерге сәйкес өзіндік логикамен дами бастады. Сонымен қатар, Қазақстанның сыртқы саясаты жалпыадамзаттық қуатқа ие. Ол халықтардың әлемдік қауымдастықтан өз орнын таба білгенін жақтайды, - деп ескертті. Осыған орай, Қазақстан Республикасы өзінің сыртқы саясатында көпвекторлық принципін ұстауда.Қазақстан өзінің сыртқы саясатында әлемдік тартылыс күштерінің орналасуын есептеуге ұмтылды. Қазіргі жаһандық қатынастардағы көпполярлық саланы басшылыққа алды. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан өзінің сыртқы саясатында Қытайдың, Жапонияның, Ресейдің, Үндістанның, Еуроодақтың күшейе түсуін басшылыққа алды. Қазақстан геосаяси аренада шынайы ойыншыға айналуды мақсат тұтты және осы дәрежеге ол біртіндеп көтеріліп келеді. Ел түрлі алпауыт державалар арасында әртүрлі қарым-қатынастар жүргізіп, өз мақсат-міндеттерін шешуде біршама табыстарға қол жеткізуде [4].
1992 жылы Қазақстан Солтүстік атлантикалық әріптестік Кеңесіне мүше болды. Бұл ұйым 1997 жылдан бастап Еуроатлантикалық әріптестік ұйымына айналды. НАТО ұйымы бұрынғы Кеңес Одағы құрамынан шыққан тәуелсіз мемлекеттермен және Шығыс Еуропа мемлекеттерімен бірлесіп Бейбітшілік жолындағы әріптестік бағдарламасын жүзеге асырды. Ондағы мақсат, осы ел - дермен бірлесіп, аймақтық әскери қақтығыстардың алдын алу, терроризмге қарсы ортақ іс-қимылдарды үйлестіру болды. Қазақстанның қарулы күштері АҚШ пен НАТО-ның алдыңғы қатарлы әскерилерінен соғыс техникасы мен тактикасын меңгеруді үйренді. Бірлескен жаттығулар өткізу жыл сайынғы дәс - түрге айналды. НАТО-мен әріптестік Қазақстанның қауіпсіздігін нығайтуға өз ықпалын тигізді.
Қазақстан шетелдермен екі жақты қатынастар орнатуда белсенді шаралар жүргізді. Соның нәтижесінде 1993 жылы Қазақстан Республикасын егеменді ел ретінде 111 мемлекет танып, олардың 92-мен дипломатиялық қатынастар орнатылды. 2010 жылы Қазақстанмен 120-дан астам мемлекеттер дипломатиялық қатынастар жасады. Екі жақты және көпжақты сыртқы қатынастар 2009 жылы Президент Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының сыртқы саясат концепциясы негізінде жүзеге асырылуда. Бұл Концепцияда қазіргі халықаралық қатынастардың негізгі даму бағыттары анықталып, дипломатиялық қызметтің міндеттері көрсетілді. Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі мақсаты елдің ұлттық мүддесін қорғау екендігі ескертілді.
Қазақстанның әлемдік қауымдастықтағы беделі, оның ядролық қарусыз ел ретіндегі статусына байланысты өсе түсті. Әлемде қуаты жағынан 4 орын алатын ядролық қаруларды Қазақстан АҚШ пен Ресейдің көмегімен 1995 жылдың 26 мамырында толық демонтаждап бітті. Қазақстан стратегиялық шабуыл қаруларын қыстарту, ядролық қаруларды таратпау, ядролық сынақтарға тыйым салу туралы жалпыға бірдей келісім-шарттарға қол қойды. Қазақстан нақты шаралары арқылы әлем мемлекеттерін ядролық қауіпті жоюға шақырды.
Қазақстанның әлем мемлекеттері арасында бірінші болып қуатты Семей ядролық полигонын жауып, ядролық қарудан өз еркімен бас тартуы арқылы өз ұстанымының айқын екенін көрсетті. Ол - ядролық қарусыз әлем құру. Қазақ - станның осындай саясатының үлгісін Ұлыбританияның Стэнфорд университетінің Ядролық қатерді қысқарту жөніндегі бастама қоры аса жоғары бағалады. 2011 жылы Лондонда болған Гувер институтының Тежеу: өткені және келешегі атты халықаралық конференцияда ядролық қаруы мен қондырғылары бар 13 дамыған мемлекеттің ірі мамандары әлемнің барлық қайраткерлеріне Қазақстанның нақты бейбітшілікті қорғау тәжірибесіне үңілуі керектігін атап көрсетті. Қазақстан күшке емес, қажеттілікке негізделген жаһандық ұсыныстар жасауда. Семей полигонының 1989 жылы 29 тамызда жабылуы күнін БҰҰ Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы күрес күні деп жариялады. Қазақстан атом қуатын тек қана бейбіт мақсаттарға, қуат көзі ретінде пайдалану туралы ұсыныстар айтты. Соның бірі Ядролық отынның халықаралық банкін жасау. Ондағы мақсат төмен байытылған уранның кепілді қорын жасау арқылы атом электрстанцияларын салатын мемлекеттерге атом реакторлары қондырғыларын құру.
Өткен уақыт ішінде Қазақстан Республикасын дүние жүзінің 180-нен астам мемлекеті таныды. Қазақстан 120-дан астам елмен дипломатиялық қатынастар орнатты. Шет елдерде 40-тан астам дипломатиялық және консулдық өкілдіктер ашылды. Ал Алматы мен Нұр-Сұлтанда 50-ден астам шетелдік елшілік пен миссия, халықаралық және ұлтаралық ұйымдардың ондаған өкілдігі жұмыс істейді. Қазақстан өзінің сыртқы саясатында ең жақын және ірі көрші мемлекеттер - солтүстікте Ресеймен, ал шығыста Қытаймен тығыз қарым-қатынас орнатуға ерекше назар аударып келеді. Қазақстан мен Ресей арасында 1992 ж. 25 мамырдағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа қол қоюдың зор тарихи маңызы бар. Екі халықтың достығы мен ынтымақтастығын нығайтуда 1996 ж. 27-ші сәуірде Ресей Федерациясының Президенті Б. Ельцин мен Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Алматыда кездесіп, Қазақстан мен Ресей бірлескен Декларациясына қол қоюының маңызы өте зор болды. Онда Қазақстан мен Ресейде жүргізіліп жатқан демократиялық қайта құрулар мен саяси-экономикалық реформалардың екі ел халықтарының болашағы үшін үлкен мәні бар екендігі атап көрсетілді. Ресей мен Қазақстан арасында ынтымақтастықтың одан әрі дамуында 1998 ж. 6-шілдеде Мәскеуде қол қойылған мәңгілік достық пен ынтымақтастық туралы Декларация маңызды рөл атқарды. Оның негізінде екі мемлекет арасындағы қаржылық өзара келіспеушіліктерді реттеу және Байқоңыр космодромын бірлесіп пайдалану мәселелері шешілді. 2000 ж. 25 қаңтарында Қазақстан Елбасы Н.Ә. Назарбаев пен Ресей Президенті В. Путиннің кездесуі болды. Онда екі жақты қарым-қатынасты одан әрі жетілдіре түсуге жете мән берілді. Ал 2002 ж. желтоқсанда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Мәскеуге ресми сапары барысында екі ел арасында қалыптасқан достық байланыстарды барынша тереңдетуге күш салынатыны баса айтылды. Сондай-ақ, аймақтық және халықаралық көкейкесті проблемалар төңірегінде жан-жақты пікір алмасылды. Екі жақты деңгейдегі, ТМД, ЕурАзЭқ, ШЫҰ шеңберлеріндегі ынтымақтастық қарым-қатынастар аймақтағы елдер қауіпсіздігінің, интеграциялануының басты кепілі болып табылатыны атап көрсетілді. 2003 жыл Ресей Федерациясындағы( ары қарай - Ресей)Қазақстан жылы, 2004 жыл Қазақстандағы Ресей жылы ретінде мемлекеттік деңгейде аталып өтті. 2004 жылы екі мемлекет арасындағы тауар айналымы 7 млрд. долларға жетті, мұның өзі 2003 жылғы сондай көрсеткіштен 40% дерлік көп. 2005 жылдың басында Қазақстанда тұтастай жарғылық қоры 250 миллион АҚШ долларынан асатын, Ресеймен бірлескен 1100 кәсіпорын болды [5]. Тәуелсіздік жылдары оңтүстік-шығыстағы үлкен көрші мемлекет - Қытай Халық Республикасымен тату көршілік және достық қатынастар орнатуда едәуір табыстарға қол жетті. 1990 ж. Қазақстан мен Қытайдың темір жол арқылы өзара байланысы іске асты, сөйтіп, біздің республика Тынық мұхит жағалауына ең қысқа жолмен шығу мүмкіндігіне ие болды. Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының дамуы өте жоғары қарқын ала бастады. Қазақстан Республикасы Президентінің Қытай Халық Республикасына 1992 ж. тамызда барған алғашқы сапарынан бастап, барлық байланыс жолдарын ашудың сәті түсті. Екі елдің арасында сауда соңғы жылдары ондаған есе өсті. 1997 ж. 25 қыркүйекте Алматыда өткен Қазақстан және Қытай делегациялары арасындағы келіссөз барысында Батыс Қазақстан мен Батыс Қытайды жалғастыратын мұнай құбырына шығыстағы көршіміз тарапынан 9,5 млрд. доллар жұмсалатыны жөніндегі шартқа қол қойылды. Мұның өзі саяси-экономикалық байланысты нығайтуға, шекара маңында тыныштық пен бейбіт өмірді сақтауға кепілдік берді. 1998-1999 жж. белсенді дипломатиялық әрекеттер арқылы Қытай мен Қазақстан арасында тағы да жаңа маңызды уағдаластықтарға қол жетті. Ең алдымен шекараны нақтылау негізінен аяқталды. Қытаймен арадағы шекараны айқындап белгілеу Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қосымша кепілдіктер берілгенін білдірді. Қазақстан Президентінің Қытай мемлекетіне 2002 ж. желтоқсан айында жасаған сапары екі ел арасындағы ынтымақтастықтың жаңа кезеңін айқындады. Екі мемлекет басшыларының кездесуі барысында 5 құжатқа қол қойылды. Оның ең маңыздысы "Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы тату көршілік, достық және ынтымақтастық туралы шарт" болып табылады [6]. Сондай-ақ, бұдан басқа екі ел деңгейінде халықаралық ланкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күресте ынтымақтастық жөнінде, екі мемлекет арасындағы қауіпті әскери әрекетті болдырмау туралы және т.б. құжаттарға қол қойылды. Екі арадағы сауда-экономикалық байланыстар жылдан-жылға артып, 2004 жылы оның көлемі 3 млрд. АҚШ долларынан асты. Жалпы соңғы жылдары ҚХР басшыларымен өзара кездесу, келіссөздер жүргізу біздің елдің сыртқы саясатындағы тұрақты құбылысқа айналды. Қазақстанның сыртқы саясатында АҚШ-пен қарым-қатынасының маңызы өте зор. АҚШ Қазақстан Республикасын тәуелсіз мемлекет ретінде таныған 1991 ж. 25 желтоқсаннан бастап, екі мемлекет арасында елші дәрежесіндегі толыққанды дипломатиялық қатынастар орнады. 1991 ж. желтоқсанында Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкер Алматыға келіп, Н.Ә.Назарбаев және басқа да ресми адамдармен келіссөздер жүргізді. 1992 ж. көкек айында Қазақстанға Еуропадағы қауіпсіздік және қарым-қатынастар жөніндегі АҚШ Конгресі комиссиясының делегациясы келді. Сол жылғы мамырда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Америка Құрама Штаттарына алғашқы сапармен барды. Осы сапардың барысында: "Сауда қатынастары жөніндегі келісім", "Қаржы салымдарын өзара қорғау жөніндегі шарт", "Қазақстан Республикасы және АҚШ үкіметтері арасындағы өзара түсіністік жөніндегі меморандум", "Қос қабат салық салуды болдырмау жөніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен мәлімдемелерге" қол қойылды. Сөйтіп, екі жақты қарым-қатынастардың шарттық-құқылық негіздері қаланды. Осыдан кейінгі жылдары Қазақстан мен АҚШ қарым-қатынастары серпінді түрде дамып келеді. Қазіргі кезде АҚШ Қазақстан экономикасының аса ірі инвесторы болып отыр. Вашингтон Қазақстанға Орталық Азиядағы тұрақтылық пен қауіпсіздік тұғыры, өзінің осы аймақтағы басты серіктесі ретінде қарайды. 1999 ж. желтоқсан айында Қазақстан Президенті Н.Назарбаев АҚШ-қа тағы да бес күндік сапар жасап, екі ел арасындағы байланысқа жаңа жол ашты. Екі мемлекет арасындағы келісім барысында ХХІ ғ. басындағы басымдық беретін басты бағыттары айқындалды. Біздің мемлекетіміздің тәуелсіздігіне он жыл толуына орай жіберген құттықтау хатында АҚШ Президенті Дж. Буш Қазақстан Халықаралық қоғамдастық үшін аймақтағы тұрақсыздық пен жанжалдарға қарсы шешуші рөл атқаратынын қуаттады. 2001 жылы желтоқсанда Президент Н.Ә.Назарбаевтың АҚШ-қа ресми сапары барысында "Жаңа Қазақстан-Америка қатынастары туралы" бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. Сонымен қатар, Қазақстан үшін Түркия, Пәкістан, Үндістан, Иран мемлекеттерімен, сондай-ақ Азияның Жапония, Оңтүстік Корея сияқты және басқа елдерімен ынтымақтастықтың да мәні өте зор. Қазақстанға ортақ шекарасы, қалыптасқан шаруашылық, тарихи және мәдени-этникалық байланыстары бар Орта Азиядағы - Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан мемлекеттерімен тығыз қарым-қатынас жасау өте маңызды. Осы бағытта 1994 жылы Орталық Азия экономикалық қауымдастығы құрылды. Оған Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан кейіннен 1998 ж. 4-ші мемлекет Тәжікстан қосылды. Осы елдер арасындағы жасалған Шартқа сәйкес Мемлекетаралық кеңес пен оның негізгі институттары - Премьер-министрлер кеңесі және олардың тұрақты органы - Атқару комитеті құрылды. Ортақ экономикалық кеңістік туралы шартқа қол қойылғаннан кейінгі жылдар ішінде көп жақты ынтымақтастықтың маңызды бағыттары, көкейкесті халықаралық күрделі мәселелер және республикалардың экономикалық интеграциясы бойынша 200-ден астам құжаттар қабылданды. Солардың ішіндегі ең маңыздысы - Орталық Азия экономикалық қауымдастығының 2005 жылға дейінгі интеграциялық даму стратегиясы. 2002 жылдың ақпан айынан бастап Орталық Азия экономикалық қауымдастығы жаңа келісілген құжат негізінде "Орталық Азия ынтымақтастығы" болып қайта құрылды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты көңіл аударып отырған мәселелердің бірі - елдің шекаралық қауіпсіздігін сақтау. Бізбен солтүстікте бірнеше мың шақырым шекараласатын Ресеймен, оңтүстік-шығыста Қытаймен шекараны тұрақтандырып бекіту өте қажет іс еді. Шекара - мемлекеттік егемендіктің басты белгілерінің бірі. Сондықтан бұл маңызды саяси проблема Ресей мен Қазақстан үкіметтері арасындағы кездесулерде әлденеше рет әңгіме арқауы болды. Осының нәтижесінде екі ел арасында 1992 ж. 15 мамырда ұжымдық қауіпсіздік туралы шартқа және 1999 ж. 28 наурызда Қазақстан мен Ресей арасындағы Әскери ынтымақтастық туралы шартқа қол қойылды. Бұл шарттар бойынша Қазақстан мен Ресей әрі қарай да аймақтық қауіпсіздікті бірлесіп нығайту және қорғаныс саласындағы ынтымақтастықты дамыту, сөйтіп сыртқы саясат саласында өзара бірлесіп әрекет ету көзделген. Ресей мен Қазақстан арасындағы қауіпсіздік және сыртқы саясат мәселесі екі ел арасындағы 1998 жылы шілдеде қабылданған "Мәңгі достық және одақтастық туралы декларацияда", сондай-ақ, экономикалық ынтымақтастық туралы алдағы 10 жылға (1998-2007 жж.) арналған экономикалық бағдарламада өзінің даму көрінісін тапты. Осы келісімдер негізінде Қазақстан-Ресей шекара белдеулерінде делимитациялау шаралары жүргізіле бастады. Ал 2000 жылы қаңтарда Мәскеуде өткен екі мемлекет басшыларының кездесуінде басты үш бағыт туралы келісім жасалды. Біріншісі - екі ел саясатындағы қарым-қатынастың сабақтастығы. Екіншісі - қауіпсіздік мәселесіндегі ынтымақтастық. Үшіншісі - шекараны нақтылау мәселесі. Қазақстанның көрші мемлекеттермен шекарасының жалпы ұзындығы 15 мыңға жуық шақырымды құрайды. Соның ішінде Қазақстанның Қырғыз Республикасымен мемлекеттік шекарасы шамамен 1050 шақырым, Ресей Федерациясымен - 7,5 мыңнан астам шақырым, Туркменстанмен - 400 шақырым, Өзбекстанмен - 1660 шақырым. Ресеймен шекараны делимитациялау мәселесі 1998 жылғы 6 шілдеде екі ел басшыларының бірлескен мәлімдемесінен және сол жылғы 12 желтоқсандағы мемлекеттік шекараны делимитациялау жөніндегі хаттамадан басталды. Алты жыл аралығындағы құжаттарды әзірлеумен тыңғылықты айналысқан сарапшылар шекаралық сызықтың барлық нүктелері бойынша ортақ келісімге келді. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев пен Ресей президенті В.Путин 2005 жылғы 18 қаңтарда Қазақстан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы шартқа қол қойды. Шын мәнінде, тарихи деп бағалауға болатын осы құжат бойынша екі ел үшін де айрықша маңызы бар шекара мәселесі халықаралық нормаларға сәйкес шешімін тапты. Елбасы атап өткендей, "қадым замандардан қазақ-орыс елдері арасында шекара бірінші рет заңды түрде тартылып отыр". Әлемдегі жерүстілік ең ұзын саналатын, жалпы аралығы 7591 шақырымды құрайтын бұл шекара сызықтары белгіленіп және мойындалып, екі мемлекет арасындағы мызғымас достықтың сенімді кепілі ретінде бағаланды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қытаймен арадағы шекараны заңдастыруға кірісті. Өзара түсіністік пен мүдделілік бұрын-соңды болмаған табысқа қол жеткізді. 1994 жылдың сәуір айында Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен ҚХР Премьер-министрі Ли Пэн екі ел арасындағы шекара сызығын заңдастырып, белгілеу (делимитация) жөніндегі келісім-шартқа қол қойды. Жалпы ұзындығы 1718 шақырымға созылып жатқан желінің екі шағын учаскесінен (бұрынғы Талдықорған және Семей облыстарындағы) басқасы түгел заң жолымен бекітілді. Келесі кезектегі мәселелерді шешу үшін делимитациялық комиссия құрылды. Жоғары дәрежелі кездесу кезінде шекара мәселелерін толық реттеуге қатысты келіссөздерді одан әрі жалғастыру жөнінде уағдаластыққа қол жетті. Бұл бағытта 1996-1998 жж. үш арнайы келісім болды. Соның нәтижесінде 1999 ж. қарашада Цзянь-Цземинь мен Н. Назарбаев шекаралық мәселелердің толық үйлестірілуі туралы арнайы коммюникеге қол қойылды. Сөйтіп, Қытаймен шекараны межелеу негізінен аяқталды. Сонымен қатар, Қазақстан бұл жылдары өзінің жақын көршілері - Қырғызстанмен, Өзбекстанмен және Түркменстанмен арадағы шекара мәселелерін іс жүзінде түпкілікті реттеуге қол жеткізді. Шекара мәселесін Азия елдерінде тұрақты шешуде Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ) маңызды рөл атқарады. 1996 жылғы сәуірде Шанхайдағы кездесу кезінде Ресей, Қытай, Қазақстан, Тәжікстан, Қырғызстан басшылары шекараларды бұзбау, олардың арасындағы бейтарап аймақтық қашықтықты 100 шақырымға дейін жеткізу келісіміне қол қойылды. Кейін бұл келісімге Өзбекстан қосылды. "Шанхай келісімі" негізінде алты ел басшыларының жыл сайынғы кездесуі 1997 ж. Мәскеуде, 1998 ж. Алматыда, 1999 ж. Бішкек, 2000 ж. Душанбе, 2001 ж. Алматыда болып өтті. Онда аймақтық қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайту мәселелері жан-жақты талқыланып, осының нәтижесінде Декларациялар қабылданды. 2002 жылғы маусымда Шанхай ынтымақтастық ұйымының кезекті саммиті Санкт-Петербург қаласында болып өтті. Оның жұмысында ШЫҰ құрылымын орнықтыру іс жүзінде көрініс тапты. ШЫҰ-ның Секретариаты Пекинде, ал Аймақтық терроризмге қарсы құрылымның штабпәтері Бішкекте орналасатын болды. Бұл кездесуде 3 құжатқа: ШЫҰ Хартиясына, Аймақтық терроризмге қарсы құрылым жөніндегі келісімге және ШЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер басшыларының Декларациясына қол қойылды.
Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты мақсат - бейбітшілік, соғысты болғызбау. 1992 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясының 47 сессиясында Президент Н.Назарбаев Азияда өзара ынтымақ пен сенім шараларын орнықтыру туралы мәселе көтерді. Оған сәйкес 1993 ж. көктемде Алматыда осы мәселеге байланысты шақырылған бірінші бас қосуға оннан аса мемлекеттен өкілдер келген болса, сол жылғы тамыз айындағы кездесуге 17 елден сарапшылар тобы келді. Қазақстан Хельсинки процесіне қосылып, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның жұмысына қатысты (1992 ж.). Ал 1996 ж. 31 қыркүйекте Қазақстан БҰҰ-ға мүше 129 елдің қатарында ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа қол қойды. Қазақстанның СШҚ-1 шарты мен ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуы әлемдік маңызы бар оқиға. Мұның өзі елдің қауіпсіздігінің кепілдіктерін күшейтті. 1994-1995 жж. басты ядролық державалар - АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, ҚХР мен Франция Қазақстанға қауіпсіздіктің бірлескен және жан-жақты кепілдіктерін берді. Қазақстан саяси-әскери одақ - НАТО-мен ынтымақтастыққа маңызды орын береді. Бұл ынтымақтастық "Бейбітшілік үшін әріптестік" бағдарламасы аясында дамып, еліміздің қарулы күштері үшін кадрлар даярлауға қызмет етеді. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен шекарасының тұтастығын қорғау үшін өзінің жеке Қарулы Күштерін құрудың зор маңызы болды. Оны іске асыру Елбасының 1992 ж. мамырдағы "Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру туралы" жарлығымен басталды. 2000 ж. 10 ақпанда 1999-2005 жылдарға арналған жаңа әскери доктрина және ұлттық қауіпсіздік стратегиясы қабылданды. Осы құжаттарға сәйкес армия елдің ішкі жалпы өнімінің бір пайызынан кем емес көлемде қаржыландырылатыны көзделді. Доктрина негізінде Қазақстан жерінде әскери аумақтық құрылымға көшіру жүзеге асырылып, елдің барлық аймағын қамтыған Оңтүстік, Шығыс, Батыс және Орталық әскери округтері құрылды. Сөйтіп, біздің елімізде қауіпсіздікті қамтамасыз ету ең басты мәселе болып қала береді.
1992 ж. наурызда Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып қабылдануы республика үшін орасан зор маңызы бар оқиға болды. Осыдан кейін елімізге басқа да халықаралық ұйымдарға мүше болып кіруге жол ашылды. Атап айтқанда, Қазақстан негізгі валюта-қаржы ұйымдарына - Халықаралық Валюта қорына, Дүниежүзілік қайта құру және даму банкіне, Еуропа және Азия даму банкіне мүше болып енді. 1997 ж. басында Қазақстан 60-тан астам халықаралық ұйымдарға мүше болып қабылданды. Нәтижесінде Қазақстанның шет елдермен экономикалық байланыстары арта түсті, оған берілетін инвестициялық қаржылардың көлемі артты. Мысалы, 1992-1995 жж. халықаралық қаржы институтының Қазақстанға бөлген қаржысының мөлшері 2 млрд. АҚШ долларынан асып түсті. Тәуелсіздік алғалы бері 800-ге жуық мемлекетаралық және үкіметаралық келісім-шарттарға қол қойылды. Қазақстанға тікелей инвестиция берушілердің тізімінің басында АҚШ орналасқан, одан кейін Ұлыбритания, Италия, Канада, Нидерланды, Германия, ал Азия аймағынан Қытай, Жапония, Индонезия және Оңтүстік Корея бар. Қазақстан АҚШ-пен экономикалық қарым-қатынасқа ерекше көңіл бөледі. Американдық "Шеврон" компаниясымен Теңіз мұнай көздерін игеру жөніндегі ірі шартқа қол қойылды. Қазіргі кезде АҚШ Қазақстанның ең маңызды экономикалық әріптестерінің бірі болып табылады. Біздің елімізде 350-ден астам Қазақстан-Американ бірлескен кәсіпорны жұмыс істейді, сондай-ақ 100-ден астам американ компанияларының өкілдіктері тіркелген. Қазақстан экономикасының дамуында сыртқы сауданың маңызы зор. Егемендік алған жылдардан бері Қазақстан дүние жүзінің 180-нен астам елімен сауда қатынасын орнатты. Осының нәтижесінде сыртқа шығаратын және сырттан бізге алып келетін тауарлардың көлемі жылдан-жылға өсіп келеді. 2001 ж. Қазақстанның сыртқы сауда көлемі 14 млрд. доллардан асты. Қазақстанның сауда айналымының шамамен 62% ТМД елдерінің үлесіне, 24% Еуропа елдерінің (35 ел), 13% Азия аймағы елдерінің үлесіне тиеді. Біз ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті жүргізіп келеміз. Айталық, 2004 жылы сыртқы сауда айналымы көлемінің оң сальдосы (Сальдо - белгілі бір уақыт кезеңіндегі ақшалай түсімдер мен шығындар арасындағы айырма) 7 млрд. доллардан асатын 33 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам өсті деген сөз. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында негізінен ТМД-ның ауқымымен шектелген біздің сыртқы саудамыздың географиясы да біршама тарамдала түсті. Қазақстан тауар айналымының құрылымында 2004 жылы Еуропалық одаққа мүше елдер, Ресей, Швейцария мен Қытай алғашқы орындарға шықты. Осылайша біз әлемдік экономиканың бөлінбес бөлігіне айналып, жаһандық бәсекелестік арнасына ендік [7]. 2007 жылы 30 қарашада Мадридте ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекеттер Сыртқы істер министрлері кеңесінің жалпы отырысында Қазақстан Ұйымның 2010 жылғы төрағасы болып сайланды. 2010 жылы Қазақстанға Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға төрағалық ету мүмкіндігін берген әлемнің 56 мемлекетінің шешімі - еліміз қол жеткізген тағы бір ірі жетістік. Бұл - елбасы Н.Ә. Назарбаевтың халықаралық зор беделінің ерен табысы, еліміздегі ұлан-ғайыр оң өзгерістердің, біздегі демократияның айшықты нәтижесі. Біздің еліміз халықаралық мойындауда және өзінің дамуында жаңа сапалық дәрежеге көтерілді. ЕҚЫҰ - дүние жүзіндегі аса беделді халықаралық ұйымдардың бірінен саналады. Қазақстан - ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететін бірінші ТМД елі, ол бірінші түркі елі, ол тарихи тұрғыда өркениетті ислам кеңістігіне жататын бірінші ел, ең соңында, ол бірінші азиялық ел.
Қорыта келгенде, тәуелсіз Қазақстан дүние жүзінің көптеген елдерімен тең деңгейде дипломатиялық және экономикалық қарым-қатынастар орнатты. Тәуелсіздік жылдары еліміздің сыртқы саясаттағы күш-жігерінің арқасында орасан зор тарихи маңызы бар міндеттер орындалды. Қазақстан дүниежүзілік қауымдастықта лайықты өз орнын алды. Егер 1991 жылы әлемдік қоғамдастықтың іс жүзінде Қазақстанға қандай да бір ықыласы аумай келсе, бүгінгі күні Қазақстанды әбден танып, құрметтеп отыр. Қазақстан Орталық Азияның көшбасшысына, халықаралық құрметті әріптеске, халықаралық лаңкестікке, есірткінің жайылуы мен ядролық қарудың таралуына қарсы белсене күресетін мемлекетке айналды. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшесі болды, оның бастамалары тәжірибе жүзінде әрқашан кең қолдау тапты және нақты іс жүзіне асырылып отырды. Бүгін біздің еліміз халықаралық дәрежеде танылудың жаңа сапалық деңгейіне көтерілді. Қазақстанның 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуі, 2011 жылы Ислам ынтымақтастық ұйымына төрағалық жасап, қорытынды отырысын өткізуі, 2017 жылы Болашақ энергиясы тақырыбында Нұр-Сұлтан қаласында Экспо халықаралық көрмесінің өткізілуі туралы шешімдер оның сенімді дәлелі болды.
1.2 Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасының көпвекторлылығының тұжырымдамалық негізі
Француздың әйгілі қолбасшысы Наполеон Бонапарттың Мемлекеттің саясаты оның географиясымен анықталады дегені көп мемлекетттің ішкі-сыртқы саяси жағдайына дәлме-дәл анықтама бергендей. Еуразия суперконтинентінің ортасында, көлік-логистикалық байланыстың, мәдени-рухани, экономикалық ықпалдастықтың түйісу нүктесінде жатқан Қазақстан үшін оның географиясы кейінгі сыртқы саясатын, еш пафоссыз айтқанда, тағдырын анықтап берді. Көп векторлық, тату көршілік, достық, серіктестік пен өзара тиімділік - егемендігіне 27 жыл толған Қазақстанның сыртқы саясатының берік қағидаттары. Қазақстан барлық елдердің өзара теңдігін, сыртқы күштердің ішкі істерге араласпауын, халықаралық деңгейде қорғалуын, орын алған проблемалардың бейбіт түрде және ашық диалог форматында шешілуін қолдайды.
Бұл соңғы отыз жылға таяу уақытты ғана қалыптасқан емес, ежелден келе жатқан қазақстандық дипломатия моделі деп топшылауымызға болады. Қазақстан ғасырлар бойы қалыптасқан дала дипломатиясын Еуразия кеңістігінде жүргізіп келе жатқан мемлекет. Ежелден қазақ дипломатиясы салмақтылық, жан-жақтылық, саяси интуицияға сүйенгені белгілі. Алыс-жақын мемлекеттермен жүргізілген қарым-қатынастың, сыртқы саяси ұстанымның айшықты мысалы ретінде Керей мен Жәнібек хандардың, Абылайдың сыртқы саяси шешімдерін, XX ғасырдың басындағы заманауи мемлекет болуға деген талпыныстарды айтамыз. Ал, Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, тарихта алғашқы рет өзінің дербес сыртқы саясат доктринасын қалыптастыруға кірісті.
Қазақстан сыртқы саясатының негізгі принциптеріне оның неғұрлым маңызды және іргелі нормалары жатады, сол принциптердің мәнін және оларға тән сипаттарын қамтитын бұл нормаларда ең жоғарғы императивтік заң күші бар. Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар жүйесінің заңды мүшесі ретінде дербес сыртқы саясатында осы принциптерді басшылыққа алады. Қазіргі халықаралық қатынастардың негізгі принциптері мәртебесі жоғары халықаралық ұйымдар мен форумдардың құжаттарында, атап айтқанда, БҰҰ жарғысында, 1970 жылғы Халықаралық құқық принциптері туралы декларацияда, 1975 жылғы Қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі кеңестің Қорытынды актісінде бекітілген [8].
Әдетте халықаралық актілерде мына 9 принцип жайында айтылады: мемлекеттердің егемендігі, күш қолданбау немесе қолданамын деп қорқытпау, шекараның мызғымастығы, мемлекеттердің аумақтық бүтіндігі, қақтығыстарды бейбіт жолмен реттеу, ішкі істерге қол сұқпау, адам құқығы мен бостандығын сыйлау, халықтар теңдігі және олардың өз тағдырын шешу құқығы, мемлекет аралық құқықтар, халықаралық міндеттерді адал орындау.
Халықаралық қатынастардың негізгі принциптерінде тарихи сипат бар, яғни бұларда мемлекеттердің сол дәуірдің талабына және халықаралық қатынастардың жай-күйіне қатысты негізгі құқықтары мен міндеттері бекітіледі. 1970 жылғы Халықаралық құқық принциптері туралы Декларацияда жеті принцип жазылған: күш қолданбау немесе қолданамын деп қорқытпау, дауларды бейбіт жолмен шешу, басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекеттердің ынтымақтастығы, халықтардың тең құқығы және өзін-өзі билеуі, мемлекеттердің егеменді теңдігі, міндеттерді адал орындау. Аумақтың бүтіндігі, шекаралардың мызғымастығы, адамның құқығы мен бостандығын құрметтеу сияқты принциптер 1975 жылғы Хельсинки Қорытынды актісінде бекітілді.
Кез-келген мемлекеттің сыртқы саяси курсы оның ұлттық мүддесіне, сонымен қатар геосаяси жағдайға және қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесімен тығыз байланысты болмақ. Өз тәуелсіздігін жариялаған уақыттан бастап Қазақстан халықаралық құқық принциптерін сақтауға толық дайын екендігін білдірді. Қазақстанның сыртқы саясат доктринасының мақсаты - әлемдік экономикалық жүйеге сәтті бейімделу үшін қолайлы сыртқы саяси жағдай қалыптастыру үшін көпвекторлы саясат жүргізу болды. Бұл ұстаным ҚР Конституциясы, ҚР Сыртқы саясат концепциясы, заңнамалық құжаттар, Президент Жолдаулары, стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда көрініс тапқан.
Қазақстанның сыртқы саясаты жақсы зерттелген проблема екеніне қарамастан, елдегі тәуелсіздіктің жиырма сегіз жылдық кезеңін қамтитын елеулі уақыттағы әлеуметтік-саяси үдерістер динамикасындағы сыртқы саясат доктринасының бүкіл үрдісін көру мен талдауды жүйелі түрде жүргізіп отырған жоқ. Отандық ғылымда республиканың сыртқы саяси доктринасын қалыптастыруға ықпал ететін факторларды талдауға ешқандай әрекет болған жоқ. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының проблемалары бойынша көптеген жұмыстар еліміздің халықаралық аренада көлденең негізде қызмет етуінің белгілі бір аспектілерін қамтиды. Қазақстанның теоретикалық тұрғыда және тік секциядағы сыртқы саяси қызметін талдайтын жұмыстың болмауы сезіледі. Сыртқы саясатты қалыптастыру мен жүзеге асырудың негізгі логикасын, үрдістерін және перспективаларын анықтау. Сонымен қатар, мемлекеттің сыртқы саясаты - күнделікті дерлік теориялық және практикалық тұрғыдан талдау және ескеру қажет жаңа оқиғалар орын алатын әлеуметтік-саяси өмірдің қозғаушы күші. Мұның бәрі қарастырылып отырған тақырыптың ғылыми маңыздылығына, Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасын қалыптастыру үдерісін жан-жақты зерделеуге арналған.
Алғаш рет көпвектор термині өткен ғасырдың 90-шы жылдарының бірінші жартысында Қазақстанның сыртқы саяси лексиконында пайда болды. 1991 жылғы 2 желтоқсанда президенттік сайлаудың қорытындысы бойынша өткен баспасөз мәслихатында Н. Назарбаев сыртқы саясаттың сұлбасын тұңғыш рет жариялады. Қазақстанды Шығыс пен Батысқа бағдарлау туралы сұраққа жауап берген Мемлекет басшысы мемлекет ашықтығы туралы айтып, геосаяси жағдайына және экономикалық әлеуетіне байланысты Қазақстан тар өңірлік проблемаларға назар аударуға құқығы жоқ деп атап өтті. Бұл біздің елімізде ғана емес, шетелде де түсініксіз. Қазақстанның болашағы Азия, Еуропада, Шығыс пен Батыста. Шығыс пен Батыстың өзара түсіністігі бір-бірінің ерекшеліктерін білуге негізделген және біздің елдеріміз бен халықтарымыздың игілігіне айналуы керек және үлкен мүмкіндіктерге ие. Осындай саясатын жүргізу, біз Қазақстанның қауіпсіздігіне қауіп-қатерлерді жоюға мүмкіндік береміз. Біз еліміздегі экономикалық және саяси өзгерістер үшін қолайлы сыртқы жағдайларды күшейте аламыз. Мәтіннен көрініп тұрғандай, көпвекторлы сыртқы саясат термині өзі пайдаланылмайды, бірақ оның семантикалық құрылысы берілді [9].
90-шы жылдардың екінші жартысынан бастап Еуразиялық көпір тұжырымдамасы көпвекторлы дипломатия деп аталатын доктринаға айналды. Ресми түрде, бұл доктрина Қазақстанның, оның ішінде Ресей мен ТМД, Орталық Азия, Еуропа, Азия-Тынық мұхиты аймағы, мұсылман әлемі және дамыған өнеркәсіптік державалар үшін маңызды барлық салаларда сыртқы саясат жүргізуге бағытталған. Мұндай саясат көрші елдермен, ТМД-ға мүше мемлекеттермен, сондай-ақ Батыс, Азия және Таяу Шығыс елдерінің жетекші елдерімен тең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
Қазақстан Рспубликасының халықаралық қатынастардағы көпвекторлық бағыты
7
1.1
Қазақстан Республикасының көпвекторлық бағытының теориялық және практикалық негізі
7
1.2
Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасының көпвекторлылығының тұжырымдамалық негізі
15
2
Қазақстан мен Қытайдың екіжақты қарым-қатынас бағыттары
31
2.1
Қазақстан-Қытай стратегиялық әріптестігінің орнауы мен қазіргі жағдайы
31
2.2
Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының арасындағы энергетика саласындағы және сауда-экономикалық ынтымақтастық
39
2.3
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының шеңберінде дамып отырған қауіпсіздік саласындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы
52
Қортынды
59
Әдебиеттер тізімі
65
Қосымша А
Қосымша Б
Қосымша В
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы 20 ғасырдың соңғы мезгіліндегі ең ірі уақиғаның бірі болып, жалпы халықаралық саяси жағдайдың өзгеруіне әкеліп соқты. Бұрынғы Кеңес Одағының үлкен шаңырағынан бөлініп жаңа отау көтерген дербес елдердің бірнешеуі Қытай Халық Республикасымен (ары қарай - ҚХР, Қытай) кршілес. Олардың ішінде Қытай үшін ең маңызды көршісі болып отырғаны - қазақ елі.
Қазақсан Республикасы (ары қарай - Қазақстан, ҚР) Еуропа мен Азияның тоғысқан жерінде болып, оның дербес болуы Еуроазия құрлығының геосаяси жағдайының өзгеруін туындатты. Егемен Қазақстанның сыртқы стратегиялық бағыты, Қытаймен қандай қатынас орнату жөніндегі көзқарасы, Қытай үшін өте маңызды болып есепеледі. Сонымен бірге, Қытайдың да аталмыш істерге деген көзқарасы Қазақстан үшін де маңызды. Қытай мен Қазақстан қатынасы екі жақ үшін ғана маңызды болып қалмай, осы аймақтағы елдерге, тіпті бүкіл әлем қауымдастығына да тигізетін әсері өте зор болып отыр.
Қытай мен Қазақстан арасындағы тарихи байланыстар тарихы сонау көне замандар қойнауынан бастау алатыны баршамызға мәлім. Тағдыр екі елдің халықтарының маңдайына қатарласа өмір сүріп, көршілік байланыста болуды жазған.
Қытай мен Қазақстан мемлекеттері арасындағы дипломатиялық қатынас орнағаннан кейінгі, жиырма сегіз жылдан астам уақыттан бері дамып келе жатқан ынтымақтастық байланыстардың тәжірибесі, екі ел үшін, жан-жақты тату көршілік және достық қатынастың орасанзор және ұзақ мерзімдік маңызын айқындап беруде.
Қытай-Қазақстан екі ел халқының ұзақ тарихи достық қатынасы бар. Әлемге әйгілі Жібек жолы екі ел халқының қоян-қолтық қатынасын жалғап келді. Реформа жүргізіп экономиканы дамыту - Қытайдың қазіргі алға қойып отырған басты міндеті. Бұл міндетті орындау үшін бейбіт тұрақты халықаралық орта қажет. Сол үшін Қазақстан мен бейбіт және тепе-тең тұру, бес принциптің негізінде қарым-қатынас дамыту Қытай сыртқы саясатының басты бір құралы. Қытай Қазақстанмен қатынасын дамытуға ерекше назар аударып, оны сыртқы қатынастарындағы ең басты орынның біріне қойып отыр. Қазақстан мен достық қатынасты жақсарту Қытайдың батыс, солтүсік аймақарындағы тыныштық пен осы аймақтың экономикасын дамытуға септігін тигізетіні белгілі.
Қытаймен ынтымақтасықты жақсартудың Қазақстан үшін де маңызы зор. Қазақстан ашық теңізге төтелей шыға алмайын құрлықтық ел болғандықтан, Қытай Қазақстанның әлемге шығудағы үлкен бір есігі болып табылады. Сонымен бірге Қытай-Қазақстан мемлекеттерінің өзара экономикалық, мәдени, информациялық ынтымақтастығының орнатудың екі жаққа да қомақты пайдасы бар.
Ежелгі Жібек жолын қайталай жаңғыртып оны осы заман жобасына сай етіп қолдану Қытай-Қазақстан халықтарының болашағы мен осы аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылық үшін қосатын үлесі зор болып қала бермек. Қытай елбасшылары Қазақстанмен қарым-қатынасына баса мән беріп келеді.
Тәуелсіздікке қол жеткізген бетте-ақ, әлемдегі алып елдердің бірі көрші жатқан Қытай Халы Республикасымен мемлекетаралық достық қатынастарды орнату егеменді Қазақстанның сыртқы саясатындағы кезек күттірмес міндеттердің бірі болды. ҚХР-мен арадағы шекара мыңдаған шақырымға созылып жатыр. Мемлекеттік шекараны бөлісу процессі де уақытынды әрі сәтті аяқталды.
Бұл елдің миллиардтан астам халқы, үлкен экономикалық мүмкіндігі, оның экономикасының тұрақты дамуы, екі елдің шекаралас аудандарындағы тұрғындардың этникалық жақындығы осының бәрі және басқа көптеген факторлар Қазақсанның сыртқы саясатындағы негізгі басым бағыттардың бірі ретінде Қазақстан-Қытай қатынастарын бөліп крсетуге объективті алғы шарттар жасайды.
ҚХР үкіметінің Қазақсанға берген кепілдіктері республиканың қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Қазақстан КСРО құрамында болған тоталитарлық кезеңде, әсіресе, 60-70 жылдары Қытаймен арадағы қатынастар те шиеленісіп кеткен болатын. ҚХР-мен саяси және экономикалық салаларда тең дәрежедегі достық қатынастарды орнату тарихы республика басшылығының мүдделеріне жауап береді, әрі олардың үлкен болашағы бар, сондықтан бұл маңызды мәселені саяси-тарихи тұрғыдан талдау, алғашқы тәжірибелерді қорыту және сол негізінде болашақты бағамдау өте өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу ахуалы.Осы дипломдық жұмыстың тарихнамалық, тұжырымдық, практикалық негізін әр түрлі зерттеулер менмерзімді басылымдар құрайды. Тарихнамалық мәліметтер негізінен Елбасы, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президетінің "Ғасырлар тоғысында",Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы [1] еңбектерін саралау жолымен алынды. Әлеуметтік саясат және соның ішінде елдің көршілес елдермен экономикалық қатынастары жайлы мәліметтерге Елбасының Қазақстан Республикасының халқына 2003, 2005, 2014 жылдардағы жолдауларын және де Қазақстан - 2050 стратегиясын талдау арқылы қол жеткізілді.
Тәуелсіздік алған соң сыртқы саясат пен дипломатиялық қатынастардың жүргізілуі және Қазақстанның Қытай Халық Республикасы басшылығымен өткізген келіссөздері мен кездесулері жайлы мәлімет тәжірибелі дипломат және қазіргі Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың Беласу. Дипломатиялық очерктер және Нұр мен көлеңке деген еңбектерінде толықтай сипатталған [2].
Қазақстанның сыртқы саясатының көпвекторлылығын сипаттау үшін Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2014 - 2020 жылдарға арналған тұжырымдамасы қарастырылды [3]. Сонымен қатар Қытай мен ШЫҰ-ның шеңберңнде қабылданған екі жақты және көпжақты бірнеше келісімдер талданды.
К.Л. Сыроежкин Китай в Центральной Азии: от торговли стратегическому партнерству деген мақаласы Қытайдың геосаясатының мәнін экономика, сауда, қауіпсіздік тұрғысынан ашады [3].
Жұмысты жазуда К.Л. Сыроежкиннің Проблемы Современного Китая и безопасность в Центральной Азии атты кітабы өте құнды болды. Бұл зерттеуінде автор қазіргі Қытайдың өзекті мәселерін ашып көрсете алған. Қазіргі кездегі Қытайдың өзінің батыс аймағына аса көңіл аударып жатқаны туралы жазады, бұл аймақ шығысқа қарағанда экономикалық әлеуметтік жағынан өте төмен болғандықтан, Қытай Шыңжаң-Ұйғыр Автономиялық Республикасын (ары қарай - ШҰАР) дамыту туралы үлкен концепция қабылдады. Осы концепцияны дамытуда Қазақстанның рөлін автор өте дұрыс көрсеткен. Қазақстаннан келетін энергоресурстардың көп бөлігі осы аймақты дамыту мақсатында жұмсалынады.
Қытай мен Қазақстанның стратегиялық қатынастары сан қырынан сипатталған және талданған О. Бейсенбаевтың аналитикалық мақалалары екі ел арасындағы қарым-қатынастың бүгінгі таңдағы ахуалы жайлы құнды мағұлмат береді.
Жұмысты жазуда қолданылған мерзімдік басылымдардан Егемен Қазақстангазетін атап өтуге болады. Ең алдымен, Қытай мен Қазақстанның Сыртқы істер министрліктерінің ресми сайттарына екіжақты құжаттар мен келісімдердің мазмұнв мен шарттарына назар аудару керектігін айтуға болады. Ғаламтордағы негізгі қайнар көздерден Қазақстан - 2050 (strategy2050.kz) және Қазақстан тарихы сайттарын да атауға (e-history.kz) болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының көпветорлы сыртқы саясатындағы Қытай Халық Республикасына берілген орынды анықтап, бүгінгі күн тұрғысынан баға беру.
Осы мақсаттты орындауға байланысты автор өз алдына бірнешеміндеттер қойды:
1. Қазақстан Республикасының көпвекторлық сыртқы саясатының теориялық және практикалық негізін зерттеу;
2. Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасыныңкөпвекторлылығының тұжырымдамалық негізін айқындау;
3. Қазақстан-Қытай стратегиялық әріптестігінің орнауы мен қазіргі жағдайын қарастыру;
4. Қазақстқатынатан мен Қытай Халық Республикасының арасындағы энергетика саласындағы және сауда-экономикалық ынтымақтастық барысын талдау;
5. Шанхай Ынтымақтастығы Ұйымы шеңбңрідегі қауіпсіздік саласындағы Қытай-Қазақстан ынтымақтастығын саралау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Дипломдық жұмыстабірінші теориялық бөлімінде Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының көпвекторлық сипатын көрсететін ғалымдар мен саясаткерлер пікірлері талданылады.Сонымен қоса,екінші бөлімде Қытай мен Қазақстан араснындағы стратегиялық ынтымақтастық пен одан туындайтын энергетикалық, экономикалық серіктестік және аймақтық ұйым шеңберіндегі қауіпсіздік бойынша қатынастары бір жүйеге келтіріліп, талданды. Халықаралық қатынастар саласында,осы тақырыпта қазақ тілінде жазылған зерттеулермен салыстырғанда дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы - белгілі мәліметтермен бірге жаңа мәліметтерге және қайнар көздерге негізделуі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысынжазу кезінде пайдаланылған материалдарды және әдебиеттер тізіміндегі оқулықтар мен мақалалардыхалықаралық қатынастар мамандығының студенттері өзіндікжұмыстарына дайындық кездерінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу объектісі.Диплом жұмысының зерттелу нысаны болып Қазақстанның сыртқы саясатының доктринасы мен сыртқы саясаттағы Қытайдың алатын орны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі. Негізгі әдістеріне әрине екіел болғандықтан олардың саяси және экономикалық деңгейлерінсаралағандықтан салыстыру әдісі жүргізілді. Ондағы кейбір деректердіңҚазақстан Республикасына да тигізген әсерін зерттеу. Халықаралыққатынастарға байланысты әдебиеттердің барлығы дерлік орыс тіліндеболғандықтан автор аударма жұмысымен де айналысты. Ондағыматериалдарды негіздей отыра іріктеу жұмысын жасады. Қытай мен Қазақстан халықаралық қатынастағы байланысы болғандықтан олардың арасындағытарихи дамуында қарастыру қажет болды, соған байланысты талдау жасау керек болғандықтан онда әрине математикалық әдіс тәсілде қолданылды.
1 Қазақстан Рспубликасының халықаралық қатынастардағы көпвекторлық бағыты
1.1 Қазақстан Республикасының көпвекторлық бағытының теориялық және практикалық негізі
1991 жылы 2 желтоқсандағы президенттік сайлау қорытындыларына байланысты өткізген баспасөз конференциясында Президент Н. Назарбаев Қазақстан Еуропа мен Азияны жалғастыратын көпір болуы керек. Әлемнің барлық мемлекеттерімен экономикалық және саяси байланыстарды қамтамасыз ететін көпвекторлық сыртқы саясатты таңдайды - деп көрсетті. Президент өзінің Қазақстанның Егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты 1992 жылғы еңбегінде Қазақстан жаңа халықаралық ортаға тап болды. Оның сыртқы саясатының бағыты ұлттық-мемлекеттік мүдделерге сәйкес өзіндік логикамен дами бастады. Сонымен қатар, Қазақстанның сыртқы саясаты жалпыадамзаттық қуатқа ие. Ол халықтардың әлемдік қауымдастықтан өз орнын таба білгенін жақтайды, - деп ескертті. Осыған орай, Қазақстан Республикасы өзінің сыртқы саясатында көпвекторлық принципін ұстауда.Қазақстан өзінің сыртқы саясатында әлемдік тартылыс күштерінің орналасуын есептеуге ұмтылды. Қазіргі жаһандық қатынастардағы көпполярлық саланы басшылыққа алды. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан өзінің сыртқы саясатында Қытайдың, Жапонияның, Ресейдің, Үндістанның, Еуроодақтың күшейе түсуін басшылыққа алды. Қазақстан геосаяси аренада шынайы ойыншыға айналуды мақсат тұтты және осы дәрежеге ол біртіндеп көтеріліп келеді. Ел түрлі алпауыт державалар арасында әртүрлі қарым-қатынастар жүргізіп, өз мақсат-міндеттерін шешуде біршама табыстарға қол жеткізуде [4].
1992 жылы Қазақстан Солтүстік атлантикалық әріптестік Кеңесіне мүше болды. Бұл ұйым 1997 жылдан бастап Еуроатлантикалық әріптестік ұйымына айналды. НАТО ұйымы бұрынғы Кеңес Одағы құрамынан шыққан тәуелсіз мемлекеттермен және Шығыс Еуропа мемлекеттерімен бірлесіп Бейбітшілік жолындағы әріптестік бағдарламасын жүзеге асырды. Ондағы мақсат, осы ел - дермен бірлесіп, аймақтық әскери қақтығыстардың алдын алу, терроризмге қарсы ортақ іс-қимылдарды үйлестіру болды. Қазақстанның қарулы күштері АҚШ пен НАТО-ның алдыңғы қатарлы әскерилерінен соғыс техникасы мен тактикасын меңгеруді үйренді. Бірлескен жаттығулар өткізу жыл сайынғы дәс - түрге айналды. НАТО-мен әріптестік Қазақстанның қауіпсіздігін нығайтуға өз ықпалын тигізді.
Қазақстан шетелдермен екі жақты қатынастар орнатуда белсенді шаралар жүргізді. Соның нәтижесінде 1993 жылы Қазақстан Республикасын егеменді ел ретінде 111 мемлекет танып, олардың 92-мен дипломатиялық қатынастар орнатылды. 2010 жылы Қазақстанмен 120-дан астам мемлекеттер дипломатиялық қатынастар жасады. Екі жақты және көпжақты сыртқы қатынастар 2009 жылы Президент Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының сыртқы саясат концепциясы негізінде жүзеге асырылуда. Бұл Концепцияда қазіргі халықаралық қатынастардың негізгі даму бағыттары анықталып, дипломатиялық қызметтің міндеттері көрсетілді. Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі мақсаты елдің ұлттық мүддесін қорғау екендігі ескертілді.
Қазақстанның әлемдік қауымдастықтағы беделі, оның ядролық қарусыз ел ретіндегі статусына байланысты өсе түсті. Әлемде қуаты жағынан 4 орын алатын ядролық қаруларды Қазақстан АҚШ пен Ресейдің көмегімен 1995 жылдың 26 мамырында толық демонтаждап бітті. Қазақстан стратегиялық шабуыл қаруларын қыстарту, ядролық қаруларды таратпау, ядролық сынақтарға тыйым салу туралы жалпыға бірдей келісім-шарттарға қол қойды. Қазақстан нақты шаралары арқылы әлем мемлекеттерін ядролық қауіпті жоюға шақырды.
Қазақстанның әлем мемлекеттері арасында бірінші болып қуатты Семей ядролық полигонын жауып, ядролық қарудан өз еркімен бас тартуы арқылы өз ұстанымының айқын екенін көрсетті. Ол - ядролық қарусыз әлем құру. Қазақ - станның осындай саясатының үлгісін Ұлыбританияның Стэнфорд университетінің Ядролық қатерді қысқарту жөніндегі бастама қоры аса жоғары бағалады. 2011 жылы Лондонда болған Гувер институтының Тежеу: өткені және келешегі атты халықаралық конференцияда ядролық қаруы мен қондырғылары бар 13 дамыған мемлекеттің ірі мамандары әлемнің барлық қайраткерлеріне Қазақстанның нақты бейбітшілікті қорғау тәжірибесіне үңілуі керектігін атап көрсетті. Қазақстан күшке емес, қажеттілікке негізделген жаһандық ұсыныстар жасауда. Семей полигонының 1989 жылы 29 тамызда жабылуы күнін БҰҰ Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы күрес күні деп жариялады. Қазақстан атом қуатын тек қана бейбіт мақсаттарға, қуат көзі ретінде пайдалану туралы ұсыныстар айтты. Соның бірі Ядролық отынның халықаралық банкін жасау. Ондағы мақсат төмен байытылған уранның кепілді қорын жасау арқылы атом электрстанцияларын салатын мемлекеттерге атом реакторлары қондырғыларын құру.
Өткен уақыт ішінде Қазақстан Республикасын дүние жүзінің 180-нен астам мемлекеті таныды. Қазақстан 120-дан астам елмен дипломатиялық қатынастар орнатты. Шет елдерде 40-тан астам дипломатиялық және консулдық өкілдіктер ашылды. Ал Алматы мен Нұр-Сұлтанда 50-ден астам шетелдік елшілік пен миссия, халықаралық және ұлтаралық ұйымдардың ондаған өкілдігі жұмыс істейді. Қазақстан өзінің сыртқы саясатында ең жақын және ірі көрші мемлекеттер - солтүстікте Ресеймен, ал шығыста Қытаймен тығыз қарым-қатынас орнатуға ерекше назар аударып келеді. Қазақстан мен Ресей арасында 1992 ж. 25 мамырдағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа қол қоюдың зор тарихи маңызы бар. Екі халықтың достығы мен ынтымақтастығын нығайтуда 1996 ж. 27-ші сәуірде Ресей Федерациясының Президенті Б. Ельцин мен Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Алматыда кездесіп, Қазақстан мен Ресей бірлескен Декларациясына қол қоюының маңызы өте зор болды. Онда Қазақстан мен Ресейде жүргізіліп жатқан демократиялық қайта құрулар мен саяси-экономикалық реформалардың екі ел халықтарының болашағы үшін үлкен мәні бар екендігі атап көрсетілді. Ресей мен Қазақстан арасында ынтымақтастықтың одан әрі дамуында 1998 ж. 6-шілдеде Мәскеуде қол қойылған мәңгілік достық пен ынтымақтастық туралы Декларация маңызды рөл атқарды. Оның негізінде екі мемлекет арасындағы қаржылық өзара келіспеушіліктерді реттеу және Байқоңыр космодромын бірлесіп пайдалану мәселелері шешілді. 2000 ж. 25 қаңтарында Қазақстан Елбасы Н.Ә. Назарбаев пен Ресей Президенті В. Путиннің кездесуі болды. Онда екі жақты қарым-қатынасты одан әрі жетілдіре түсуге жете мән берілді. Ал 2002 ж. желтоқсанда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Мәскеуге ресми сапары барысында екі ел арасында қалыптасқан достық байланыстарды барынша тереңдетуге күш салынатыны баса айтылды. Сондай-ақ, аймақтық және халықаралық көкейкесті проблемалар төңірегінде жан-жақты пікір алмасылды. Екі жақты деңгейдегі, ТМД, ЕурАзЭқ, ШЫҰ шеңберлеріндегі ынтымақтастық қарым-қатынастар аймақтағы елдер қауіпсіздігінің, интеграциялануының басты кепілі болып табылатыны атап көрсетілді. 2003 жыл Ресей Федерациясындағы( ары қарай - Ресей)Қазақстан жылы, 2004 жыл Қазақстандағы Ресей жылы ретінде мемлекеттік деңгейде аталып өтті. 2004 жылы екі мемлекет арасындағы тауар айналымы 7 млрд. долларға жетті, мұның өзі 2003 жылғы сондай көрсеткіштен 40% дерлік көп. 2005 жылдың басында Қазақстанда тұтастай жарғылық қоры 250 миллион АҚШ долларынан асатын, Ресеймен бірлескен 1100 кәсіпорын болды [5]. Тәуелсіздік жылдары оңтүстік-шығыстағы үлкен көрші мемлекет - Қытай Халық Республикасымен тату көршілік және достық қатынастар орнатуда едәуір табыстарға қол жетті. 1990 ж. Қазақстан мен Қытайдың темір жол арқылы өзара байланысы іске асты, сөйтіп, біздің республика Тынық мұхит жағалауына ең қысқа жолмен шығу мүмкіндігіне ие болды. Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының дамуы өте жоғары қарқын ала бастады. Қазақстан Республикасы Президентінің Қытай Халық Республикасына 1992 ж. тамызда барған алғашқы сапарынан бастап, барлық байланыс жолдарын ашудың сәті түсті. Екі елдің арасында сауда соңғы жылдары ондаған есе өсті. 1997 ж. 25 қыркүйекте Алматыда өткен Қазақстан және Қытай делегациялары арасындағы келіссөз барысында Батыс Қазақстан мен Батыс Қытайды жалғастыратын мұнай құбырына шығыстағы көршіміз тарапынан 9,5 млрд. доллар жұмсалатыны жөніндегі шартқа қол қойылды. Мұның өзі саяси-экономикалық байланысты нығайтуға, шекара маңында тыныштық пен бейбіт өмірді сақтауға кепілдік берді. 1998-1999 жж. белсенді дипломатиялық әрекеттер арқылы Қытай мен Қазақстан арасында тағы да жаңа маңызды уағдаластықтарға қол жетті. Ең алдымен шекараны нақтылау негізінен аяқталды. Қытаймен арадағы шекараны айқындап белгілеу Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қосымша кепілдіктер берілгенін білдірді. Қазақстан Президентінің Қытай мемлекетіне 2002 ж. желтоқсан айында жасаған сапары екі ел арасындағы ынтымақтастықтың жаңа кезеңін айқындады. Екі мемлекет басшыларының кездесуі барысында 5 құжатқа қол қойылды. Оның ең маңыздысы "Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы тату көршілік, достық және ынтымақтастық туралы шарт" болып табылады [6]. Сондай-ақ, бұдан басқа екі ел деңгейінде халықаралық ланкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күресте ынтымақтастық жөнінде, екі мемлекет арасындағы қауіпті әскери әрекетті болдырмау туралы және т.б. құжаттарға қол қойылды. Екі арадағы сауда-экономикалық байланыстар жылдан-жылға артып, 2004 жылы оның көлемі 3 млрд. АҚШ долларынан асты. Жалпы соңғы жылдары ҚХР басшыларымен өзара кездесу, келіссөздер жүргізу біздің елдің сыртқы саясатындағы тұрақты құбылысқа айналды. Қазақстанның сыртқы саясатында АҚШ-пен қарым-қатынасының маңызы өте зор. АҚШ Қазақстан Республикасын тәуелсіз мемлекет ретінде таныған 1991 ж. 25 желтоқсаннан бастап, екі мемлекет арасында елші дәрежесіндегі толыққанды дипломатиялық қатынастар орнады. 1991 ж. желтоқсанында Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкер Алматыға келіп, Н.Ә.Назарбаев және басқа да ресми адамдармен келіссөздер жүргізді. 1992 ж. көкек айында Қазақстанға Еуропадағы қауіпсіздік және қарым-қатынастар жөніндегі АҚШ Конгресі комиссиясының делегациясы келді. Сол жылғы мамырда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Америка Құрама Штаттарына алғашқы сапармен барды. Осы сапардың барысында: "Сауда қатынастары жөніндегі келісім", "Қаржы салымдарын өзара қорғау жөніндегі шарт", "Қазақстан Республикасы және АҚШ үкіметтері арасындағы өзара түсіністік жөніндегі меморандум", "Қос қабат салық салуды болдырмау жөніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен мәлімдемелерге" қол қойылды. Сөйтіп, екі жақты қарым-қатынастардың шарттық-құқылық негіздері қаланды. Осыдан кейінгі жылдары Қазақстан мен АҚШ қарым-қатынастары серпінді түрде дамып келеді. Қазіргі кезде АҚШ Қазақстан экономикасының аса ірі инвесторы болып отыр. Вашингтон Қазақстанға Орталық Азиядағы тұрақтылық пен қауіпсіздік тұғыры, өзінің осы аймақтағы басты серіктесі ретінде қарайды. 1999 ж. желтоқсан айында Қазақстан Президенті Н.Назарбаев АҚШ-қа тағы да бес күндік сапар жасап, екі ел арасындағы байланысқа жаңа жол ашты. Екі мемлекет арасындағы келісім барысында ХХІ ғ. басындағы басымдық беретін басты бағыттары айқындалды. Біздің мемлекетіміздің тәуелсіздігіне он жыл толуына орай жіберген құттықтау хатында АҚШ Президенті Дж. Буш Қазақстан Халықаралық қоғамдастық үшін аймақтағы тұрақсыздық пен жанжалдарға қарсы шешуші рөл атқаратынын қуаттады. 2001 жылы желтоқсанда Президент Н.Ә.Назарбаевтың АҚШ-қа ресми сапары барысында "Жаңа Қазақстан-Америка қатынастары туралы" бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. Сонымен қатар, Қазақстан үшін Түркия, Пәкістан, Үндістан, Иран мемлекеттерімен, сондай-ақ Азияның Жапония, Оңтүстік Корея сияқты және басқа елдерімен ынтымақтастықтың да мәні өте зор. Қазақстанға ортақ шекарасы, қалыптасқан шаруашылық, тарихи және мәдени-этникалық байланыстары бар Орта Азиядағы - Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан мемлекеттерімен тығыз қарым-қатынас жасау өте маңызды. Осы бағытта 1994 жылы Орталық Азия экономикалық қауымдастығы құрылды. Оған Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан кейіннен 1998 ж. 4-ші мемлекет Тәжікстан қосылды. Осы елдер арасындағы жасалған Шартқа сәйкес Мемлекетаралық кеңес пен оның негізгі институттары - Премьер-министрлер кеңесі және олардың тұрақты органы - Атқару комитеті құрылды. Ортақ экономикалық кеңістік туралы шартқа қол қойылғаннан кейінгі жылдар ішінде көп жақты ынтымақтастықтың маңызды бағыттары, көкейкесті халықаралық күрделі мәселелер және республикалардың экономикалық интеграциясы бойынша 200-ден астам құжаттар қабылданды. Солардың ішіндегі ең маңыздысы - Орталық Азия экономикалық қауымдастығының 2005 жылға дейінгі интеграциялық даму стратегиясы. 2002 жылдың ақпан айынан бастап Орталық Азия экономикалық қауымдастығы жаңа келісілген құжат негізінде "Орталық Азия ынтымақтастығы" болып қайта құрылды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты көңіл аударып отырған мәселелердің бірі - елдің шекаралық қауіпсіздігін сақтау. Бізбен солтүстікте бірнеше мың шақырым шекараласатын Ресеймен, оңтүстік-шығыста Қытаймен шекараны тұрақтандырып бекіту өте қажет іс еді. Шекара - мемлекеттік егемендіктің басты белгілерінің бірі. Сондықтан бұл маңызды саяси проблема Ресей мен Қазақстан үкіметтері арасындағы кездесулерде әлденеше рет әңгіме арқауы болды. Осының нәтижесінде екі ел арасында 1992 ж. 15 мамырда ұжымдық қауіпсіздік туралы шартқа және 1999 ж. 28 наурызда Қазақстан мен Ресей арасындағы Әскери ынтымақтастық туралы шартқа қол қойылды. Бұл шарттар бойынша Қазақстан мен Ресей әрі қарай да аймақтық қауіпсіздікті бірлесіп нығайту және қорғаныс саласындағы ынтымақтастықты дамыту, сөйтіп сыртқы саясат саласында өзара бірлесіп әрекет ету көзделген. Ресей мен Қазақстан арасындағы қауіпсіздік және сыртқы саясат мәселесі екі ел арасындағы 1998 жылы шілдеде қабылданған "Мәңгі достық және одақтастық туралы декларацияда", сондай-ақ, экономикалық ынтымақтастық туралы алдағы 10 жылға (1998-2007 жж.) арналған экономикалық бағдарламада өзінің даму көрінісін тапты. Осы келісімдер негізінде Қазақстан-Ресей шекара белдеулерінде делимитациялау шаралары жүргізіле бастады. Ал 2000 жылы қаңтарда Мәскеуде өткен екі мемлекет басшыларының кездесуінде басты үш бағыт туралы келісім жасалды. Біріншісі - екі ел саясатындағы қарым-қатынастың сабақтастығы. Екіншісі - қауіпсіздік мәселесіндегі ынтымақтастық. Үшіншісі - шекараны нақтылау мәселесі. Қазақстанның көрші мемлекеттермен шекарасының жалпы ұзындығы 15 мыңға жуық шақырымды құрайды. Соның ішінде Қазақстанның Қырғыз Республикасымен мемлекеттік шекарасы шамамен 1050 шақырым, Ресей Федерациясымен - 7,5 мыңнан астам шақырым, Туркменстанмен - 400 шақырым, Өзбекстанмен - 1660 шақырым. Ресеймен шекараны делимитациялау мәселесі 1998 жылғы 6 шілдеде екі ел басшыларының бірлескен мәлімдемесінен және сол жылғы 12 желтоқсандағы мемлекеттік шекараны делимитациялау жөніндегі хаттамадан басталды. Алты жыл аралығындағы құжаттарды әзірлеумен тыңғылықты айналысқан сарапшылар шекаралық сызықтың барлық нүктелері бойынша ортақ келісімге келді. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев пен Ресей президенті В.Путин 2005 жылғы 18 қаңтарда Қазақстан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы шартқа қол қойды. Шын мәнінде, тарихи деп бағалауға болатын осы құжат бойынша екі ел үшін де айрықша маңызы бар шекара мәселесі халықаралық нормаларға сәйкес шешімін тапты. Елбасы атап өткендей, "қадым замандардан қазақ-орыс елдері арасында шекара бірінші рет заңды түрде тартылып отыр". Әлемдегі жерүстілік ең ұзын саналатын, жалпы аралығы 7591 шақырымды құрайтын бұл шекара сызықтары белгіленіп және мойындалып, екі мемлекет арасындағы мызғымас достықтың сенімді кепілі ретінде бағаланды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қытаймен арадағы шекараны заңдастыруға кірісті. Өзара түсіністік пен мүдделілік бұрын-соңды болмаған табысқа қол жеткізді. 1994 жылдың сәуір айында Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен ҚХР Премьер-министрі Ли Пэн екі ел арасындағы шекара сызығын заңдастырып, белгілеу (делимитация) жөніндегі келісім-шартқа қол қойды. Жалпы ұзындығы 1718 шақырымға созылып жатқан желінің екі шағын учаскесінен (бұрынғы Талдықорған және Семей облыстарындағы) басқасы түгел заң жолымен бекітілді. Келесі кезектегі мәселелерді шешу үшін делимитациялық комиссия құрылды. Жоғары дәрежелі кездесу кезінде шекара мәселелерін толық реттеуге қатысты келіссөздерді одан әрі жалғастыру жөнінде уағдаластыққа қол жетті. Бұл бағытта 1996-1998 жж. үш арнайы келісім болды. Соның нәтижесінде 1999 ж. қарашада Цзянь-Цземинь мен Н. Назарбаев шекаралық мәселелердің толық үйлестірілуі туралы арнайы коммюникеге қол қойылды. Сөйтіп, Қытаймен шекараны межелеу негізінен аяқталды. Сонымен қатар, Қазақстан бұл жылдары өзінің жақын көршілері - Қырғызстанмен, Өзбекстанмен және Түркменстанмен арадағы шекара мәселелерін іс жүзінде түпкілікті реттеуге қол жеткізді. Шекара мәселесін Азия елдерінде тұрақты шешуде Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ) маңызды рөл атқарады. 1996 жылғы сәуірде Шанхайдағы кездесу кезінде Ресей, Қытай, Қазақстан, Тәжікстан, Қырғызстан басшылары шекараларды бұзбау, олардың арасындағы бейтарап аймақтық қашықтықты 100 шақырымға дейін жеткізу келісіміне қол қойылды. Кейін бұл келісімге Өзбекстан қосылды. "Шанхай келісімі" негізінде алты ел басшыларының жыл сайынғы кездесуі 1997 ж. Мәскеуде, 1998 ж. Алматыда, 1999 ж. Бішкек, 2000 ж. Душанбе, 2001 ж. Алматыда болып өтті. Онда аймақтық қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайту мәселелері жан-жақты талқыланып, осының нәтижесінде Декларациялар қабылданды. 2002 жылғы маусымда Шанхай ынтымақтастық ұйымының кезекті саммиті Санкт-Петербург қаласында болып өтті. Оның жұмысында ШЫҰ құрылымын орнықтыру іс жүзінде көрініс тапты. ШЫҰ-ның Секретариаты Пекинде, ал Аймақтық терроризмге қарсы құрылымның штабпәтері Бішкекте орналасатын болды. Бұл кездесуде 3 құжатқа: ШЫҰ Хартиясына, Аймақтық терроризмге қарсы құрылым жөніндегі келісімге және ШЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер басшыларының Декларациясына қол қойылды.
Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты мақсат - бейбітшілік, соғысты болғызбау. 1992 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясының 47 сессиясында Президент Н.Назарбаев Азияда өзара ынтымақ пен сенім шараларын орнықтыру туралы мәселе көтерді. Оған сәйкес 1993 ж. көктемде Алматыда осы мәселеге байланысты шақырылған бірінші бас қосуға оннан аса мемлекеттен өкілдер келген болса, сол жылғы тамыз айындағы кездесуге 17 елден сарапшылар тобы келді. Қазақстан Хельсинки процесіне қосылып, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның жұмысына қатысты (1992 ж.). Ал 1996 ж. 31 қыркүйекте Қазақстан БҰҰ-ға мүше 129 елдің қатарында ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа қол қойды. Қазақстанның СШҚ-1 шарты мен ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуы әлемдік маңызы бар оқиға. Мұның өзі елдің қауіпсіздігінің кепілдіктерін күшейтті. 1994-1995 жж. басты ядролық державалар - АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, ҚХР мен Франция Қазақстанға қауіпсіздіктің бірлескен және жан-жақты кепілдіктерін берді. Қазақстан саяси-әскери одақ - НАТО-мен ынтымақтастыққа маңызды орын береді. Бұл ынтымақтастық "Бейбітшілік үшін әріптестік" бағдарламасы аясында дамып, еліміздің қарулы күштері үшін кадрлар даярлауға қызмет етеді. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен шекарасының тұтастығын қорғау үшін өзінің жеке Қарулы Күштерін құрудың зор маңызы болды. Оны іске асыру Елбасының 1992 ж. мамырдағы "Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру туралы" жарлығымен басталды. 2000 ж. 10 ақпанда 1999-2005 жылдарға арналған жаңа әскери доктрина және ұлттық қауіпсіздік стратегиясы қабылданды. Осы құжаттарға сәйкес армия елдің ішкі жалпы өнімінің бір пайызынан кем емес көлемде қаржыландырылатыны көзделді. Доктрина негізінде Қазақстан жерінде әскери аумақтық құрылымға көшіру жүзеге асырылып, елдің барлық аймағын қамтыған Оңтүстік, Шығыс, Батыс және Орталық әскери округтері құрылды. Сөйтіп, біздің елімізде қауіпсіздікті қамтамасыз ету ең басты мәселе болып қала береді.
1992 ж. наурызда Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып қабылдануы республика үшін орасан зор маңызы бар оқиға болды. Осыдан кейін елімізге басқа да халықаралық ұйымдарға мүше болып кіруге жол ашылды. Атап айтқанда, Қазақстан негізгі валюта-қаржы ұйымдарына - Халықаралық Валюта қорына, Дүниежүзілік қайта құру және даму банкіне, Еуропа және Азия даму банкіне мүше болып енді. 1997 ж. басында Қазақстан 60-тан астам халықаралық ұйымдарға мүше болып қабылданды. Нәтижесінде Қазақстанның шет елдермен экономикалық байланыстары арта түсті, оған берілетін инвестициялық қаржылардың көлемі артты. Мысалы, 1992-1995 жж. халықаралық қаржы институтының Қазақстанға бөлген қаржысының мөлшері 2 млрд. АҚШ долларынан асып түсті. Тәуелсіздік алғалы бері 800-ге жуық мемлекетаралық және үкіметаралық келісім-шарттарға қол қойылды. Қазақстанға тікелей инвестиция берушілердің тізімінің басында АҚШ орналасқан, одан кейін Ұлыбритания, Италия, Канада, Нидерланды, Германия, ал Азия аймағынан Қытай, Жапония, Индонезия және Оңтүстік Корея бар. Қазақстан АҚШ-пен экономикалық қарым-қатынасқа ерекше көңіл бөледі. Американдық "Шеврон" компаниясымен Теңіз мұнай көздерін игеру жөніндегі ірі шартқа қол қойылды. Қазіргі кезде АҚШ Қазақстанның ең маңызды экономикалық әріптестерінің бірі болып табылады. Біздің елімізде 350-ден астам Қазақстан-Американ бірлескен кәсіпорны жұмыс істейді, сондай-ақ 100-ден астам американ компанияларының өкілдіктері тіркелген. Қазақстан экономикасының дамуында сыртқы сауданың маңызы зор. Егемендік алған жылдардан бері Қазақстан дүние жүзінің 180-нен астам елімен сауда қатынасын орнатты. Осының нәтижесінде сыртқа шығаратын және сырттан бізге алып келетін тауарлардың көлемі жылдан-жылға өсіп келеді. 2001 ж. Қазақстанның сыртқы сауда көлемі 14 млрд. доллардан асты. Қазақстанның сауда айналымының шамамен 62% ТМД елдерінің үлесіне, 24% Еуропа елдерінің (35 ел), 13% Азия аймағы елдерінің үлесіне тиеді. Біз ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті жүргізіп келеміз. Айталық, 2004 жылы сыртқы сауда айналымы көлемінің оң сальдосы (Сальдо - белгілі бір уақыт кезеңіндегі ақшалай түсімдер мен шығындар арасындағы айырма) 7 млрд. доллардан асатын 33 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам өсті деген сөз. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында негізінен ТМД-ның ауқымымен шектелген біздің сыртқы саудамыздың географиясы да біршама тарамдала түсті. Қазақстан тауар айналымының құрылымында 2004 жылы Еуропалық одаққа мүше елдер, Ресей, Швейцария мен Қытай алғашқы орындарға шықты. Осылайша біз әлемдік экономиканың бөлінбес бөлігіне айналып, жаһандық бәсекелестік арнасына ендік [7]. 2007 жылы 30 қарашада Мадридте ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекеттер Сыртқы істер министрлері кеңесінің жалпы отырысында Қазақстан Ұйымның 2010 жылғы төрағасы болып сайланды. 2010 жылы Қазақстанға Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға төрағалық ету мүмкіндігін берген әлемнің 56 мемлекетінің шешімі - еліміз қол жеткізген тағы бір ірі жетістік. Бұл - елбасы Н.Ә. Назарбаевтың халықаралық зор беделінің ерен табысы, еліміздегі ұлан-ғайыр оң өзгерістердің, біздегі демократияның айшықты нәтижесі. Біздің еліміз халықаралық мойындауда және өзінің дамуында жаңа сапалық дәрежеге көтерілді. ЕҚЫҰ - дүние жүзіндегі аса беделді халықаралық ұйымдардың бірінен саналады. Қазақстан - ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететін бірінші ТМД елі, ол бірінші түркі елі, ол тарихи тұрғыда өркениетті ислам кеңістігіне жататын бірінші ел, ең соңында, ол бірінші азиялық ел.
Қорыта келгенде, тәуелсіз Қазақстан дүние жүзінің көптеген елдерімен тең деңгейде дипломатиялық және экономикалық қарым-қатынастар орнатты. Тәуелсіздік жылдары еліміздің сыртқы саясаттағы күш-жігерінің арқасында орасан зор тарихи маңызы бар міндеттер орындалды. Қазақстан дүниежүзілік қауымдастықта лайықты өз орнын алды. Егер 1991 жылы әлемдік қоғамдастықтың іс жүзінде Қазақстанға қандай да бір ықыласы аумай келсе, бүгінгі күні Қазақстанды әбден танып, құрметтеп отыр. Қазақстан Орталық Азияның көшбасшысына, халықаралық құрметті әріптеске, халықаралық лаңкестікке, есірткінің жайылуы мен ядролық қарудың таралуына қарсы белсене күресетін мемлекетке айналды. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшесі болды, оның бастамалары тәжірибе жүзінде әрқашан кең қолдау тапты және нақты іс жүзіне асырылып отырды. Бүгін біздің еліміз халықаралық дәрежеде танылудың жаңа сапалық деңгейіне көтерілді. Қазақстанның 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуі, 2011 жылы Ислам ынтымақтастық ұйымына төрағалық жасап, қорытынды отырысын өткізуі, 2017 жылы Болашақ энергиясы тақырыбында Нұр-Сұлтан қаласында Экспо халықаралық көрмесінің өткізілуі туралы шешімдер оның сенімді дәлелі болды.
1.2 Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасының көпвекторлылығының тұжырымдамалық негізі
Француздың әйгілі қолбасшысы Наполеон Бонапарттың Мемлекеттің саясаты оның географиясымен анықталады дегені көп мемлекетттің ішкі-сыртқы саяси жағдайына дәлме-дәл анықтама бергендей. Еуразия суперконтинентінің ортасында, көлік-логистикалық байланыстың, мәдени-рухани, экономикалық ықпалдастықтың түйісу нүктесінде жатқан Қазақстан үшін оның географиясы кейінгі сыртқы саясатын, еш пафоссыз айтқанда, тағдырын анықтап берді. Көп векторлық, тату көршілік, достық, серіктестік пен өзара тиімділік - егемендігіне 27 жыл толған Қазақстанның сыртқы саясатының берік қағидаттары. Қазақстан барлық елдердің өзара теңдігін, сыртқы күштердің ішкі істерге араласпауын, халықаралық деңгейде қорғалуын, орын алған проблемалардың бейбіт түрде және ашық диалог форматында шешілуін қолдайды.
Бұл соңғы отыз жылға таяу уақытты ғана қалыптасқан емес, ежелден келе жатқан қазақстандық дипломатия моделі деп топшылауымызға болады. Қазақстан ғасырлар бойы қалыптасқан дала дипломатиясын Еуразия кеңістігінде жүргізіп келе жатқан мемлекет. Ежелден қазақ дипломатиясы салмақтылық, жан-жақтылық, саяси интуицияға сүйенгені белгілі. Алыс-жақын мемлекеттермен жүргізілген қарым-қатынастың, сыртқы саяси ұстанымның айшықты мысалы ретінде Керей мен Жәнібек хандардың, Абылайдың сыртқы саяси шешімдерін, XX ғасырдың басындағы заманауи мемлекет болуға деген талпыныстарды айтамыз. Ал, Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, тарихта алғашқы рет өзінің дербес сыртқы саясат доктринасын қалыптастыруға кірісті.
Қазақстан сыртқы саясатының негізгі принциптеріне оның неғұрлым маңызды және іргелі нормалары жатады, сол принциптердің мәнін және оларға тән сипаттарын қамтитын бұл нормаларда ең жоғарғы императивтік заң күші бар. Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар жүйесінің заңды мүшесі ретінде дербес сыртқы саясатында осы принциптерді басшылыққа алады. Қазіргі халықаралық қатынастардың негізгі принциптері мәртебесі жоғары халықаралық ұйымдар мен форумдардың құжаттарында, атап айтқанда, БҰҰ жарғысында, 1970 жылғы Халықаралық құқық принциптері туралы декларацияда, 1975 жылғы Қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі кеңестің Қорытынды актісінде бекітілген [8].
Әдетте халықаралық актілерде мына 9 принцип жайында айтылады: мемлекеттердің егемендігі, күш қолданбау немесе қолданамын деп қорқытпау, шекараның мызғымастығы, мемлекеттердің аумақтық бүтіндігі, қақтығыстарды бейбіт жолмен реттеу, ішкі істерге қол сұқпау, адам құқығы мен бостандығын сыйлау, халықтар теңдігі және олардың өз тағдырын шешу құқығы, мемлекет аралық құқықтар, халықаралық міндеттерді адал орындау.
Халықаралық қатынастардың негізгі принциптерінде тарихи сипат бар, яғни бұларда мемлекеттердің сол дәуірдің талабына және халықаралық қатынастардың жай-күйіне қатысты негізгі құқықтары мен міндеттері бекітіледі. 1970 жылғы Халықаралық құқық принциптері туралы Декларацияда жеті принцип жазылған: күш қолданбау немесе қолданамын деп қорқытпау, дауларды бейбіт жолмен шешу, басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекеттердің ынтымақтастығы, халықтардың тең құқығы және өзін-өзі билеуі, мемлекеттердің егеменді теңдігі, міндеттерді адал орындау. Аумақтың бүтіндігі, шекаралардың мызғымастығы, адамның құқығы мен бостандығын құрметтеу сияқты принциптер 1975 жылғы Хельсинки Қорытынды актісінде бекітілді.
Кез-келген мемлекеттің сыртқы саяси курсы оның ұлттық мүддесіне, сонымен қатар геосаяси жағдайға және қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесімен тығыз байланысты болмақ. Өз тәуелсіздігін жариялаған уақыттан бастап Қазақстан халықаралық құқық принциптерін сақтауға толық дайын екендігін білдірді. Қазақстанның сыртқы саясат доктринасының мақсаты - әлемдік экономикалық жүйеге сәтті бейімделу үшін қолайлы сыртқы саяси жағдай қалыптастыру үшін көпвекторлы саясат жүргізу болды. Бұл ұстаным ҚР Конституциясы, ҚР Сыртқы саясат концепциясы, заңнамалық құжаттар, Президент Жолдаулары, стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда көрініс тапқан.
Қазақстанның сыртқы саясаты жақсы зерттелген проблема екеніне қарамастан, елдегі тәуелсіздіктің жиырма сегіз жылдық кезеңін қамтитын елеулі уақыттағы әлеуметтік-саяси үдерістер динамикасындағы сыртқы саясат доктринасының бүкіл үрдісін көру мен талдауды жүйелі түрде жүргізіп отырған жоқ. Отандық ғылымда республиканың сыртқы саяси доктринасын қалыптастыруға ықпал ететін факторларды талдауға ешқандай әрекет болған жоқ. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының проблемалары бойынша көптеген жұмыстар еліміздің халықаралық аренада көлденең негізде қызмет етуінің белгілі бір аспектілерін қамтиды. Қазақстанның теоретикалық тұрғыда және тік секциядағы сыртқы саяси қызметін талдайтын жұмыстың болмауы сезіледі. Сыртқы саясатты қалыптастыру мен жүзеге асырудың негізгі логикасын, үрдістерін және перспективаларын анықтау. Сонымен қатар, мемлекеттің сыртқы саясаты - күнделікті дерлік теориялық және практикалық тұрғыдан талдау және ескеру қажет жаңа оқиғалар орын алатын әлеуметтік-саяси өмірдің қозғаушы күші. Мұның бәрі қарастырылып отырған тақырыптың ғылыми маңыздылығына, Қазақстан Республикасының сыртқы саяси доктринасын қалыптастыру үдерісін жан-жақты зерделеуге арналған.
Алғаш рет көпвектор термині өткен ғасырдың 90-шы жылдарының бірінші жартысында Қазақстанның сыртқы саяси лексиконында пайда болды. 1991 жылғы 2 желтоқсанда президенттік сайлаудың қорытындысы бойынша өткен баспасөз мәслихатында Н. Назарбаев сыртқы саясаттың сұлбасын тұңғыш рет жариялады. Қазақстанды Шығыс пен Батысқа бағдарлау туралы сұраққа жауап берген Мемлекет басшысы мемлекет ашықтығы туралы айтып, геосаяси жағдайына және экономикалық әлеуетіне байланысты Қазақстан тар өңірлік проблемаларға назар аударуға құқығы жоқ деп атап өтті. Бұл біздің елімізде ғана емес, шетелде де түсініксіз. Қазақстанның болашағы Азия, Еуропада, Шығыс пен Батыста. Шығыс пен Батыстың өзара түсіністігі бір-бірінің ерекшеліктерін білуге негізделген және біздің елдеріміз бен халықтарымыздың игілігіне айналуы керек және үлкен мүмкіндіктерге ие. Осындай саясатын жүргізу, біз Қазақстанның қауіпсіздігіне қауіп-қатерлерді жоюға мүмкіндік береміз. Біз еліміздегі экономикалық және саяси өзгерістер үшін қолайлы сыртқы жағдайларды күшейте аламыз. Мәтіннен көрініп тұрғандай, көпвекторлы сыртқы саясат термині өзі пайдаланылмайды, бірақ оның семантикалық құрылысы берілді [9].
90-шы жылдардың екінші жартысынан бастап Еуразиялық көпір тұжырымдамасы көпвекторлы дипломатия деп аталатын доктринаға айналды. Ресми түрде, бұл доктрина Қазақстанның, оның ішінде Ресей мен ТМД, Орталық Азия, Еуропа, Азия-Тынық мұхиты аймағы, мұсылман әлемі және дамыған өнеркәсіптік державалар үшін маңызды барлық салаларда сыртқы саясат жүргізуге бағытталған. Мұндай саясат көрші елдермен, ТМД-ға мүше мемлекеттермен, сондай-ақ Батыс, Азия және Таяу Шығыс елдерінің жетекші елдерімен тең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz