Сырнай - тілшелі сарнамалы аспап
Ф
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
___________________________________ __________ университеті
_____________________________ факультеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
ҚР Мәдениет қайраткері
_____________________
“____”_________2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Баян аспабын үйрету
____________ -мамандығы бойынша- Музыка
Орындаған ________________________
Ғылыми жетекшісі
__________________________
________________ ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДІҢ МУЗЫКА САБАҒЫНДА БАЯН АСПАБЫН
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баян аспабының шығу тарихы мен аспапта орындап үйренудің 6
алғашқы
сатылары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Жалпы орта мектептерде баян аспабын сыныптан тыс үйірме 17
сабақтарында қолдану
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2 Баян аспабын сыныптан тыс үйірме сабақтарында қолданудың
әдіс-тәсілдері
2.1 Сыныптан тыс үйірме сабақтарында баян аспабын менгертуде дамыта39
оқыту үрдістерін
колдануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . ...
2.2 Музыка мұғалімінің мектеп әндерін баян аспабында үйретудің 47
әдістері-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..59
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Халқымыздың аяулы перзенті, аты әлемге әйгілі ұлы жазушы, Мұхтар
Омарханұлы Әуезов : "Егер халық болам десең, алдымен бесігіңді түзе" деген
екен. Ұлы кемеңгер меңзегендей шыр етіп дүниеге келген күннен бастап сәбиді
ұнамдылыққа, әдемілікті сезінуге тәрбиелеудегі балабақша, мектеп, отбасы,
ата-ананың, жолдастарының әсерімен орта және жоғарғы оқу орындарындағы
жүретін эстетикалық тәрбие беретін пәндердің алатын орны ерекше деп айту
керек. Кішкентай сәби кезінен бастап өз ана тілінде сөйлеп, ұлттық рухани
мұралардан молынан сусындап өскен жеткіншек болашақта толыққанды нағыз
азамат болып қалыптасатынына ешкім күмән келтірмесе керек. Жас ұрпақтың
бойына ана тілінің уыз сүтін беріп, адамгершілік, имандылық, ізгілік нұрын
жүрегіне сеуіп, болашақта ұлтжанды азамат болып қалыптасуына музыканың әсем
сазды құдіретін пайдалану бүгінгі маңызды міндеттердің - бірі.
Баршамызға аян музыка да ғылымның бір саласы, музыканың тілі
арқылы біз табиғаттың әртүрлі көріністерін, жыл мезгілдерінің,
хайуанаттардың іс-қимыл әрекеттерін, адамның мінез құлқын, қайғы қуанышын
жеткізіп білдіре аламыз. Егер жас бүлдіршіндер кішкентай кезінен бастап
музыканы шын ықыласпен тыңдап түсіне білсе, ән салып, би билеп, халқымыздың
ұлттық аспаптарының бірінде (домбыра, қобыз) ойнауды үйренсе онда олар
үлкен рухани ләззат алып, өмірге деген көзқарасы қалыптасып, шынайы биік
армандар мен мақсаттарға ұмтылып, тәрбиелі азамат болып өсуі хақ. Ал бұл
міндеттерді жүзеге асыруда ата-ананың, балабақша мен мектептің атқаратын
ролі зор дер едік. Балаларымызды ең алдымен ұлттық әндеріміз бен
мәдениетіміздің тарихынан хабардар етіп, сонау Әл-Фараби бабамыздан бастап
Құрманғазы, Қорқыт, Абай, т.б. ұлы адамдарымыздың мұраларын дәріптей келе,
олардан кейінгі белгілі өнер қайраткерлері Ахмет Жұбанов, Шәмші Қалдаяқов,
Нұрғиса Тілендиев т.б. [6,7,8] көптеген халқымыздың сүйікті ұлдары мен
қыздарының шығармашылық туындылары мен өнер жолдарының творчестволық
қызметін насихаттап әңгімелеу өте орынды.
Сонымен қатар домбыра, қобыз, шертер, жетіген, шаңқобыз, даңғара,
асатаяқ, сазсырнай, үскірік, жыланбас, тайтұяқ, тоқылдақ, сыбызғы және т.б.
ежелгі халық аспаптарын ойнап көрсету арқылы тыңдау, олардың дыбыс шығару
ерекшеліктерін, ойнау әдістерін әңгімелеп берсе балалардың сөз жоқ бұл саз
аспаптарына деген қызығушылығын тудырады.
Осындай саз аспабының бірі - орыс халқының үлттық музыкалық
аспабы баян, оқу орындарында (музыкалық мектептен бастап консерватория
студенттеріне дейін) арнайы курспен оқытылып, жоғарыда айтып өткеніміздей
жасөспірімдеріміздің тәрбиелі азамат болып өсуіне септігін тигізіп келеді.
Қарастырылған еңбекте баян музыкалық аспабының шығу тарихы
мен оның құрылысы, баянды ойнап үйрену тәсілінің алғашқы сатысы жазылған.
1. Біздің елімізде халық арасына кеңінен таралып танылған музыкалық
аспаптардың бірі орыс халқының ұлттық музыкалық аспабы "Баян" болып
табылады. Баянның арғы ата тегі ерінмен үріп ойнайтын, бір және екі қатарлы
"гармонь"атты музыкалық аспап болған. Бұл гармондарда тек жеңіл-желпі бір
дауыста жазылған әндер мен би-күйлерді орындаған. Кейінірек бұл аспаптың
орнына, әлдеқайда күделі шығармаларды орындайтын және әндер мен билерді
сүйемелдейтін, клавиштер толық етіп көбейтілген аспап пайда болды.
Тұңғыш шыққан қол гармонның отаны Германия деп есептеледі. Бұл аспапты 1821
жылы неміс шебері Фридрих Бушман жасаған.
1829 жылы австриялық шебер Киррилл Демиан қол гармонын жетілдірді.
Мұның кейбір түрлері біздің күнге дейін жетті. Мұндай гармондар Германия
мен Австрияда, бүкіл Батыс Европада, сондай-ақ 30-жылдары Ресейде де кең
тараған.
Орыс шеберлері екі қатарлы гармондар жасап шығарып, олар бүгінге дейін
пайдаланылып жүр. Жасап шығарылған жеріне қарай аталатын бұл гармондар
диатоникалық құрылымды гармондар еді.
Гармонды одан әрі жетілдіруде Н.Белобородов көп еңбек сіңірді. Ол 1870 жылы
шебер Л.Чулков әзірлеген хроматикалық қос қатарлы гармон құрастырды.
Гармоншы-орындаушы Орланский-Титаренконың сұрауы бойынша Петерборлық шебер
П.Стерлигов Ежелгі атақты орыс жыршысы Боянның құрметіне баян деп аталған
аспап жасап шығарды. 1929 жылы П.Стерлигов сол жақтағы орналасқан "термелі"
жүйені сүйемелдеуге дайын аккордтарға ауыстыратын құрама клавиатураны
жасады.
XIX ғасырдың екінші жартысының өзінде-ақ гармон тек орыс халқы емес,
көп ұлтты Ресейдің барлық аймақтарындағы халықтардың арасына да кеңінен
тарады. Гармон және оның басқа да түрлері Кавказ, Балтық, Украин, Белорус
халықтарына, Орта Азия мен Қазақстандағы халықтарға бірте-бірте тарай
бастады.
Қазақтың кең сахарасында бір немесе екі қатарлы етіп жасалған орыстың
ұлттық музыкалық аспабы "сырнай" деген атпен тарала бастады. Сырнай деп
аталуына қазақ халқының ежелгі үрмелі саз аспабының гармон дауысына ұқсас
болғандығы себеп. Қазақтардың сазгерлік тұрмысына үңілсек ұлт үшін сырнай
әншілік-аспаптық орындаушылық құралына айналғанын көреміз. Сырнайдың
орындаушылық мұмкіндігі мен қазақ әндерінің сипатына өте жақын дыбыстық
сапасы аспаптың қазақ халқы тұрмысындағы өміршеңдігін танытады. Оңтүстік
өңірінің (Шымкент, Қызылорда облыстары) ақын, жыршы, жезтаңдай әншілері
Нартай Бекежанов олардан кейінгі ұрпақ ақын-сырнайшылар Көпбай Әлімбетов,
Садық Кәрімбаев сынды сырып салма ақын-жыршыларымыз осы екі қатарлы
гармонға қосылып ән салған. Міне сол уақыттардан бастап сырнай аспабы
республикамыздың түкпір-түкпіріне кең жайылып тарала бастады.
Алматы қаласында ашылған байырғы оқу орындарының бірі -
консерваторияда арнайы баян-сырнай класы ашылып оны көптеген қазақ жастары
бітіріп шықты. Атап айтсақ Ж. Қойшыбаев, Б.Мустафин, П.Сапожников. Қазіргі
таңда осы түлектер Қазақстан Республикасында орындау мен оқытушылықты
кәсіби деңгейге көтерді. Әлемге танылған қазақстандық сырнайшылардың
қатарына Н.Собачевский, А.Гайсин, Д.Султанов, М.Габдиев және т.б.
орындаушыларды жатқызуға болады. [18,19,20]
Зерттеудің мақсаты – Мектептегі музыка сабақтарында баян аспабын
қолдану ерекшеліктерін теориялық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысаны -Жалпы білім беретін орта.
Зерттеу пәні -. Мектептегі музыка сабақтарында баян аспабын
қолданылуы
Зерттеудің міндеттері:
- музыка сабақтарында баян аспабын қолдану ерекшеліктерін
теориялық тұрғыда анықтау.
- музыка сабақтарында баян аспабын қолдану ерекшеліктерін әдіс-
тәсілдерін жетілдіру.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық әдістемелік
еңбектерге теориялық талдау жасау; музыка мұғалімі баян аспабын орындау
ерекшеліктерін саралау, белгіленген мәселелер бойынша жинақталған
әдебиеттер мен ғылыми зерттеулерде теориялық талдама жасау;
Білімі: - оқушыларға музыкалық шығарманы эмоциялық жан күйімен сезініп
дұрыс түсініп, шығармашылық мәнде ойнау қабілетін дамыту тиіс;
Білігі:– оқушылардың мектеп әндерін, күйлерін, музыкалық шығармалырды
ойнап, сүйемелдей білу ісекрлік дағдысын меңгеру;
Дағдысы – Баян аспабын сыныптан тыс үйірме сабақтарында қолданудың әдіс-
тәсілдері, оқушыларының шығармашылық жұмыс арқылы cезімін ойятып жүзеге
асыру;
Диплом жұмысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДІҢ МУЗЫКА САБАҒЫНДА БАЯН АСПАБЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Баян аспабының шығу тарихы мен аспапта орындап үйренудің алғашқы
сатылары
Біздің елімізде халық арасына кеңінен таралып танылған музыкалық
аспаптардың бірі орыс халқының ұлттық музыкалық аспабы "Баян" болып
табылады. Баянның арғы ата тегі ерінмен үріп ойнайтын, бір және екі қатарлы
"гармонь"атты музыкалық аспап болған. Бұл гармондарда тек жеңіл-желпі бір
дауыста жазылған әндер мен би-күйлерді орындаған. Кейінірек бұл аспаптың
орнына, элдеқайда күделі шығармаларды орындайтын және әндер мен билерді
сүйемелдейтін, клавиштер толық етіп көбейтілген аспап пайда болды.
БАЯН — орыс халқының музыкалық аспабы. Төрт қатарлы гармонның 1907 ж.
П.Е. Стерлигов жетілдірген түріне Б. деген атау берілді. Аспаптың оң жақ
клавиату-расында 5 — 6 қатар түйме-лерден түзілген, диапазоны 4—5 октаваны
қамтитын ды-быстық қатар, ал оң жағын-да 3 — 5 қатар түймелерден түратын, 3
— 4 октаваны кдмтитын дыбыстық қатар және дайын аккордтық сүйемеддер бар.
20 ғ-дың басында Ресей-де Б. жасаудың В.П. Хегст-рем, Н.З. Синицкийлер ой-
лап тапқан жүйелері ("мәскеулік", "шетелдік", т.б.) пайда болды. 1929 ж.
Стерлигов Б-ның шартты түрдегі "дайын-таңдамалы" түрін ойлап тапты. Оның
жетілдірілген соңғы үлгілері — көптембрлы "дайынтаңдамалы" Б-дар. Б. жеке
орындауда, сонымен қатар ансамбль, оркестрлерде де пайдаланылады. Ол муз.
үжымдардың, көркемөнерпаздар үйірмелерінің, сондай-ақ, көпшілік халықтың
арасында да кең таралған.
Ал саз сырнай - үрлеп ойналатын демді тынысты аспап. Аспаптың үзындығы
- 11 см, шенбер аумағы -16 см. Аспапты ен. алғаш 1970-1971 жыддар шамасында
Шымкент қаласының кене Отырар жүрты орнынан мұғалім Асантай Әлімов тауып
алған. Жергілікті қарияларға көрсеткенде олар оны "Фарабидің саз сырнайы"
деп атаған. Әрі бағы заманда бабалардың дәл осындай аспапты "Фарабидің саз
сырнайы" деп атайтыны белгілі. Аспап тұтас сапалы саздан құйылып,
күйдірілген. Асантай Әлімов кейіннен осы аспапты зерттеуші Б.Сарыбаевқа
көрсеткен. Ол аспапты жан-жакты қарастырып, алғаш рет дыбыстык
мүмкіндіктерін анықтаған. Казіргі кезде бұл аспап музыка мамандығына сәйкес
жоғарғы оқу орындарында, мектептерде оқытылады. Сонымен катар, жеке
ойнауда, оркестр, ансамбльдерде кеңінен қолданылуда.
Тоз сырнай - казактың көне ыскышгы-сарнамалы аспабы. Ол қазақ
даласында жоғалып кеткенімен, Таулы Алтай, Монғолияның Кдшаған, Тува мен Ха-
қасияда казақгар тұратын елді мекендерде кездеседі. Оны ойнап, музейге
тапсырғандар да, бүгінге дейін қолданып сактап отырғандар да сол жердің
түрғындары.
Аспап ақ кайыңның биязы, нәзік тозынан (қабығынан) жасалатындыісган ел
оны "тозсырнай" немесе "ыскырык" деп атаған. Тоз сырнайды қазанға 1-2 сағат
қайнатып, тұз сеуіп даярласа ол үзак, пайдала-нуға жарайды. Үнінің жоғары-
төмен болуы оның жасалу келеміне байланысты болып келеді. Бұл аспап
төжірибеде өте сирек колданылады.
Сырнай – тілшелі сарнамалы аспап. Оның карапайым шағын үлгісі "қол сырнай"
немесе "қағаз сырнай" деп те аталған. Оның ауа ағымымен козғалып дыбыс
шығаратын металл тілшелері және ауа жіберіп тұратын көрігі бар. Сырнай көп
дауысты сарнамалы аспап, онда тек оң колмен ғана ойналады. Сол жағында ауа
беріп отыратын жалғыз ойығы бар.
Сырнайды ертеректе көмеймен айтылатын халык әндерін сүйемелдеуге де,
ансамбль құрамында да қолданған. Мөселен, сыр бойы казақгары бұл аспаппен
айтысқа катысып, жыр толғаса, Арка өңірі мүнымен ән сүйемелдеп, ойын-
тойларда басты аспап ретінде пайдаланған.
Сырнайдың "гармонь", "аккордеон", "гармоника", "баян" т.б. секілді
туыстас, ұқсас үлгілері XIX ғасырдың басында казақ даласына ауып келген
татар, орыс, неміс т.б. халыкгардың колданысында казакөнері мен музыкасы
тарихына еніп сіңісіп кетті. Кдзіргі кезде сырнайға үксас тілшелі сарнамалы
баян, аккордеон аспаптары кеңінен тараған. Әнді сүйемелдеу, жеке шығарма
орындау, ансамбль, оркестрлерде жиі үнделеді. Мүның өзі бүл аспаптың казак.
өнері табиғатына жакын екендігін көрсетеді.
Сол сиякты мүйіз сырнай, камыс сырнайлар да өзіндік ерекшеліктері бар,
халқымыздың үлттық музыкалық аспаптары.
Музыкалық білім факультетінің студенттері пәндердің ішінде сырнайды
(баянды) негізгі аспап ретінде үйренсе фольклорлык аспаптарды өзі тандау
аркылы өтеді. Аспап мектеп бағдарламасындағы ән сабағын өткізуде өте
колайлы. Айтылған пәндер студенттін кәсіптік дағдыларын қалыптастыруында
маңызды орын алып, жалпы музыкалық ой-өрісінің
дамуын кеңейтеді. Фольклорлык аспаптардың ерекшеліктеріне орай орындаушылық
кабілетті дамыту жолында музыкалык шығарманы игергеңде әр түрлі музыкалык-
техникалык қиындықтар кездеседі. Оларды ойдағьщай шешуде студенттің жан-
жакты ойлас тыруындағы мүкиятты әдістер жетекші орын алады.
Бүгінгі таңда біз ойнап жүрген баяндар фабрикадан екі тұрлі болып
жасалынып шығарылады. Олар дайын және іріктелген баяндар. Дайын баян
дегеніміз - (клавиатураның) пернелерінің 3-4-5 катарлары дайын
аккордтардан: 3- катар мажор "Б" аккордын, 4- қатар минор "М" аккордын, 5-
қатар 7доминант-сектакорды береді. Ал соңғы кезде 6-қатарлы, кішірейтілген
септаккорд ум 7 деген белгімен орналасқан 6-қатар косылды. Іріктелген баян
дегеніміз бұл баянның сол жақ пернелерінде дайын баяндағыдай можор, минор,
септаккорд беретін дайын аккордтар жоқ.
Мұндағы сол жақ перне баяндағы оң қолмен ойнайтын оң перненің
өрнегімен (хроматизм гаммасы) бойынша жасалған. Мұндай баянда ойнау өз
ерекшеліктері мен қиындықтарын ескере отырып, көп еңбек етуді, мол
дайындықты талап етеді. Баян негізгі үш бөліктен тұрады:
1) Баянның оң жақ корпусы, ұш қатарлы пернелерден оң қолдың
саусақтарымен ойнау үшін;
1-ші қатар пернелерді жауып тұрған тордан бастап саналады.
2) Баянның сол жақ корпусы 6 қатардан құралған, мұнда да 1-ші
қатар баянның ішкі жағынан бастап саналады.
3) Оң және сол жақ корпустарын жалғастырып тұрған қатарлардан
(мех) тұрады. Осы 2 корпусын жалғастырып тұрған қатпарлар арқылы біз
келген музыкалық дыбыстарды қатты немесе жай етіп шығарып ести аламыз.
Баянда дыбыс шығарылу кнопкалардың металл тілдерін қатпар арқылы
жіберілген ауа қысымының кұшімен шыққан дыбысты ести аламыз. Аспап ерекше
күтімді талап етеді. Жаңбырлы, суық күндері арнайы жабық футлярда ұстаған
жөн.(Cурет 1)
Бірінші және екінші оқу жылдары оқушылар үшін сырнай аспабында ойнай
білудің алғашқы кезеңі болып табылады. Оқушының музыкалық тәрбиесін бір
жүйеге қалыптастыруда бұл кезеңнің маңызы зор. Бұл тұрғыдан мынадай
шарттарды білу керек: [24]
1. Музыкалық-теориялық білімнің меңгеру. Сырнайдың шығу тарихын,
оның теориялық негіздерін біліп, спецификасы мен дыбыс шығару құпиясын
түсініп, музыкалық сауатты тереңдете, сырнайдың түйме басқыш құрылысын және
оған арналған нота графикасының ерекшеліктерін біліп, сонымен бірге,
ноталарды бірден оқып ала жөнелетін дағдыларын қалыптастыру.
2. Орындаушылық қимыл-әрекеттер тәсілдерінің негіздерін игеру:
орындаушының дұрыс отыруы, қолдың, саусақтардың дұрыс орналасуы.
3. Бастапқы оқудың ең қиын да күрделі жағы - орындаушылық дағдыларды
игеру.
4.
Орындаудың әдістері мен шығарманың мазмұндық мағынасын аша отырып,
музыканы мәнерлеп орындаудың әртүрлі тәсілдерін үйрену.
Бастапқы дайындық міндеттері осындай әйгілі ұстаз-баяншы, профессор
П.Говорушко зерттеп ұсынған бұл нұсқалар тәжірибе жүзінде өздерінің
жарамдылығы мен тиімділігін дәлелдейді (П.Говорушко "Основы игры на баяне",
Л., 1961).
Музыкалық шығарманы орындау дегеніміз аспапта ойнаудың әдіс-амалдары
арқылы көркем образдардың сырын ашып беру. Оқудың дәйектілігі дегеніміздің
өзі осы амал-әдістердің жүйелі түрде біртіндеп жиналуында. Бұл - бастапқы
дайындықтың заңдылықтарының бірі. Жан-жақты ойластырылған репертуарлардың
негізгі нақ осы заңдылық қалауы керек деп есептейміз.
Өкінішке орай, ұстаздардың репертуарды тым күрделендіріп немесе тым
жеңілдетіп жіберетін қатесі де осы заңдылықты бұзғандықтардың салдарынан
туады. Бастапқы дайындықтың негізгі кезеңдерін былай сипаттауға болады.
1. Орындаушының дұрыс отыруы мен аспапты дұрыс ұстауын қадағалау.
2. Қол - саусақ қойылымы негіздерін қалау, аспаптың түйме тілдерін
басуды үйрету.
3. Көркем образды сфера негізін және қоңыр үнді дұрыс ырғау мен басқа
да үндестіктермен алмастыруды игеру.
4. Нотаның созылуын әртүрлі ұзақтықта ойнай білуін қадағалау.
5. Музыкалық аспаптың үнін шығару тәсілдерімен нота, лелато,
стаккатоның әдістерін игеріп, аппликатураны негіздерімен танысу.
6. Сол қол саусақтарын икемді ұстап үйренумен қатар, сүйемелдеуді
дұрыс жүргізу.
7. Әуенді оң қолмен секіртпелі және арпеджиолық жүргізуді тәсілдермен
және оларды ауыстыруды меңгеру.
8. Қолдардың координациясын дамыту. Нота ұзақтығының күрделі
түрлері: созылмалы нота, ноқатты нота, форшлаг т.б. динамикалық
құбылыстарды түсіну (меццо-форте, крещщендо диминуәндо).
9. Оқу барысында оқушылардың игеретін дағдыларының тізімі міне осындай.
Жоғарыда аталған міндеттерді байыту, ұғыну оқу-тәрбиелік жұмысының ұтымды
ұйымдастырылуында.
Оқушыны дайындауда музыканттың аспапты игеру шеберлігінің шыңдалуының
тиімді жолдарын үлкен жауапкершілікпен қарастырған жөн.
Балалардың музыкалық мектепке түсуі оның өмірін күрт өзгертеді.
Мектепке дейін балалар ойын ойнаса, енді ол психологиялық дайындық, күш-
қуат талап ететін оқу жұмысымен шұғылдануы керек. Оның күн тәртібі
толығымен өзгереді. Күнделікті еңбек етуді талап ететін жаңа міндеттер
пайда болады. Енді күнде болып отыратын түрлі жұмыстарға үйреніп, үлгеруді
қажет деп санайды. Мектеп тәртібін сақтау: оқу бағдарламасын орындау; сынып
сабақтарында және үй тапсырмасын орындауда ықылас пен белсенділік
көрсетеді. Оқытушының қойған талаптарын орындау; бейтаныс мектеп өмірі,
өзін қоршаған жаңа музыкалық орта балаға жағымды әсер етеді. Сабақтың
көптігінен мол мағлұмат алған балалар еңбексіз оқу болмайтынын түсінеді.
Оқу олардың ықыласын, шыдамдылық пен ақыл-ой күшін талап етеді. Кей балалар
мұндай күн тәртібіне үйрене алмай, ынтасы төмендейді. Психологтардың айтуы
бойынша, 2-3 айдан кейін балалардың сабаққа деген қызығушылығы күрт
төмендейді. Дәл осы кезеңде оқытушының оқушыға тигізетін ықпалы зор.
Баланы оқуға деген қызығушылығының төмендейтінін сезген оқытушы дереу
баламен сабақ өткізудің жеке, жаңа түрлерін іздестіре бастайды. Баланың
сабакқа деген ынтасының төмендеуінің екі себебі болады:
1. Өтілетін тақырыптардың бір сарындылығы, үйреніп жүрген аспаптан
тыс, қайталана беретін теориялық тапсырмалар және жалықтыратын жаттығулар.
2. Оқу бағдарламасының күрделі болуы баланы қатты жалықтырады.
Сондықтан да, мұғалімнің балаға қиын бағдарлама беріп, аса кұштарлықпен
алға жетелеуге әуестенбегені жөн. Өткен шығарманы жақсы игеріп, жаттап алу
үшін көп уақыт керек екенін, әрі үйренетін шығарма техникалық жағынан ойнап
кеткен шығармадан қиын болмай, оны пысықтайтындай болуы тиіс.
Қоршаған ортаның ауысуы (екі мектеп, жаңа ұжымдар) үлкендермен, ата-
анамен жаңа деңгейдегі қарым-қатынас, олардың енді баладан күнделікті көп
дайындалуын талап етуі, баланың көптеген жаңа мәліметтер алуы - осының бәрі
баланың санасына шамасынан тыс салмақ түсіреді. Осы себептерден баланың
денесіне физикалық күш түсіп, ал санасында үлкен психологиялық бетбұрыс
болып, оның бойында ерекше қасиеттердің қалыптасып дамуына қатты әсер
етеді. Сондықтан да, оқытудың алғашқы кезеңінде негізгі аспаптан сабақ
беретін оқытушы, музыка сабағын жүргізумен қатар, тәрбиеші міндетін де
атқаруы тиіс. Осындай қиын кезеңін түсініп, оларды жеңуге көмек берген
оқытушы өзіне деген баланың сүйіспеншілігін арттырып, құрметіне бөленіп,
оқушының өз ісіне, музыкаға деген жауапкершілігін арттыра түседі. Балалар
психологиясын жақсы білмейінше, оқытуда жоғары нәтижеге жету мүмкін
еместігін, күнделікті дамып отырған педагогика ғылымы дәлелдеп отыр.
Сондықтан да, балалардың жас ерекшеліктерінің заңдылықтарына немқұрайлы
қарау, күрделі сәтсіздіктерге ұшыратуы мүмкін. Атап айтқанда: оқыту
барысында оқушының жас ерекшеліктерін ескере отырып үйрету, мұғалімнен
нақтылы әдістемелік әдіс-тәсілдерді талап етеді.
Саусақтардың алғашқы түймеге тиген кезінен бастап балаға көптеген
ескертулер жасалып, түрлі талаптар қойылады: Шынтағыңды төмен түсір,
білезігіңді бос ұста, саусақтарыңды ауыстырма, көрікті ауыстыруды
ұмытпа т.б. Сөйтіп, оқушы дұрыс және бұрыс ойнау туралы нұсқаулар мен
тыйым салудың қыспағына түсіп қалады.
Оқуда алғашқы қадам жасап отырған оқушыға бірден көптеген міндеп пен
талаптардың қойылуы дидактиканың оқудың қолайлылығы және оқудың жүйелілігі
принциптерді бұзып, балаларды физиологиялық және психологиялық жағынан
зорықтырып, кері әсерге ұшыратады. Балалар психологиясының мәліметтері
бойынша, жаңа дағдының үйреншікті болып қалыптасуы баланың жарқын ынтасына
байланысты. Егер кішкентай баланың оқуға деген дұрыс ынтасы болмаса, онда
үйреншікті жаңа дағдылар пайда болмайды, ал пайда болған ескі дағдылар
бекімейді.
Балалар бақшасын бітірушілердің көбі буындап оқи біледі және онға
дейін санай алады. Бірақ таңбаларға онша көңіл бөлмейді, мысалы, әріптерге,
сандарға. Бұл олардың сабақта ұзақ жұмыс істейтіндей, ұйымдасқан, тұрақты
зейінінің әлі қалыптаспағанын көрсетеді. Осы шақтағы балалардың шыдамдылығы
30-35 минутқа ғана жетеді. Тез ойналатын шығармалардың қиынға соғу себебі
де осы жағдайға байланысты. Сондықтан да, сабақ барысында жас шамасына сай
зейін ерекшеліктерін ескерудің маңызы зор. Сабақтың тез немесе жай жүруі де
жас бала зейінінің тұрақтылығына теріс әсер етуі мүмкін. Жасы кіші балалар
шағын тапсырмаларды жақсы көреді, себебі көзделетін мақсат анық, ондағы
қолданылатын әдіс-тәсілдер жақсы таныс. Сондықтан да, үйреніп жатқан
шығарма көлемі үлкен болмай, ал үйренетін жаңа шығарманың техникалық және
көркемдік қиындықтары біртіндеп өсіп отыруы керек. Балалар сөзге қарағанда
қимылды тез қабылдайды. Сол себептен теориялық түсініктемелер қысқа,
тұжырымды болып, міндетті тұрде аспапта ойнап көрсетіліп отыруы керек.
Әр жаңа шығарманы балаға мұқият түсіндіріп қана шектелмей, іс жүзінде
ойнатып, үғындырып жіберген жөн. Яғни төменге сынып оқушыларын оқытқанда,
әр жаңа түсінік, оқушылардың бұрынғы берік ұғынып алған білімін бекітіп,
жалғастырып, толықтырып отыруы тиіс. Осындай жағдайда ғана балалардың оқуға
деген сенімсіздігі жойылып, өз күші мен қабілетіне сенімі артып, оқудың
қолайлылығы және оқудың жүйелілігі принциптерін бұзып, балаларды
физиологиялық және психологиялық жағынан зорықтырып, кері әсерге ұшыратады.
Балалар психологиясының мәліметтері бойынша, жаңа дағдының үйреншікті болып
қалыптасуы баланың жарқын ынтасына байланысты. Егер кішкентай баланың оқуға
деген дұрыс ынтасы болмаса, онда үйреншікті жаңа дағдылар пайда болмайды,
ал пайда болған ескі дағдылар бекімейді. Алғашқы сабақтарда музыкалық
білім негізінің қалануы және ойнау дағдыларының қалыптасуы, баланың
музыкалық өміріне жол салып, білімнің табысты болуын анықтайды. Осы кезеңде
балалардың сүйектерінің қатаймағанына байланысты оқытушының оқуға өте
жауапкершілікпен қарағаны жөн. Аспапты алдына дұрыс қойып, еркін түзу дұрыс
ұстауына көп көңіл бөлген жөн, себебі баланың еңкейіп отыруынан, омыртқа
сүйегінің қисаюы, бұдан баланың денесін ыңғайсыз ұстап, саусақтарының
қарысуы аз уақыт ішінде дағдыға айналып қалуы мүмкін. Аталған
кемшіліктерден сақтандыру үшін, ойнау кезінде баланың қимылдарының
еркіндігі мен отыру қалпын үнемі қадағалап, аспаптың ыңғайлылығына, иық
белдіктерінің иыққа дәлдеп келтіруіне байланысты. Аспаптың көлемі мен
салмағы баланың жас шамасына сай болуы керек.
Аспапта ойнау кезінде, оқытушы баланың иық сүйектерінің құрылымын
байқаған жөн. Жасы кіші оқушылардың иық сүйектерінің кіші және әлсіз
болуынан, бұлшық еттерінің жетілмегендігінен иық белдіктері иығынан түсе
береді, ол баланың орындаушылығына кедергі келтіреді. Мұндай оқушыларға,
иықтағы белдіктерді көлденең байластыратын, қосымша арқа белдігін
пайдаланған жөн. Ал бұл көлденең белдік жалпақтау болса, ол иық белдіктерін
байланыстыруымен қатар, аспапқа көмекші сүйеніш болып, балалардың арқа
сүйектерінің дұрыс қалыптасуы мен емін-еркін ойнауына мұмкіндік береді.
Жасы кіші оқушылардың қимылдары жұмсақ, қозғалыстары икемді келеді,
себебі олардың буындары бос, сүйектері әлі қатпаған. Сондықтан, оларға жеке
саусақтардың қимылы арқылы қайталанып келетін әуендерден гөрі, буындар мен
саусақтардың жұмсақ, икемді қозғалысын талап ететін, қайталанып отыратын
қос дыбыстар жеңілірек тиеді.
Музыкалық шығарманы еркін және айқын орындауды баланың ішкі сезімімен
туындатып, өз еркімен дамытып, күнделікті дағдыға айналдырған жөн.
Музыкалық аспапта жақсы ойнау орындаушының техниканы шебер меңгеріп,
шығарманы әсерлі орындаумен айрықшаланады. Орындаушының дыбыстарды естуі
ерекше болады. Ол дыбыстың күшін, сипатын, бояуын алдын ала естіп,
бағдарлап, қайткенде адам жанына күшті әсер ететінін шамалап отырып, қол
қимылдары мен саусақтардың әрекеттерін соған бағындырады. Осының бәрін
орындаушы шығарманың әрбір оралымын, оның әуендік-үндік құбылысын алдын ала
іштей естіп отыру арқылы жүзеге асырады. Сондықтан іштей есту дағдысын
оқушыға музыкамен айналысудың ең алғашқы сабақтарынан бастап үйрету керек.
Сырнайда ойнауды үйрету барысында ең әуелі оқушының музыкалық есту-
елестету мүмкіндіктерін дамытып әрі соған арқа сүйеп отырған дұрыс. Ол үшін
оқушыға бірден нота үйретуде бастамай, белгілі бір дайындық кезеңін
өткізген жөн. Бұл кезеңде оған кішігірім әуендерді мұғалімнің қолына
қарап отырып немесе музыкалық есту қабілетіне сүйеніп ойнау үйретіледі.
Яғни, оқушы ойша, тек құлақпен естіп отырып қана аспаптан қажетті
дыбыстарды теру, іріктеу арқылы ойнап шығады.
Бұл аса бір ұқыптылық пен мұқият жұмыс жасауды қажет ететін нотаға
дейінгі кезең. Осы кезеңдегі жұмыс негізінен үш түрге бөлінеді: әуенді
аспапта теріп шығару; оны гармонизациялау; сүйемелдеуін құрастыру.
Есту қабілетіне сүйеніп ойнау деп біз орындаушының есту-елестету
мүмкіндіктеріне сүйене отырып, ойында жатталған әуенді сырнайда нотаға
қарамай ойнап, ойынды жатталған әуенді сырнайда нотаға қарамай ойнап шығуын
айтамыз. Есту қабілетіне сүйеніп ойнаудың нәтижелі болуы есту және қол мен
саусақ қимыл әрекеттерінің өзара тығыз байланыста болуына тікелей қатысты.
Сондықтан, мұғалімнің нотаға дейінгі кезеңдегі басты мақсаты-оқушының есту-
елестету қабілетін анықтап, оны дұрыс қалыптастырып ары қарай дамыта түсу.
Сондай-ақ оның есту және қимыл әрекеттерінің ара қатынасын реттеп жөнге
келтіріп, бұрынғысынан да шыңдай беру. Есту қабілетіне сүйеніп ойнау
дағдысы әуеннің дыбыстарын сырнайда іріктеп, түймелерді дәл басу барысында
қалыптасады. Ол үшін үйренетін әуен өте қысқа әрі қарапайым болуы тиіс.
Әуеннің дыбыстарын сырнайда теріп ойнау екі түрлі болады: әуенді алғашқы
берілген сарындылықта (тональдікте) және оны жаңа күйге көшіріп тасымалдап
ойнау.
Музыкалық есту-елестету дағдысын қалыптастырудың ең қарапайым әрі
тиімді түрі ән айту болып табылады, сондықтан оқытуды ән айтқызудан
бастаған жөн. Алғашқы сабақтар оқушының музыкалық қабілетімен (есту және
ырғақты сезіну) жан-жақты терең танысудан басталады. Ең басты назар
аударатын нәрсе - оқушының әуенді тыңдап, оны жадында сақтап, содан соң
дауысымен қайта айтып бере алатын дәрежеде болуын қадағалау. Оқытушыны
жекелеген дыбыстар мен кішігірім әуендерді аспапта ойнап берген соң оқушы
оны сырнайға қосылмай өз дауысымен қайталап айтып шығады. Әнді жекелеген
дыбыс пен буынға бөліп немесе сөзімен орындауға болады. Оқушылар
жаттығуларды сөзімен айтқанды ұнатады. Оларды мазмұнына қарай әсерлі
орындауды, әрі тезірек жаттайды.
Оқушыларды әннің жылдамдығын (тез, баяу), штрихын (байланыстыра созып
немесе үзіп ойнау) және сарындылығын (мажор, минор) анықтап көңілді,
мұңлы екенін ажырата білуге баулу қажет.
Оқушыларға жаңа, тың материалдармен қатар, өздері айтып жүрген таныс
әуендерді де еске түсіріп отырған дұрыс, ал мұғалім тек олардың қатесін
түзеп, әуені мен ырғағының дұрыс келуін қадағалайды. Бірнеше сабақ бойы
осылайша жаттығып, музыкалық елестету корын жинап алған соң, біртіндеп
әуендерді сырнайда теріп ойнауды бастауға болады. Егер оқушы сырнайда
ойнауды әлі меңгермеген болса, онда әуендерді фортепианода бір саусақпен
ғана теріп бастағаны жөн. Бұл жаттығудың басты мақсаты - оқушыларды
берілген әннің әуенін, ырғақ үйлесімін дұрыс келтіре білуге баулу.
Дауыспен әндетіп, фортепианода ойнаумен қоса енді оқушылар сырнайда
ойнауды үйренуге көшеді. Ол көрнекілік әдісіне негізделіп жүргізіледі. Ол
үшін мұғалім мен оқушы бір-біріне қарама-қарсы отырады, әрқайсының
қолдарында аспаптары бар. Оқытушы ең алдымен дұрыс отыру қалпы, аспаптың
құрылысы, қолды дұрыс қойып, дыбысты шығару үшін жасалатын ең негізгі
қимылдар туралы қысқаша түсініктемелер берген соң, ол оң жақтағы пернелерде
жекелеген дыбыстарды ойнап көрсетеді. Оқушыға қойылатын талап - берілген
дыбысты түймелерге қарамай отырып тауып, оны әндете біркелкі етіп орындап
шығу. Осыдан соң жаттығулар біртіндеп күрделене береді: дыбыстар ең әуелі
ортаңғы қатарда, содан соң төменгі және жоғарғы қатарларда беріледі:
дыбыстар алғашқыда ұзақтау, соңынан қысқалау созылатын болып келеді,
бастапқыда дыбысты санамай созып, біртіндеп оны санап ойнауы керек. Осы
арада мұғалім оқушыны дыбыс ұзақтығының жазылу түрлерімен таныстырады
(нотаның аттарын әлі үйретпейді), бұл - нота сауатын меңгерудің бастамасы.
Оқушы осылайша жекелеген дыбыстарды дұрыс тауып, оларды аспапты
жаттығып үйренген соң, кейбір жеңіл әуендерді ойнауға кіріседі. Бұл
жұмыстың барысында мұғалім оның аспапты дұрыс ұстап, ыңғайлы қалыпты сақтап
отыруын. Қолдың пішінін және саусақтардың қимылын берілген ретпен
(аппликатура), шатаспай ойнауын талап етіп, әрі өзі үнемі ойнап көрсетіп
отырады. Сонымен қатан, мұғалім оқушының түймелерге қарамай, дыбыстарды
есте сақтау қабілеті арқылы нақтылы тауып ойнауын да қадағалайды.
Класта үйретілген әуенді оқушы үйде бір-екі жаңа үнге салып
тасымалдауы тиіс. Ол әлі сарындылық деген ұғымды білмейтін болғандықтан,
оған берілген әуенді қай түймеден бастап теріп ойнау керектігін оқытушы
көрсетіп жібереді. Осылайша әуен класта алғашқы үнінде (мысалы, до-мажорда)
жатталынады, ал үйде жаңа үндерге ауыстырылып (мысалы, сол және фа-мажор)
ойналады.
Үй тапсырмасын тексерген кезде, мұғалім оқушыдан әнді қысылмай, еркін,
әсерлі әрі әдемі үнмен ойнауды талап етеді. Алайда, одан бірден толық күшті
дыбыс шығаруды сұрамау керек. Себебі, үлкен кісіге қарағанда, баланың
дауысы қандай нәзік болса, әлі буыны бекіп, бұғанасы қатпаған жасөспірімнің
сырнайды да сондай әлсіз дыбыспен ойнауы - заңды құбылыс.
Дыбыс қатарын (гамма мен арпеджионы) оқушыларға нота үйренген кезеңнен
бастап таныстырған жөн. Іс тәжірибемізде, осы жағынан техникалық
жаттығуларды жаңадан оқи бастаған оқушыларға ойната беру олардың музыкаға
деген ынтасын жойып жіберетін кездері болатынын да байқап жүреміз.
Сондықтан, оларға алғашқы дыбыс қатары мен аккорд дыбыстарына негізделіп
жазылған әуендерді берген пайдалы.
Дыбыс қатары мен арпеджиоға негізделіп жазылған әуендер оқушыны
позициялық ойнау негізінде оқытуға жағдай жасайды, яғни қолдың басын
ыңғайлап ұстау қалпы сақталады, әрі саусақтарды қайта алмастырып немесе
астынан алып ойнау тәсілдерінің қажеттігі болмайды. Бұл оқушының
аппликатураны дұрыс ұйымдастыра отырып, саусақтардың ретті түрде ойнау
дағдысын меңгеруіне жол ашады.
Сырнайдың оң жақ пернесі үш қатар болып келеді және оны ойнауға төрт
саусақ қана қатысады. Сондықтан, позициялық ойнау, яғни дыбыс қатарына
негізделіп айтылатын әуендерді ойнағанда қол басының ыңғайлы қалпы сақталып
қалады да, грифке бұрыш құрайды, ал арпеджио негізінде жазылған әндерде
түймелер қатарын бойлай жүреді.
Шеберлікті шыңдау үшін қолдың ыңғайлы қалыпта орналасуының мәні зор.
Мыналарды есте ұстаған жөн: пернелердегі үш қатардың әрқайсысына сәйкес
келетін (бірінші, екінші, үшінші) өз саусақтары (2,3,4) болады, олар дыбыс
қатарына негізделіп жазылған әуендерді ойнауға қатысады.
Ұш дыбыс негізінде құрылған әуенді жаңа үнге транспозициялап ойнағанда
аппликатура өзгермейді. Мысалы, ән дыбыстарын тасымалдауға есту қабілетіне
сүйеніп, дұрыс ойнауды жеңілдетсе, екінші жағынан, музыкалық есту мен қимыл
әрекеттердің бір-бірімен тығыз байланысты болып келуін, саусақтардың жұмысы
жақсарып, ретті түрде қимылдауын шыңдай түседі.
Осы кезеңдегі ең бір маңызды факторлардың бірі штрихтарды дұрыс
меңгеру. Біздің ойымызша, әдеттегідей үзіп ойнаудан гөрі (нон легато) үзбей
жалғастыра ойнауды пайдаланған дұрыс. Оның бірнеше себебі бар:
1. сырнайда ойнауды үйрету барысында көбінесе әндетпеліге
(кантиленаға) негізделген әндер көп пайдаланылады;
2. әндетпелі, үзбей жалғастырыла ойналатын әндерде цезураларды, яғни,
тыныс алатын жерлерді анықтау оңай, оның нәтижесінде әннің кішігірім
оралымдары мен бүтін фразалар сияқты әлементтерін де ажырату қиынға
түспейді.
3. Легато орындаушыдан көрікті жайлап, біркелкі жүргізуді талап етеді,
бұл жас музыкантың бірден орындаушылық дағдылар мен әдістерді дұрыс
қалыптастыруына себеп болады.
Сырнай аспабының өзіне тән табиғи ерекшелігі — адам дауысына өте
жақын, әуенді, әндетпелі, дұрыс таныс алуға негізделген дыбысында.
Тағы бір көңіл бөлетін жайт - оқушының ырғақты сезінуі, оны дұрыс
қабылдауы және қайыра ойнап беруі. Бұл кезеңде әрбір ырғақтық топ баланың
құлағына сіңіп, музыкалық есту қабілеті арқылы жадында сақталып, содан соң
теориялық тұрғыда, нота жазуы бойынша түсінік табуы тиіс. Оқушыларға алдын
ала жатталған әуендердің дыбыс ұзақтықтарын, ырғақтарының түрлерін
(фигурациясын) есту қабілетіне сүйеніп жаздыру пайдалы.
Алты-сегіз әуенді ойнап үйренгеннен кейін, оны үйде жаңа күйге
түсіріп, тасымалданған соң, оқушы оң қолымен ойнауды әрі дыбыс шығаруды
меңгере бастайды.
Оқушы басқаша жаңа әуендерді сырнайға түсірі отырып, біртіндеп сол
қолмен ойнауды, содан соң екі қолмен бір мезгілде бір дауыста унисон етіп
орындау керек.
Содан соң термелі дайын пернелерде мұғалімнің көрсетуіне сүйене
отырып, оқушы ең қарапайым аккордтық үйлесімдерді ойнай бастайды: бас пен
дауын аккордтарды енді оң қолмен ойнап үйренген әуенге сүйемелдеуші
аккордтар есебінде жүргізіледі.
Мұғалім оң және сол қолымен ойнап көрсеткен негізгі әуен мен
сүйемелдеуші аккордтарды оқушы үйреніп алып, жеке-жеке ойнап шықан соң,
оларды бір мезгілде косып ойнайды. Осылайша, екі қолымен ойнаудың оңай
түрін меңгереді.
Сонымен бұл әдістердің бәрі - нотамен ойнау кезеңінде жұмысты
жеңілдететін тиімді дағдылар. Атап айтқанда оқушылар:
а) жеңіл-желпі шығарманың нотасын көзбен көріп, оның үнін құлақпен
дұрыс естіп, қабылдауға қажетті алдын-ала есту дағдысын
меңгереді;
ә) ноталардың ұзақтығы мен олардың жазылу ерекшеліктерін ажырата
алады;
б) аспапта ойнаудың ең алғашқы қарапайым әдісін біледі. Нотаға
дейінгі дайындық кезеңі аяқталысымен класта өткізілетін сабақтың мазмұны да
өзгереді. Егер бұрын есту қабілетіне сүйеніп, әуенді аспапқа салуға бүкіл
сабақ арналса, енді оған және нота оқуға не бары 10-15 минут уақыт
бөлінеді.
Қалған уақытта берілген шығармамен техникалық және көркемдік жұмыс
жасаумен шұғылданады. Ал есту қабілетіне сүйеніп ойнау мен нота оқу сияқты
шығармашылық дағдылармен оқушы енді үйде өз бетімен көбірек айналысуы тиіс.
Ол үшін оқушыға үй тапсырмасы көбірек беріледі.
Шығармаларды сырнайда ойнау барысында әр ұстаз қазақ әуендерінің жалпы
дәстүрлік түрлерін айта келе, олардың өзіндік мазмұндарына қоса шығарманың
жалпы әуенін есту қабілетіне сүйене ойнап, естеріне сақтатқан жөн.
Бұл көрсетілген тәсіл оқушылардың әрқайсысының есту қабілетін
бұрынғыдан да жоғары сапаға жеткізетіні даусыз. Оқушылардың музыканы есту
қабілетіне сүйеніп ойнау қабілеттерін арттыруы, халық музыкасын жүрегімен
сезініп, аспапта еркін орындауына жол ашады. Бұл шығармалардың көпшілігін,
оқушылардың өз ыңғайына қарай, аспаптың әр түрлі түймелерінен бастап
ойнауларына болады. Сонымен қатар, ұстаздар оқушылардың өздеріне ұнаған
музыкалық әуендерді есту қабілетіне сүйеніп ойнауына мүмкіндік туғызуы
тиіс. Мұндай мүмкіншілік, сөзсіз, олардың музыкаға деген ынтасын арттырады.
Оқушылардың музыкалық шығарманың негізгі әуенін қалай естеріне сақтағанын
оқытушы мұқият қадағалауы тиіс. Егер ол музыканың негізгі әуенін анық
естеріне сақтай алмаса, әуеннің ерекшеліктерін түсіндіріп, әбден
меңгергенше, бірнеше рет қайталап ойнату керек. Сонымен қатар, әндердің
поэзиялық өлең сөздеріне назар аударған жөн, себебі ол оқушылардың
музыкалық шығармалары өз мәнінде ойнап берулеріне зор мүмкіншіліктер
туғызады.
Оқушылардың ынта жігерін арттыру үшін кейбір шығармаларды нотаға
қарап, оқытушының өзі ойнап берген өте әсерлі болады. Оқушы әннің негізгі
сарынын музыкалық аспапта ойнай білгені жөн.
Сырнай сыныбын жүргізетін ұстаздың негізгі мақсаты-музыкант тәрбиелеу.
Сырнайға үйретумен қатар оқушыға эстетикалық тәрбие беріледі, олардың
көркем шығармалардағы әдемілікті сезінуін, өз музыкалық қабілетін
дамытуына, сырнайда орындаушылық шеберлігін жетілдірулеріне ықпал жасалады.
Музыкалық көркем шығармалардың мәнін терең түсінбей музыкант төрбиелеу
мүмкін емес. Мұндай қабілет оқушының көптеген шығармаларды жан-жақты талдау
нәтижесінде шығарманың тәрбиелік мәнін ашуы үшін қолданған әдіс-тәсілге
байланысты.
Аспаптың техникалық көркемдік мүмкіншілігін білу, оны шығарма мазмұнын ашу
үшін пайдалану болашақ кәсіпқой немесе әуесқой музыканттың шығармашылық
жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Оқу жүйесінде аталған
мәселелерді шешетін оқытушы боп табылады. Ұсынылып отырған оқу әдістемелік
құралы оған көмегін тигізері сөзсіз. Бұл оқулықтың бұрын шыққан
басылымдардан айырмашылығы, оқушылардың оқу жүйесінде берілген тапсырманы
оқытушының басшылығымен орындауы үшін және дамыта оқыту принципінің негізі
боп табылатын ойлау қабілетін дамыту мақсатында шығармамен өз бетінше жұмыс
істеуге үйретіп, олардың шығармашылық белсенділігін арттырып, техникалық
қиындықтарды жеңуге бағытталған.
2. Жалпы орта мектептерде музыка мұғалімінің баян аспабын қолдану ролі
Бүгінгі ауыл мектептерінде музыка пәніне жете көңіл бөлінбей келеді.
Ол жеке-дара пән ретінде де елеулі роль атқармай жүр. Музыка пәніне деген
осы немқұрайлылық, оқу бөлімінің меңгерушілері мен мектеп директорларының
музыка пәніне салғырт қарауы әлі де жалғасып келеді. Бала шыр етіп жерге
түскен бойда ана, әжесінің әлдилеген өлеңдерімен неше түрлі қиял әлеміне
беріліп өседі. Балалар бақ-шасында олар би билеп, өздерінің жастарына
лайыкты жазылған әндер айтып, мектеп босағасына енеді.
Ал, мектепте оларды не күтіп түр? Оларға қандай әндер үйретіледі,
музыка пәнінен сабақ беріп жүрген-дер арнайы маман иелері ме, өлде
кездейсоқ жандар ма?
Біздің пікірімізше, бала бірінші сыныпқа барып "а" әрпін үйренген
кезеңнен бастап музыкадағы жеті дыбысты коса меңгеруі керек. Ол үшін әрбір
орта мектепке музыка мамандары жетіспейді. Музыка мектебі, колледжі,
пединституттардың музыка факультеттерін оқып шыққан мамандардың көбі ауыл
мектептеріне мүғалімі болып бармай, басқа салада қызмет етеді. Дүрысында
оқып шыққан мамандар кез-келген орта мектептегі музыка пәнінін қызықты,
тартымды, жеңіл өтілуіне жәрдем берер еді.
Әрбір орта мектептегі музыка пәнінің мүғалімі жоғарғы деңгейдегі маман
ретінде көріне білуімен бірге, оқушылардың музыка аспаптарын ойнауға деген
қызығушылығы оятып, әрбір бала аспаптан дәріс алса, болашак үстаздарымызды
дайындап шығуға толық мүмкіндігіміз болар еді. Бірінші сыныптан алтыншы
сыныпқа дейінгі оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай әндерді оқу
бағдарламасына енгізіп, жарықкз шығару ісі қолға алынып келеді. Бірақ
олардың көбісі фортепиано аспабына жазыл-ған. Ауылдық жерде көбірек
колданылатын баян аспабына өвдеп жазылған әндер жоқтың қасы. Сонда ел
ішінде өнері жарыққа шықпай, түншығып жатып қалатын сәттер де болмаған
болар еді. Баланы мектептен бас-тап әлемді тануға қалай жетелесек, өнерді
тануға да солай жетектеуіміз керек. Бірінші сыныптан "а" өрпімен алманы,
"б" әрпімен барабанды өнге салып, баланың жедел білім алуына алып шығатын
жолын көздегенде ғана келешек үрпағымыздың сезімтал, бауырмал, мейірман
деңгейге көтере алған болар едік.
Орта мектеп окушыларын қолы жетпейтін биік арман, өмір бойы жете алмай
кететіндей сезімнен алып шығу үшін орта мектептерде музыка пәні 1-ші
сыныптан 10-шы сыныпқа дейін сауатты өтілуімен бірге, бала қажет ететін
барлық аспаптардан сауатты білім бере алатын жетекші үстаздары болуы керек.
Қазақтың қазақ екенін көрсете білетін, тіл керек етпейтін, үлт талғамайтын,
қай жерде жүрсе де мен — қазакпын деп кез-келген адам баласының тұла бойы-
на ене білетін, қазақка деген махаббат сезімін оята алатын ән, би, күй
қүдіретін баланың бойына жасы-нан сіңіре алсақ, біз келешек үрпақ емірінің
тазалы-ғын, мөлдірлігін, пәктігін қолдарына үстатып берген болар едік.
Нартай мен Майраның сырнаймен ән салып, қазақты элемге танытқанын үмытпай,
келешек үрпағымыздың баян аспабына деген махаббатын, сүйіспеншілігін оята
алған ләзім. [25]
Домбыра - қосылып ән салғаныңмен, өзгені сүйе-мелдеп ән айтқызуға
қолайлы емес. Музыка сабағын-да домбырада ойнап сабақ өтудің де қиыншылығы
бар. Фортепиано аспабы да кез-келген сыныпқа алып барып, кез-келген уақытта
керегіңше пайдаланып, баланың музыка сабағын канағаттанарлық деңгейде білім
алуына мүмкіндік тудыра алмайды.
Баян — ауылдық жерлерде түрлі үйірмелер үйым-дастыруда, сыныптан тыс
жүмыстар, мерекелік кеш-тер еткізуге өте қолайлы музыкалық аспап. Олай бол-
са, баян, аккордеон аспаптары бойынша мамандарды көбірек дайындап, олардың
орта мектептерде музыка пәнінен сабақ өтіп, адамның қол жетпейтін арманы
болмайтынына көздерін жеткізе білуіміз керек. Көбіне аудан орталығында ғана
бар музыка мектептеріне кашықта жатқан ауыл балалары қатынап оқып білім ала
алмайды. Кдзіргі кезде ондай музыка мектептерінің тыныс-тіршілігі де
тарылып, көбі жабылып жатыр.
Тарихымыз бен әдебиетіміз жетілсін десек, үлттык, өнерімізді де
өркендетейік! Барлық өнер саласына жауапкершілікпен қарап, келешек
үрпағымыздың өмірдің биік белестеріне шығуына жол ашуымыз керек.
Балалардың музыкалық мектепке түсуі оның өмірін күрт өзгертеді.
Мектепке дейінгі кезенде балалар ойын ойнаса, енді ол психологиялық
дайындық, күш-қуат талап ететін оқу жұмысымен шұғылдануы керек. Оның күн
тәртібі толығымен өзгереді. Күнделікті еңбек етуді талап ететін жаңа
міндеттер пайда болады. Енді күнде болып отыратын түрлі жұмыстарға үйреніп,
үлгеруді қажет деп санайды. Мектеп тәртібін сақтау: оқу бағдарламасын
орындау; сынып сабақтарында және үй тапсырмасын орындауда ықылас пен
белсенділік көрсетеді. Оқытушының қойған талаптарын орындау; бейтаныс
мектеп өмірі, өзін қоршаған жаңа музыкалық орта балаға жағымды әсер етеді.
Сабақтың көптігінен мол мағлұмат алған балалар еңбексіз оқу болмайтынын
түсінеді. Оқу олардың ықыласын, шыдамдылық пен ақыл-ой күшін талап етеді.
Кей балалар күн тәртібіне үйрене алмай, ынтасы төмендейді. Психологтардың
айтуы бойынша, 2-3 айдан кейін балалардың сабаққа деген қызығушылығы күрт
төмендейді. Дәл осы кезеңде оқытушының оқушыға тигізетін ықпалы зор.
Баланың оқуға деген қызығушылығының төмендейтінін сезген оқытушы дереу
баламен сабақ өткізудің жеке, жаңа түрлерін іздестіре бастайды. Баланың
сабаққа деген ынтасының төмендеуінің екі себебі болады:
Өтілетін тақырыптардың бір сарындылығы, үйреніп жүрген аспаптан тыс,
қайталана беретін теориялық тапсырмалар және жалықтыратын жаттығулар.
Оқу бағдарламасының күрделі болуы баланы қатты жалықтырады. Сондықтан да,
мұғалімнің балаға қиын бағдарлама беріп, аса құштарлықпен алға жетелеуге
әуестенбегені жөн. Өткен шығарманы жақсы игеріп, жаттап алу үшін көп уақыт
керек екенін естен шығармау керек, әрі үйренетін шығарма техникалық жағынан
ойнап кеткен шығармадан қиын болмай, оны пысықтайтындай болуы тиіс.
Қоршаған ортаның ауысуы (екі мектеп, жаңа ұжымдар) үлкендермен, ата-
анамен жаңа деңгейдегі қарым-қатынас, олардың енді баладан күнделікті көп
дайындалуын талап етуі, баланың көптеген жаңа мәліметтер алуы – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
___________________________________ __________ университеті
_____________________________ факультеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
ҚР Мәдениет қайраткері
_____________________
“____”_________2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Баян аспабын үйрету
____________ -мамандығы бойынша- Музыка
Орындаған ________________________
Ғылыми жетекшісі
__________________________
________________ ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДІҢ МУЗЫКА САБАҒЫНДА БАЯН АСПАБЫН
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баян аспабының шығу тарихы мен аспапта орындап үйренудің 6
алғашқы
сатылары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Жалпы орта мектептерде баян аспабын сыныптан тыс үйірме 17
сабақтарында қолдану
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2 Баян аспабын сыныптан тыс үйірме сабақтарында қолданудың
әдіс-тәсілдері
2.1 Сыныптан тыс үйірме сабақтарында баян аспабын менгертуде дамыта39
оқыту үрдістерін
колдануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . ...
2.2 Музыка мұғалімінің мектеп әндерін баян аспабында үйретудің 47
әдістері-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..59
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Халқымыздың аяулы перзенті, аты әлемге әйгілі ұлы жазушы, Мұхтар
Омарханұлы Әуезов : "Егер халық болам десең, алдымен бесігіңді түзе" деген
екен. Ұлы кемеңгер меңзегендей шыр етіп дүниеге келген күннен бастап сәбиді
ұнамдылыққа, әдемілікті сезінуге тәрбиелеудегі балабақша, мектеп, отбасы,
ата-ананың, жолдастарының әсерімен орта және жоғарғы оқу орындарындағы
жүретін эстетикалық тәрбие беретін пәндердің алатын орны ерекше деп айту
керек. Кішкентай сәби кезінен бастап өз ана тілінде сөйлеп, ұлттық рухани
мұралардан молынан сусындап өскен жеткіншек болашақта толыққанды нағыз
азамат болып қалыптасатынына ешкім күмән келтірмесе керек. Жас ұрпақтың
бойына ана тілінің уыз сүтін беріп, адамгершілік, имандылық, ізгілік нұрын
жүрегіне сеуіп, болашақта ұлтжанды азамат болып қалыптасуына музыканың әсем
сазды құдіретін пайдалану бүгінгі маңызды міндеттердің - бірі.
Баршамызға аян музыка да ғылымның бір саласы, музыканың тілі
арқылы біз табиғаттың әртүрлі көріністерін, жыл мезгілдерінің,
хайуанаттардың іс-қимыл әрекеттерін, адамның мінез құлқын, қайғы қуанышын
жеткізіп білдіре аламыз. Егер жас бүлдіршіндер кішкентай кезінен бастап
музыканы шын ықыласпен тыңдап түсіне білсе, ән салып, би билеп, халқымыздың
ұлттық аспаптарының бірінде (домбыра, қобыз) ойнауды үйренсе онда олар
үлкен рухани ләззат алып, өмірге деген көзқарасы қалыптасып, шынайы биік
армандар мен мақсаттарға ұмтылып, тәрбиелі азамат болып өсуі хақ. Ал бұл
міндеттерді жүзеге асыруда ата-ананың, балабақша мен мектептің атқаратын
ролі зор дер едік. Балаларымызды ең алдымен ұлттық әндеріміз бен
мәдениетіміздің тарихынан хабардар етіп, сонау Әл-Фараби бабамыздан бастап
Құрманғазы, Қорқыт, Абай, т.б. ұлы адамдарымыздың мұраларын дәріптей келе,
олардан кейінгі белгілі өнер қайраткерлері Ахмет Жұбанов, Шәмші Қалдаяқов,
Нұрғиса Тілендиев т.б. [6,7,8] көптеген халқымыздың сүйікті ұлдары мен
қыздарының шығармашылық туындылары мен өнер жолдарының творчестволық
қызметін насихаттап әңгімелеу өте орынды.
Сонымен қатар домбыра, қобыз, шертер, жетіген, шаңқобыз, даңғара,
асатаяқ, сазсырнай, үскірік, жыланбас, тайтұяқ, тоқылдақ, сыбызғы және т.б.
ежелгі халық аспаптарын ойнап көрсету арқылы тыңдау, олардың дыбыс шығару
ерекшеліктерін, ойнау әдістерін әңгімелеп берсе балалардың сөз жоқ бұл саз
аспаптарына деген қызығушылығын тудырады.
Осындай саз аспабының бірі - орыс халқының үлттық музыкалық
аспабы баян, оқу орындарында (музыкалық мектептен бастап консерватория
студенттеріне дейін) арнайы курспен оқытылып, жоғарыда айтып өткеніміздей
жасөспірімдеріміздің тәрбиелі азамат болып өсуіне септігін тигізіп келеді.
Қарастырылған еңбекте баян музыкалық аспабының шығу тарихы
мен оның құрылысы, баянды ойнап үйрену тәсілінің алғашқы сатысы жазылған.
1. Біздің елімізде халық арасына кеңінен таралып танылған музыкалық
аспаптардың бірі орыс халқының ұлттық музыкалық аспабы "Баян" болып
табылады. Баянның арғы ата тегі ерінмен үріп ойнайтын, бір және екі қатарлы
"гармонь"атты музыкалық аспап болған. Бұл гармондарда тек жеңіл-желпі бір
дауыста жазылған әндер мен би-күйлерді орындаған. Кейінірек бұл аспаптың
орнына, әлдеқайда күделі шығармаларды орындайтын және әндер мен билерді
сүйемелдейтін, клавиштер толық етіп көбейтілген аспап пайда болды.
Тұңғыш шыққан қол гармонның отаны Германия деп есептеледі. Бұл аспапты 1821
жылы неміс шебері Фридрих Бушман жасаған.
1829 жылы австриялық шебер Киррилл Демиан қол гармонын жетілдірді.
Мұның кейбір түрлері біздің күнге дейін жетті. Мұндай гармондар Германия
мен Австрияда, бүкіл Батыс Европада, сондай-ақ 30-жылдары Ресейде де кең
тараған.
Орыс шеберлері екі қатарлы гармондар жасап шығарып, олар бүгінге дейін
пайдаланылып жүр. Жасап шығарылған жеріне қарай аталатын бұл гармондар
диатоникалық құрылымды гармондар еді.
Гармонды одан әрі жетілдіруде Н.Белобородов көп еңбек сіңірді. Ол 1870 жылы
шебер Л.Чулков әзірлеген хроматикалық қос қатарлы гармон құрастырды.
Гармоншы-орындаушы Орланский-Титаренконың сұрауы бойынша Петерборлық шебер
П.Стерлигов Ежелгі атақты орыс жыршысы Боянның құрметіне баян деп аталған
аспап жасап шығарды. 1929 жылы П.Стерлигов сол жақтағы орналасқан "термелі"
жүйені сүйемелдеуге дайын аккордтарға ауыстыратын құрама клавиатураны
жасады.
XIX ғасырдың екінші жартысының өзінде-ақ гармон тек орыс халқы емес,
көп ұлтты Ресейдің барлық аймақтарындағы халықтардың арасына да кеңінен
тарады. Гармон және оның басқа да түрлері Кавказ, Балтық, Украин, Белорус
халықтарына, Орта Азия мен Қазақстандағы халықтарға бірте-бірте тарай
бастады.
Қазақтың кең сахарасында бір немесе екі қатарлы етіп жасалған орыстың
ұлттық музыкалық аспабы "сырнай" деген атпен тарала бастады. Сырнай деп
аталуына қазақ халқының ежелгі үрмелі саз аспабының гармон дауысына ұқсас
болғандығы себеп. Қазақтардың сазгерлік тұрмысына үңілсек ұлт үшін сырнай
әншілік-аспаптық орындаушылық құралына айналғанын көреміз. Сырнайдың
орындаушылық мұмкіндігі мен қазақ әндерінің сипатына өте жақын дыбыстық
сапасы аспаптың қазақ халқы тұрмысындағы өміршеңдігін танытады. Оңтүстік
өңірінің (Шымкент, Қызылорда облыстары) ақын, жыршы, жезтаңдай әншілері
Нартай Бекежанов олардан кейінгі ұрпақ ақын-сырнайшылар Көпбай Әлімбетов,
Садық Кәрімбаев сынды сырып салма ақын-жыршыларымыз осы екі қатарлы
гармонға қосылып ән салған. Міне сол уақыттардан бастап сырнай аспабы
республикамыздың түкпір-түкпіріне кең жайылып тарала бастады.
Алматы қаласында ашылған байырғы оқу орындарының бірі -
консерваторияда арнайы баян-сырнай класы ашылып оны көптеген қазақ жастары
бітіріп шықты. Атап айтсақ Ж. Қойшыбаев, Б.Мустафин, П.Сапожников. Қазіргі
таңда осы түлектер Қазақстан Республикасында орындау мен оқытушылықты
кәсіби деңгейге көтерді. Әлемге танылған қазақстандық сырнайшылардың
қатарына Н.Собачевский, А.Гайсин, Д.Султанов, М.Габдиев және т.б.
орындаушыларды жатқызуға болады. [18,19,20]
Зерттеудің мақсаты – Мектептегі музыка сабақтарында баян аспабын
қолдану ерекшеліктерін теориялық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысаны -Жалпы білім беретін орта.
Зерттеу пәні -. Мектептегі музыка сабақтарында баян аспабын
қолданылуы
Зерттеудің міндеттері:
- музыка сабақтарында баян аспабын қолдану ерекшеліктерін
теориялық тұрғыда анықтау.
- музыка сабақтарында баян аспабын қолдану ерекшеліктерін әдіс-
тәсілдерін жетілдіру.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық әдістемелік
еңбектерге теориялық талдау жасау; музыка мұғалімі баян аспабын орындау
ерекшеліктерін саралау, белгіленген мәселелер бойынша жинақталған
әдебиеттер мен ғылыми зерттеулерде теориялық талдама жасау;
Білімі: - оқушыларға музыкалық шығарманы эмоциялық жан күйімен сезініп
дұрыс түсініп, шығармашылық мәнде ойнау қабілетін дамыту тиіс;
Білігі:– оқушылардың мектеп әндерін, күйлерін, музыкалық шығармалырды
ойнап, сүйемелдей білу ісекрлік дағдысын меңгеру;
Дағдысы – Баян аспабын сыныптан тыс үйірме сабақтарында қолданудың әдіс-
тәсілдері, оқушыларының шығармашылық жұмыс арқылы cезімін ойятып жүзеге
асыру;
Диплом жұмысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДІҢ МУЗЫКА САБАҒЫНДА БАЯН АСПАБЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Баян аспабының шығу тарихы мен аспапта орындап үйренудің алғашқы
сатылары
Біздің елімізде халық арасына кеңінен таралып танылған музыкалық
аспаптардың бірі орыс халқының ұлттық музыкалық аспабы "Баян" болып
табылады. Баянның арғы ата тегі ерінмен үріп ойнайтын, бір және екі қатарлы
"гармонь"атты музыкалық аспап болған. Бұл гармондарда тек жеңіл-желпі бір
дауыста жазылған әндер мен би-күйлерді орындаған. Кейінірек бұл аспаптың
орнына, элдеқайда күделі шығармаларды орындайтын және әндер мен билерді
сүйемелдейтін, клавиштер толық етіп көбейтілген аспап пайда болды.
БАЯН — орыс халқының музыкалық аспабы. Төрт қатарлы гармонның 1907 ж.
П.Е. Стерлигов жетілдірген түріне Б. деген атау берілді. Аспаптың оң жақ
клавиату-расында 5 — 6 қатар түйме-лерден түзілген, диапазоны 4—5 октаваны
қамтитын ды-быстық қатар, ал оң жағын-да 3 — 5 қатар түймелерден түратын, 3
— 4 октаваны кдмтитын дыбыстық қатар және дайын аккордтық сүйемеддер бар.
20 ғ-дың басында Ресей-де Б. жасаудың В.П. Хегст-рем, Н.З. Синицкийлер ой-
лап тапқан жүйелері ("мәскеулік", "шетелдік", т.б.) пайда болды. 1929 ж.
Стерлигов Б-ның шартты түрдегі "дайын-таңдамалы" түрін ойлап тапты. Оның
жетілдірілген соңғы үлгілері — көптембрлы "дайынтаңдамалы" Б-дар. Б. жеке
орындауда, сонымен қатар ансамбль, оркестрлерде де пайдаланылады. Ол муз.
үжымдардың, көркемөнерпаздар үйірмелерінің, сондай-ақ, көпшілік халықтың
арасында да кең таралған.
Ал саз сырнай - үрлеп ойналатын демді тынысты аспап. Аспаптың үзындығы
- 11 см, шенбер аумағы -16 см. Аспапты ен. алғаш 1970-1971 жыддар шамасында
Шымкент қаласының кене Отырар жүрты орнынан мұғалім Асантай Әлімов тауып
алған. Жергілікті қарияларға көрсеткенде олар оны "Фарабидің саз сырнайы"
деп атаған. Әрі бағы заманда бабалардың дәл осындай аспапты "Фарабидің саз
сырнайы" деп атайтыны белгілі. Аспап тұтас сапалы саздан құйылып,
күйдірілген. Асантай Әлімов кейіннен осы аспапты зерттеуші Б.Сарыбаевқа
көрсеткен. Ол аспапты жан-жакты қарастырып, алғаш рет дыбыстык
мүмкіндіктерін анықтаған. Казіргі кезде бұл аспап музыка мамандығына сәйкес
жоғарғы оқу орындарында, мектептерде оқытылады. Сонымен катар, жеке
ойнауда, оркестр, ансамбльдерде кеңінен қолданылуда.
Тоз сырнай - казактың көне ыскышгы-сарнамалы аспабы. Ол қазақ
даласында жоғалып кеткенімен, Таулы Алтай, Монғолияның Кдшаған, Тува мен Ха-
қасияда казақгар тұратын елді мекендерде кездеседі. Оны ойнап, музейге
тапсырғандар да, бүгінге дейін қолданып сактап отырғандар да сол жердің
түрғындары.
Аспап ақ кайыңның биязы, нәзік тозынан (қабығынан) жасалатындыісган ел
оны "тозсырнай" немесе "ыскырык" деп атаған. Тоз сырнайды қазанға 1-2 сағат
қайнатып, тұз сеуіп даярласа ол үзак, пайдала-нуға жарайды. Үнінің жоғары-
төмен болуы оның жасалу келеміне байланысты болып келеді. Бұл аспап
төжірибеде өте сирек колданылады.
Сырнай – тілшелі сарнамалы аспап. Оның карапайым шағын үлгісі "қол сырнай"
немесе "қағаз сырнай" деп те аталған. Оның ауа ағымымен козғалып дыбыс
шығаратын металл тілшелері және ауа жіберіп тұратын көрігі бар. Сырнай көп
дауысты сарнамалы аспап, онда тек оң колмен ғана ойналады. Сол жағында ауа
беріп отыратын жалғыз ойығы бар.
Сырнайды ертеректе көмеймен айтылатын халык әндерін сүйемелдеуге де,
ансамбль құрамында да қолданған. Мөселен, сыр бойы казақгары бұл аспаппен
айтысқа катысып, жыр толғаса, Арка өңірі мүнымен ән сүйемелдеп, ойын-
тойларда басты аспап ретінде пайдаланған.
Сырнайдың "гармонь", "аккордеон", "гармоника", "баян" т.б. секілді
туыстас, ұқсас үлгілері XIX ғасырдың басында казақ даласына ауып келген
татар, орыс, неміс т.б. халыкгардың колданысында казакөнері мен музыкасы
тарихына еніп сіңісіп кетті. Кдзіргі кезде сырнайға үксас тілшелі сарнамалы
баян, аккордеон аспаптары кеңінен тараған. Әнді сүйемелдеу, жеке шығарма
орындау, ансамбль, оркестрлерде жиі үнделеді. Мүның өзі бүл аспаптың казак.
өнері табиғатына жакын екендігін көрсетеді.
Сол сиякты мүйіз сырнай, камыс сырнайлар да өзіндік ерекшеліктері бар,
халқымыздың үлттық музыкалық аспаптары.
Музыкалық білім факультетінің студенттері пәндердің ішінде сырнайды
(баянды) негізгі аспап ретінде үйренсе фольклорлык аспаптарды өзі тандау
аркылы өтеді. Аспап мектеп бағдарламасындағы ән сабағын өткізуде өте
колайлы. Айтылған пәндер студенттін кәсіптік дағдыларын қалыптастыруында
маңызды орын алып, жалпы музыкалық ой-өрісінің
дамуын кеңейтеді. Фольклорлык аспаптардың ерекшеліктеріне орай орындаушылық
кабілетті дамыту жолында музыкалык шығарманы игергеңде әр түрлі музыкалык-
техникалык қиындықтар кездеседі. Оларды ойдағьщай шешуде студенттің жан-
жакты ойлас тыруындағы мүкиятты әдістер жетекші орын алады.
Бүгінгі таңда біз ойнап жүрген баяндар фабрикадан екі тұрлі болып
жасалынып шығарылады. Олар дайын және іріктелген баяндар. Дайын баян
дегеніміз - (клавиатураның) пернелерінің 3-4-5 катарлары дайын
аккордтардан: 3- катар мажор "Б" аккордын, 4- қатар минор "М" аккордын, 5-
қатар 7доминант-сектакорды береді. Ал соңғы кезде 6-қатарлы, кішірейтілген
септаккорд ум 7 деген белгімен орналасқан 6-қатар косылды. Іріктелген баян
дегеніміз бұл баянның сол жақ пернелерінде дайын баяндағыдай можор, минор,
септаккорд беретін дайын аккордтар жоқ.
Мұндағы сол жақ перне баяндағы оң қолмен ойнайтын оң перненің
өрнегімен (хроматизм гаммасы) бойынша жасалған. Мұндай баянда ойнау өз
ерекшеліктері мен қиындықтарын ескере отырып, көп еңбек етуді, мол
дайындықты талап етеді. Баян негізгі үш бөліктен тұрады:
1) Баянның оң жақ корпусы, ұш қатарлы пернелерден оң қолдың
саусақтарымен ойнау үшін;
1-ші қатар пернелерді жауып тұрған тордан бастап саналады.
2) Баянның сол жақ корпусы 6 қатардан құралған, мұнда да 1-ші
қатар баянның ішкі жағынан бастап саналады.
3) Оң және сол жақ корпустарын жалғастырып тұрған қатарлардан
(мех) тұрады. Осы 2 корпусын жалғастырып тұрған қатпарлар арқылы біз
келген музыкалық дыбыстарды қатты немесе жай етіп шығарып ести аламыз.
Баянда дыбыс шығарылу кнопкалардың металл тілдерін қатпар арқылы
жіберілген ауа қысымының кұшімен шыққан дыбысты ести аламыз. Аспап ерекше
күтімді талап етеді. Жаңбырлы, суық күндері арнайы жабық футлярда ұстаған
жөн.(Cурет 1)
Бірінші және екінші оқу жылдары оқушылар үшін сырнай аспабында ойнай
білудің алғашқы кезеңі болып табылады. Оқушының музыкалық тәрбиесін бір
жүйеге қалыптастыруда бұл кезеңнің маңызы зор. Бұл тұрғыдан мынадай
шарттарды білу керек: [24]
1. Музыкалық-теориялық білімнің меңгеру. Сырнайдың шығу тарихын,
оның теориялық негіздерін біліп, спецификасы мен дыбыс шығару құпиясын
түсініп, музыкалық сауатты тереңдете, сырнайдың түйме басқыш құрылысын және
оған арналған нота графикасының ерекшеліктерін біліп, сонымен бірге,
ноталарды бірден оқып ала жөнелетін дағдыларын қалыптастыру.
2. Орындаушылық қимыл-әрекеттер тәсілдерінің негіздерін игеру:
орындаушының дұрыс отыруы, қолдың, саусақтардың дұрыс орналасуы.
3. Бастапқы оқудың ең қиын да күрделі жағы - орындаушылық дағдыларды
игеру.
4.
Орындаудың әдістері мен шығарманың мазмұндық мағынасын аша отырып,
музыканы мәнерлеп орындаудың әртүрлі тәсілдерін үйрену.
Бастапқы дайындық міндеттері осындай әйгілі ұстаз-баяншы, профессор
П.Говорушко зерттеп ұсынған бұл нұсқалар тәжірибе жүзінде өздерінің
жарамдылығы мен тиімділігін дәлелдейді (П.Говорушко "Основы игры на баяне",
Л., 1961).
Музыкалық шығарманы орындау дегеніміз аспапта ойнаудың әдіс-амалдары
арқылы көркем образдардың сырын ашып беру. Оқудың дәйектілігі дегеніміздің
өзі осы амал-әдістердің жүйелі түрде біртіндеп жиналуында. Бұл - бастапқы
дайындықтың заңдылықтарының бірі. Жан-жақты ойластырылған репертуарлардың
негізгі нақ осы заңдылық қалауы керек деп есептейміз.
Өкінішке орай, ұстаздардың репертуарды тым күрделендіріп немесе тым
жеңілдетіп жіберетін қатесі де осы заңдылықты бұзғандықтардың салдарынан
туады. Бастапқы дайындықтың негізгі кезеңдерін былай сипаттауға болады.
1. Орындаушының дұрыс отыруы мен аспапты дұрыс ұстауын қадағалау.
2. Қол - саусақ қойылымы негіздерін қалау, аспаптың түйме тілдерін
басуды үйрету.
3. Көркем образды сфера негізін және қоңыр үнді дұрыс ырғау мен басқа
да үндестіктермен алмастыруды игеру.
4. Нотаның созылуын әртүрлі ұзақтықта ойнай білуін қадағалау.
5. Музыкалық аспаптың үнін шығару тәсілдерімен нота, лелато,
стаккатоның әдістерін игеріп, аппликатураны негіздерімен танысу.
6. Сол қол саусақтарын икемді ұстап үйренумен қатар, сүйемелдеуді
дұрыс жүргізу.
7. Әуенді оң қолмен секіртпелі және арпеджиолық жүргізуді тәсілдермен
және оларды ауыстыруды меңгеру.
8. Қолдардың координациясын дамыту. Нота ұзақтығының күрделі
түрлері: созылмалы нота, ноқатты нота, форшлаг т.б. динамикалық
құбылыстарды түсіну (меццо-форте, крещщендо диминуәндо).
9. Оқу барысында оқушылардың игеретін дағдыларының тізімі міне осындай.
Жоғарыда аталған міндеттерді байыту, ұғыну оқу-тәрбиелік жұмысының ұтымды
ұйымдастырылуында.
Оқушыны дайындауда музыканттың аспапты игеру шеберлігінің шыңдалуының
тиімді жолдарын үлкен жауапкершілікпен қарастырған жөн.
Балалардың музыкалық мектепке түсуі оның өмірін күрт өзгертеді.
Мектепке дейін балалар ойын ойнаса, енді ол психологиялық дайындық, күш-
қуат талап ететін оқу жұмысымен шұғылдануы керек. Оның күн тәртібі
толығымен өзгереді. Күнделікті еңбек етуді талап ететін жаңа міндеттер
пайда болады. Енді күнде болып отыратын түрлі жұмыстарға үйреніп, үлгеруді
қажет деп санайды. Мектеп тәртібін сақтау: оқу бағдарламасын орындау; сынып
сабақтарында және үй тапсырмасын орындауда ықылас пен белсенділік
көрсетеді. Оқытушының қойған талаптарын орындау; бейтаныс мектеп өмірі,
өзін қоршаған жаңа музыкалық орта балаға жағымды әсер етеді. Сабақтың
көптігінен мол мағлұмат алған балалар еңбексіз оқу болмайтынын түсінеді.
Оқу олардың ықыласын, шыдамдылық пен ақыл-ой күшін талап етеді. Кей балалар
мұндай күн тәртібіне үйрене алмай, ынтасы төмендейді. Психологтардың айтуы
бойынша, 2-3 айдан кейін балалардың сабаққа деген қызығушылығы күрт
төмендейді. Дәл осы кезеңде оқытушының оқушыға тигізетін ықпалы зор.
Баланы оқуға деген қызығушылығының төмендейтінін сезген оқытушы дереу
баламен сабақ өткізудің жеке, жаңа түрлерін іздестіре бастайды. Баланың
сабакқа деген ынтасының төмендеуінің екі себебі болады:
1. Өтілетін тақырыптардың бір сарындылығы, үйреніп жүрген аспаптан
тыс, қайталана беретін теориялық тапсырмалар және жалықтыратын жаттығулар.
2. Оқу бағдарламасының күрделі болуы баланы қатты жалықтырады.
Сондықтан да, мұғалімнің балаға қиын бағдарлама беріп, аса кұштарлықпен
алға жетелеуге әуестенбегені жөн. Өткен шығарманы жақсы игеріп, жаттап алу
үшін көп уақыт керек екенін, әрі үйренетін шығарма техникалық жағынан ойнап
кеткен шығармадан қиын болмай, оны пысықтайтындай болуы тиіс.
Қоршаған ортаның ауысуы (екі мектеп, жаңа ұжымдар) үлкендермен, ата-
анамен жаңа деңгейдегі қарым-қатынас, олардың енді баладан күнделікті көп
дайындалуын талап етуі, баланың көптеген жаңа мәліметтер алуы - осының бәрі
баланың санасына шамасынан тыс салмақ түсіреді. Осы себептерден баланың
денесіне физикалық күш түсіп, ал санасында үлкен психологиялық бетбұрыс
болып, оның бойында ерекше қасиеттердің қалыптасып дамуына қатты әсер
етеді. Сондықтан да, оқытудың алғашқы кезеңінде негізгі аспаптан сабақ
беретін оқытушы, музыка сабағын жүргізумен қатар, тәрбиеші міндетін де
атқаруы тиіс. Осындай қиын кезеңін түсініп, оларды жеңуге көмек берген
оқытушы өзіне деген баланың сүйіспеншілігін арттырып, құрметіне бөленіп,
оқушының өз ісіне, музыкаға деген жауапкершілігін арттыра түседі. Балалар
психологиясын жақсы білмейінше, оқытуда жоғары нәтижеге жету мүмкін
еместігін, күнделікті дамып отырған педагогика ғылымы дәлелдеп отыр.
Сондықтан да, балалардың жас ерекшеліктерінің заңдылықтарына немқұрайлы
қарау, күрделі сәтсіздіктерге ұшыратуы мүмкін. Атап айтқанда: оқыту
барысында оқушының жас ерекшеліктерін ескере отырып үйрету, мұғалімнен
нақтылы әдістемелік әдіс-тәсілдерді талап етеді.
Саусақтардың алғашқы түймеге тиген кезінен бастап балаға көптеген
ескертулер жасалып, түрлі талаптар қойылады: Шынтағыңды төмен түсір,
білезігіңді бос ұста, саусақтарыңды ауыстырма, көрікті ауыстыруды
ұмытпа т.б. Сөйтіп, оқушы дұрыс және бұрыс ойнау туралы нұсқаулар мен
тыйым салудың қыспағына түсіп қалады.
Оқуда алғашқы қадам жасап отырған оқушыға бірден көптеген міндеп пен
талаптардың қойылуы дидактиканың оқудың қолайлылығы және оқудың жүйелілігі
принциптерді бұзып, балаларды физиологиялық және психологиялық жағынан
зорықтырып, кері әсерге ұшыратады. Балалар психологиясының мәліметтері
бойынша, жаңа дағдының үйреншікті болып қалыптасуы баланың жарқын ынтасына
байланысты. Егер кішкентай баланың оқуға деген дұрыс ынтасы болмаса, онда
үйреншікті жаңа дағдылар пайда болмайды, ал пайда болған ескі дағдылар
бекімейді.
Балалар бақшасын бітірушілердің көбі буындап оқи біледі және онға
дейін санай алады. Бірақ таңбаларға онша көңіл бөлмейді, мысалы, әріптерге,
сандарға. Бұл олардың сабақта ұзақ жұмыс істейтіндей, ұйымдасқан, тұрақты
зейінінің әлі қалыптаспағанын көрсетеді. Осы шақтағы балалардың шыдамдылығы
30-35 минутқа ғана жетеді. Тез ойналатын шығармалардың қиынға соғу себебі
де осы жағдайға байланысты. Сондықтан да, сабақ барысында жас шамасына сай
зейін ерекшеліктерін ескерудің маңызы зор. Сабақтың тез немесе жай жүруі де
жас бала зейінінің тұрақтылығына теріс әсер етуі мүмкін. Жасы кіші балалар
шағын тапсырмаларды жақсы көреді, себебі көзделетін мақсат анық, ондағы
қолданылатын әдіс-тәсілдер жақсы таныс. Сондықтан да, үйреніп жатқан
шығарма көлемі үлкен болмай, ал үйренетін жаңа шығарманың техникалық және
көркемдік қиындықтары біртіндеп өсіп отыруы керек. Балалар сөзге қарағанда
қимылды тез қабылдайды. Сол себептен теориялық түсініктемелер қысқа,
тұжырымды болып, міндетті тұрде аспапта ойнап көрсетіліп отыруы керек.
Әр жаңа шығарманы балаға мұқият түсіндіріп қана шектелмей, іс жүзінде
ойнатып, үғындырып жіберген жөн. Яғни төменге сынып оқушыларын оқытқанда,
әр жаңа түсінік, оқушылардың бұрынғы берік ұғынып алған білімін бекітіп,
жалғастырып, толықтырып отыруы тиіс. Осындай жағдайда ғана балалардың оқуға
деген сенімсіздігі жойылып, өз күші мен қабілетіне сенімі артып, оқудың
қолайлылығы және оқудың жүйелілігі принциптерін бұзып, балаларды
физиологиялық және психологиялық жағынан зорықтырып, кері әсерге ұшыратады.
Балалар психологиясының мәліметтері бойынша, жаңа дағдының үйреншікті болып
қалыптасуы баланың жарқын ынтасына байланысты. Егер кішкентай баланың оқуға
деген дұрыс ынтасы болмаса, онда үйреншікті жаңа дағдылар пайда болмайды,
ал пайда болған ескі дағдылар бекімейді. Алғашқы сабақтарда музыкалық
білім негізінің қалануы және ойнау дағдыларының қалыптасуы, баланың
музыкалық өміріне жол салып, білімнің табысты болуын анықтайды. Осы кезеңде
балалардың сүйектерінің қатаймағанына байланысты оқытушының оқуға өте
жауапкершілікпен қарағаны жөн. Аспапты алдына дұрыс қойып, еркін түзу дұрыс
ұстауына көп көңіл бөлген жөн, себебі баланың еңкейіп отыруынан, омыртқа
сүйегінің қисаюы, бұдан баланың денесін ыңғайсыз ұстап, саусақтарының
қарысуы аз уақыт ішінде дағдыға айналып қалуы мүмкін. Аталған
кемшіліктерден сақтандыру үшін, ойнау кезінде баланың қимылдарының
еркіндігі мен отыру қалпын үнемі қадағалап, аспаптың ыңғайлылығына, иық
белдіктерінің иыққа дәлдеп келтіруіне байланысты. Аспаптың көлемі мен
салмағы баланың жас шамасына сай болуы керек.
Аспапта ойнау кезінде, оқытушы баланың иық сүйектерінің құрылымын
байқаған жөн. Жасы кіші оқушылардың иық сүйектерінің кіші және әлсіз
болуынан, бұлшық еттерінің жетілмегендігінен иық белдіктері иығынан түсе
береді, ол баланың орындаушылығына кедергі келтіреді. Мұндай оқушыларға,
иықтағы белдіктерді көлденең байластыратын, қосымша арқа белдігін
пайдаланған жөн. Ал бұл көлденең белдік жалпақтау болса, ол иық белдіктерін
байланыстыруымен қатар, аспапқа көмекші сүйеніш болып, балалардың арқа
сүйектерінің дұрыс қалыптасуы мен емін-еркін ойнауына мұмкіндік береді.
Жасы кіші оқушылардың қимылдары жұмсақ, қозғалыстары икемді келеді,
себебі олардың буындары бос, сүйектері әлі қатпаған. Сондықтан, оларға жеке
саусақтардың қимылы арқылы қайталанып келетін әуендерден гөрі, буындар мен
саусақтардың жұмсақ, икемді қозғалысын талап ететін, қайталанып отыратын
қос дыбыстар жеңілірек тиеді.
Музыкалық шығарманы еркін және айқын орындауды баланың ішкі сезімімен
туындатып, өз еркімен дамытып, күнделікті дағдыға айналдырған жөн.
Музыкалық аспапта жақсы ойнау орындаушының техниканы шебер меңгеріп,
шығарманы әсерлі орындаумен айрықшаланады. Орындаушының дыбыстарды естуі
ерекше болады. Ол дыбыстың күшін, сипатын, бояуын алдын ала естіп,
бағдарлап, қайткенде адам жанына күшті әсер ететінін шамалап отырып, қол
қимылдары мен саусақтардың әрекеттерін соған бағындырады. Осының бәрін
орындаушы шығарманың әрбір оралымын, оның әуендік-үндік құбылысын алдын ала
іштей естіп отыру арқылы жүзеге асырады. Сондықтан іштей есту дағдысын
оқушыға музыкамен айналысудың ең алғашқы сабақтарынан бастап үйрету керек.
Сырнайда ойнауды үйрету барысында ең әуелі оқушының музыкалық есту-
елестету мүмкіндіктерін дамытып әрі соған арқа сүйеп отырған дұрыс. Ол үшін
оқушыға бірден нота үйретуде бастамай, белгілі бір дайындық кезеңін
өткізген жөн. Бұл кезеңде оған кішігірім әуендерді мұғалімнің қолына
қарап отырып немесе музыкалық есту қабілетіне сүйеніп ойнау үйретіледі.
Яғни, оқушы ойша, тек құлақпен естіп отырып қана аспаптан қажетті
дыбыстарды теру, іріктеу арқылы ойнап шығады.
Бұл аса бір ұқыптылық пен мұқият жұмыс жасауды қажет ететін нотаға
дейінгі кезең. Осы кезеңдегі жұмыс негізінен үш түрге бөлінеді: әуенді
аспапта теріп шығару; оны гармонизациялау; сүйемелдеуін құрастыру.
Есту қабілетіне сүйеніп ойнау деп біз орындаушының есту-елестету
мүмкіндіктеріне сүйене отырып, ойында жатталған әуенді сырнайда нотаға
қарамай ойнап, ойынды жатталған әуенді сырнайда нотаға қарамай ойнап шығуын
айтамыз. Есту қабілетіне сүйеніп ойнаудың нәтижелі болуы есту және қол мен
саусақ қимыл әрекеттерінің өзара тығыз байланыста болуына тікелей қатысты.
Сондықтан, мұғалімнің нотаға дейінгі кезеңдегі басты мақсаты-оқушының есту-
елестету қабілетін анықтап, оны дұрыс қалыптастырып ары қарай дамыта түсу.
Сондай-ақ оның есту және қимыл әрекеттерінің ара қатынасын реттеп жөнге
келтіріп, бұрынғысынан да шыңдай беру. Есту қабілетіне сүйеніп ойнау
дағдысы әуеннің дыбыстарын сырнайда іріктеп, түймелерді дәл басу барысында
қалыптасады. Ол үшін үйренетін әуен өте қысқа әрі қарапайым болуы тиіс.
Әуеннің дыбыстарын сырнайда теріп ойнау екі түрлі болады: әуенді алғашқы
берілген сарындылықта (тональдікте) және оны жаңа күйге көшіріп тасымалдап
ойнау.
Музыкалық есту-елестету дағдысын қалыптастырудың ең қарапайым әрі
тиімді түрі ән айту болып табылады, сондықтан оқытуды ән айтқызудан
бастаған жөн. Алғашқы сабақтар оқушының музыкалық қабілетімен (есту және
ырғақты сезіну) жан-жақты терең танысудан басталады. Ең басты назар
аударатын нәрсе - оқушының әуенді тыңдап, оны жадында сақтап, содан соң
дауысымен қайта айтып бере алатын дәрежеде болуын қадағалау. Оқытушыны
жекелеген дыбыстар мен кішігірім әуендерді аспапта ойнап берген соң оқушы
оны сырнайға қосылмай өз дауысымен қайталап айтып шығады. Әнді жекелеген
дыбыс пен буынға бөліп немесе сөзімен орындауға болады. Оқушылар
жаттығуларды сөзімен айтқанды ұнатады. Оларды мазмұнына қарай әсерлі
орындауды, әрі тезірек жаттайды.
Оқушыларды әннің жылдамдығын (тез, баяу), штрихын (байланыстыра созып
немесе үзіп ойнау) және сарындылығын (мажор, минор) анықтап көңілді,
мұңлы екенін ажырата білуге баулу қажет.
Оқушыларға жаңа, тың материалдармен қатар, өздері айтып жүрген таныс
әуендерді де еске түсіріп отырған дұрыс, ал мұғалім тек олардың қатесін
түзеп, әуені мен ырғағының дұрыс келуін қадағалайды. Бірнеше сабақ бойы
осылайша жаттығып, музыкалық елестету корын жинап алған соң, біртіндеп
әуендерді сырнайда теріп ойнауды бастауға болады. Егер оқушы сырнайда
ойнауды әлі меңгермеген болса, онда әуендерді фортепианода бір саусақпен
ғана теріп бастағаны жөн. Бұл жаттығудың басты мақсаты - оқушыларды
берілген әннің әуенін, ырғақ үйлесімін дұрыс келтіре білуге баулу.
Дауыспен әндетіп, фортепианода ойнаумен қоса енді оқушылар сырнайда
ойнауды үйренуге көшеді. Ол көрнекілік әдісіне негізделіп жүргізіледі. Ол
үшін мұғалім мен оқушы бір-біріне қарама-қарсы отырады, әрқайсының
қолдарында аспаптары бар. Оқытушы ең алдымен дұрыс отыру қалпы, аспаптың
құрылысы, қолды дұрыс қойып, дыбысты шығару үшін жасалатын ең негізгі
қимылдар туралы қысқаша түсініктемелер берген соң, ол оң жақтағы пернелерде
жекелеген дыбыстарды ойнап көрсетеді. Оқушыға қойылатын талап - берілген
дыбысты түймелерге қарамай отырып тауып, оны әндете біркелкі етіп орындап
шығу. Осыдан соң жаттығулар біртіндеп күрделене береді: дыбыстар ең әуелі
ортаңғы қатарда, содан соң төменгі және жоғарғы қатарларда беріледі:
дыбыстар алғашқыда ұзақтау, соңынан қысқалау созылатын болып келеді,
бастапқыда дыбысты санамай созып, біртіндеп оны санап ойнауы керек. Осы
арада мұғалім оқушыны дыбыс ұзақтығының жазылу түрлерімен таныстырады
(нотаның аттарын әлі үйретпейді), бұл - нота сауатын меңгерудің бастамасы.
Оқушы осылайша жекелеген дыбыстарды дұрыс тауып, оларды аспапты
жаттығып үйренген соң, кейбір жеңіл әуендерді ойнауға кіріседі. Бұл
жұмыстың барысында мұғалім оның аспапты дұрыс ұстап, ыңғайлы қалыпты сақтап
отыруын. Қолдың пішінін және саусақтардың қимылын берілген ретпен
(аппликатура), шатаспай ойнауын талап етіп, әрі өзі үнемі ойнап көрсетіп
отырады. Сонымен қатан, мұғалім оқушының түймелерге қарамай, дыбыстарды
есте сақтау қабілеті арқылы нақтылы тауып ойнауын да қадағалайды.
Класта үйретілген әуенді оқушы үйде бір-екі жаңа үнге салып
тасымалдауы тиіс. Ол әлі сарындылық деген ұғымды білмейтін болғандықтан,
оған берілген әуенді қай түймеден бастап теріп ойнау керектігін оқытушы
көрсетіп жібереді. Осылайша әуен класта алғашқы үнінде (мысалы, до-мажорда)
жатталынады, ал үйде жаңа үндерге ауыстырылып (мысалы, сол және фа-мажор)
ойналады.
Үй тапсырмасын тексерген кезде, мұғалім оқушыдан әнді қысылмай, еркін,
әсерлі әрі әдемі үнмен ойнауды талап етеді. Алайда, одан бірден толық күшті
дыбыс шығаруды сұрамау керек. Себебі, үлкен кісіге қарағанда, баланың
дауысы қандай нәзік болса, әлі буыны бекіп, бұғанасы қатпаған жасөспірімнің
сырнайды да сондай әлсіз дыбыспен ойнауы - заңды құбылыс.
Дыбыс қатарын (гамма мен арпеджионы) оқушыларға нота үйренген кезеңнен
бастап таныстырған жөн. Іс тәжірибемізде, осы жағынан техникалық
жаттығуларды жаңадан оқи бастаған оқушыларға ойната беру олардың музыкаға
деген ынтасын жойып жіберетін кездері болатынын да байқап жүреміз.
Сондықтан, оларға алғашқы дыбыс қатары мен аккорд дыбыстарына негізделіп
жазылған әуендерді берген пайдалы.
Дыбыс қатары мен арпеджиоға негізделіп жазылған әуендер оқушыны
позициялық ойнау негізінде оқытуға жағдай жасайды, яғни қолдың басын
ыңғайлап ұстау қалпы сақталады, әрі саусақтарды қайта алмастырып немесе
астынан алып ойнау тәсілдерінің қажеттігі болмайды. Бұл оқушының
аппликатураны дұрыс ұйымдастыра отырып, саусақтардың ретті түрде ойнау
дағдысын меңгеруіне жол ашады.
Сырнайдың оң жақ пернесі үш қатар болып келеді және оны ойнауға төрт
саусақ қана қатысады. Сондықтан, позициялық ойнау, яғни дыбыс қатарына
негізделіп айтылатын әуендерді ойнағанда қол басының ыңғайлы қалпы сақталып
қалады да, грифке бұрыш құрайды, ал арпеджио негізінде жазылған әндерде
түймелер қатарын бойлай жүреді.
Шеберлікті шыңдау үшін қолдың ыңғайлы қалыпта орналасуының мәні зор.
Мыналарды есте ұстаған жөн: пернелердегі үш қатардың әрқайсысына сәйкес
келетін (бірінші, екінші, үшінші) өз саусақтары (2,3,4) болады, олар дыбыс
қатарына негізделіп жазылған әуендерді ойнауға қатысады.
Ұш дыбыс негізінде құрылған әуенді жаңа үнге транспозициялап ойнағанда
аппликатура өзгермейді. Мысалы, ән дыбыстарын тасымалдауға есту қабілетіне
сүйеніп, дұрыс ойнауды жеңілдетсе, екінші жағынан, музыкалық есту мен қимыл
әрекеттердің бір-бірімен тығыз байланысты болып келуін, саусақтардың жұмысы
жақсарып, ретті түрде қимылдауын шыңдай түседі.
Осы кезеңдегі ең бір маңызды факторлардың бірі штрихтарды дұрыс
меңгеру. Біздің ойымызша, әдеттегідей үзіп ойнаудан гөрі (нон легато) үзбей
жалғастыра ойнауды пайдаланған дұрыс. Оның бірнеше себебі бар:
1. сырнайда ойнауды үйрету барысында көбінесе әндетпеліге
(кантиленаға) негізделген әндер көп пайдаланылады;
2. әндетпелі, үзбей жалғастырыла ойналатын әндерде цезураларды, яғни,
тыныс алатын жерлерді анықтау оңай, оның нәтижесінде әннің кішігірім
оралымдары мен бүтін фразалар сияқты әлементтерін де ажырату қиынға
түспейді.
3. Легато орындаушыдан көрікті жайлап, біркелкі жүргізуді талап етеді,
бұл жас музыкантың бірден орындаушылық дағдылар мен әдістерді дұрыс
қалыптастыруына себеп болады.
Сырнай аспабының өзіне тән табиғи ерекшелігі — адам дауысына өте
жақын, әуенді, әндетпелі, дұрыс таныс алуға негізделген дыбысында.
Тағы бір көңіл бөлетін жайт - оқушының ырғақты сезінуі, оны дұрыс
қабылдауы және қайыра ойнап беруі. Бұл кезеңде әрбір ырғақтық топ баланың
құлағына сіңіп, музыкалық есту қабілеті арқылы жадында сақталып, содан соң
теориялық тұрғыда, нота жазуы бойынша түсінік табуы тиіс. Оқушыларға алдын
ала жатталған әуендердің дыбыс ұзақтықтарын, ырғақтарының түрлерін
(фигурациясын) есту қабілетіне сүйеніп жаздыру пайдалы.
Алты-сегіз әуенді ойнап үйренгеннен кейін, оны үйде жаңа күйге
түсіріп, тасымалданған соң, оқушы оң қолымен ойнауды әрі дыбыс шығаруды
меңгере бастайды.
Оқушы басқаша жаңа әуендерді сырнайға түсірі отырып, біртіндеп сол
қолмен ойнауды, содан соң екі қолмен бір мезгілде бір дауыста унисон етіп
орындау керек.
Содан соң термелі дайын пернелерде мұғалімнің көрсетуіне сүйене
отырып, оқушы ең қарапайым аккордтық үйлесімдерді ойнай бастайды: бас пен
дауын аккордтарды енді оң қолмен ойнап үйренген әуенге сүйемелдеуші
аккордтар есебінде жүргізіледі.
Мұғалім оң және сол қолымен ойнап көрсеткен негізгі әуен мен
сүйемелдеуші аккордтарды оқушы үйреніп алып, жеке-жеке ойнап шықан соң,
оларды бір мезгілде косып ойнайды. Осылайша, екі қолымен ойнаудың оңай
түрін меңгереді.
Сонымен бұл әдістердің бәрі - нотамен ойнау кезеңінде жұмысты
жеңілдететін тиімді дағдылар. Атап айтқанда оқушылар:
а) жеңіл-желпі шығарманың нотасын көзбен көріп, оның үнін құлақпен
дұрыс естіп, қабылдауға қажетті алдын-ала есту дағдысын
меңгереді;
ә) ноталардың ұзақтығы мен олардың жазылу ерекшеліктерін ажырата
алады;
б) аспапта ойнаудың ең алғашқы қарапайым әдісін біледі. Нотаға
дейінгі дайындық кезеңі аяқталысымен класта өткізілетін сабақтың мазмұны да
өзгереді. Егер бұрын есту қабілетіне сүйеніп, әуенді аспапқа салуға бүкіл
сабақ арналса, енді оған және нота оқуға не бары 10-15 минут уақыт
бөлінеді.
Қалған уақытта берілген шығармамен техникалық және көркемдік жұмыс
жасаумен шұғылданады. Ал есту қабілетіне сүйеніп ойнау мен нота оқу сияқты
шығармашылық дағдылармен оқушы енді үйде өз бетімен көбірек айналысуы тиіс.
Ол үшін оқушыға үй тапсырмасы көбірек беріледі.
Шығармаларды сырнайда ойнау барысында әр ұстаз қазақ әуендерінің жалпы
дәстүрлік түрлерін айта келе, олардың өзіндік мазмұндарына қоса шығарманың
жалпы әуенін есту қабілетіне сүйене ойнап, естеріне сақтатқан жөн.
Бұл көрсетілген тәсіл оқушылардың әрқайсысының есту қабілетін
бұрынғыдан да жоғары сапаға жеткізетіні даусыз. Оқушылардың музыканы есту
қабілетіне сүйеніп ойнау қабілеттерін арттыруы, халық музыкасын жүрегімен
сезініп, аспапта еркін орындауына жол ашады. Бұл шығармалардың көпшілігін,
оқушылардың өз ыңғайына қарай, аспаптың әр түрлі түймелерінен бастап
ойнауларына болады. Сонымен қатар, ұстаздар оқушылардың өздеріне ұнаған
музыкалық әуендерді есту қабілетіне сүйеніп ойнауына мүмкіндік туғызуы
тиіс. Мұндай мүмкіншілік, сөзсіз, олардың музыкаға деген ынтасын арттырады.
Оқушылардың музыкалық шығарманың негізгі әуенін қалай естеріне сақтағанын
оқытушы мұқият қадағалауы тиіс. Егер ол музыканың негізгі әуенін анық
естеріне сақтай алмаса, әуеннің ерекшеліктерін түсіндіріп, әбден
меңгергенше, бірнеше рет қайталап ойнату керек. Сонымен қатар, әндердің
поэзиялық өлең сөздеріне назар аударған жөн, себебі ол оқушылардың
музыкалық шығармалары өз мәнінде ойнап берулеріне зор мүмкіншіліктер
туғызады.
Оқушылардың ынта жігерін арттыру үшін кейбір шығармаларды нотаға
қарап, оқытушының өзі ойнап берген өте әсерлі болады. Оқушы әннің негізгі
сарынын музыкалық аспапта ойнай білгені жөн.
Сырнай сыныбын жүргізетін ұстаздың негізгі мақсаты-музыкант тәрбиелеу.
Сырнайға үйретумен қатар оқушыға эстетикалық тәрбие беріледі, олардың
көркем шығармалардағы әдемілікті сезінуін, өз музыкалық қабілетін
дамытуына, сырнайда орындаушылық шеберлігін жетілдірулеріне ықпал жасалады.
Музыкалық көркем шығармалардың мәнін терең түсінбей музыкант төрбиелеу
мүмкін емес. Мұндай қабілет оқушының көптеген шығармаларды жан-жақты талдау
нәтижесінде шығарманың тәрбиелік мәнін ашуы үшін қолданған әдіс-тәсілге
байланысты.
Аспаптың техникалық көркемдік мүмкіншілігін білу, оны шығарма мазмұнын ашу
үшін пайдалану болашақ кәсіпқой немесе әуесқой музыканттың шығармашылық
жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Оқу жүйесінде аталған
мәселелерді шешетін оқытушы боп табылады. Ұсынылып отырған оқу әдістемелік
құралы оған көмегін тигізері сөзсіз. Бұл оқулықтың бұрын шыққан
басылымдардан айырмашылығы, оқушылардың оқу жүйесінде берілген тапсырманы
оқытушының басшылығымен орындауы үшін және дамыта оқыту принципінің негізі
боп табылатын ойлау қабілетін дамыту мақсатында шығармамен өз бетінше жұмыс
істеуге үйретіп, олардың шығармашылық белсенділігін арттырып, техникалық
қиындықтарды жеңуге бағытталған.
2. Жалпы орта мектептерде музыка мұғалімінің баян аспабын қолдану ролі
Бүгінгі ауыл мектептерінде музыка пәніне жете көңіл бөлінбей келеді.
Ол жеке-дара пән ретінде де елеулі роль атқармай жүр. Музыка пәніне деген
осы немқұрайлылық, оқу бөлімінің меңгерушілері мен мектеп директорларының
музыка пәніне салғырт қарауы әлі де жалғасып келеді. Бала шыр етіп жерге
түскен бойда ана, әжесінің әлдилеген өлеңдерімен неше түрлі қиял әлеміне
беріліп өседі. Балалар бақ-шасында олар би билеп, өздерінің жастарына
лайыкты жазылған әндер айтып, мектеп босағасына енеді.
Ал, мектепте оларды не күтіп түр? Оларға қандай әндер үйретіледі,
музыка пәнінен сабақ беріп жүрген-дер арнайы маман иелері ме, өлде
кездейсоқ жандар ма?
Біздің пікірімізше, бала бірінші сыныпқа барып "а" әрпін үйренген
кезеңнен бастап музыкадағы жеті дыбысты коса меңгеруі керек. Ол үшін әрбір
орта мектепке музыка мамандары жетіспейді. Музыка мектебі, колледжі,
пединституттардың музыка факультеттерін оқып шыққан мамандардың көбі ауыл
мектептеріне мүғалімі болып бармай, басқа салада қызмет етеді. Дүрысында
оқып шыққан мамандар кез-келген орта мектептегі музыка пәнінін қызықты,
тартымды, жеңіл өтілуіне жәрдем берер еді.
Әрбір орта мектептегі музыка пәнінің мүғалімі жоғарғы деңгейдегі маман
ретінде көріне білуімен бірге, оқушылардың музыка аспаптарын ойнауға деген
қызығушылығы оятып, әрбір бала аспаптан дәріс алса, болашак үстаздарымызды
дайындап шығуға толық мүмкіндігіміз болар еді. Бірінші сыныптан алтыншы
сыныпқа дейінгі оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай әндерді оқу
бағдарламасына енгізіп, жарықкз шығару ісі қолға алынып келеді. Бірақ
олардың көбісі фортепиано аспабына жазыл-ған. Ауылдық жерде көбірек
колданылатын баян аспабына өвдеп жазылған әндер жоқтың қасы. Сонда ел
ішінде өнері жарыққа шықпай, түншығып жатып қалатын сәттер де болмаған
болар еді. Баланы мектептен бас-тап әлемді тануға қалай жетелесек, өнерді
тануға да солай жетектеуіміз керек. Бірінші сыныптан "а" өрпімен алманы,
"б" әрпімен барабанды өнге салып, баланың жедел білім алуына алып шығатын
жолын көздегенде ғана келешек үрпағымыздың сезімтал, бауырмал, мейірман
деңгейге көтере алған болар едік.
Орта мектеп окушыларын қолы жетпейтін биік арман, өмір бойы жете алмай
кететіндей сезімнен алып шығу үшін орта мектептерде музыка пәні 1-ші
сыныптан 10-шы сыныпқа дейін сауатты өтілуімен бірге, бала қажет ететін
барлық аспаптардан сауатты білім бере алатын жетекші үстаздары болуы керек.
Қазақтың қазақ екенін көрсете білетін, тіл керек етпейтін, үлт талғамайтын,
қай жерде жүрсе де мен — қазакпын деп кез-келген адам баласының тұла бойы-
на ене білетін, қазақка деген махаббат сезімін оята алатын ән, би, күй
қүдіретін баланың бойына жасы-нан сіңіре алсақ, біз келешек үрпақ емірінің
тазалы-ғын, мөлдірлігін, пәктігін қолдарына үстатып берген болар едік.
Нартай мен Майраның сырнаймен ән салып, қазақты элемге танытқанын үмытпай,
келешек үрпағымыздың баян аспабына деген махаббатын, сүйіспеншілігін оята
алған ләзім. [25]
Домбыра - қосылып ән салғаныңмен, өзгені сүйе-мелдеп ән айтқызуға
қолайлы емес. Музыка сабағын-да домбырада ойнап сабақ өтудің де қиыншылығы
бар. Фортепиано аспабы да кез-келген сыныпқа алып барып, кез-келген уақытта
керегіңше пайдаланып, баланың музыка сабағын канағаттанарлық деңгейде білім
алуына мүмкіндік тудыра алмайды.
Баян — ауылдық жерлерде түрлі үйірмелер үйым-дастыруда, сыныптан тыс
жүмыстар, мерекелік кеш-тер еткізуге өте қолайлы музыкалық аспап. Олай бол-
са, баян, аккордеон аспаптары бойынша мамандарды көбірек дайындап, олардың
орта мектептерде музыка пәнінен сабақ өтіп, адамның қол жетпейтін арманы
болмайтынына көздерін жеткізе білуіміз керек. Көбіне аудан орталығында ғана
бар музыка мектептеріне кашықта жатқан ауыл балалары қатынап оқып білім ала
алмайды. Кдзіргі кезде ондай музыка мектептерінің тыныс-тіршілігі де
тарылып, көбі жабылып жатыр.
Тарихымыз бен әдебиетіміз жетілсін десек, үлттык, өнерімізді де
өркендетейік! Барлық өнер саласына жауапкершілікпен қарап, келешек
үрпағымыздың өмірдің биік белестеріне шығуына жол ашуымыз керек.
Балалардың музыкалық мектепке түсуі оның өмірін күрт өзгертеді.
Мектепке дейінгі кезенде балалар ойын ойнаса, енді ол психологиялық
дайындық, күш-қуат талап ететін оқу жұмысымен шұғылдануы керек. Оның күн
тәртібі толығымен өзгереді. Күнделікті еңбек етуді талап ететін жаңа
міндеттер пайда болады. Енді күнде болып отыратын түрлі жұмыстарға үйреніп,
үлгеруді қажет деп санайды. Мектеп тәртібін сақтау: оқу бағдарламасын
орындау; сынып сабақтарында және үй тапсырмасын орындауда ықылас пен
белсенділік көрсетеді. Оқытушының қойған талаптарын орындау; бейтаныс
мектеп өмірі, өзін қоршаған жаңа музыкалық орта балаға жағымды әсер етеді.
Сабақтың көптігінен мол мағлұмат алған балалар еңбексіз оқу болмайтынын
түсінеді. Оқу олардың ықыласын, шыдамдылық пен ақыл-ой күшін талап етеді.
Кей балалар күн тәртібіне үйрене алмай, ынтасы төмендейді. Психологтардың
айтуы бойынша, 2-3 айдан кейін балалардың сабаққа деген қызығушылығы күрт
төмендейді. Дәл осы кезеңде оқытушының оқушыға тигізетін ықпалы зор.
Баланың оқуға деген қызығушылығының төмендейтінін сезген оқытушы дереу
баламен сабақ өткізудің жеке, жаңа түрлерін іздестіре бастайды. Баланың
сабаққа деген ынтасының төмендеуінің екі себебі болады:
Өтілетін тақырыптардың бір сарындылығы, үйреніп жүрген аспаптан тыс,
қайталана беретін теориялық тапсырмалар және жалықтыратын жаттығулар.
Оқу бағдарламасының күрделі болуы баланы қатты жалықтырады. Сондықтан да,
мұғалімнің балаға қиын бағдарлама беріп, аса құштарлықпен алға жетелеуге
әуестенбегені жөн. Өткен шығарманы жақсы игеріп, жаттап алу үшін көп уақыт
керек екенін естен шығармау керек, әрі үйренетін шығарма техникалық жағынан
ойнап кеткен шығармадан қиын болмай, оны пысықтайтындай болуы тиіс.
Қоршаған ортаның ауысуы (екі мектеп, жаңа ұжымдар) үлкендермен, ата-
анамен жаңа деңгейдегі қарым-қатынас, олардың енді баладан күнделікті көп
дайындалуын талап етуі, баланың көптеген жаңа мәліметтер алуы – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz