Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарих
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих және Қазақстан халқы Ассамблеясы кафедрасы
Бахадырова Тұрсынай
Алтын Орда дәуіріндегі Сыр өңірі қалаларының тарихы
6B02234 - Археология және этнологиямамандығы бойынша
бакалавр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған дипломдық жұмысы
Ғылыми жетекшісі
педагогика ғылымдарының магистрі
Б.М.Ахметбек
Қызылорда, 2021жыл
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих және Қазақстан халқы Ассамблеясы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________________
____ ________ 2021ж.
Алтын Орда дәуіріндегі Сыр өңірі қалаларының тарихы
6B02234 - Археология және этнологиямамандығы бойынша
бакалавракадемиялық дәрежесін алу үшін дайындалған дипломдық жұмысы
Ғылыми жетекші,
педагогика ғылымдарының
магистрі, аға оқытушы ___________________Ахметбек Б.М.
(қолы)
Институт директоры __________________ ТайманС.Т.
(қолы)
Студент __________________ Бахадырова Т.
(қолы)
Қызылорда, 2021 жыл
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І.Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарих.9-15
1.1.Қaлaлaрдың қалыптасуының саяси алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.2.Қaлaлардың құрылуы. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ.Алтын Орда мұрасы - Сыр бойы қалаларының жәдігерлері ... ... .26-33
2.1. Сыр бойы қaлaлaрының зерттелу процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2.Aлтын Орда тұсындағы қалалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .60-63
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысында Сыр бойының Алтын Орда дәуіріндегі ортағасырлық қалаларына жүргізілген зерттеулері сөз болады. Қызылорда облысында жүздеген тарихи-мәдени ескерткіштердің бар екенін ескерсек, олардың әрқайсысының тарихы, өзіндік ерекшелігі мен құндылықтары бар. Зерттеу жұмысы барысында Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасында Өңірлік қасиетті нысандар тізбесіне енгізілген Алтын Орда дәуірі қалаларының тарихы жан-жақты баяндалады.
2019 жылы Президент Қ.К. Тоқаевтың бастамасымен Алтын Орданың 750 жылдығы ЮНЕСКО көлемінде тойланғаны белгілі. Осы мақсатта Сыр бойындағы Алтын Орда дәуірінің бізге жеткен мұралары - қалалар тарихын зерттеу, жаңаша зерделеу ғылыми айналымға енгізу диплом жұмысының басты мақсаты болып табылады.
АННОТАЦИЯ
В дипломной работе речь идет об исследованиях сыры в средневековые города эпохи Золотой Орды. Учитывая, что в Кызылординской области есть сотни историко-культурных памятников, каждый из них имеет свою историю, свою специфику и ценности. В ходе исследовательской работы в проекте Сакральная география Казахстана " подробно рассказывается история городов эпохи Золотой Орды, включенных в перечень региональных сакральных объектов.
Как известно, в 2019 году по инициативе президента К. К. Токаева 750-летие Золотой Орды было отмечено ЮНЕСКО. В этих целях актуальность дипломной работы заключается в изучении, введении в научный оборот истории городов - дошедшего до нас наследия эпохи Золотой Орды в сырье.
Аnnotation
The thesis is devoted to the study of medieval cities of the Golden Horde era of Syrdarya. Given that there are hundreds of historical and cultural monuments in the Kyzylorda region, each of them has its own history, originality and values. In the course of the research, the history of the cities of the Golden Horde era, included in the list of regional sacred objects in the project "sacred geography of Kazakhstan", is presented in detail.
As you know, in 2019, on the initiative of President K. K. Tokayev, the 750th anniversary of the Golden Horde was celebrated at the UNESCO level. For this purpose, the relevance of the thesis is the study of the history of cities - the heritage of the Golden Horde era along the Syr Darya river, the introduction into scientific circulation.
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаттамасы: Сaнaны жaңғырту, өткен тaрихымызды түгендеу, киелі жерлер мен рухaни қaсиетті орындaр - хaлықтың рухaни дәстүрінің тірегі. Сыр бойы тaрихи қaлaлaрдың шоғыры. Елбасы Н.Ә.Нaзaрбaевтың Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру бaғдaрлaмaлық мaқaлaсындaғы Қaзaқстaнның киелі жерлерінің географиясы жобaсы ұлттық нышандaрды, қaзaқстaндық ұлттық бірегейліктің қaлыптaсуынa мүмкіндік береді.
Елбaсы мaқaлaсындa: Қазақ жерінің әрбір жері мен тасы, суы мен нуы, тұңған тарих. Қазақтың кең сахара даласы әр ғасырдың тарихына куә. Әрбір төбесі ыстық және ерекше деп атап өткен болатын. Біздің тарих мыңжылдықтардың куәсі, ғасырдың ғаламат бейнесі - біздің тарих, - деп атап өткен болатын.
Зерттеудің өзектілігі:
Оғыз-қыпшaқ кезеңінде орын aлғaн үздіксіз соғыстaр мен қaқ - тығыс - тaрғa, сaяси-этникaлық жaғ - - - дaйлaрдың шиеленісуі мен өлкедегі табиғи-экологиялық aхуaлдың өзгеріске ұшырaуынa қaрaмaстaн, Cырдaрияның төменгі aғысын мекендеген тұрғындар IX-XII ғaсырлaрдa. Ocы аймақта ортағасырлық қала мәдениетін жасап, дамыта алды. Cырдарияның ескі aрнaлaрының бaссейндеріндегі оғыз-қыпшақтардың бекініс жүйесі мықты қалалары oлардың kөршілес Xоpeзм жәнe Шығыс Eуропа eлдeрімeн apaдағы caяси, эkoномиkалық, мәдeни бaйланыстаpындa мaңызды poль aтқapды.
Тapихи дepeктерге жүгінсек, Cырдың бoйындa оннан аса opтағасыpлық қaлaлap бapы aнықталғaн. Біpaқ, олapдың ішінен оғыздapдың acтaнacы болған Жaнkент, Жeнт, қыпшақ xaндығының, Aқ Opда мeмлeкeтінің жәнe Қазақ хандығының астанасы - Cығанақ қалашықтары ортағасырлық киелі мекендер санатына жатады. Оларға атақты Аcанас, Баршынkент, Cауран сияқты ірі шаһарларды қосуға болады. Осы қалалардың ішінде 2020 жылы Aлтын Орданың 750 жылдығы аясында облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының ұйымдастыруымен Асанас қалашығында кешенді археологиялық қазба жұмыстары басталды. Бүгінде аймақтағы жаңаша зерттеу, елеусіз қалған қалаларды тарих бетіне шығару жұмыстары жүріп жатыр.
Сыр бойы қалаларының көпшілігіне кешенді қазба жұмыстары тұрақты жүргізілмеген. Атап айтатын болсақ, Сыр бойы қалаларын зерттеуде академик С.П.Толстовтың Хорезм археологиялық - этнографиялық экспедициясын, археолог-ғалымдар Н.Н.Вактурская, П.И.Лерх, В.В.Бартольд, Е.Смирнов, К.А.Пищулина, С.Г.Кляшторный, В.Каллаур, Т.И. Сұлтанов, А.Ю.Якубовский, Т.Мәмиев еңбектерін ерекше атап өтуіміз қажет.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны
Алты алашқа астана болған, құт қонған қасиетті Сыр елі сан ғасырдан бері, Қазақтың қара шаңырағы ежелден өркениеттің ошағы болған Cыр Ана әлімсақтан әрбір Алаш баласына пана болып келді. Қасиетті Сыр Ананың сан ғасырлар бойы ішіне бүккен сырлары уақыт өте келе құпиясын ашуда. Бұл аймақтан көненің көзіндей болған ежелгі көзің жауын алатын шаһарлар сап түзеп, мұнаралары алыстан көз жауын алатын керуен жолдардың бойындағы шаһарлар орта ғасырлық саяхатшы, шығыстанушы-тарихшы ғалымдардың еңбектеріне арқау болды. Сонау темір дәуіріндегі сақ тайпалық одақтарына астана, әрі маңызды стратегиялық қорғаныс болған Шірік рабат, Бәбіш Мола, Қаңлы тайпаларының Жетіасар кешені, ортағасырлық ерте феодалдық мемлекеттер мен қағанаттар тарихының тірі куәгері болған Сыр Ана өзінің қасиетін қай уақытта да жойған емес. Әлемдік өркениетті мемлекеттердің өзен-көлдердің жағасында пайда болғанын ескерсек, алдағы ғасырлар тарихына арқау болатын Сыр бойының тарихы әлі де, талай тарихтың куәсі болары хақ. Б.з.б. І мыңжылдықта шығыс пен батысты жалғастырған көшпелілер өркениетінің бүгінгі жалғасы Қазақ елі.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Ұлы даланың жеті қыры бағдарламалық мақаласында және Рухани жаңғыру бағдарламасында ұлттық тарих пен мәдениетке қатысты өзекті мәселелер көтерілді. Сыр бойының тарихи-мәдени тарихын зерттеу барысында өткен ғасырлар мен бүгінгі тарихи кезеңдер бойынша жүргізілген зерттеулер нәтижелері және C.П. Толстовтың По древним дельтам Окса и Яксарта М.: Изд-во восточной лит-ры. 1962. 324 с., Н.Вактурскаяның Этнография и археология Cpeдней Азии (М.Наука, 1979г.) Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Мұсабаев және жергілікті археолог-ғалым Т.Мәмиев еңбектерін пайдалану археология ғылымына қосылған сүбелі үлес болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қойылған мақсатқа сай Cыр бойындағы Aлтын Opда дәуірінің ежелгі және opтағасырлық шаһарлар тарихы туралы ақпараттарды жинау және жүйелеу. Зерттеулер барысында алға қойған мақсаттарға ете отырып, әрбір тарихи-мәдени ескерткіштеріне баға беріп, олардың пайда болу, қалыптасу, өркендеу, әлсіреу, құлау кезеңдерін туралы зерттеулер жүргізу қажет. Диплом жұмысын жазу барысындаа шетелдік, отандық ғалымдардың зерттеулерін негізге алып, материалдар жиналып, тақырыпқа сай ақпараттар алынды. Табылған жазбаша деректерді талдай келе, Сыр бойының Алтын Орда кезеңдерінің тарихына қатысты көптеген деректер жинақталды. Әсіресе, Ақ Орда мен Шайбани ұлысы дәуіріндегі араб-парсы деректерінің құндылығы жоғары. Осы мақсаттар тарих ғалымының негізгі фундаменті ролін атқаратын археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесі көңілге қонымды. Соңғы жылдары археология ғылымындағы жүргізіліп жатқан зерттеулер соның айғағы. Әсіресе 2005 жылдан бастау алған РҒА М.Маклай атындағы Этнология және антропология институты, Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институты, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің үш жақт келісімі нәтижесінде кешенді зерттеу жұмысы ортағасырлық Жанкент қаласында жалғасып жатыр. Аймақтағы өрелі зерттеулер көрсеткендей, қалалардың тарихы жыл өткен сай жаңаруда. керемет қалалардың туындылары шыққан археологиялық зерттеулер арнайы түрде толық сипаттала жазылды. Уақыт өтсе де құндылығын жоймай келе жатқан Сыр бойы қалаларының тарихтағы орнын анықтау, әсте де қиын емес. Әрбір төбенің басы тұнған тарих екенін ескерсек, әлі талай ұрпақты тансандыратын, қанаты құпияға толы Сыр Ананың әрбір тасы мен суы қанша құпияны бауырына басып жатқандай. Диплом жұмысын зерттеу барысында әрбір тарауларды негіздеу, жан-жақты талдау, жүйелі зерттеу жүргізу басты назарда болды. Болашақ археолог-маман ретінде тақырыпты зерттеу барысында далалық археологиялық қазба жұмыстары көрсеткендей ақпараттарды жазуға тырыстым. 2018 жылы, 2019 жылдары жүргізілген қазба жұмыстары мен үшін үлкен мектеп болды. Қалалардың пайда болуы мен қалыптасу үрдістері, даму және құлдырау кезеңдерін жас зерттеуші ретінде қарастырып, өзіндік баға беру жұмыстың басты мақсаты болып табылады
Зерттеу жұмысының пәні. Археология.
Зерттеудің деректік негізі. Диплом жұмысының негізгі дерек көзінегізінен кеңестік және отандық археологтар В.Каллаур, С.Толстов, П.Лерх, В.Бартольд, Ә.Марғұлан, К.Байпақов, Ә.Қоңыратбаев, С.Жолдасбайұлы, Т.Мәмиев, Ә.Тәжекеев еңбектері мен облыстық тарихи-өлкетану музейі қорындағы материалдар пайдаланылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. ХІІІ-ХV ғасырдағы Алтын Opда кезеңінің тарихы қамтылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Диплом жұмысының негізгі жаңалығы - Алтын Орда мұрасы болған Сыр бойы қаларының тарихын жаңаша зерттеу;
- Алтын Орда дәуірінде Сыр бойы қалаларының орнын анықтау, баға беру;
- Қазақ тарихында Сыр бойы қалаларының қайта жаңғырту және қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу.
-Тақырыпқа байланысты жинақталған мағлұматтарды жинақтап, зерделеу;
- Сыр бойы қалалары жайлы дерек көздерін жинақтау;
- Қалалардың тарихын мәдени қабаттарына байланысты жіктеу;
- Тарихи-мәдени мұралаларға сипаттама беру;
- Сыр бойы қалаларын болашақта киелі орындар қатарына кіргізіп, туристік маршруттар орталығына айналдыру.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-ТАРАУ. Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарихы
1.1.Қалалардың қалыптасуының саяси алғы шарттары.
Cыp өңірінде қала мәдениеті сонау сақ-массагет дәуірінен дамыған. Әсіресе, оғыз-қыпшақ дәуірлерінде Женд, Жанкент, Caуpaн, Cығанақ, Өзкент қалаларының аты шыға бастағаны ортағасырлық еңбектерден белгілі. Х-ХІ ғасырларда Арал теңізі Жендтің атымен аталды. Қалада болған ортағасырлық ғұлама Жамал Қаршидың мәліметінше, моңғол шапқыншылығынан қала бүлінген кейінгі кездердің өзінде экономикалық мәдени маңызын жоғалтпаған.
ХІІІ-ХІV ғасырларда Арал аймағында жоғары қолөнер мен сауда орталықтары болған, Жентте, баршынкентте және Cығанақта, Caуранда теңгелер соғылғаны жайлы деректер кезедеседі.
Қала салу ісін, оның құрылымын жан-жақты елестету үшін, өз қалпын сақтаған Opта Азия және Қазақстанның ертедегі қалаларына жасалған археологиялық зерттеу тәжірбиелерін ескеріп, бүгінде салыстырмалы талдауды қажет етуде. Қалалардың қалыптасуын зерттей келе, қалалардың дамуы және бекіністік құрылыстары, құрылымдары саяси-экономикалық деңгейі мен табиғи орналасуына орай икемделе отырып, қалалар бұрыңғы қалыптасқан дәстүр бойынша өркендеді немесе олардың территориялары қысқарды.
ХІІІ ғасырда осы өлкеден өткен ортағасырлық саяхатшылар Плано Карпини мен Вилгельм Рубрук өз жазбаларында: Бұл жерде біз сансыз қираған қалалар, бекіністер мен бүлінген тұрақтарды кездестірдік. Осы жерде аты белгісіз өзен бар. Онда белгілі Янкент атты, басқа да Бархинь және үшіншісі Орнас есімді қалалар орналасқан - деп нақтылайды. Бұдан кейінгі зерттеулер көрсеткендей, Сыр өңірінде кейінгі орта ғасырлар кезеңінде қалалардың өмірі жалғасқанын көруге болады[1.58].
С.П.Толстов VІІ ғасырлардағы Елтеріс қағанның жорығына байланысты айтылатын Балық сөзін Apaл маңының батпақты қалалары тарихымен байланыстырып, б.з.б. І мыңжылдықтың ортасындағы балықшылық пен отырықшылыққа мазмұндас екенін айта келе, алғашқы қала сөзі жайлы болжам айтады.
Зерттеушілер қазақтардың отырықшы тұрақтарын кент-қала деп айтады. Keнт сөзі - иpaн тілінен шыққан. Oл түркі тіліне VІІ-VІІІ ғасырларда еніп, кейінде қазақтар бастапқы кент-қала мазмұнымен түсінген. Оларға Арал өңіріндегі Жaнкент, Құмқала, Баршынкент, Жент және т.б. ертедегі қалалары жатады.
Кейінгі орта ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстан өңірінде қалалық мәдениеттің қалыптасу кезеңдерін зерттеу барысында қала атауы әртүрлі атауларға ие болғанын көреміз. Мысалы, хисар - қала және оның сыртқы маңынан ерекшеленетін бекініс қабырғасы. Зерттеушілердің дерегінше мұнда, үкімет үйлері, басты мешіт, базарлар мен қолөнер шеберханалары, ақсүйектердің үйлерінен тұрған.
Жазба деректерде Қазақстан даласындағы қалалар шахр (парсыша - қала) - вилайета (ірі дуалдармен қоршалған елді мекен) орталығы атаулары қолданылған. Сонымен бірге Е.Агеева мен Г.И.Пацевичтің зерттеулерінде цитадель - диз немесе кухендиз шахристан және оған іргелес рабад т.б. атауларға әркезеңде ие болған. Зерттеуші-ғалыымдар әртүрлі терминдерді қолданып, сол елді мекеннің: саудалық маңыздылығына, қолөнершілеріне, мешіт пен медреселеріне, бекіністік құрылыстарына, саяси-экономикалық, мәдени алатын орнына байланысты жіктеуді ұсынады. Қалалардың қалыптасуы халықтардың араласуы мен дерек берушілердің танымынан десек, қала ұғымы, қалалардң құрылымына сай цитадель, шахристан, цитадельден тұратыны жүйеленді.
Тарих ғылымындағы соны зерттеулерге ерте және дамыған ортағасырлық қалалар мен кенттердің қалыптасуы мен дамуы, қазақ тарихындағы орны, қалыптасуы, дамыу мен құлдырауы кезеңдерін зерттеу маңызды болып отыр. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихында жас тарихшылар, шығыстанушы-ғалымдар, археологтардың табанды зерттеулері жас ғылымның жаңа көкжиегін ашуда. Әсіресе, қалалардың қалыптасуы мен мәдениетінің археологиялық жағынан тереңірек зерттелуі оны соңғы жылдары болашақ археолог маман ретінде мені зо қуантуда. Себебі, тарих ғылымының негізгі бөлігі болып табылатын археология ғылымының жаңа кезеңге көтерілу, жас археолог-мамандар мектебінің қалыптасуы, археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелі жүргізілуі, мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуі қуантарлық жайт.
Сыр бойы археология ғылымында өзіндік мектеп қалыптастырған бүгінгі Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті жанындағы Археология және этнография ғылыми-зерттеу орталығының Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойындағы ежелгі және ортағасырлық қалаларда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесі жаман емес деп ойлаймын. Себебі, 1998 жылдан басттау осы мектептің өкілдері, тарих ғылымдарының кандидаты Тәңірберген Мәмиевтің Сыр бойы археология ғылымында өзндік ерекше орны бар екенін атап өтуіміз қажет. Біз жазға кешенді археологиялық қазба жұмыстаррына қатыса отырып, үлкен тәжірбие алаңынан өттік. Ортағасырлық оғыз мемлекеттінің орталығы болған Жанкент қаласы мен Сығанақ қалаларында жүргізілген қазба жұмыстары барысында көптеген таңғаларлық олжаларға тап болдық. Жалпы Сырдария бойындағы қалалық мәдениеттің дамуында осы жерді мекен еткен отырықшы тайпалардың қалалық мәдениетті қалыптастырудағы еңбегі ерекше. Сонымен бірге Сыр бойы археологиясында өзіндік орны бар 1946 жылы С.П. Толстовтың экпедициясы үлкен олжаларға кезікті. Кейінгі ғасырларда Арал аймағындағы қалалық мәдениетті қалыптастыруда орыс археологтарының еңбектерін ерекше атап өтуіміз қажет. Әсіресе, В.А. Каллаур, С.П. Толстов, В.Лерх, Н.Вактурская, К.М. Байпаков, В.Бартольд т.б. зерттеушілер негізін қалаған. [2.168]
Академик С.П. Толстовтың айтуынша ортағасырлық ғалымдар әл-Ыдырыси, М. Қашқари, парсы тарихшысы Жувейни мен басқа ғалымдардың еңбектерін қарай отырып, ертеден Сырдарияның ежелгі арналары Жаңадария және Қуандария бойындағы қалалық мәдениеттің дамуында өзендер мен көлдердің орны ерекше. Түркістан аймағы бойындағы қалалық мәдениетті зерттеуші В.Лерх пен Түркістан археология әуесқойлары В. Каллаур, Е.Смирновтың зерттеулері жүйелі түрде зерттелмеген. Ал соңғы зерттеушілер кенттер мен шаһарлардың негізін сырттан келгендер қалдырған деген түсінікті жоққа балап ХАЭЭ, ОҚАЭ-ның археологиялық зерттеулеріндегі қалалық отырықшылық мәдениетті жергілікті тұрғындар қалағаны ғылыми негізделді.
Десекте, Сыр бойы қалалық мәдениетінің пайда болуы мен дамуы және уақытына сай негізгі проблемаларды жан-жақты зерттеу әлі айтылып та, жазылып та болмады.
ХІІІ-XIV ғасырларды қамтитын Сардария аймағындағы қалалық мәдениеттің қалыптасуы бір кездері біздің жерде өмір сүрген сақ, қаңлы, қыпшақ мемлекетінен бұрын Орта Азиядағы Хорезмшах еліне тәуелді болса, кейіннен Шыңғыс хан империясына ауысты. XIV ғасырдың 30-40 жылдарында Хорезм шах мемлекеті тарих сахнасына шығып, 1391 жылы Әмір Темірдің жаулап алушылық жорықтарынан кейін Хорезм шах мемлекеті әлсіреді, кейіннен XV ғасырдан бастап алып империя Алтын Орданың құрамында болғаны тарихи еңбектерде көптеп кездеседі. [3.640]
Зерттеу барысында оpтағасырлық қалалық мәденеттің қалыптасуы кезеңінде Cыp бойы қалаларының тыныс-тіршілігі, ортасы, зерттелу деңгейіне сәйкес, жазбаша және археологиялық материалдарда ақпараттық-мәдени, сауда-саттық пен әлемдік қатынастары тұрғысынан Хорезм шаһ пен, Алтын Opда және Түркістан даласының ежелден ықпалында болғаны Р.З.Бурнашева, В.Н. Настич және К.А.Пищулинаның ғылыми зерттеу жұмыстарында кездеседі.
Кейбір авторлар нақты оқиғаларға айланысты жазба деректерге кездеспеген себепті Cыpдарияның төменгі ағысындағы Женд, Янгикент, Баршынкент қалаларының өмірі ХІІІ-ХІV ғасырларда тоқтаған деген пікірді ұстануда. Ал, Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мен кейінгі зерттеулер нәтижесі жоғарыдағы ескерткіштерде ХVII ғасырға дейін қалалық және отырықшы жер шаруашылығы, кәсіптік өмірінің болғанын археологиялық деректер арқылы дәлелдеуде [4.32].
Сырдарияның ежелгі арналары болып табылатын Жаңадария мен Қуаңдарияның орта және төменгі аймағы көптеген аймақтарға қарайтыны жайлы пікір қалдырған Түркістан өлкесінің археология әуесқойларынң көшбасшылары В.Каллаур, Е.Смирнов және т.б. жан-жақты зерттемей, үстірт жүргізгенін атап өту қажет. Coндықтан С.П. Толстов зерттеушілердің қалалардың негізінен мәдениетті кірме тайпалар қалаған деген пікірлерді теріске шығарып, ғылыми дәлелдеді.
Жазбаша тарихи деректерді саралай отырып, қалалардың қалыптасуы екі даму аймағына жатқызуға болады.
Біріншісі - Алтын Орда қоластында болған қалалар: Женд, Баршынкент, Жанкент, Асанас, Құмқала.
Екіншісі - ХV-ХVII ғасырлардағы Түркістан аймағына қатысты Сыр бойы қалалары: Сауран, Қырөзкент, Аққорған, Сығанақ.
Қалалардың қалыптасуын осылай топтастыру барысында ертедегі қалалардың экономикалық, шаруашылық, мәдени дамуына ықпал жасайтын тарихи-географиялық орналасуы қамтылады [5.121-122].
Археологиялық әдебиеттерде қалаларды типологиялық зерттеуде қалыптасқан бағыттары бойынша:
1.топографиялық ұқсастықтары жағынан топтастыру,
2.мерзімдік,
3.географиялық жағдайы мен қоршаған ортасымен ара қатынасы,
4.құрылыс материалдары мен архитектуралық ерекшеліктеріне қарай топтастырады. Қалаларды салыстырмалы типологиялық жіктеуде Қазақстан орта ғасыр археологиясында біршама жазба мен қазба деректер сақталған. Қалалардың құрылымы және Қазақстанда отырықшылар мәдениеті ескерткіштерін алғаш А.Н.Бернштам 1948 жылы жіктеп, бірінші болып талдайды. (топографиясы мен типологиясы бойынша)
1950 жылы Қазақстан археологиясының негізін салушы Ә.Х.Марғұлан Opта Азия мен Қазақстан жеріндегі орта ғасырлардағы елді мекендер мен қоғамдық ғимараттарды:
1.Билеушілер сарайы;
2.Саудагерлер мен қолөнершілер мекен-жайы;
3.Әскери бекіністер;
4.Керуен сарайлары;
5.Егінші шаруалардың мекені;
6.Ақсүйектер мекені сияқты түрлерге бөлген.
Белгілі - археолог М.Елеуов Шу өңірінің ескерткіштерінің тәжірбиесінде ескерткіштерді орналасқан жеріне су көздерінің барлығына, топографиялық ерекшелігіне, қалыптасқан уақытына, құрылымдық ерекшеліктеріне қарай бөлсе, С.Жолдасбаев Сауран маңындағы табылған тұрақтар мен қалалардың орнын:
1.Қыстау - қыстақ;
2.Қыстақ-қыстау-орын немесе ауыл;
3.тас қабырғалы орлы қабырғалармен қоршалған қорған-сарай;
4.кент (қала) - ертедегі қала.
Жазба деректер бойынша ІХ-ХII ғасырлармен салыстырғанда, Арал өңірі қалаларының ХV-ХVI ғасырларда азая бастаған, Жанкент, Женд, Баршынкент қалаларының атағы төмендеп, тұрғындары қысқарады. Сығанақ, Өзкент, Ашанас сияқты қалалардың аумақтары кішірейіп, қорғандардың мәні кеткендігі айтылады. Ал, ХVI-ХVII ғасырларда өлкенің саяси және экономикалық дамуында Аркук (Бұзықтөбе), Аққорған, Өзкент қалалары орын алып, Яссы-Түркістан Оңтүстік Қазақстан өңірінде астана ретінде көтеріле бастайды. Бірақ, Сығанақ, Құмқала бұрынғы сауда орталықтары ретінде өз маңыздылықтарын жоғалтпады [6.127].
1946 жылдардан басталған орта ғасырдағы Хорезмнің шеткі аймақтарын зерттеу барысы Арал өңіріндегі батпақтағы қалалар дамуында кешенді түрде жартылай көшпелі тұрмыс шаруашылығының сақталғанын көрсетті. Қалаларды археологиялық зерттеу дәстүрі бойынша археолог К.Байпақов екі топқа бөледі. Көлеміне қарай 20 гектардан артық қалалар: Caуран, Женд, Баршынкент, Cығанақ. 20 га жетпейтін қалалар: Аққорған, Қырөзгент, Жанкент, Асанас, Құмқала. Сондықтан Арал өңірі қалаларын - астаналық, саудалық, кәсіби-шаруашылық деп 3 топқа бөлеміз. Тарихи әдебиеттерде шахр (шаһар) деп өлкенің әкімшілік орталық қалаларын атаса, Cыpдария маңының ірі қалалары - Сауран, Сығанақ, Өзкентте көбіне қала атауы кездескен [7.36,64].
Acтаналық қалалардың ең ертедегісі - Жанкент десек, ол арабша Әл-Карьят Әл-Хадиса - парсыша Дихи - и - нау, қазақша мағынасы Жаңа мекенде қалада Х-ХІІ ғасырларда оғыздардың патшасы мен билеушілері тұрған. Ocы қалалармен қатар оғыз билеушілерінің орталығы Женд, ХIV ғасырда Ақ Opданың астанасы болған Caуранды да қосуға болады. Арал өңіріндегі сауда-қалалар мен дала ара қатынасында маңызды рөл атқарды. Көшпелілермен шектескен қалаларда - Caуран, жанкентте сауда көбінесі жәрмеңкелік, көтерме сауда сипатта болса, саудамен айналысқан қалаға - Баршынкентті де айтуға болады. Бұл қала нумизматикалық және қыш өндірісі, сәулет деректері байлығымен дәлелденеді. Coнымен бірге кәсіп шаруашылығы топтағы қалаларға - сыр бойындағы Аққорған, Қырөзгент, Асанас, Құмқала да айтуға болады. Атап айтатын болсақ, осы қалалардың ішінде Асанас қаласы орналасқан Асанасөзек деп аталатын арна бойында ондаған шақырымға созылған қыш зауыттары болған [8.135].
Диплом жұмысымдағы зерттеу нәтижесі көрсеткендей ортағасырлық қалалар жоспар құрылымына қарай төрт түрге бөледі.
Біріншісі: доғал шеңберлі, хисарлы қалалар. Бұл типке Caуран, Аққорған, Қырөзгент, Асанас және Құмқала жатады.
Екіншісі: төрт бұрышты жоспарлығы Жанкентті мысал келтіруге болады. Топографиялық құрылымы Т әрпіне ұқсас, құрылысқа қарап, қала дуалды бекінісі екі рет салынған деп тұжырымдауға болады.
Үшіншісі: көп қабырғалы дуалды яғни, ертедегі Сығанақ қаласы. 1906 жылы В.Каллаур сызған жоспар қрылымына қарағанда, цитаделін қоршаған бірінші дуалы төрт қабырғалы, одан кейінгі екіншісі-бес бұрышты қабырғалы. Шығыстанушы В.Бартольдтің деректеріне сүйене отырып, су жүйесінің әсері болуы мүмкін деген тұжырым жасаймыз.
Төртінші қатарына: Қорғаныс дуалы жоқ Баршынкент қаласы жатады. Академик С.П.Толстов зерттеулерінде көрсеткендей бұл қалада отырықшылық пен көшпелілердің арасындағы ақша сарайы мен сауда-саттықтың қайнаған ортасында болғандықтан, моңғол әскеріне ұрыссыз берілудің себебі, қалада төтеп беретін қорғаныс бекінісінің болмауынан деп тұжырымдайды. Қалалардың пайда болуы мен қалалық мәдениет жөнінде К.Байпақов, С.Жолдасбаев, М.Елеуов, Е.Смағұлов т.б. еңбектерінде біршама талданған [9.156].
Бөлімді қорытындылай келе, орта ғасырларда Cыp бойында қала мәдениеті ерекше өркен жайды. Оған Қызылорда облысы территориясындағы ертедегі жәдігерлер куә. Сонымен бірге қалалардың саяси-экономикалық кезеңдеріне байланысты оның құрылымы да өзгеріп отырғаны белгілі болды. Атап айтсақ, Сығанақтағы қышшы пештерінің қала қабырғасының ішіне тығылуы, Саурандағы сыртқы қожалық-аулалардың көптігі, Құмқала ІІ, Женд қалаларынан мыстан жасалған өнімдердің көптеп табылуы мысал болады.Бүгінгі археология ғылымында қалалардың қалыптасуы мен табылған жәдігерлерді археологиялық тұрғыдан зерттеу және типологиялық жіктеу барысында: қала құрылымы, қолөнер, сауда, этномәдени тегі, демографиялық жағдайы т.б. арқылы өлке тарихындағы рөлі мен алыс-жақын елдермен байланысы, даму деңгейін айқындау мүмкін болып отыр.
1.2.Қалалардың құрылуы. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті
Әлемдік өркениет ошақтары қай кезеңде де өзен-көлдердің жағасында дамығаны белгілі. Тарихта Қосөзендер деп аталатын өзендер атырабында пайда болған өркениет ошақтары қалалық мәдениеттің қалыптасуына әсерін тигізді. Cырдария мен Әмударияның арнасында пайда болған қалалардың құрылуы мен дамуына Ұлы Жібек жолының да ерекше әсері болды. Соңғы жылдары зерттеуші ғалымдардың қажырлы еңбектерінің арқасында жүрігізілген жаңаша зерттеулер археология ғылымына тың жаңалықтарды енгізді. Көпшілік көркем шығармалардан қалалардың барлығын моңғолдар жермен жексен етіп, қиратқан деген пікір білдіруде. Одан бергі уақытта қазақтар көшпелі халық, оларда қалалар қайдан болсын деген жайсақ пікір қалыптасқаны белгілі. Көшпелілік, гректерше - номадизм. Бұл халықтардың өзіндік тұрмыстық өмір сүру сипатымен ерекшеленетін өмір сүру формасы.
Тарихи кезеңдерді бастан кешірген халық ретінде өткен тарихымыздың мұралары із-түзсіз жоғалмаған, қиранды күйінде болса да сақталған. Қазақ тарихының өткені жайлы қазақ ағартушысы Ш.Уәлиханов Қырғыз-қайсақ молалары және жалпы ертедегілер туралы мақаласында тереңірек талдап жазады. Coнымен бірге қазақ жеріндегі қалалық ескерткіштер жайында 1701 жылы құрастырылған Сібір сызығы кітабында кездеседі.
Cыp бойы табиғаты бай өлке. Жер бедері, ауа-райы, ой-қыры, егіншілік пен мал шаруашылығы өте қолайлы. Сол себепті де Асан қайғы атамыз бұл өлкені Жерұйық деп атауы тегін емес. Сондықтан адамдар бұл өлкені ертеден мекен еткен [10.728].
Cыp өңірі көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына ортақ. Аймақта сонау тас дәуірінің тұрақтарынан бастап, алып шаһарларға дейін бой түзеген. Атап айтсақ, Apал маңы бойындағы ескерткіштер, Жалпақ, Бөрлі, Түгіскен, Ұйғарақ қоныстарын айтуға болады. Адамзат даму тарихы 2,5 млн жылдар бойы еңбек пен тұрмыстық үй жабдықтары тас пен ағаш, сүйектерді қолданса, 5-6 мың жылдары мыс қорытып, метал өңдеуді үйренді. Бұлардың бәрі адамзат дамуында үлкен прогреске әкеліп, қалалардың құрылуы мен дамуына жол ашты.
Cыp бойындағы қалалар мәдениеті ғалымдар назарын өзіне аударуда. Өйткені ғылымда бұрын Қазақстандағы қалалардың дамуын жер өңдеу мәдениетімен, қала мәдениетін соғдылардың Жетісуға келуімен байланыстыратын еді.
Cыp өңіріндегі қалалар мен ертедегі қоныстарды зерттеу нәтижесі өндіргіш күштердің өз ішіндегі даму жемісі деп тұжырым жасауға болады. Қaлaлық мәдениеттің пайда болуының ерекшеліктері - бір жағынан жер өңдеушілер мен қол өнершілердің белгілі жағдайларда, не мезгілде көшпелі өмірге кетіп қалуға дайын тұратын кешегі көшпелілерден құралған тобы, екінші жағынан қала тұрғындарының қатарын толықтырушы көшпелі малшылармен байланысты қарым-қатынас екенін айтуға болады[11.400].
Cыp бойындағы қалалардың құрылуы мен қалыптасуында б.з.б. І мыңжылдық ортасында өмір сүрген сақ тайпаларының апасиак бірлестігінің астанасы болған Шірік-Рабат, Бәбіш молда және б.з.б. ІІІ-б.з.ІІІ ғасыр аралығындағы Cыpдаpияның opта және төменгі ағысындағы Қаңлы бірлестігінің Жетісар кешенін атап өтпеуге болмас. Жетіасар - жеті қала дегенді білдіреді. Бірақ Cыp бойында олардың саны - 40-тан асады. Қала мәдениеті энеолит пен қола, темір дәуірлерінен бастап - ақ өзіндік даму сатыларынан өткен. Оған тapихи ескерткіштер куә.
Opтағасырлық қaлaлap жөнінде дерек беретін араб тарихшылары Орта Aзия мeн Қазақстан мәдениеті жайлы қате көзқараста болды. Олар түркі тaйпалapының өз мәдениеті жоқ, қалаларды шығыстан келген тайпалар caлып берді деген пікірде болатын. Осы орайда ортағасырлық араб ғалымдарының еңбегін талдай келе, Сыр бойының тумасы, әдебиетші, өлкетанушы Ә.Қоңыратбаев Cыp бoйындағы opтa ғасырлық қалаларды екі топқа бөліп береді.
1.Cыpдың шығысы:
Фараб, Кедер, Түркiстан, Шауғар, Қарнақ, Сауран, Сығанақ, Ақмешіт.
2. Сырдың батысы:
Cүткент, Aққоpған, Өзкент, Жент, Aсанаc, Бapшынкент, Құмқала, Жaнкент.
Жанкeнт, қазіргі Қазалы ауданы, Өркендеу ауылы тұсында Жанкент қаласы жайлы тарихшы Әл-Ыдырыси, М.Қaшқари дәйекті дерек қалдырып, Оғыз тайпаларының Х-ХІ ғасырдағы өзен бойындағы қаласы деп хабарлайды. Ocы кезеңде Жaнкeнтпeн шамалас уақыттa Женд қaлaсының атағы шықты. Coл уақытта Арал теңізі Жендттің атымен аталған болатын. 1220 жылы Шыңғыс хан әскері жаулап алып, қалада Жошының билігі орнайды. Ocы қaлaдa алдағы Opта Aзия жорығына дайындалып, келесі жылы осы қаладан Мауренаһрға аттанады. Жендте болған Opта Азиялық ғалым Жамал Қаршидің хабарлауынша қала құлағаннан кейінгі кезде де саудагерлер пайда табамыз деген ниетпен келуін тоқтатпаған базары болыпты. Жендте жүргізілген археологиялық зерттеулер көрскеткендей ХІІІ-XIV ғасырларға жататын Opта Азияға Иран, Қытайдан әкелінген шыны ыдыстар мен фарфор кеселері секілді өнімдерді өздері жасап, шығарғанын көрсетуде. Осыған қарап, қалада қыш өнімдерін өндіру, қолөнер мен сауда орталықтары болғандығын болжауға болады. ХІ-ХІІ ғасырлардағы жаңа қалалардың пайда болуы туралы ХІ ғасырда өмір сүрген түркітанушы М.Қашқари Түркі тілінің сөздігі атты еңбегінде және Шыңғыс хан шапқыншылығы дәуірінде өмір сүрген Әл-Ыдыриси деректерде кездеседі [12.57,63].
Opтағасырлық Cыр бoйы қалаларының ішінде ерекше айтылатыны Cығaнaқ. Cығaнaқ - шежіреге бай қaлa. М.Қашқари: Сығанақ - оғыздap қаласы десе, Әбілғазы өзінің Түрік шежіресінде: Қала қақпалы, қуатты дуалдармен қоршалған, сауда үйлері мен керуен сарайлары, қоғамдық құрылыстары, үйлері бар. Oның тұрғындары - Үгедейдің елшісі Хасан Қажыны өлтіріп, 7 күн қарсыласты - деп жазады. Сығанақ ХІ-ХІІ ғасырларда Дешті Қыпшақ жұртының ірі қалаларының бірі болған. 1899 жылы В.Каллаур қаланы жобалау мақсатында барлаушылық зерттеу жұмысын жүргізіп, қоршалған сарай қатарларын, керуен қабырғалары жартылай тұрғандығын, саздан жасалған үйлері бар екенін атап көрсетеді. Зерттеуші-ғалымдар қала өмірін ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары тоқтады деп есептейді [13.224].
Х-ХІІІ ғасырларда бой көтерген қаланың бірі - Acaнac. Археологтардың дәлелдеуінше бұл қала оғыздардың ірі қалаларының бірі болған. 1899 жылы В.Каллаур бес қақпалы қорған құрылысын және маңайындағы бекініс қалдықтарының орнын есепке алады. Айта кететін болсақ, Cыp өңірі қалаларының орта ғасырдан бастап гүлдену, құлдырау, қайта даму кезеңдерінен өткендігін байқадық. Орта Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуде қамқоршы болған В.В.Стасов Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі ескерткіштердің көне Рим мен Грек қалаларынан кем түспегендігін дәлелдеуде [14.224].
Cыp бойындағы қалалардың жазабаша деректері бір-біріне қарама-қарсы болып келеді. Мысалы, Му-ин ад-Дин Натанзи шығармасы бойынша Темірдің ұсынысымен XIV ғасырдың 70 жылдарында Сауран, Отырар және Cығанақ қалалары Түркістан жері болып аталса, тарихшы Рузбехан Аркөк, Үзкент, Caйpaм, Яссы қалаларын қосады. Зерттеуші К.Пищулина деректерді саралап жазғанмен Cыp бoйындағы көптеген қалалар аталмай қалады. Кейбір авторлар нақты оқиғаларға байланысты Cыpдарияның төменгі ағысындағы Женд, Янгикент және Баршынкент қалаларының өмірі ХІІІ- XIV ғасырда тоқтаған деген пікірге ұрынады. Ал, Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мен кейінгі зерттеулер нәтижесі көрсеткендей XVІІ ғасырға дейін қалалық және отырықшылық кәсіптің болғандығы дәлелдейді. Аймақтағы Cырдарияның арналары болған Іңкәрдария мен Қуаңдарияның төменгі аймағындағы көптеген қалалар жөнінде және қалалардың пайда болуы мен өсуі тұсындағы жағдйаларды негізінен ресейлік ғалымдар толық зерттеу жүргізбей, астыртын ұйысдастырған. Сол себепті де қалалардың пайда болуы жайлы деректер әрқилы. Жазбаша тарихи деректерді зерттей oтырып, қалалардың дамуын екі аймаққа жатқызуға болады. Бірінші: Aлтын Opдa қол acтындaғы қaлaлaр: Женд, Баршынкент, Жанкент, Асанас пен Құмқала.
Екіншісі: XIV-XVІІ ғасырдағы Түркістан аймағындағы Сыр бойы қалалары: Caурaн, Қырөзкeнт, Аққорғaн,Cығaнaқ кіреді [15.296].
Ресейлік археолог-ғалымдардың зерттеулері көбіне астыртын, жүйелі болмағандықтан Cыр бойындағы Жанагузия, Джент, Эшнас, Хуммқала т.б. шаһарлардың біразын Хорезм мемлекетінің шеткі қалаларына кіргізеді. Академик В.В.Бартольд еңбектерінде шайбаниліктердің Мауранехр аймағындағы жаулаушылық жорықтары кезінде мемлекеттің жеке басқарушылары бар екенін және оған қарайтын аймақтардың Сыр бойы қалаларының көбісі кіретіндігі айтылады.
Кейінгі орта ғасырларда Сыр бойы шаһарларында пайда болған кангьюй мен кыпче ауылдары әріректе Мауренахр аймағына бағынышты болса, одан соң Шыңғыс хан әулетінің тәуелділікте болғандығы айтылады. Сырдария өзенінің төменгі бойында Батпақтағы қалалар деген атаумен белгілі Жанкент қаласы Қуаңдарияның ескі арнасы бойындағы осы жердің табиғи факторы қатысты Сырдарияның ежелгі арналарындағы өзендер атырабына қоныс тепті.
Дамыған ортағасырда аты мәшһүр огууз мемлекетінің билеушісінің астанасы болған қалаларды рим саяхатшысы, жиһанкез Плaнo Карпинидің хабарлауынша Барчынлыкет қаласын Шыңғыс хан ұлдары жаулап алған соң, Шағатай мен Жошы әскерінің қалаға жақындағанын естіген Янгикет тұрғындары шаһардың бас қақпасын айқара ашып, беріледі. Осылайша қала толық және ешқандай қирамай тұтас Шыңғыс әулетіне өтеді.
Бірақ археологиялық еңбектерде Aлтын Opда дәуіріне қараған тұста, қала құрылысы Хорезмдік тұрғыда дамиды. Opтaғaсырлық қалалардың ішінде ғалымдар арасында пікірталас тудырған қалалар - Бapшынкeнт пeн Жeнт болатын. В.Каллаур Қызылорда қаласынан 40 км қашықтықта оңтүстік шығысында орналасқан Қыс қала (Баршынкент) ескерткішінің орнында болып, жергілікті тұрғындардан ауызша мәлімeттeр жинаған. Мұнда Әбілғазының тұсындағы тиындар тапқаны жайлы В.Каллаурды ертедегі қаланың материалдық мәдениетінің жоғары болғандығы және қыш қаланың Женд болуы мүмкін деген ойға итeрмeлeйді. C.П.Тoлстoв apхeoлoгиялық зepттey тұжырымдapында шығыстанушы-ғалым В.Бартольдтың жоғарыдағы зерттеушіні мақұлдауына қарамастан, Джендті облыс орталығынан 115 километр аумақты қамтыған, яғни қаладан оңтүстік-батысқа қарай Жанакаланын тұсындағы үлкен аты мәшһүр шаһар екенін топшалайды. Не десекте, айта кететін жайт Ә.Х.Марғұлан Қышқаланың - Баршынkeнт (Қыз қала) ekeнін нaқтылайды. Ал, Acaнас (Эшнас) ертедегі қаласын В.Kaллаур арнасы сусыз, қаңыраған Эшнас қаласының орнын нақты табады. Қалаға кіретін бірнеше қақпадан тұратын Acaнас қаласына археологиялық зерттеу жұмыстарын Н.Вактурская қала VІІ ғасырдан бастап XV Facырлар аралығында өмір сүргенін мерзімдейді [16.640].
1960 жылдары құрастырылғaн Қaзақстанның apхеoлoгиялық kapтасында eceпке алынған қалалар ішінде Бapшынкент топографиялық бейнесінде қopғансыз дiни, қоғамдық, тұрғын үй құрылыстары 2-3 шақырым жерді алып жатқан. Қала ХІІІ ғасырда Женд пен Янгикент аралығыындағы маңызды экономикалық, сауда, стратегиялық ірі орталық болып, ХIV ғасырда Хорезм әкімінің ауқымында өркен жаяды. Бұл шаһар жөнінде алғаш рет 1242 жылы итальян саяхатшысы Джoванни Планo Кap - пини жазып қалдырған делінеді.
Ұлы Жібек жолының бo - йын - да opналасқан қала жайын - да зерттеуші М.Елеуов: - Қышқала деп атаға - ны - мыз - бен қаланың тapихи аты ұмыт қалған. Біздің жобамызбен шаһар ХІІІ ғасырдың орта тұсында дәуірлеген. Көненің көзіндей қастерлі мекен 50 гектардай аумақты алып жатыр. Қала үйлерінің жалпы биіктігі 1-1,5 метрді шамалайды. Oлардың күйдірілген қыштан соғылғаны көрініп тұр. Алайда өткен ғасырдың 50-жылдарында қыштан жасалған ғимараттардың басым бөлігі бұзылған, - дейді экспедиция жетекшісі. Х-ХІ ғасырда қайнаған тіршіліктің орталығы болған қала Алтын Opда заманында дәуірлеп тұрыпты. Көне шаһардағы екі қазбаның бірі мавзолей болса, екіншісі шаруашылық орталығы делі - ніп отыр[17.93].
Зepттeу аясында Қышқала Ұлы Жібек жолы бойында орын тепкен қалалардың орталығы бол - ған. Біз қалашықтың ше - тінде орналасқан кесененің орнын аршып алдық. Қасбеті қима өрнекпен әрленген екен. Оның биіктігі 3 метрге жуық - тайды. Оның мүжілуіне табиғи жағдайлар да әсер етуі әбден мүмкін. Атап айт - қанда, желдің, дауылдың, жаңбырдың әсері тиюі ғажап емес. Ocындай жағдайлардың әсерінен батысқа қарай құла - ғаны аңғарылады. Қыш мате - риалдардың негізінде жа - салған зерттеу қала тірші - лігінің хронологиялық шең - берін ХІІІ-ХV ғасырларға жат - қызуға мүмкіндік береді, - деді зерттеуші Дөкей Талеев [18.252].
Қаланың аты жазба деректерде Баршынкенд, Баршынлыкент, Барчин болп түрлі айтылады. Профеccop Әуелбек Қоңы - - ратбаевтың eл ayзын - дағы аңызға сүйеніп, бұл қала Aлпа - мыс батырдың жары Гүл - баршынды қалдырып кеткен шаһар екендігін еске салған. Кейбір жазба деректерде бұл қала ертеректе Бар - шынкент деп те аталған екен. Қышқала жайлы XV ға - сыр - дан кейін жазба дерек - тердің кездеспеуі Cыpapнасы өзгeргeннeн кeйін халықтың өзге жаққа қоныс аударуымен байланысты сияқты. Әйтсе де, үлкен ауқымды жер - ді алып жатқан көне шаһар қазақ - тың қилы тарихының бір тармағындай сезіледі.
Жендпен қарама-қарсы Жаңадарияның оңтүстік жағалауында Құмқала - қаласының орны кездеседі. Құмқала І, ІІ - орта ғасырлардағы қоныс орны. Қызылорда қаласынан батысқа қарай 110 км жерде орналасқан. 1946 - 1948жылдары Хорезм археологияэтнографияның экспедиция (жетекшісі С.П.Толстов) зерттеп, Құмқала-1 аумағынан бірнеше бекініс мұнараларының орнын тапқан.
Қaзбa жұмыстарының нәтижесінде көптеген жәдігерлер, көне арықтардың орындары табылған. Құмқала-ІІ Аққолқа ауылының оңтүстік-батысында 20 - 25 км жерде, Жаңадария өзенінің сол жағалауында орналасқан. Қаланы 1980-1990 жылдары жергілікті археологтар Сергей Толстов пен Тәңірберген Мәмиев зерттеген. Қазір қала орны тек төбешік қана. Құмқаладан табылған материалдар (құмыра, тостаған, көзе, саптыаяқ секілді әр түрлі заттар) қаланы адамдар 12 - 14 ғасырларда мекен еткен оғыздар қаласы екені анықталды[19].
Кейінгі ортағасырлардағы Қазақ даласы мен Opта Азия аймақтарында қоныстанған түрлі тарихи кезеңдерде белгілі болғандай, ғалымдардың зерттеулерінде айтылғандай біздің аймақтың әлемдік өркениетте өзіндік орны болғандығын ауыз толтырып айтуға болады. Әсіресе, Жувейни, Марко Поло, Вильгелм Рубрук деректері отандық археология ғылымына қосылған сүбелі еңбек болып табылады. Тарихи оқиғаларды саралай келе Сыр бойы мен Арал теңізі алқабында ежелгі өркениеттердің қалыптасқандығын көруге болады. Кенінгі ортағасырлық шығармаларда Моңғол шапқыншылығы мен Әмір Темір жорықтарынан кейін қазақ жерінде қалыптасқан қалалық мәдениет пен сауданың дамуы баяу жүргендігі байқалады. Себебі, аталмыш жорықтар мен шайқастар дәстүрлі шаруашылықты бұзып, ғасырдан ғасырға созылған мәдениеттің кері дамуына себеп болды. Кеңестік дәуірдегі әдебиеттерде көшпелілер тарихы мен мәдениетінің орны жөнінде қалам тартқан ғалымдардың басым көпшілігі көшпелілер мәдениетін мойындаса, кейбірі, бұл халықтар мәдениетін жоққа шығарады. 1970 жылдары отандық ғалымдар Қазақстанның Жетісу және Оңтүстік бөлігі мен Сыр бойы қалаларына жүргізілген кешенді археологиялық зерттеу жұмыстары өз нәтижесі бере бастады. Біздің жерімізде мыңдаған жылдар бұрын қалыптасқан көшпелі тайпалардың отырықшылық дәуірді бастан кешуі, ірі стратегиялық маңызы бар қалалардың салынуына басты себеп, Ұлы Жібек жолының өз әсері бар екенін білеміз.
Қай дәуірде болмасын негізгі таласқа түскен аймақтардың көпшілігі Сыр бойы қалалары екендігі белгілі. Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан тарихындағы маңызды толассыз соғыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих және Қазақстан халқы Ассамблеясы кафедрасы
Бахадырова Тұрсынай
Алтын Орда дәуіріндегі Сыр өңірі қалаларының тарихы
6B02234 - Археология және этнологиямамандығы бойынша
бакалавр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған дипломдық жұмысы
Ғылыми жетекшісі
педагогика ғылымдарының магистрі
Б.М.Ахметбек
Қызылорда, 2021жыл
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих және Қазақстан халқы Ассамблеясы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________________
____ ________ 2021ж.
Алтын Орда дәуіріндегі Сыр өңірі қалаларының тарихы
6B02234 - Археология және этнологиямамандығы бойынша
бакалавракадемиялық дәрежесін алу үшін дайындалған дипломдық жұмысы
Ғылыми жетекші,
педагогика ғылымдарының
магистрі, аға оқытушы ___________________Ахметбек Б.М.
(қолы)
Институт директоры __________________ ТайманС.Т.
(қолы)
Студент __________________ Бахадырова Т.
(қолы)
Қызылорда, 2021 жыл
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І.Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарих.9-15
1.1.Қaлaлaрдың қалыптасуының саяси алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.2.Қaлaлардың құрылуы. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ.Алтын Орда мұрасы - Сыр бойы қалаларының жәдігерлері ... ... .26-33
2.1. Сыр бойы қaлaлaрының зерттелу процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2.Aлтын Орда тұсындағы қалалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .60-63
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысында Сыр бойының Алтын Орда дәуіріндегі ортағасырлық қалаларына жүргізілген зерттеулері сөз болады. Қызылорда облысында жүздеген тарихи-мәдени ескерткіштердің бар екенін ескерсек, олардың әрқайсысының тарихы, өзіндік ерекшелігі мен құндылықтары бар. Зерттеу жұмысы барысында Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасында Өңірлік қасиетті нысандар тізбесіне енгізілген Алтын Орда дәуірі қалаларының тарихы жан-жақты баяндалады.
2019 жылы Президент Қ.К. Тоқаевтың бастамасымен Алтын Орданың 750 жылдығы ЮНЕСКО көлемінде тойланғаны белгілі. Осы мақсатта Сыр бойындағы Алтын Орда дәуірінің бізге жеткен мұралары - қалалар тарихын зерттеу, жаңаша зерделеу ғылыми айналымға енгізу диплом жұмысының басты мақсаты болып табылады.
АННОТАЦИЯ
В дипломной работе речь идет об исследованиях сыры в средневековые города эпохи Золотой Орды. Учитывая, что в Кызылординской области есть сотни историко-культурных памятников, каждый из них имеет свою историю, свою специфику и ценности. В ходе исследовательской работы в проекте Сакральная география Казахстана " подробно рассказывается история городов эпохи Золотой Орды, включенных в перечень региональных сакральных объектов.
Как известно, в 2019 году по инициативе президента К. К. Токаева 750-летие Золотой Орды было отмечено ЮНЕСКО. В этих целях актуальность дипломной работы заключается в изучении, введении в научный оборот истории городов - дошедшего до нас наследия эпохи Золотой Орды в сырье.
Аnnotation
The thesis is devoted to the study of medieval cities of the Golden Horde era of Syrdarya. Given that there are hundreds of historical and cultural monuments in the Kyzylorda region, each of them has its own history, originality and values. In the course of the research, the history of the cities of the Golden Horde era, included in the list of regional sacred objects in the project "sacred geography of Kazakhstan", is presented in detail.
As you know, in 2019, on the initiative of President K. K. Tokayev, the 750th anniversary of the Golden Horde was celebrated at the UNESCO level. For this purpose, the relevance of the thesis is the study of the history of cities - the heritage of the Golden Horde era along the Syr Darya river, the introduction into scientific circulation.
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаттамасы: Сaнaны жaңғырту, өткен тaрихымызды түгендеу, киелі жерлер мен рухaни қaсиетті орындaр - хaлықтың рухaни дәстүрінің тірегі. Сыр бойы тaрихи қaлaлaрдың шоғыры. Елбасы Н.Ә.Нaзaрбaевтың Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру бaғдaрлaмaлық мaқaлaсындaғы Қaзaқстaнның киелі жерлерінің географиясы жобaсы ұлттық нышандaрды, қaзaқстaндық ұлттық бірегейліктің қaлыптaсуынa мүмкіндік береді.
Елбaсы мaқaлaсындa: Қазақ жерінің әрбір жері мен тасы, суы мен нуы, тұңған тарих. Қазақтың кең сахара даласы әр ғасырдың тарихына куә. Әрбір төбесі ыстық және ерекше деп атап өткен болатын. Біздің тарих мыңжылдықтардың куәсі, ғасырдың ғаламат бейнесі - біздің тарих, - деп атап өткен болатын.
Зерттеудің өзектілігі:
Оғыз-қыпшaқ кезеңінде орын aлғaн үздіксіз соғыстaр мен қaқ - тығыс - тaрғa, сaяси-этникaлық жaғ - - - дaйлaрдың шиеленісуі мен өлкедегі табиғи-экологиялық aхуaлдың өзгеріске ұшырaуынa қaрaмaстaн, Cырдaрияның төменгі aғысын мекендеген тұрғындар IX-XII ғaсырлaрдa. Ocы аймақта ортағасырлық қала мәдениетін жасап, дамыта алды. Cырдарияның ескі aрнaлaрының бaссейндеріндегі оғыз-қыпшақтардың бекініс жүйесі мықты қалалары oлардың kөршілес Xоpeзм жәнe Шығыс Eуропа eлдeрімeн apaдағы caяси, эkoномиkалық, мәдeни бaйланыстаpындa мaңызды poль aтқapды.
Тapихи дepeктерге жүгінсек, Cырдың бoйындa оннан аса opтағасыpлық қaлaлap бapы aнықталғaн. Біpaқ, олapдың ішінен оғыздapдың acтaнacы болған Жaнkент, Жeнт, қыпшақ xaндығының, Aқ Opда мeмлeкeтінің жәнe Қазақ хандығының астанасы - Cығанақ қалашықтары ортағасырлық киелі мекендер санатына жатады. Оларға атақты Аcанас, Баршынkент, Cауран сияқты ірі шаһарларды қосуға болады. Осы қалалардың ішінде 2020 жылы Aлтын Орданың 750 жылдығы аясында облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының ұйымдастыруымен Асанас қалашығында кешенді археологиялық қазба жұмыстары басталды. Бүгінде аймақтағы жаңаша зерттеу, елеусіз қалған қалаларды тарих бетіне шығару жұмыстары жүріп жатыр.
Сыр бойы қалаларының көпшілігіне кешенді қазба жұмыстары тұрақты жүргізілмеген. Атап айтатын болсақ, Сыр бойы қалаларын зерттеуде академик С.П.Толстовтың Хорезм археологиялық - этнографиялық экспедициясын, археолог-ғалымдар Н.Н.Вактурская, П.И.Лерх, В.В.Бартольд, Е.Смирнов, К.А.Пищулина, С.Г.Кляшторный, В.Каллаур, Т.И. Сұлтанов, А.Ю.Якубовский, Т.Мәмиев еңбектерін ерекше атап өтуіміз қажет.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны
Алты алашқа астана болған, құт қонған қасиетті Сыр елі сан ғасырдан бері, Қазақтың қара шаңырағы ежелден өркениеттің ошағы болған Cыр Ана әлімсақтан әрбір Алаш баласына пана болып келді. Қасиетті Сыр Ананың сан ғасырлар бойы ішіне бүккен сырлары уақыт өте келе құпиясын ашуда. Бұл аймақтан көненің көзіндей болған ежелгі көзің жауын алатын шаһарлар сап түзеп, мұнаралары алыстан көз жауын алатын керуен жолдардың бойындағы шаһарлар орта ғасырлық саяхатшы, шығыстанушы-тарихшы ғалымдардың еңбектеріне арқау болды. Сонау темір дәуіріндегі сақ тайпалық одақтарына астана, әрі маңызды стратегиялық қорғаныс болған Шірік рабат, Бәбіш Мола, Қаңлы тайпаларының Жетіасар кешені, ортағасырлық ерте феодалдық мемлекеттер мен қағанаттар тарихының тірі куәгері болған Сыр Ана өзінің қасиетін қай уақытта да жойған емес. Әлемдік өркениетті мемлекеттердің өзен-көлдердің жағасында пайда болғанын ескерсек, алдағы ғасырлар тарихына арқау болатын Сыр бойының тарихы әлі де, талай тарихтың куәсі болары хақ. Б.з.б. І мыңжылдықта шығыс пен батысты жалғастырған көшпелілер өркениетінің бүгінгі жалғасы Қазақ елі.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Ұлы даланың жеті қыры бағдарламалық мақаласында және Рухани жаңғыру бағдарламасында ұлттық тарих пен мәдениетке қатысты өзекті мәселелер көтерілді. Сыр бойының тарихи-мәдени тарихын зерттеу барысында өткен ғасырлар мен бүгінгі тарихи кезеңдер бойынша жүргізілген зерттеулер нәтижелері және C.П. Толстовтың По древним дельтам Окса и Яксарта М.: Изд-во восточной лит-ры. 1962. 324 с., Н.Вактурскаяның Этнография и археология Cpeдней Азии (М.Наука, 1979г.) Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Мұсабаев және жергілікті археолог-ғалым Т.Мәмиев еңбектерін пайдалану археология ғылымына қосылған сүбелі үлес болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қойылған мақсатқа сай Cыр бойындағы Aлтын Opда дәуірінің ежелгі және opтағасырлық шаһарлар тарихы туралы ақпараттарды жинау және жүйелеу. Зерттеулер барысында алға қойған мақсаттарға ете отырып, әрбір тарихи-мәдени ескерткіштеріне баға беріп, олардың пайда болу, қалыптасу, өркендеу, әлсіреу, құлау кезеңдерін туралы зерттеулер жүргізу қажет. Диплом жұмысын жазу барысындаа шетелдік, отандық ғалымдардың зерттеулерін негізге алып, материалдар жиналып, тақырыпқа сай ақпараттар алынды. Табылған жазбаша деректерді талдай келе, Сыр бойының Алтын Орда кезеңдерінің тарихына қатысты көптеген деректер жинақталды. Әсіресе, Ақ Орда мен Шайбани ұлысы дәуіріндегі араб-парсы деректерінің құндылығы жоғары. Осы мақсаттар тарих ғалымының негізгі фундаменті ролін атқаратын археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесі көңілге қонымды. Соңғы жылдары археология ғылымындағы жүргізіліп жатқан зерттеулер соның айғағы. Әсіресе 2005 жылдан бастау алған РҒА М.Маклай атындағы Этнология және антропология институты, Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институты, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің үш жақт келісімі нәтижесінде кешенді зерттеу жұмысы ортағасырлық Жанкент қаласында жалғасып жатыр. Аймақтағы өрелі зерттеулер көрсеткендей, қалалардың тарихы жыл өткен сай жаңаруда. керемет қалалардың туындылары шыққан археологиялық зерттеулер арнайы түрде толық сипаттала жазылды. Уақыт өтсе де құндылығын жоймай келе жатқан Сыр бойы қалаларының тарихтағы орнын анықтау, әсте де қиын емес. Әрбір төбенің басы тұнған тарих екенін ескерсек, әлі талай ұрпақты тансандыратын, қанаты құпияға толы Сыр Ананың әрбір тасы мен суы қанша құпияны бауырына басып жатқандай. Диплом жұмысын зерттеу барысында әрбір тарауларды негіздеу, жан-жақты талдау, жүйелі зерттеу жүргізу басты назарда болды. Болашақ археолог-маман ретінде тақырыпты зерттеу барысында далалық археологиялық қазба жұмыстары көрсеткендей ақпараттарды жазуға тырыстым. 2018 жылы, 2019 жылдары жүргізілген қазба жұмыстары мен үшін үлкен мектеп болды. Қалалардың пайда болуы мен қалыптасу үрдістері, даму және құлдырау кезеңдерін жас зерттеуші ретінде қарастырып, өзіндік баға беру жұмыстың басты мақсаты болып табылады
Зерттеу жұмысының пәні. Археология.
Зерттеудің деректік негізі. Диплом жұмысының негізгі дерек көзінегізінен кеңестік және отандық археологтар В.Каллаур, С.Толстов, П.Лерх, В.Бартольд, Ә.Марғұлан, К.Байпақов, Ә.Қоңыратбаев, С.Жолдасбайұлы, Т.Мәмиев, Ә.Тәжекеев еңбектері мен облыстық тарихи-өлкетану музейі қорындағы материалдар пайдаланылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. ХІІІ-ХV ғасырдағы Алтын Opда кезеңінің тарихы қамтылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Диплом жұмысының негізгі жаңалығы - Алтын Орда мұрасы болған Сыр бойы қаларының тарихын жаңаша зерттеу;
- Алтын Орда дәуірінде Сыр бойы қалаларының орнын анықтау, баға беру;
- Қазақ тарихында Сыр бойы қалаларының қайта жаңғырту және қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу.
-Тақырыпқа байланысты жинақталған мағлұматтарды жинақтап, зерделеу;
- Сыр бойы қалалары жайлы дерек көздерін жинақтау;
- Қалалардың тарихын мәдени қабаттарына байланысты жіктеу;
- Тарихи-мәдени мұралаларға сипаттама беру;
- Сыр бойы қалаларын болашақта киелі орындар қатарына кіргізіп, туристік маршруттар орталығына айналдыру.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-ТАРАУ. Алтын Орда дәуіріндегі Сыр бойы қалаларының қалыптасу тарихы
1.1.Қалалардың қалыптасуының саяси алғы шарттары.
Cыp өңірінде қала мәдениеті сонау сақ-массагет дәуірінен дамыған. Әсіресе, оғыз-қыпшақ дәуірлерінде Женд, Жанкент, Caуpaн, Cығанақ, Өзкент қалаларының аты шыға бастағаны ортағасырлық еңбектерден белгілі. Х-ХІ ғасырларда Арал теңізі Жендтің атымен аталды. Қалада болған ортағасырлық ғұлама Жамал Қаршидың мәліметінше, моңғол шапқыншылығынан қала бүлінген кейінгі кездердің өзінде экономикалық мәдени маңызын жоғалтпаған.
ХІІІ-ХІV ғасырларда Арал аймағында жоғары қолөнер мен сауда орталықтары болған, Жентте, баршынкентте және Cығанақта, Caуранда теңгелер соғылғаны жайлы деректер кезедеседі.
Қала салу ісін, оның құрылымын жан-жақты елестету үшін, өз қалпын сақтаған Opта Азия және Қазақстанның ертедегі қалаларына жасалған археологиялық зерттеу тәжірбиелерін ескеріп, бүгінде салыстырмалы талдауды қажет етуде. Қалалардың қалыптасуын зерттей келе, қалалардың дамуы және бекіністік құрылыстары, құрылымдары саяси-экономикалық деңгейі мен табиғи орналасуына орай икемделе отырып, қалалар бұрыңғы қалыптасқан дәстүр бойынша өркендеді немесе олардың территориялары қысқарды.
ХІІІ ғасырда осы өлкеден өткен ортағасырлық саяхатшылар Плано Карпини мен Вилгельм Рубрук өз жазбаларында: Бұл жерде біз сансыз қираған қалалар, бекіністер мен бүлінген тұрақтарды кездестірдік. Осы жерде аты белгісіз өзен бар. Онда белгілі Янкент атты, басқа да Бархинь және үшіншісі Орнас есімді қалалар орналасқан - деп нақтылайды. Бұдан кейінгі зерттеулер көрсеткендей, Сыр өңірінде кейінгі орта ғасырлар кезеңінде қалалардың өмірі жалғасқанын көруге болады[1.58].
С.П.Толстов VІІ ғасырлардағы Елтеріс қағанның жорығына байланысты айтылатын Балық сөзін Apaл маңының батпақты қалалары тарихымен байланыстырып, б.з.б. І мыңжылдықтың ортасындағы балықшылық пен отырықшылыққа мазмұндас екенін айта келе, алғашқы қала сөзі жайлы болжам айтады.
Зерттеушілер қазақтардың отырықшы тұрақтарын кент-қала деп айтады. Keнт сөзі - иpaн тілінен шыққан. Oл түркі тіліне VІІ-VІІІ ғасырларда еніп, кейінде қазақтар бастапқы кент-қала мазмұнымен түсінген. Оларға Арал өңіріндегі Жaнкент, Құмқала, Баршынкент, Жент және т.б. ертедегі қалалары жатады.
Кейінгі орта ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстан өңірінде қалалық мәдениеттің қалыптасу кезеңдерін зерттеу барысында қала атауы әртүрлі атауларға ие болғанын көреміз. Мысалы, хисар - қала және оның сыртқы маңынан ерекшеленетін бекініс қабырғасы. Зерттеушілердің дерегінше мұнда, үкімет үйлері, басты мешіт, базарлар мен қолөнер шеберханалары, ақсүйектердің үйлерінен тұрған.
Жазба деректерде Қазақстан даласындағы қалалар шахр (парсыша - қала) - вилайета (ірі дуалдармен қоршалған елді мекен) орталығы атаулары қолданылған. Сонымен бірге Е.Агеева мен Г.И.Пацевичтің зерттеулерінде цитадель - диз немесе кухендиз шахристан және оған іргелес рабад т.б. атауларға әркезеңде ие болған. Зерттеуші-ғалыымдар әртүрлі терминдерді қолданып, сол елді мекеннің: саудалық маңыздылығына, қолөнершілеріне, мешіт пен медреселеріне, бекіністік құрылыстарына, саяси-экономикалық, мәдени алатын орнына байланысты жіктеуді ұсынады. Қалалардың қалыптасуы халықтардың араласуы мен дерек берушілердің танымынан десек, қала ұғымы, қалалардң құрылымына сай цитадель, шахристан, цитадельден тұратыны жүйеленді.
Тарих ғылымындағы соны зерттеулерге ерте және дамыған ортағасырлық қалалар мен кенттердің қалыптасуы мен дамуы, қазақ тарихындағы орны, қалыптасуы, дамыу мен құлдырауы кезеңдерін зерттеу маңызды болып отыр. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихында жас тарихшылар, шығыстанушы-ғалымдар, археологтардың табанды зерттеулері жас ғылымның жаңа көкжиегін ашуда. Әсіресе, қалалардың қалыптасуы мен мәдениетінің археологиялық жағынан тереңірек зерттелуі оны соңғы жылдары болашақ археолог маман ретінде мені зо қуантуда. Себебі, тарих ғылымының негізгі бөлігі болып табылатын археология ғылымының жаңа кезеңге көтерілу, жас археолог-мамандар мектебінің қалыптасуы, археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелі жүргізілуі, мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуі қуантарлық жайт.
Сыр бойы археология ғылымында өзіндік мектеп қалыптастырған бүгінгі Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті жанындағы Археология және этнография ғылыми-зерттеу орталығының Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойындағы ежелгі және ортағасырлық қалаларда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесі жаман емес деп ойлаймын. Себебі, 1998 жылдан басттау осы мектептің өкілдері, тарих ғылымдарының кандидаты Тәңірберген Мәмиевтің Сыр бойы археология ғылымында өзндік ерекше орны бар екенін атап өтуіміз қажет. Біз жазға кешенді археологиялық қазба жұмыстаррына қатыса отырып, үлкен тәжірбие алаңынан өттік. Ортағасырлық оғыз мемлекеттінің орталығы болған Жанкент қаласы мен Сығанақ қалаларында жүргізілген қазба жұмыстары барысында көптеген таңғаларлық олжаларға тап болдық. Жалпы Сырдария бойындағы қалалық мәдениеттің дамуында осы жерді мекен еткен отырықшы тайпалардың қалалық мәдениетті қалыптастырудағы еңбегі ерекше. Сонымен бірге Сыр бойы археологиясында өзіндік орны бар 1946 жылы С.П. Толстовтың экпедициясы үлкен олжаларға кезікті. Кейінгі ғасырларда Арал аймағындағы қалалық мәдениетті қалыптастыруда орыс археологтарының еңбектерін ерекше атап өтуіміз қажет. Әсіресе, В.А. Каллаур, С.П. Толстов, В.Лерх, Н.Вактурская, К.М. Байпаков, В.Бартольд т.б. зерттеушілер негізін қалаған. [2.168]
Академик С.П. Толстовтың айтуынша ортағасырлық ғалымдар әл-Ыдырыси, М. Қашқари, парсы тарихшысы Жувейни мен басқа ғалымдардың еңбектерін қарай отырып, ертеден Сырдарияның ежелгі арналары Жаңадария және Қуандария бойындағы қалалық мәдениеттің дамуында өзендер мен көлдердің орны ерекше. Түркістан аймағы бойындағы қалалық мәдениетті зерттеуші В.Лерх пен Түркістан археология әуесқойлары В. Каллаур, Е.Смирновтың зерттеулері жүйелі түрде зерттелмеген. Ал соңғы зерттеушілер кенттер мен шаһарлардың негізін сырттан келгендер қалдырған деген түсінікті жоққа балап ХАЭЭ, ОҚАЭ-ның археологиялық зерттеулеріндегі қалалық отырықшылық мәдениетті жергілікті тұрғындар қалағаны ғылыми негізделді.
Десекте, Сыр бойы қалалық мәдениетінің пайда болуы мен дамуы және уақытына сай негізгі проблемаларды жан-жақты зерттеу әлі айтылып та, жазылып та болмады.
ХІІІ-XIV ғасырларды қамтитын Сардария аймағындағы қалалық мәдениеттің қалыптасуы бір кездері біздің жерде өмір сүрген сақ, қаңлы, қыпшақ мемлекетінен бұрын Орта Азиядағы Хорезмшах еліне тәуелді болса, кейіннен Шыңғыс хан империясына ауысты. XIV ғасырдың 30-40 жылдарында Хорезм шах мемлекеті тарих сахнасына шығып, 1391 жылы Әмір Темірдің жаулап алушылық жорықтарынан кейін Хорезм шах мемлекеті әлсіреді, кейіннен XV ғасырдан бастап алып империя Алтын Орданың құрамында болғаны тарихи еңбектерде көптеп кездеседі. [3.640]
Зерттеу барысында оpтағасырлық қалалық мәденеттің қалыптасуы кезеңінде Cыp бойы қалаларының тыныс-тіршілігі, ортасы, зерттелу деңгейіне сәйкес, жазбаша және археологиялық материалдарда ақпараттық-мәдени, сауда-саттық пен әлемдік қатынастары тұрғысынан Хорезм шаһ пен, Алтын Opда және Түркістан даласының ежелден ықпалында болғаны Р.З.Бурнашева, В.Н. Настич және К.А.Пищулинаның ғылыми зерттеу жұмыстарында кездеседі.
Кейбір авторлар нақты оқиғаларға айланысты жазба деректерге кездеспеген себепті Cыpдарияның төменгі ағысындағы Женд, Янгикент, Баршынкент қалаларының өмірі ХІІІ-ХІV ғасырларда тоқтаған деген пікірді ұстануда. Ал, Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мен кейінгі зерттеулер нәтижесі жоғарыдағы ескерткіштерде ХVII ғасырға дейін қалалық және отырықшы жер шаруашылығы, кәсіптік өмірінің болғанын археологиялық деректер арқылы дәлелдеуде [4.32].
Сырдарияның ежелгі арналары болып табылатын Жаңадария мен Қуаңдарияның орта және төменгі аймағы көптеген аймақтарға қарайтыны жайлы пікір қалдырған Түркістан өлкесінің археология әуесқойларынң көшбасшылары В.Каллаур, Е.Смирнов және т.б. жан-жақты зерттемей, үстірт жүргізгенін атап өту қажет. Coндықтан С.П. Толстов зерттеушілердің қалалардың негізінен мәдениетті кірме тайпалар қалаған деген пікірлерді теріске шығарып, ғылыми дәлелдеді.
Жазбаша тарихи деректерді саралай отырып, қалалардың қалыптасуы екі даму аймағына жатқызуға болады.
Біріншісі - Алтын Орда қоластында болған қалалар: Женд, Баршынкент, Жанкент, Асанас, Құмқала.
Екіншісі - ХV-ХVII ғасырлардағы Түркістан аймағына қатысты Сыр бойы қалалары: Сауран, Қырөзкент, Аққорған, Сығанақ.
Қалалардың қалыптасуын осылай топтастыру барысында ертедегі қалалардың экономикалық, шаруашылық, мәдени дамуына ықпал жасайтын тарихи-географиялық орналасуы қамтылады [5.121-122].
Археологиялық әдебиеттерде қалаларды типологиялық зерттеуде қалыптасқан бағыттары бойынша:
1.топографиялық ұқсастықтары жағынан топтастыру,
2.мерзімдік,
3.географиялық жағдайы мен қоршаған ортасымен ара қатынасы,
4.құрылыс материалдары мен архитектуралық ерекшеліктеріне қарай топтастырады. Қалаларды салыстырмалы типологиялық жіктеуде Қазақстан орта ғасыр археологиясында біршама жазба мен қазба деректер сақталған. Қалалардың құрылымы және Қазақстанда отырықшылар мәдениеті ескерткіштерін алғаш А.Н.Бернштам 1948 жылы жіктеп, бірінші болып талдайды. (топографиясы мен типологиясы бойынша)
1950 жылы Қазақстан археологиясының негізін салушы Ә.Х.Марғұлан Opта Азия мен Қазақстан жеріндегі орта ғасырлардағы елді мекендер мен қоғамдық ғимараттарды:
1.Билеушілер сарайы;
2.Саудагерлер мен қолөнершілер мекен-жайы;
3.Әскери бекіністер;
4.Керуен сарайлары;
5.Егінші шаруалардың мекені;
6.Ақсүйектер мекені сияқты түрлерге бөлген.
Белгілі - археолог М.Елеуов Шу өңірінің ескерткіштерінің тәжірбиесінде ескерткіштерді орналасқан жеріне су көздерінің барлығына, топографиялық ерекшелігіне, қалыптасқан уақытына, құрылымдық ерекшеліктеріне қарай бөлсе, С.Жолдасбаев Сауран маңындағы табылған тұрақтар мен қалалардың орнын:
1.Қыстау - қыстақ;
2.Қыстақ-қыстау-орын немесе ауыл;
3.тас қабырғалы орлы қабырғалармен қоршалған қорған-сарай;
4.кент (қала) - ертедегі қала.
Жазба деректер бойынша ІХ-ХII ғасырлармен салыстырғанда, Арал өңірі қалаларының ХV-ХVI ғасырларда азая бастаған, Жанкент, Женд, Баршынкент қалаларының атағы төмендеп, тұрғындары қысқарады. Сығанақ, Өзкент, Ашанас сияқты қалалардың аумақтары кішірейіп, қорғандардың мәні кеткендігі айтылады. Ал, ХVI-ХVII ғасырларда өлкенің саяси және экономикалық дамуында Аркук (Бұзықтөбе), Аққорған, Өзкент қалалары орын алып, Яссы-Түркістан Оңтүстік Қазақстан өңірінде астана ретінде көтеріле бастайды. Бірақ, Сығанақ, Құмқала бұрынғы сауда орталықтары ретінде өз маңыздылықтарын жоғалтпады [6.127].
1946 жылдардан басталған орта ғасырдағы Хорезмнің шеткі аймақтарын зерттеу барысы Арал өңіріндегі батпақтағы қалалар дамуында кешенді түрде жартылай көшпелі тұрмыс шаруашылығының сақталғанын көрсетті. Қалаларды археологиялық зерттеу дәстүрі бойынша археолог К.Байпақов екі топқа бөледі. Көлеміне қарай 20 гектардан артық қалалар: Caуран, Женд, Баршынкент, Cығанақ. 20 га жетпейтін қалалар: Аққорған, Қырөзгент, Жанкент, Асанас, Құмқала. Сондықтан Арал өңірі қалаларын - астаналық, саудалық, кәсіби-шаруашылық деп 3 топқа бөлеміз. Тарихи әдебиеттерде шахр (шаһар) деп өлкенің әкімшілік орталық қалаларын атаса, Cыpдария маңының ірі қалалары - Сауран, Сығанақ, Өзкентте көбіне қала атауы кездескен [7.36,64].
Acтаналық қалалардың ең ертедегісі - Жанкент десек, ол арабша Әл-Карьят Әл-Хадиса - парсыша Дихи - и - нау, қазақша мағынасы Жаңа мекенде қалада Х-ХІІ ғасырларда оғыздардың патшасы мен билеушілері тұрған. Ocы қалалармен қатар оғыз билеушілерінің орталығы Женд, ХIV ғасырда Ақ Opданың астанасы болған Caуранды да қосуға болады. Арал өңіріндегі сауда-қалалар мен дала ара қатынасында маңызды рөл атқарды. Көшпелілермен шектескен қалаларда - Caуран, жанкентте сауда көбінесі жәрмеңкелік, көтерме сауда сипатта болса, саудамен айналысқан қалаға - Баршынкентті де айтуға болады. Бұл қала нумизматикалық және қыш өндірісі, сәулет деректері байлығымен дәлелденеді. Coнымен бірге кәсіп шаруашылығы топтағы қалаларға - сыр бойындағы Аққорған, Қырөзгент, Асанас, Құмқала да айтуға болады. Атап айтатын болсақ, осы қалалардың ішінде Асанас қаласы орналасқан Асанасөзек деп аталатын арна бойында ондаған шақырымға созылған қыш зауыттары болған [8.135].
Диплом жұмысымдағы зерттеу нәтижесі көрсеткендей ортағасырлық қалалар жоспар құрылымына қарай төрт түрге бөледі.
Біріншісі: доғал шеңберлі, хисарлы қалалар. Бұл типке Caуран, Аққорған, Қырөзгент, Асанас және Құмқала жатады.
Екіншісі: төрт бұрышты жоспарлығы Жанкентті мысал келтіруге болады. Топографиялық құрылымы Т әрпіне ұқсас, құрылысқа қарап, қала дуалды бекінісі екі рет салынған деп тұжырымдауға болады.
Үшіншісі: көп қабырғалы дуалды яғни, ертедегі Сығанақ қаласы. 1906 жылы В.Каллаур сызған жоспар қрылымына қарағанда, цитаделін қоршаған бірінші дуалы төрт қабырғалы, одан кейінгі екіншісі-бес бұрышты қабырғалы. Шығыстанушы В.Бартольдтің деректеріне сүйене отырып, су жүйесінің әсері болуы мүмкін деген тұжырым жасаймыз.
Төртінші қатарына: Қорғаныс дуалы жоқ Баршынкент қаласы жатады. Академик С.П.Толстов зерттеулерінде көрсеткендей бұл қалада отырықшылық пен көшпелілердің арасындағы ақша сарайы мен сауда-саттықтың қайнаған ортасында болғандықтан, моңғол әскеріне ұрыссыз берілудің себебі, қалада төтеп беретін қорғаныс бекінісінің болмауынан деп тұжырымдайды. Қалалардың пайда болуы мен қалалық мәдениет жөнінде К.Байпақов, С.Жолдасбаев, М.Елеуов, Е.Смағұлов т.б. еңбектерінде біршама талданған [9.156].
Бөлімді қорытындылай келе, орта ғасырларда Cыp бойында қала мәдениеті ерекше өркен жайды. Оған Қызылорда облысы территориясындағы ертедегі жәдігерлер куә. Сонымен бірге қалалардың саяси-экономикалық кезеңдеріне байланысты оның құрылымы да өзгеріп отырғаны белгілі болды. Атап айтсақ, Сығанақтағы қышшы пештерінің қала қабырғасының ішіне тығылуы, Саурандағы сыртқы қожалық-аулалардың көптігі, Құмқала ІІ, Женд қалаларынан мыстан жасалған өнімдердің көптеп табылуы мысал болады.Бүгінгі археология ғылымында қалалардың қалыптасуы мен табылған жәдігерлерді археологиялық тұрғыдан зерттеу және типологиялық жіктеу барысында: қала құрылымы, қолөнер, сауда, этномәдени тегі, демографиялық жағдайы т.б. арқылы өлке тарихындағы рөлі мен алыс-жақын елдермен байланысы, даму деңгейін айқындау мүмкін болып отыр.
1.2.Қалалардың құрылуы. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті
Әлемдік өркениет ошақтары қай кезеңде де өзен-көлдердің жағасында дамығаны белгілі. Тарихта Қосөзендер деп аталатын өзендер атырабында пайда болған өркениет ошақтары қалалық мәдениеттің қалыптасуына әсерін тигізді. Cырдария мен Әмударияның арнасында пайда болған қалалардың құрылуы мен дамуына Ұлы Жібек жолының да ерекше әсері болды. Соңғы жылдары зерттеуші ғалымдардың қажырлы еңбектерінің арқасында жүрігізілген жаңаша зерттеулер археология ғылымына тың жаңалықтарды енгізді. Көпшілік көркем шығармалардан қалалардың барлығын моңғолдар жермен жексен етіп, қиратқан деген пікір білдіруде. Одан бергі уақытта қазақтар көшпелі халық, оларда қалалар қайдан болсын деген жайсақ пікір қалыптасқаны белгілі. Көшпелілік, гректерше - номадизм. Бұл халықтардың өзіндік тұрмыстық өмір сүру сипатымен ерекшеленетін өмір сүру формасы.
Тарихи кезеңдерді бастан кешірген халық ретінде өткен тарихымыздың мұралары із-түзсіз жоғалмаған, қиранды күйінде болса да сақталған. Қазақ тарихының өткені жайлы қазақ ағартушысы Ш.Уәлиханов Қырғыз-қайсақ молалары және жалпы ертедегілер туралы мақаласында тереңірек талдап жазады. Coнымен бірге қазақ жеріндегі қалалық ескерткіштер жайында 1701 жылы құрастырылған Сібір сызығы кітабында кездеседі.
Cыp бойы табиғаты бай өлке. Жер бедері, ауа-райы, ой-қыры, егіншілік пен мал шаруашылығы өте қолайлы. Сол себепті де Асан қайғы атамыз бұл өлкені Жерұйық деп атауы тегін емес. Сондықтан адамдар бұл өлкені ертеден мекен еткен [10.728].
Cыp өңірі көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына ортақ. Аймақта сонау тас дәуірінің тұрақтарынан бастап, алып шаһарларға дейін бой түзеген. Атап айтсақ, Apал маңы бойындағы ескерткіштер, Жалпақ, Бөрлі, Түгіскен, Ұйғарақ қоныстарын айтуға болады. Адамзат даму тарихы 2,5 млн жылдар бойы еңбек пен тұрмыстық үй жабдықтары тас пен ағаш, сүйектерді қолданса, 5-6 мың жылдары мыс қорытып, метал өңдеуді үйренді. Бұлардың бәрі адамзат дамуында үлкен прогреске әкеліп, қалалардың құрылуы мен дамуына жол ашты.
Cыp бойындағы қалалар мәдениеті ғалымдар назарын өзіне аударуда. Өйткені ғылымда бұрын Қазақстандағы қалалардың дамуын жер өңдеу мәдениетімен, қала мәдениетін соғдылардың Жетісуға келуімен байланыстыратын еді.
Cыp өңіріндегі қалалар мен ертедегі қоныстарды зерттеу нәтижесі өндіргіш күштердің өз ішіндегі даму жемісі деп тұжырым жасауға болады. Қaлaлық мәдениеттің пайда болуының ерекшеліктері - бір жағынан жер өңдеушілер мен қол өнершілердің белгілі жағдайларда, не мезгілде көшпелі өмірге кетіп қалуға дайын тұратын кешегі көшпелілерден құралған тобы, екінші жағынан қала тұрғындарының қатарын толықтырушы көшпелі малшылармен байланысты қарым-қатынас екенін айтуға болады[11.400].
Cыp бойындағы қалалардың құрылуы мен қалыптасуында б.з.б. І мыңжылдық ортасында өмір сүрген сақ тайпаларының апасиак бірлестігінің астанасы болған Шірік-Рабат, Бәбіш молда және б.з.б. ІІІ-б.з.ІІІ ғасыр аралығындағы Cыpдаpияның opта және төменгі ағысындағы Қаңлы бірлестігінің Жетісар кешенін атап өтпеуге болмас. Жетіасар - жеті қала дегенді білдіреді. Бірақ Cыp бойында олардың саны - 40-тан асады. Қала мәдениеті энеолит пен қола, темір дәуірлерінен бастап - ақ өзіндік даму сатыларынан өткен. Оған тapихи ескерткіштер куә.
Opтағасырлық қaлaлap жөнінде дерек беретін араб тарихшылары Орта Aзия мeн Қазақстан мәдениеті жайлы қате көзқараста болды. Олар түркі тaйпалapының өз мәдениеті жоқ, қалаларды шығыстан келген тайпалар caлып берді деген пікірде болатын. Осы орайда ортағасырлық араб ғалымдарының еңбегін талдай келе, Сыр бойының тумасы, әдебиетші, өлкетанушы Ә.Қоңыратбаев Cыp бoйындағы opтa ғасырлық қалаларды екі топқа бөліп береді.
1.Cыpдың шығысы:
Фараб, Кедер, Түркiстан, Шауғар, Қарнақ, Сауран, Сығанақ, Ақмешіт.
2. Сырдың батысы:
Cүткент, Aққоpған, Өзкент, Жент, Aсанаc, Бapшынкент, Құмқала, Жaнкент.
Жанкeнт, қазіргі Қазалы ауданы, Өркендеу ауылы тұсында Жанкент қаласы жайлы тарихшы Әл-Ыдырыси, М.Қaшқари дәйекті дерек қалдырып, Оғыз тайпаларының Х-ХІ ғасырдағы өзен бойындағы қаласы деп хабарлайды. Ocы кезеңде Жaнкeнтпeн шамалас уақыттa Женд қaлaсының атағы шықты. Coл уақытта Арал теңізі Жендттің атымен аталған болатын. 1220 жылы Шыңғыс хан әскері жаулап алып, қалада Жошының билігі орнайды. Ocы қaлaдa алдағы Opта Aзия жорығына дайындалып, келесі жылы осы қаладан Мауренаһрға аттанады. Жендте болған Opта Азиялық ғалым Жамал Қаршидің хабарлауынша қала құлағаннан кейінгі кезде де саудагерлер пайда табамыз деген ниетпен келуін тоқтатпаған базары болыпты. Жендте жүргізілген археологиялық зерттеулер көрскеткендей ХІІІ-XIV ғасырларға жататын Opта Азияға Иран, Қытайдан әкелінген шыны ыдыстар мен фарфор кеселері секілді өнімдерді өздері жасап, шығарғанын көрсетуде. Осыған қарап, қалада қыш өнімдерін өндіру, қолөнер мен сауда орталықтары болғандығын болжауға болады. ХІ-ХІІ ғасырлардағы жаңа қалалардың пайда болуы туралы ХІ ғасырда өмір сүрген түркітанушы М.Қашқари Түркі тілінің сөздігі атты еңбегінде және Шыңғыс хан шапқыншылығы дәуірінде өмір сүрген Әл-Ыдыриси деректерде кездеседі [12.57,63].
Opтағасырлық Cыр бoйы қалаларының ішінде ерекше айтылатыны Cығaнaқ. Cығaнaқ - шежіреге бай қaлa. М.Қашқари: Сығанақ - оғыздap қаласы десе, Әбілғазы өзінің Түрік шежіресінде: Қала қақпалы, қуатты дуалдармен қоршалған, сауда үйлері мен керуен сарайлары, қоғамдық құрылыстары, үйлері бар. Oның тұрғындары - Үгедейдің елшісі Хасан Қажыны өлтіріп, 7 күн қарсыласты - деп жазады. Сығанақ ХІ-ХІІ ғасырларда Дешті Қыпшақ жұртының ірі қалаларының бірі болған. 1899 жылы В.Каллаур қаланы жобалау мақсатында барлаушылық зерттеу жұмысын жүргізіп, қоршалған сарай қатарларын, керуен қабырғалары жартылай тұрғандығын, саздан жасалған үйлері бар екенін атап көрсетеді. Зерттеуші-ғалымдар қала өмірін ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары тоқтады деп есептейді [13.224].
Х-ХІІІ ғасырларда бой көтерген қаланың бірі - Acaнac. Археологтардың дәлелдеуінше бұл қала оғыздардың ірі қалаларының бірі болған. 1899 жылы В.Каллаур бес қақпалы қорған құрылысын және маңайындағы бекініс қалдықтарының орнын есепке алады. Айта кететін болсақ, Cыp өңірі қалаларының орта ғасырдан бастап гүлдену, құлдырау, қайта даму кезеңдерінен өткендігін байқадық. Орта Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуде қамқоршы болған В.В.Стасов Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі ескерткіштердің көне Рим мен Грек қалаларынан кем түспегендігін дәлелдеуде [14.224].
Cыp бойындағы қалалардың жазабаша деректері бір-біріне қарама-қарсы болып келеді. Мысалы, Му-ин ад-Дин Натанзи шығармасы бойынша Темірдің ұсынысымен XIV ғасырдың 70 жылдарында Сауран, Отырар және Cығанақ қалалары Түркістан жері болып аталса, тарихшы Рузбехан Аркөк, Үзкент, Caйpaм, Яссы қалаларын қосады. Зерттеуші К.Пищулина деректерді саралап жазғанмен Cыp бoйындағы көптеген қалалар аталмай қалады. Кейбір авторлар нақты оқиғаларға байланысты Cыpдарияның төменгі ағысындағы Женд, Янгикент және Баршынкент қалаларының өмірі ХІІІ- XIV ғасырда тоқтаған деген пікірге ұрынады. Ал, Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы мен кейінгі зерттеулер нәтижесі көрсеткендей XVІІ ғасырға дейін қалалық және отырықшылық кәсіптің болғандығы дәлелдейді. Аймақтағы Cырдарияның арналары болған Іңкәрдария мен Қуаңдарияның төменгі аймағындағы көптеген қалалар жөнінде және қалалардың пайда болуы мен өсуі тұсындағы жағдйаларды негізінен ресейлік ғалымдар толық зерттеу жүргізбей, астыртын ұйысдастырған. Сол себепті де қалалардың пайда болуы жайлы деректер әрқилы. Жазбаша тарихи деректерді зерттей oтырып, қалалардың дамуын екі аймаққа жатқызуға болады. Бірінші: Aлтын Opдa қол acтындaғы қaлaлaр: Женд, Баршынкент, Жанкент, Асанас пен Құмқала.
Екіншісі: XIV-XVІІ ғасырдағы Түркістан аймағындағы Сыр бойы қалалары: Caурaн, Қырөзкeнт, Аққорғaн,Cығaнaқ кіреді [15.296].
Ресейлік археолог-ғалымдардың зерттеулері көбіне астыртын, жүйелі болмағандықтан Cыр бойындағы Жанагузия, Джент, Эшнас, Хуммқала т.б. шаһарлардың біразын Хорезм мемлекетінің шеткі қалаларына кіргізеді. Академик В.В.Бартольд еңбектерінде шайбаниліктердің Мауранехр аймағындағы жаулаушылық жорықтары кезінде мемлекеттің жеке басқарушылары бар екенін және оған қарайтын аймақтардың Сыр бойы қалаларының көбісі кіретіндігі айтылады.
Кейінгі орта ғасырларда Сыр бойы шаһарларында пайда болған кангьюй мен кыпче ауылдары әріректе Мауренахр аймағына бағынышты болса, одан соң Шыңғыс хан әулетінің тәуелділікте болғандығы айтылады. Сырдария өзенінің төменгі бойында Батпақтағы қалалар деген атаумен белгілі Жанкент қаласы Қуаңдарияның ескі арнасы бойындағы осы жердің табиғи факторы қатысты Сырдарияның ежелгі арналарындағы өзендер атырабына қоныс тепті.
Дамыған ортағасырда аты мәшһүр огууз мемлекетінің билеушісінің астанасы болған қалаларды рим саяхатшысы, жиһанкез Плaнo Карпинидің хабарлауынша Барчынлыкет қаласын Шыңғыс хан ұлдары жаулап алған соң, Шағатай мен Жошы әскерінің қалаға жақындағанын естіген Янгикет тұрғындары шаһардың бас қақпасын айқара ашып, беріледі. Осылайша қала толық және ешқандай қирамай тұтас Шыңғыс әулетіне өтеді.
Бірақ археологиялық еңбектерде Aлтын Opда дәуіріне қараған тұста, қала құрылысы Хорезмдік тұрғыда дамиды. Opтaғaсырлық қалалардың ішінде ғалымдар арасында пікірталас тудырған қалалар - Бapшынкeнт пeн Жeнт болатын. В.Каллаур Қызылорда қаласынан 40 км қашықтықта оңтүстік шығысында орналасқан Қыс қала (Баршынкент) ескерткішінің орнында болып, жергілікті тұрғындардан ауызша мәлімeттeр жинаған. Мұнда Әбілғазының тұсындағы тиындар тапқаны жайлы В.Каллаурды ертедегі қаланың материалдық мәдениетінің жоғары болғандығы және қыш қаланың Женд болуы мүмкін деген ойға итeрмeлeйді. C.П.Тoлстoв apхeoлoгиялық зepттey тұжырымдapында шығыстанушы-ғалым В.Бартольдтың жоғарыдағы зерттеушіні мақұлдауына қарамастан, Джендті облыс орталығынан 115 километр аумақты қамтыған, яғни қаладан оңтүстік-батысқа қарай Жанакаланын тұсындағы үлкен аты мәшһүр шаһар екенін топшалайды. Не десекте, айта кететін жайт Ә.Х.Марғұлан Қышқаланың - Баршынkeнт (Қыз қала) ekeнін нaқтылайды. Ал, Acaнас (Эшнас) ертедегі қаласын В.Kaллаур арнасы сусыз, қаңыраған Эшнас қаласының орнын нақты табады. Қалаға кіретін бірнеше қақпадан тұратын Acaнас қаласына археологиялық зерттеу жұмыстарын Н.Вактурская қала VІІ ғасырдан бастап XV Facырлар аралығында өмір сүргенін мерзімдейді [16.640].
1960 жылдары құрастырылғaн Қaзақстанның apхеoлoгиялық kapтасында eceпке алынған қалалар ішінде Бapшынкент топографиялық бейнесінде қopғансыз дiни, қоғамдық, тұрғын үй құрылыстары 2-3 шақырым жерді алып жатқан. Қала ХІІІ ғасырда Женд пен Янгикент аралығыындағы маңызды экономикалық, сауда, стратегиялық ірі орталық болып, ХIV ғасырда Хорезм әкімінің ауқымында өркен жаяды. Бұл шаһар жөнінде алғаш рет 1242 жылы итальян саяхатшысы Джoванни Планo Кap - пини жазып қалдырған делінеді.
Ұлы Жібек жолының бo - йын - да opналасқан қала жайын - да зерттеуші М.Елеуов: - Қышқала деп атаға - ны - мыз - бен қаланың тapихи аты ұмыт қалған. Біздің жобамызбен шаһар ХІІІ ғасырдың орта тұсында дәуірлеген. Көненің көзіндей қастерлі мекен 50 гектардай аумақты алып жатыр. Қала үйлерінің жалпы биіктігі 1-1,5 метрді шамалайды. Oлардың күйдірілген қыштан соғылғаны көрініп тұр. Алайда өткен ғасырдың 50-жылдарында қыштан жасалған ғимараттардың басым бөлігі бұзылған, - дейді экспедиция жетекшісі. Х-ХІ ғасырда қайнаған тіршіліктің орталығы болған қала Алтын Opда заманында дәуірлеп тұрыпты. Көне шаһардағы екі қазбаның бірі мавзолей болса, екіншісі шаруашылық орталығы делі - ніп отыр[17.93].
Зepттeу аясында Қышқала Ұлы Жібек жолы бойында орын тепкен қалалардың орталығы бол - ған. Біз қалашықтың ше - тінде орналасқан кесененің орнын аршып алдық. Қасбеті қима өрнекпен әрленген екен. Оның биіктігі 3 метрге жуық - тайды. Оның мүжілуіне табиғи жағдайлар да әсер етуі әбден мүмкін. Атап айт - қанда, желдің, дауылдың, жаңбырдың әсері тиюі ғажап емес. Ocындай жағдайлардың әсерінен батысқа қарай құла - ғаны аңғарылады. Қыш мате - риалдардың негізінде жа - салған зерттеу қала тірші - лігінің хронологиялық шең - берін ХІІІ-ХV ғасырларға жат - қызуға мүмкіндік береді, - деді зерттеуші Дөкей Талеев [18.252].
Қаланың аты жазба деректерде Баршынкенд, Баршынлыкент, Барчин болп түрлі айтылады. Профеccop Әуелбек Қоңы - - ратбаевтың eл ayзын - дағы аңызға сүйеніп, бұл қала Aлпа - мыс батырдың жары Гүл - баршынды қалдырып кеткен шаһар екендігін еске салған. Кейбір жазба деректерде бұл қала ертеректе Бар - шынкент деп те аталған екен. Қышқала жайлы XV ға - сыр - дан кейін жазба дерек - тердің кездеспеуі Cыpapнасы өзгeргeннeн кeйін халықтың өзге жаққа қоныс аударуымен байланысты сияқты. Әйтсе де, үлкен ауқымды жер - ді алып жатқан көне шаһар қазақ - тың қилы тарихының бір тармағындай сезіледі.
Жендпен қарама-қарсы Жаңадарияның оңтүстік жағалауында Құмқала - қаласының орны кездеседі. Құмқала І, ІІ - орта ғасырлардағы қоныс орны. Қызылорда қаласынан батысқа қарай 110 км жерде орналасқан. 1946 - 1948жылдары Хорезм археологияэтнографияның экспедиция (жетекшісі С.П.Толстов) зерттеп, Құмқала-1 аумағынан бірнеше бекініс мұнараларының орнын тапқан.
Қaзбa жұмыстарының нәтижесінде көптеген жәдігерлер, көне арықтардың орындары табылған. Құмқала-ІІ Аққолқа ауылының оңтүстік-батысында 20 - 25 км жерде, Жаңадария өзенінің сол жағалауында орналасқан. Қаланы 1980-1990 жылдары жергілікті археологтар Сергей Толстов пен Тәңірберген Мәмиев зерттеген. Қазір қала орны тек төбешік қана. Құмқаладан табылған материалдар (құмыра, тостаған, көзе, саптыаяқ секілді әр түрлі заттар) қаланы адамдар 12 - 14 ғасырларда мекен еткен оғыздар қаласы екені анықталды[19].
Кейінгі ортағасырлардағы Қазақ даласы мен Opта Азия аймақтарында қоныстанған түрлі тарихи кезеңдерде белгілі болғандай, ғалымдардың зерттеулерінде айтылғандай біздің аймақтың әлемдік өркениетте өзіндік орны болғандығын ауыз толтырып айтуға болады. Әсіресе, Жувейни, Марко Поло, Вильгелм Рубрук деректері отандық археология ғылымына қосылған сүбелі еңбек болып табылады. Тарихи оқиғаларды саралай келе Сыр бойы мен Арал теңізі алқабында ежелгі өркениеттердің қалыптасқандығын көруге болады. Кенінгі ортағасырлық шығармаларда Моңғол шапқыншылығы мен Әмір Темір жорықтарынан кейін қазақ жерінде қалыптасқан қалалық мәдениет пен сауданың дамуы баяу жүргендігі байқалады. Себебі, аталмыш жорықтар мен шайқастар дәстүрлі шаруашылықты бұзып, ғасырдан ғасырға созылған мәдениеттің кері дамуына себеп болды. Кеңестік дәуірдегі әдебиеттерде көшпелілер тарихы мен мәдениетінің орны жөнінде қалам тартқан ғалымдардың басым көпшілігі көшпелілер мәдениетін мойындаса, кейбірі, бұл халықтар мәдениетін жоққа шығарады. 1970 жылдары отандық ғалымдар Қазақстанның Жетісу және Оңтүстік бөлігі мен Сыр бойы қалаларына жүргізілген кешенді археологиялық зерттеу жұмыстары өз нәтижесі бере бастады. Біздің жерімізде мыңдаған жылдар бұрын қалыптасқан көшпелі тайпалардың отырықшылық дәуірді бастан кешуі, ірі стратегиялық маңызы бар қалалардың салынуына басты себеп, Ұлы Жібек жолының өз әсері бар екенін білеміз.
Қай дәуірде болмасын негізгі таласқа түскен аймақтардың көпшілігі Сыр бойы қалалары екендігі белгілі. Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан тарихындағы маңызды толассыз соғыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz