Сақ дәуіріндегі ескерткіштерге археологиялық зерттеулер
Қaзaқстaн Рeспyбликaсы Білім жәнe ғылым министрлігі
Қорқыт Aтa aтындaғы Қызылордa yнивeрситeті
Жолдас Дастан Жанболатұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сыр өңіріндегі ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті
(Шірік-Рабатта жүргізілген қазба материалдары негізінде)
Мамандығы: 5В020800 -- Археология және этнология
Қызылордa, 2021 жыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Тарих және Қазақстан халқы Ассамблеясы кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к.,доцент
____________А.Ж.Оразбақов
___________ 2021ж
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Ортағасырлық Жанкент қалашығының топографиясы мен құрылымы (жаңа зерттеулер бойынша)
6В02234-Археология және этнология
Орындаған: Жолдас. Д. Ж 4 курс,
АЭ-17-1 оқу тобы
Ғылыми жетекші Тайман.С .Т. т.ғ.к доцент
Қызылорда, 2021
Аңдатпа
Дипломдық жұмста Сыр өңіріндегі ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті (Шірік-Рабатта жүргізілген қазба материалдары негізінде). Сырдария өзені бойымен Арал маңын мекендеген, сақ тайпалары жайлы жазба деректерге шолу. Сақ дәуіріндегі ескерткіштерге археологиялық зерттеулер. Сонымен қатар дәстүрлі шаруашылығы, қалалары мен жерлеу есткерткіштері.Сақ тайпаларының қамалдары Шірік-Рабат, Баланды, Баланды 2,Бәбіш молда-1 қалашықтарына зерттеу жұмысы. Ұйғарақ пен Түгіскен ескерткіштер кешеніне зарттеу жұмыстары. Сақ тайпаларының заттай және рухани мәдениеті. Жетіасар мәдениетіде тыңғылықты қарастырылған. Жент қаласы, Алтынасар қаласы. Кіліт сөздері. Сыр бойы мен Арал маңы сақтары, ерте және ортағасырлар, Шірік-Рабат қаласы, Жетіасар мәдениеті. Ұйғарақ пен Түгіскен кешендері, заттай және жазбаша деректерге шолу, рухани-мәдениет деректері.
Аннотация
В дипломной работе описана культура древних сакских племен в районе Сырдарьи (по материалам раскопок в Ширик-Рабате). Обзор письменных данных о сакских племенах, живших по реке Сырдарья в районе Аральского моря. Археологические раскопки памятников сакского периода. Есть также традиционные фермы, города и погребальные памятники. Исследования крепостей сакских племен в поселениях Ширик-Рабат, Баланды, Баланды 2, Бабиш Молда-1.Исследовательские работы памятников Уйгарак и Тугискен. Материальная и духовная культура сакских племен. В жетиасарской культуре это тщательно продумано. Город Жент, город Алтынасар. Ключевые слова. Саки Сырдарьи и Аральского моря, ранние и средневековые, Ширик-Рабатская, Жетиасарская культура. Комплексы Уйгарак и Тугискен, обзор материальных и письменных данных, духовных и культурных данных
Annotation
The diploma work studies the culture of the ancient Saka tribes in the Syr Darya region on the basis of excavations in Chirik-Rabat. The scientific works of the Khorezm archeological and ethnographic expedition of the Academy of Sciences of the USSR and NN Institute of Ethnology and Anthropology named after Mikhlukho-Maclay, A.Kh. Based on the works and scientific reports of the Shirik-Rabat Archaeological Expedition of the Institute of Archeology named after Margulan, the Research Center "Archeology and Ethnography" of Korkyt Ata Kyzylorda University.The settlements and fortresses of the Saka tribes living in the lower reaches of the Syr Darya and the Aral Sea region are studied in detail and a comprehensive analysis of the Saka culture is made.
Keywords. Throughout Syr Darya, Sakas, Shirik-Rabat city, Zhetyasar Uygarak, Tugisken, Balandy, Babish mullah, culture.
Тақырыбы: Сыр өңіріндегі ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті
(Шірік-Рабатта жүргізілген қазба материалдары негізінде)
Мазмұны
Кіріспе 8-11
І тарау. Арал маңының сақ тайпаларының зерттелу тарихы
Сақ тайпалары жайлы жазба деректерге шолу 12-15
1.2. Сақ дәуірінің ескерткіштеріндегі археологиялық зерттеулер 16-25
ІІ тарау. Сыр өңірінің ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті
2.1. Дәстүрлі шаруашылықтары 26-30
2.2. Қалалары мен жерлеу ескерткіштері 31-51
2.3. Сақ тайпаларының заттай және рухани мәдениеті 52-62
Қорытынды 63-64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 65-68
Қосымшалар 69-73
НOPМAТИВТІК СІЛТEМEЛEP
Бұл диплом жұмысында кeлeсі нopмaтивтік сілтeмeлep қoлдaнылды:
1. Қaзaқстaн Peспyбликaсының Білім жәнe ғылым министpінің 2010 жылдың 1 қapaшaдaғы №506, ҚP БҒМ 2008 жылдың 18 нaypыз aйындaғы №125 бұйpығынa Жoғapы oқyopындapындaғы білім aлyшылapдың үлгepімін aғымдaғы бaқылay, apaлық жәнeқopытынды aттeстaттayдың үлгіepeжeсінe өзгepістepeнгізy тypaлы (ҚP БҒМ 16 нaypыз 2011 жылғы №94) бұйpығы.
2. Қaзaқстaн Peспyбликaсы Үкімeтінің 2012 жылғы 23 тaмыздaғы №1080 қayлысымeн бeкітілгeн Жoғapы білім бepyдің мeмлeкeттік жaлпығa міндeттістaндapты. Жoғapы oқyopнынaн кeйінгі білім бepy.Мaгистpaтypa.
3. ҚP Білім жәнe ғылым министpінің 2018 жылғы 30 қaзaндaғы №595 бұйpығымeн бeкітілгeн Жoғapы жәнe (нeмeсe) жoғapы oқyopнынaн кeйінгі білім бepy ұйымдapы қызмeтінің үлгілік қaғидaлapы
4. 2019 жылдың 25 қaңтapындa №66-a бұйpығымeн бeкітілгeн Қopқыт Aтa ҚМУ-нің білім aлyшылapдың үлгepімінeaғымдық бaқылay, apaлық жәнe қopытынды aттeстaттay өткізyдің epeжeс
БEЛГІЛEУЛEP МEН ҚЫСҚAPТУЛAP
ХАЭЭ-Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы
ЖАЭ-Жанкент археологиялық экспедициясы
РҒА-Ресей ғылым академиясы
МГУ-Московский государственный университет
Қазақ АКСР-Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚР-Қазақстан Республикасы
б - бет
ғ. - ғасыр
с. - страница
т.б. - тағы басқа
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Сырдария өзенінің төменгі ағысы мен Арал маңын мекендеген Сақ тайпларына тарихы мен мәдениетіне және осы кезге дейінгі жүргізілген зерттеулер кеңінен қаралады. Сонымен қатар Шірік-Рабатта жүргізілген қазба жұмыстары бойынша жаңа деректік мәліметтер түйінделді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ұлт тарихына көз жүгіртетін болсақ, ерте дәуірлерде қасиетті топырағымызда көптеген тайпалардың мекендегені жайлы білеміз. Солардың бірі - әлем тарихында өзіндік орны бар сақ тайпалары. Көшпенділер деген сөзге назар аударсақ, оның ар жағынан осы тайпалардың тарихын көреміз. Себебі, сақтар ұлы даланы мекен еткен көшпелі тайпалар. Сақтар туралы ежелгі жылнамаларда, көне жазбаларда біршама деректер жазылған. Көшпелі тайпалар жайлы әлі де зерттеліп, зерделеніп келеді. Бір ғана мысал ретінде АҚШ-тың The New York Times басылымында жазылған Батыс басылымы көшпенділер мәдениетіне зер салады атты мақаладан үзінді келтіруге болады (қазақша аударылған нұсқасы Азаттық сайтынан алынды). Ежелгі сақ тайпалары жайлы америкалық ғалымдар көшпенділердің өмір сүру дағдысына қарап тасада қалған мәдениет деген пікір білдірген. Яғни, жазу-сызу болмаса да, өздері туралы ақпарат беретін алуан түрлі экспонаттардан-ақ бұл тайпалардың мықтылығын байқауға болатынын жеткізген. Сонымен қатар, сақтарға қатысты обалардан табылған бұйымдарға қарап олардың Парсы және Қытай секілді қуатты көршілермен қарым-қатынаста болғанын, көші-қон стратегиясын жақсы жүргізгендігін көреміз. Осыдан-ақ, көшпенділер отырықшы халықтан едәуір кенже қалған деген пікірлердің күл-талқанын шығаруға болады. Сақ тайпалары туралы, оның ішінде Арал маңында мекендеген сақтар туралы, Сыр өңіріндегі сақтар заманынан қалған көне жәдігерлерді зерттеу жұмыстары күні бүгінге дейін жалғасуда. Сол себептен де Сыр өңірін мекендеген ежелгі сақ тайпалары жайлы, олардың мәдениеті, ескерткіштері сынды құнды жәдігерлері туралы зерттеу дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарих ғылымы белгілі бір деректерді жинаумен, зерттеумен байланысты. Сыр өңˌірі - Қа за қста н жеріндегі көне өркениет іздері мо л са қта лға н өлкеніңˌ бірі. А нтика лық грек-рим та рихшыла ры мен са яха тшыла ры Якса рт, о рта ға сырлық а ра б жа зба ла рында Сейхун деп а та лға н Сырда рия бо йы та с ға сырына н бері тіршілігі үзілмей келе жа тқа н киелі өлке. Көне заманғы ескерткіштер жайлы а лға шқы деректерді а нтика жа зба ла рынан кезіктіреміз. Жалпы алғанда ғылыми зерттеулер біздіңˌ за ма нымызда ың ХVІІІ ға сырдыңˌ үлесінде. Д.В. Мура вин, И. Ка ста нье, А .И. Левшин, И. Гла дышев, П. Рычко в көптеген ескерткіштер жайлы, олардыңˌ о рна ла сқа н жері мен көлемі тура лы алғашқы мәліметтерді берген. 1867 жылы П.И. Лерх а рхео ло гиялық зерттеуді Жа нкент қа ласынан ба ста йды. 1946 жылы ғылыми қа зба жұмыста ры жа н-жа қты жүргізіле бастады. Атап айтқанда С.П. То лсто втыңˌ ба стамасымен Хо резм а рхео ло гиялық этно гра фиялық экспедициясы Сырда рияныңˌ ескі со лтүстік а рна ла ры Қуа ңˌда рия және Ескіда риялыққа бағыт алып, Жетіа са р кешеніˌ ескерткіштерін а шқан еді. С.П. То лсто в 1948-1951 жылдары Жетіа са р №3, Жетіа са р №9 қа ла рында, бірнеше о ба ла рда қа зба жұмыста рын жүргізген. Сонымен қатар, Жетіа са рдың басқа да ескерткіштерінде 1958, 1962-1963, 1966 жылдары қа зба жұмыста ры жа лға сын та пты. Ә.Х. Ма рғұла н а тында ғы 2006-2007 жылдары Ж. Құрма нқұло в жетекшілік жасаған А рхео ло гия институтыныңˌ Шірік-ра ба т а рхео ло гиялық экспедициясыныңˌ ба рла у о тряды Мәдени мұра ба ғда рла ма сы бойыншаˌ Қызыло рда о блысыныңˌ ескерткіштер жина ғын жарыққа шыға ру мақсатында Жетіа са р ескерткіштеріне толыққанды а рхео ло гиялық ба рла у жұмыста рын жүргізді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысын жазудағы басты мақсат - Қазақстан тарихындағы сақ тайпаларының, соның ішінде Сыр өңірін мекендеген сақтардың мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін зерттей отырып, салыстыру, талдау. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Сыр өңірінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарын негізге ала отырып, аймағымыздағы сақ тайпаларының тұрақтарынан табылған жәдігерлерді зерттеп-зерделеу;
- Шірік-Рабатта жүргізілген қазба жұмыстары бойынша жаңа деректік материалдар негізінде анықтап, салыстыру, талдау.
- Зерттеу жұмысыныңˌ ныса ны болып табылатын ескерткіштердіңˌ арасында қа зба жұмыста ры жасалмағандарын ескере келе, ғылыми институтта ры мен ғылыми зерттеу о рта лықта рына да ла лық қа зба жұмыста рын жүргізу туралы ұсыныс жасау;
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны. Сыр бойындағы б.з.д. VII-II ғасырлардағы сақ тайпалары. Б.з.д 4-2 ғасырдағы Шірік-Рабат қаласының мәдениетін зерттеу жұмысы.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы Қазақстан халқына Жолдауының негізінде Қазақстан Үкіметінің сол жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысы бекітілді. Осыған орай 2004-2011 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы барысында Сыр өңірінде жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижелерінің есептері және зерттеушілердің ғылыми еңбектері пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Қо рқыт А та а тында ғы Қызыло рда университетініңˌ А рхео ло гия және этно гра фия ғылыми-зерттеу о рта лығыныңˌ жеке кіта п қо ры мен Қызыло рда о блысыныңˌ та рихи-мәдени ескерткіштеріˌ кіта бына н а лынды. Сондай-ақ, Ә.Х. Ма рғұла н а тында ғы институтыныңˌ Шірік-ра ба т а рхео логиялық экспедециясыныңˌ еңˌбектері мен ғылыми есептері, Хорезм экспедициясына қатысты монографиялар, есептер мен еңбектерден және Қармақшы (2018 жыл) кітаптары негізге алынды.
Сыр өлкесінің қазақ халқының тарихындағы орны жайында сөз маржандарын тебірене терген филология ғылымдарының докторы, профессор М. Жолдасбеков: Қазақ ұлт болып осы өлкеде ұйысты. Сыр өңірі - қазақ халқының таусылмайтын, сарқылмайтын анасы, алты Алаштың қара шаңырағы, тербеліп өскен тал бесігі, тіршілігіне тірек болған құт мекені, байтақ тарихымыздың шежіресі. Скиф-сақ дәуірінен кешегі хандық заманына дейінгі қалаларымыздың, астана-ордаларымыздың құт мекені деп тұжырымдайды. Сыр өлкесіндегі сақ дәуіріндегі ежелгі астана - Шірік-Рабаттың әлемдік тарихтағы орны, әлемдік өркениетке қосқан үлесі ұшан теңіз екенін мойындауымыз қажет. 1948 жылғы С.П. Толстовтың жетекшілігімен жүргізілген Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының зерттеулерінен басқа Сыр бойындағы көптеген қалалар, асар, оба, мазарлар орны кешенді түрде күні бүгінге дейін зерттелген емес.
Жұмыстың зерттелу әдісі. Зерттеу жұмысындағы қолданылатын әдіс осы күнге дейін Шірік-Рабат қаласынан табылға керамика, алтын бұйымдар, қару жарақ сынды заттарға, қатысты жазбадағы материалдар мен жазба деректерді салыстырып, сараптамалау, талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін археологиялық жәдігерлерде адамзаттың қолымен жасалған тарихи- мәдени құндылық ретінде қарастыру құрайды. Жұмыс археология деректерін кешенді сараптауға негізделген. Зерттеу жұмыс барысынба неғұрлым мол ақпарат алу үшін тарихи археологиялық зерттеуде қолданылатын әдістердің кең жйынтығы пацдаланылады. Соның ішінде Шірік-Рабаттан жүргізілген археологиялық зерттеулер барысында, табылған обалар мен мовзалейлерге, темір сауыт, қылыш, алтын бұйымдарға т.б заттарға сипаттау. Сондай Сыр өңірін мекен еткен сақ тайпалары жайында заттай және жабаша деректерге талдау
Сондай ақ жұмысты жазу барысында мәліметтерді өңдеу және сақтау үшін заманауи компьютерлік ақпараттық технологиялар пайдаланылды.
Тәжірибелік құндылығы. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері, ережелері және ұсыныстары:
Диплом жұмысы өзінің жүйелілігімен және қызықты ақпарат беруімен
ерекшеленеді;
Диплом жұмысын жазу барысында өңірімізде жүргізілген
археологиялық зерттеу материалдарын қолдану, сақ тайпаларымен байланысты тақырыптағы ақпараттарды бұл жұмыстың қолданыс аясын кеңейтеді.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы. Дипло м жұмысына өлкенің та рихына орай Сырда рияныңˌ төменгі а ғысында ғы ескерткіштердіңˌ са лынуы, о рна ла су кла ссифика циясы және сақ обалары а лынды. Кешенді түрде шына йы ғылыми тұрғыда н зерттелгендігін а йта келіп, жұмыстыңˌ төмендегідей жа ңˌа лықта рын а та п көрсетемін:
- Зерттеу кезінде Сырдыңˌ төменгі а ғысында ғы сақ тайпаларына тиесілі тұрақтарды то п-то пқа бөліп қа ра стыруға бо ла ды;
- Қа ла ла рдыңˌ құрылыста ры, ерекшелігі қа растыры ла ды;
- Шірік-Рабатта жүргізілген қазба жұмыстары негізіндегі материалдарды ғылыми айналымға енгізу.
Зерттеу жұмысының методолгиялық негізі. Еліміз егеменді болып, еңсесін көтергелі ширек ғасыр уақыт өтті. Содан бері ұлтымыздың тарихы қайта қаралып, әр кезеңге жазылған еңбектер тарихи салыстырмалық әдіспен зерделеніп жатыр. Бұл жұмыстыңда зерттелу әдісінің негізіне Сыр бойы мен Арал маңын мекендеген Сақ тайпаларының саяси және мәдени даму процесін, олардың қала салу мен жер суландыру жүйелерінің қалыптасу тарихына байланысты археологиялық материалдар мен жазба деректерді салыстыра отырып талдау болып табылады. Бұл методологиялық әдісті Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының мүшелері С.П. Толстов, Б.В. Андрианов, М.А. Итина және т.б ғалымдар өз еңбектерінде қолданған. Олар көзқарастарында Сырдың тқменгі ағысы мен Арал маңын мекендеген Сақ тайпаларда жер өңдеуші және көшпенді халықтың арасындағы байланыстар бар деп есептейді. Осы зерттеу жұмысында жоғарыда айтылған экспедицияның материалдары бүгінгі күнгі қалыптасқан жаңа көзқараспен қаралады. Сонымен қатар Шірік-Рабат қаласына жүргізілген соңғы қазбалардың нәтижелері пайдаланылады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Дипломдық жұмыс Сыр бойы мен Арал маңын мекен еткен Сақ тайпаларының тарихи-жазба деректер мен Сақ тайпасының мәдениеті.Ерте және ортағасырдағы Шірік-Рабат қаласының саяси және мәдени дамуында тарихи рөлін айқындауға көмектеседі. Сондай-ақ, бұл жүргізілген зерттеу жұмысын жоғарғы және орта оқу орындарындағы тарих және археология мамандықтарының студенттеріне Қазақстан тарихын оқытуда, ал мектеп оқушыларына өлке тарихын оқытуда пайдалануға болады.
Географиялық аймағы. Шірік-Рабат қаласы Қызылорда обылысы, Қармақшы ауданы, Көмекбаев ауылынан Оңтүстік-Батысқа қарай 100 км жерде орналасқан.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Ежелгі Қазақстан аумағындағы адамзаттың даму тарихында өзіндік орын алатын қола дәуірін ауыстырып, үлкен әрі маңызды өзгерістер әкелген кезең б.з.д. І мыңжылдықтың басы мен біздің заманымыздың басы болып табылады. Бұл кезең Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың өндірісінде темірді пайдалануы және көшпелі шаруашылықтың дамуымен ерекшеленеді.
Диплом жұмысының сыннан өту. Диплом жұмысы Қорқыт ата атындағы Қызылорда университететінің гуманитарлы-педагогикалық институты Қазақстан халқы ассамблеясы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды
Жұмыстың құрылымы. Екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ. АРАЛ МАҢЫНЫҢ САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.1. Сақ тайпалары жайлы жазба деректерге шолу
Арал өңіріндегі ескерткіштердің зерттелу тарихы үш кезеңге бөліп қарастырылады. Дәлірек айтсақ, революцияға дейінгі, кейінгі (кеңестік) және егемендік алған жылдардан кейінгі кезеңдер деп бөлінеді.
Революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеулер Түркістан әуесқойлары үйірмесінің мүшелері П.И. Лерх, В.А. Каллаур, Е.Смирнов, В.В. Бартольд, И.А. Кастанье секілді зерттеушілердің жұмыстарынан басталады. Осы кезеңде ескерткіштердің ғылыми сипаттамасын, көне атауларын, мерзімін анықтап, есепке алу сынды жұмыстар жүргізілді. Одан кейін кезең-кезеңімен Арал маңындағы тарихи ескерткіштер зерттеліп, зерделене бастады. В.В.Бартольдтың еңбектерінде Геродоттың, Страбонның Сыр өңірінің тарихына байланысты қалдырған еңбектері бар. Оған қоса, В.В. Бартольд Орта Азияның және еліміздің тарихына қатысты басты дерек б.з.д. ІІ ғ. - б.з. VI ғ. Қытай әдебиеті деп көрсетіледі.
Өңіріміздегі сақ тайпаларының тарихына қатысты ақпараттарды тізбектемес бұрын жалпы сақтар туралы мағлұматтар беріп өткен жөн. Осы орайда ежелгі сақ тайпалары туралы жазылған жазба деректерден үзінді кірістіруге болады.
Атақты тарихшы Геродот (б.з.б V ғ.) сақтарды Азия скифтері деп атаған. Бірқатар антикалық тарихшылар да сақтарға осы атауды берген. Сақ тайпалары Солтүстік Қара теңіз маңы мен Днепр бойын мекен еткен скифтердің және Еділдің төменгі бөлігі мен Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтардың, Кир мен І Дарий парсыларының, сондай-ақ, Александр Македонский кезеңіндегі гректердің замандастары болған. Сақтардың тайпалық одақтарына қатысты ежелгі жазба деректердің мәліметтері екі топқа бөліп қарастырылады. Яғни, антикалық деректемелер және ахеменидтік (ежелгі парсы) сына жазбалары деп бөлуге болады. Антика деректемелерінің деректері Геродот (б.з.б. V ғ.), Ксенофонт (б.з.б. VI-V ғғ.), Птолемей (б.з.б. ІІ ғ.) жазбаларымен байланысты. Сақтар туралы жазба деректерге көз жүгіртетін болсақ, ахеменидтік сына жазба деректемелерін мысалға алуға болады. Бұл жазбаларда деректер аз болса да, анық келтірілген. Мәселен, оларда сақтардың үш тобы бар: хауомаварга-сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар), тиграхауда-сақтар (шошақ бөрік киетін сақтар), тиай-парадарайа-сақтар (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) туралы хабарланды. Алғашқы екі топ Геродотқа таныс болды, ол бұл тайпаларды амюргия-сақтар және ортокарибантия-сақтар деп атады. Сақ тайпаларының осы топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында шоғырланғандығы жөнінде ғылымда көптеген болжамдар бар. [1, 158-бет]
Ежелгі ирандықтардың көне парсы, элам және аккад тілдерінде құрастырылып жазылған Авеста атты зороастриялық дін кітаптарының жинағын да құнды ақпараттардың көзі десек болады. І Дарийдің Бехистун жазбасындағы бесінші бағанның Накши-Рустемдегі а жазуы мен Персепольдағы е мәтінінің, Суздағы жазбалардың, Ксеркстің дэвтер туралы жазба деп аталуының мазмұны зор. Аталған мәтіндерде Ахеменид империясы сан мәрте қақтығыс жасаған солтүстік-шығыс елдерінің Иранмен байланысты тарихи деректері және кей тайпалар атаулары кездеседі. Ксеркс және Дарийдің мерзімі дәл көрсетіп жазылған жазбаларға қарап Авеста-ны зерттеу жұмысындағы негізгі қиындықтар оның әр қилы дәуірлермен қатысты жинақталған мәліметтермен араласып кеткендігінде болып отыр.
Гаттар - Заратуштра уағыздарының Яштар кітабына енгенн жолдары. Бұның Авестадағы ең ежелгі бөлігі болып есептелетіні дәлелденді. Кейбір шығыстанушы мамандар ауызша дәстүрге негізделген Гаттар-дың шығу тарихын б.з.б. 1000-600 жылдар аралығына не болмаса, б.з.б. І мыңжылдықтың бастапқы кезеңіне жатады дейді. Ал кейбірі б.з.б VII-VI ғасырдың бас кезіндегі кезең туралы сөз болып отыр деп санайды. Мұндағы екі жағдайда да Гаттар-дың қалыптасуы Ахеменидтік кезеңге дейінгі уақытқа жатқызылады. Гаттар мен Авестаның мерзім тұрғысынан оларға жақын өзге бөліктерінен туындаған және шыққан жері жайындағы мәселелер төңірегіндегі даулар баршылық. Авеста қоғамының әлеуметтік құрылысы, тілі мен идеологиясы сипатталатын оқиғалардың географиялық ахуалы туралы қазіргі зерттеулер Авестаның ежелгі бөлімдері Орта Азияның және оның солтүстігінде жапсарлас жатқан Қазақстан аймақтарының да бақташы-егінші тайпаларының ортасында қалыптасқан деген қорытындыға келтіреді. Авестада Қазақстан аумағында өмір сүрген бақташы-тайпалар туралы деректер кездеседі. Онда Airya, Tura, Sairima, Daha сынды бірқатар халықтардың атауы аталады. Гаттардың мәтініне қарағанда көне Иран эпосында отырықшы мал өсірушілер мен егіншілердің, арийлердің қоғамына қарсы қойылатын Қазақстан және Орта Азия жеріндегі Шығыс ирандық көшпелі тайпалардың барлығын турлар деп атап келген. Кейбір ғалымдар ежелгі грек деректемелеріне орай тур халқын массагеттер деп атап, белгілі тайпалардың нақты бір тобымен байланыстырған. Ежелгі парсы жазбаларында жоғарыда атаған Шығыс Иран тайпалары Saka деп аталған. Бұл термин латын, грек, тіпті қытай деректемелерінде де кеңінен таралған. Сөзіміз дәлелді бола түсу үшін Қазақстан тарихы 5 томдығының 1-томында келтірілген мысалдарды негізге алған жөн. Онда көне жазбаларда келтірілген сақ тайпаларының аттары берілген. [2, 159-бет]
Едәуір кейінгі кезеңдегі сына жазуындағы тізімдерде (Накши-Рустемнен а, Сузден е жазбалары, алтын мен күміс қалақшаларға жазылған Дарийдің Хамадан, сондай-ақ, Персеполь мәтіндері, Ксеркстің антидэвтік жазбасы) Saka термині нақты деректермен толықтырылды, - деген мәлімет бар. Яғни, сол мерзімнен бастап бірнеше тайпалар топтарының аттары келтірілген. Атап айтқанда, Saka tyaiy paradraya, Saka haumavarga, Saka tigrahauda, Saka tyaiy para sugdam атаулары жазылған. Яғни, теңіздің арғы жағындағы сақтар, хаом сусынын дайындайтын сақтар, шошақ бөрік киетіндер және Соғдының ар жағындағы сақтар туралы жазылған.
Негізінде, скиф атауы грек тарихшыларына мәлім болған Солтүстік Қара теңіздің маңы мен Азияның көшпелі скиф тайпаларына қатысты айтылған болатын. Грек деректемесінде ахеменидтік сына жазбаларында кездеспейтін массагеттер, савроматтар (кейінгі кезде сарматтар), аргиппейлер, аримаспылар, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) секілді басқа да атаулар бар.
Жалпы теңіздің арғы жағындағы сақ тайпаларын оқшаулап бөлуге қатысты ұзақ уақыт бойы екі түрлі көзқарастар болды. Бұған мына мысалды келтіруге болады:
В.В. Струве көзқарасы бойынша парадарайа-сақтарды Арал теңізінен шығысқа қарай, сондай-ақ, Әмудария, Сырдария өзендерінің төменгі жақтарына орналастыру керек еді. Өйткені І Дарийдің сақтарға қарсы жасаған жорығының өткен жолы жайлы мәлімдейтін Бехистун жазбасындағы бесінші бағанның 2-ші жартысын қайта құруды ұсынуы негіз еді. Бехистун жазбаларынан алынған мәліметтердің қайта ретке келтірілген бөлігін, одан әрі Нақши-Рустем, сосын Персеполь жазбаларын антика деректемелеріндегі деректермен салыстыру арқылы, парадарайа сақтарының және Соғдының ар жағындағы сақтардың массагеттерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі жөнінде болжам жасалды, - делінген.
Ал, екінші көзқарас тұрғысынан В.В. Григорьевтің пікірін мысалға алайық. Оның пайымдауынша, парадарайа-сақтарын Оңтүстік Ресей мен онымен шектесетін аймақтарды мекендеген еуропалық скифтер деуге болады. Бехистун жазбасын қайта зерттеп аудару арқылы бұл жазбаның бесінші бағанасына өзгеше түрде қарап, басқаша түсіндіруге мүмкіндік аламыз. Бүгінгі таңда да парадарайа-сақтарын Қара теңіздің солтүстік бөлігіне орналасқан деу дұрыс болып табылады.
Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы сақтардың тиграхауда және хауомаварга атты екі тобы Таяу Шығыстың халықтарына ерекше белгілі болған. Дарий және Кир патшалары жорыққа шыққан тиграхауда сақтары туралы Ахеменид бедерлерінде, мөрлерінде бірнеше мәрте сипатталған. Тіпті, Дарийдің бұйрығымен олардың Скунха атты көсемінің тұлғасы өзге де бағындырылған халықтардың патшаларымен бірге Иранда орналасқан Бехистун жеріндегі жартасқа қашап салынған.
Сақтар туралы нақты мәлімет берген Геродот массагеттердің жерін Каспий теңізінен шығысқа қарай Аракс өзенінің арғы жағындағы күннің батуы арқылы орналастырып есептейді. Ал Дарий мен ІІ Кир жорықтарының жүрген жолдарына келетін болсақ біршама таластар туады. Себебі кей жерлерде Дарий өзінің ізашарының жүріп өткен жолын қайталай отырып, Әмударияның арғы жағындағы Арал теңізінің маңында сақтармен кездесті делінеді. Екінші бір деректерде ІІ Кир Үзбой өзенінің арғы жағында массагеттермен шайқасты, ал Дарий сақтар тұрған мекенге Әмударияның орта тұсынан өтіп барды деген мәлімет бар. Үзбой - өзені Әмударияның тартылып қалған батыс жағындағы саласы. Бұл жерде бір нәрсе анық: яғни, бұдан пікірлердің қаншалықты қарама-қайшы болғанына қарамастан, екі жорықтың да массагет-сақтарға қарсы жасалғандығын білуге болады. Географиялық жағынан алып қарасақ, бұл - Каспийдің шығыс жағы мен Үзбой өзенінен Сырдария өзеніне дейінгі қоса алғандағы Арал маңы болып есептеледі. [3, 162-бет]
Қорыта келгенде. Сыр бойында мекен еткен сақ тайпаларының тарихы сонау антика және ахеминиттік дәуірден бастап Сақ тайпасы жайында алғашқы деректер беріліп сол бойынша зеріттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр.Біз осы деректер арқылы ұлтымыз тарихына бастау алып әлі күнге дейін толық зеріттеліп-зерделеніп келе жатыр десек болады.
Қорытынды
1. Ежелгі көшпенділер ежелгі парсы және Қытай шеңберлерінің дереккөздерінен, Ахеменидтер (парсы) жазбаларынан, "Авеста"қасиетті кітаптарының жинақтарынан табылған. Ежелгі авторлар (Геродот, Страбон, Ксенефонт, Птолемей және т.б.) тарих пен географияны жүйелі зерттеудің негізін қалады. Біздің дәуірімізге дейінгі 484-425 жылдары Кіші Азияда өмір сүрген Геродоттың "тарихы" ең мазмұнды және сенімді болып табылады.
2. Геродоттың "Тарих" атты IV кітабында скифтер мен Сақ туралы мәліметтер келтіріледі. Оның халықтардың тарихи-этнографиялық сипаттамаларында көптеген элементтер бар: елдердің мөлшері және олардың өзеннің географиялық орналасуы, флора мен фауна, халықтардың пайда болуы және халықтың саны, өмір салты, әдет-ғұрыптар мен нанымдар.
3. Көшпелі қоғамдар туралы ақпарат Страбон географиясы бойынша еңбектерде бар (б.з. д. 63-23 жж.). Даланы мекендеген тайпалардың толық тізімін және халықтар туралы энциклопедиялық мәліметтерді Аға Гай Плиний "Табиғи тарихта" (б. з. д. 23-79 ж. ж.) келтіреді.
4. Ахеменидтер жазбалары: Бехистун, Нахши-Рустам, Персеполис және басқалары сақ туралы құнды ақпарат береді.
5. Сақ дәуірінде далада сақтар мен Скифтер деген ортақ атпен Біріккен көптеген туыс тайпалар мекен еткен. Сақ тайпаларының толық тізімін Ежелгі Рим тарихшысы Гай Плиний ақсақал (б. з. д. 23-79 ж. ж.) келтіреді.)
6. Сақтардың ықпалы едәуір зор болды, олар ежелгі әлемнің саяси оқиғаларына белсенді қатысты.
7. Сақтар прототүрік тілінің тасымалдаушысы болған, европеоидтік, монғолоидтік ерекшеліктердің бір бөлігіне ие, әртүрлі мәдениетті тайпалардың саяси одағы болған.
8. Сақтар әскери-конфедеративті мемлекет құрды. Көрші елдермен сауда және дипломатиялық қатынастар орнатты.
9. Сақтардың ресми жазбаша заңдары болған жоқ, егер олар болған болса, уақыт оларды да, олар туралы мәліметтерді де сақтамаған.
10. Сақтар туралы сақ тілінде белгілі бір мәліметтер жоқ. Сақтардың тілі туралы Геродоттың сақтардың өзіндік ерекше тілі болғаны және олардың көптеген топтары бір-бірімен аудармашылар арқылы түсіндірілгені туралы айтылуы ғана бар.
11. Қара теңізден Үндістан түбегіне дейінгі үлкен кеңістікті алып жатқан "сақтар" атты халық Тарихи аренада шамамен жеті ғасыр бойы өмір сүрді (б.з. д. VIII-II ғғ.) және тарихта, көшпелі халықтар өркениетінде өшпес із қалдырды.
Сақ дәуірінің ескерткіштеріндегі археологиялық зерттеулер
Сыр өңірі - адамзат тарихы мен өркениет дамуында үлкен орын алатын киелі мекен. Сонау ерте темір дәуірі кезеңінде Оңтүстік Қазақстанның шектесетін аймақтары мен Шығыс Арал маңында массагет-сақтардың құрамына кірген этникалық топтар мекен етті. Соларға тән болып келетін мәдени ескерткіштер ретінде Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы Ұйғарақ пен Түгіскен қыраттарындағы обалы қорымдарды айтамыз.
Қос дәуір ескерткіштерінен тұратын Түгіскен қорымын Солтүстік Түгіскен және Оңтүстік Түгіскен деп екіге бөліп қарауға болады. Солтүстік Түгіскен б.з.б. IX-VIII ғғ. қорым болып табылады. Сонымен қатар, сақтардың обалы қорымы ретінде танылған Оңтүстік Түгіскен қорымы да дәл осы Түгіскен үстіртінде орналасқан. Екі кешенді қорымның бірі 9, екіншісі 27 обадан тұрады. Оңтүстік Түгіскендегі сақ обаларының барлығы б.з.б. VII-V ғасырларда тұрғызылған. Жалпы, Ұйғарақ пен Түгіскендегі жерлеу құрылыстары әртүрлі болса да, жерлеу ғұрыптары бірдей болған.
Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің тобы И.А.Кастанье, В.А.Каллаур, Е.Смирновтар Сырдария облысының, оның ішінде Жаңадария өзенінің бойындағы ежелгі және ортағасырлық археологиялық, архитектуралық ескерткіштерін сипаттап, тарихи және халық ішінде сақталған ауызша деректерді қалдырған. Айталық, Беляевтің хабарламасында мынадай дерек келтірілген: Шірік-Рабат құдығының қасында құнды археологиялық ескерткіш, үлкен бекініс бар. Оның пішіні төртбұрышты, кесектен тұрғызылған дуалының биіктігі екі сажындай, ал ені бір сажын шамасында, көлемі 10-12 десятин.... Осы зерттеулер нәтижесінде Орынбай-қала, Сырлытам кесенесі, Жетіасар ескерткіштері, Жанкент, Жент қалалары мен Қорқыт ата кесенесі жайлы біршама дерек жиналған.
А.И.Левшиннің Сыр бойындағы Жанкент, Жетіқала (Жетіасар), Құмқала, Көбенқала, Құлшұқтам, Сырлытам, Күйіктам ескерткіштеріне сипаттама бере отырып, Сырдария жағасында ешқашан тіршілік тоқтамаған деп жазады. [4, 37-бет]
1946 жылдан кейін Арал теңізінің солтүстік-шығыс аймағындағы яғни Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан мол ескерткіштерді қазып зерттеуде Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы қыруар жұмыс атқарды. Алғашқы зерттеулер Сырдария өзенінің бұрынғы арналары болған Іңкәрдария және Жаңадария бойындағы Шірік-Рабат мәдениетіне жататын Шірік-Рабат, Бәбіш молда, Баланды ескерткіштері, сондай-ақ сақ тайпаларының обалары (шлакты обалар), қоныстары, ортағасырлық қалалары (Құм қала, Жент, Бестам қала) және кейінгі ортағасырлық ескерткіштерінде жүргізілген еді. 1946 жылы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы отряды Сырдарияның ежелгі солтүстік қаласы Қуаңдария мен Ескідариялыққа қарай жүріп, Жетіасар кешенінің қалаларын ашты.
С.П. Толстов Сырдария бассейінінің ежелгі арналарына жүргізілген алғашқы барлау жұмыстары нәтижесінде Шірік-Рабат мәдениеті (Жаңадария) және Жетіасар мәдениеттерінің (Қуаңдария) ерекше археологиялық ескерткіштер кешендерін анықтады.
1957-1960 ж.ж. ертедегі Шірік-Рабат (Ю. Рапопорт), Бұланды (Н. Итина), Бәбіш молда (Б.И. Вайнберг) қалаларында және осы ескерткіштер маңындағы жерлеу құрылыстарында жұмыс істеп, сондай-ақ суландыру жүйелері де зерттелген болатын.
1973 жылдан бастап 1990 жылдардың соңына дейін Жетіасар шатқалында кең көлемді Алтынасар, Томпақасар, Бидайық асар, Кіші және Үлкен Қосасар мен 700-ге тарта обаларға қазба жұмыстары жүргізілді.
2001 жылы Арал теңізінің кептен табанынан табылған Кердері мавзолейі, Арал-асар елді мекендерін зерттеу үшін археолог Т.Мәмиевтің жетекшілігімен университет ғалымдарынан жасақталған Арал археологиялық экспедициясының жұмыстары да кешенді зерттеудің бастамасы болды. [5, 38-40 беттер]
Орта ғасырларда тоғыз жолдың торабында орналасқан Сыр өңірі саяси оқиғалардың, сонымен қатар, күрделі миграциялық процестердің шиеленіс тапқан орталығы болды. Ескідариялық арна VII, VIII ғасырларда құрғап, Жетіасар жұрты қоныстарын тастап, үдере көшті. Сол уақытта Қуаңдарияның Арал теңізіне құйылатын сағасындағы батпақтағы қалалардың маңызы артты. Зерттеушілер жетіасарлықтардың бір бөлігінің Қуаңдария бойына орналасқанын айтады. Сол арқылы олар батпақтағы қалалар атты мәдениеттің өркен жаюына үлес қосты. Бұл қалалар қатарына Күйік-қала, Кескен Күйік-қала, Жанкент қаласы сынды ескерткіштер кіреді. Батпақтағы қалалар деген атауды өңірге зерттеу жұмыстарын жүргізген Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының жетекшісі С.П. Толстов берген болатын. Бұл мәдениеттің осындай атауға ие болуы ондағы қалалардың дарияның дәл теңізге құйылатын сағасындағы тармақталған салаларынан пайда болған аралдарда орналасқандығына байланысты еді.
Бүгінде сол замандардағы мәдениет пен тарихи оқиғалардың куәгері ретінде аймақтағы ондаған археологиялық мұралар сыр шертеді.
Сыр бойындағы ескерткіштердің зерттелу тарихын негізгі төрт кезеңге бөліп қарастырамыз:
алғашқы кезең - XVIII ғасырдың ортасынан бастап 1895 жылға дейін;
Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы - 1946-90 жылдардың аралығы;
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің жұмыс атқарған кезеңі - 1895-1917 жылдар;
2005 жылдан бастау алған бүгінге күнгі зерттеу жұмыстары.
Сыр бойындағы жұмыстардың бастапқы кезеңі қазақ жерінің Ресей
Империясының қарамағына кірген жылдарымен байланыстырылады.
Сырдарияның төменгі жағындағы ескерткіштердің ішінде XVIII-XIX
ғасырлардағы зерттеушілердің назарын айрықша аударғаны - ортағасырлық Жанкент қаласы еді. Алғашқы себебі - ескерткіштің тоғыз жол торабында, Орта Азия және Оңтүстік Қазақстан жеріне апаратын жолда орналасуы болса, екіншіден, Әбілқайыр хан Жанкентті бекініс ретінде пайдалану үшін 1739 жылғы Ресей патшасына өтініш жазып, қаланы қайта қалпына келтіру мақсатында жасаған әрекетін сөз етуге болады. Әбілқайыр ханның бұл өтініші бойынша Сырдың төменгі ағысындағы жерді Орынбор әскер полкінің поручигі Д. Гладышев және геодезист Н. Муравин 1740-41 жылдары өздерінің Орскіден Хиуаға сапары барысында аралайды.
Жанкент қаласы поручик Д. Гладышев және геодезист Н. Муравиннің жазбаларында Янкент атауымен берілген, ол жерде сонымен қатар басқа да бірнеше ескерткіштің белгіленген орындардан арақашықтығы жайлы ақпараттар кездеседі. Сондай-ақ, Жанкент қаласының сол кездегі сақталу жағдайы сипатталады.
XIX ғасырдың ортасында Ресейдің қазақ жерін отарлау саясаты күшейіп тұрған сәттерде Сыр өңірінде орыстың бекіністері салынған еді. Соған байланысты өлкені зерттеудің аясы кеңіп, аймақтағы археологиялық ескерткіштер мен тұрғылықты халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәліметтер ағылды. Деректер Ресей империясының П.И. Рычков, А. Левшин, М. Мейер, А.И. Макшеев, С. Ремезов, В.В. Григорьев сияқтыі әскери-шенді қызметкерлерінің жұмыстарында айтыла бастады.
П.И. Рычковтың Орынбор губерниясының топографиясы деген еңбегінде Жанкент қаласы жайлы былай сипатталған: Сырдарияның Аралға құяр сағасында орын тепкен Жанкент қаласы қалдықтарына қарағанда кезінде үлкен қала болған сияқты. Оны кімдердің тұрғызып, кімдердің мекендегені жайында толық ақпарат жоқ.
А.И. Левшин өзінің Описание киргиз-кайсацких орд и степей деген кітабында ортағасырлық Жанкент қаласымен қатар Сырдың төменгі ағысында орналасқан Жетіқала, Құмқала, Сырлытам, Күйік-там ескерткіштерін сипаттайды. Сонымен қатар, А.И. Левшин Жанкент қаласын XIV ғасырда өмір сүрген араб географы Абульфеданың шығармасында кездесетін Янгикент қаласы болуы мүмкін деген де болжам жасайды. [6, 3-6 беттер]
Сыр өңірінің табиғи мен географиялық жағдайы, археологиялық ескерткіштері жайлы толық мәліметтер 1856 жылы А.И. Макшеевтің Морской сборник атты журналында, 1867 жылы Русский инвалид және Санкт-Петербургские ведомости газеттерінде жарияланған. Соңғы қос мақала Жанкент қаласына арналған. Ең алдымен империяның саяси жағдайына қызмет еткен А.И. Макшеев ескерткішті сипаттап, сондай-ақ қаладан табылған ...бүтін күйінде сақталған тұрмыстық бұйымдар, күйдірілген кірпіштер, қару-жарақ пен басқа да заттардың ...1 форт шаруашылығына, сонымен қатар ғылымға да... ерекше пайдалылығы жайында пікір қалдырған. Сондай-ақ ол бірінші болып Жанкенттің күйреуі жайлы ғылыми тұжырымдарын айтқан. Жанкенттің негізін қалаушы Тұранның жергілікті тұрғындары болды, ал оның күйреуіне табиғи жағдайлар емес, көшпелілікті отырықшылықтың жеңуі себеп болған деп жазған. Санкт-Петербург Археология Қоғамының төрағасы В.В. Григорьев қаланың Жаңа қала деп аталуы жайлы былай деген: ...қалаға мұндай атау ескі қаланың орнына салынғандықтан берілуі немесе ертеректе Сыр бойында тұрғызылған қалаларымен салыстырылып қойылған болуы мүмкін.
1867 жылы XIX ғғ. зерттеулер Орыс Императорлық Археология Қоғамының мүшесі П.Л. Лерхтың зерттеулері арқылы жалғасты. П.Л. Лерх Сыр бойында орналасқан бірнеше ескерткіштерді аралап, солардың арасынан алғашқы қазба жұмыстарын Жанкент қаласына жүргізген. 1870 жылы Орыс Императорлық Археология Қоғамының Хабаршысында оның Түркістанға жасаған осы сапары жайындағы есебі жарық көреді. П.Л. Лерх Сыр бойында жүргізген зерттеулері кезінде ортағасырлық жазба деректерде Жанкент қаласымен бірге аталатын Женд қаласының орнын табуға ұмтылды. Жазба деректердегі Жендтің Жанкентке жақын орналасқандығы туралы мәліметке сүйене отырып П.Л. Лерх Қорқыт станциясына жақын жердегі ортағасырлық қала орнын Жендпен сәйкестендірді. Сыр бойындағы бірнеше ірі ескерткіштерді зерттей келе П.Л. Лерх Асанас қаласы туралы: Плано Карпинидің монғолдар жеріне саяхаты туралы жазбасында айтылған Орнас қаласы Рашид-ад-Дин мен Жувейнидің еңбектерінде кездесетін Эшнас қаласы болуы керек деген өз болжамын ұсынды. П.Л. Лерхтен кейін 1867 жылы Жанкент қаласына суретші В. Верещагин келіп, көптеген жәдігерлерді жинаумен айналысады.
Сырдың төменгі ағысын тарихи-географиялық тұрғыда зерттеудің екінші кезеңі 1895 жылы құрылған, Орта Азиядағы алғашқы ғылыми қоғам болып табылатын Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қызметімен байланысты. Сол уақытта Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі гуманитарлық ғылым бағытындағы жалғыз ғылыми мамандандырылған өлкетанушылық қоғамдық ұйым болатын. Ол 20 жылдан аса уақыт бойы (1895-1917 жж.) Қазақстан мен Орта Азияның материалдық мәдениетін және археологиясын зерттеумен айналысқан. 1899 жылы Асанас қалашығының орнына келген Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі В.А.Каллаур сол жердің топографиялық сипаттамасын жасады. В.А.Каллаур жазбаша деректерде берілетін қала атын негізге алып, қаланы орта ғасырлық Ашанас (Эшнас) қаласымен байланыстырады. Оған қоса, В.А.Каллаур Сырдарияның сол жақ жағалауындағы Қызылорда қаласынан 25-30 шақырым жердегі Томарөткелде орналасқан Қыш-қаланың қиранды қалдықтарын Женд қаласының орны болуы мүмкін деп болжам жасады.
1911 жылы Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі А.Кастанье Сырдағы археологиялық ескерткіштерге қатысты Древности киргизских степей и Оренбургского края деген жинақтаманы жарыққа шығарды. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі мүшелерінің ғылыми зерттеулері және Ресей империясы әскери қызметкерлерінің саяхаттары Орта Азия мен Қазақстанның байырғы қоғамын тануға деген қызығушылықтарын арттыра түсті. Тіпті, танымал өнертанушы В.В. Стасов: Неге ежелгі Жанкент қаласын біздің Помпей демеске?! деген екен, бұл қызығушылық осындай ықыластан туындаған болса керек.
XX ғасырда Сыр өңіріндегі көне ескерткіштеріне КСРО Ғылым академиясының Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы арқылы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясына зерттеуші-ғалым С.П. Толстов жетекшілік етті. ХАЭЭ 2007 жылы 70 жылдығын атап өтті. Негізінен, 1946 жылы Сыр өлкесіндегі зерттеулерін бастаған болатын. Топырақтанушы, этнограф, топограф, гидролог, геолог, археолог мамандарынынан құралған ең ірі экспедиция көлемді зерттеу жұмыстарын ұзақ жылдар бойы жалғастырып келді. ХАЭЭ-ның басты мақсаттары мынадай:
- өлкедегі көне ескерткіштерді зерттеу;
- Сыр аумағындағы көне суару жүйесінің қалыптасуын, дамуын және осы өлкені мекен еткен тұрғындар тіршілігіндегі оның атқарған рөлін анықтау;
- ортағасырлардағы және ертедегі аймақтағы табиғи ахуалды, экологиялық жағдайдың өзгеруінің миграциялық, тарихи этникалық процестерге тигізген әсерлерін анықтау;
- өлкенің неолит кезеңінен бастап орта ғасырларға дейін жалғасқан аралығындағы этникалық тарихына қатысты зерттеу;
- жазылған деректемелер мен археологиялық негізде Сырдың төменгі ағысын мекен еткен халықтардың Хорезм мен өзге де көршілес жатқан елдермен арадағы саяси, мәдени, тарихи, экономикалық байланысын зерттеу;
- адамдар қоныс тепкен кезеңнен орта ғасырларға дейінгі мерзімдегі Аралдың Шығысындағы тарихи сипатын зерттеу.
Айқын мақсаттар бойынша жұмыс істеген Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының зерттеулері Сыр өңірінің көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі Шығыс пен Батыс арасындағы, отырықшы мен көшпелі мәдениеттер арасындағы байланыстырушы болғандығын дәлелдеді. Осылай айтуымыздың себебі, бұл зерттеу жұмыстары кезінде аймақта жүздеген археологиялық, тарихи ескерткіштер ашылған болатын.
1946 жылы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының әуеден барлау тобы Күйік-қала, Кескен Күйік-қала, Жанкент, Женд, Құмқала ескерткіштерін картаға түсіру жұмыстарын ұйымдастырды. Сол арқылы өңірдің топографиялық сызбасын жасады. Осы сәттерде Бәбіш-молда, Шірік-Рабат, Жетіасар сынды антикалық кезеңге жататын ескерткіштер ашылды. Ондағы алғашқы археологиялық зерттеулер қызу жүргізіле бастады. 1948, 1949, 1951 жылдары Жетіасар ескерткіштерінің бірқатарына қазба жұмыстары жүргізілсе, Шірік-Рабат қалашығына 2-ші рет археологиялық зерттеу жұмыстары жасалды. Хорезм экспедициясы археологиялық барлау жұмыстарын 1954 жылы Жаңадария, Іңкәрдария мен Қуаңдарияның көне арналары бойында жалғастырған. Барлау барысында ортағасырлық Асанас, Құмқала қалалары және Мұнара қонысы зерттелген болса, тас дәуірінің Есентөбе, Шобан Қазған, Қарақ секілді тұрақтары алғаш рет тіркеліп, тиісті материалдар жинақталған болатын. Экспедицияның зерттеулері 1955 жылы неолит дәуірінің Арал ауданындағы Сексеуіл тұрағына қазба жүргізумен шектелді. Сондай-ақ, археологиялық барлау жұмыстары 1956 жылы Жаңадария бассейніне жасалды.
Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы 1957 жылы сақ дәуірінің Бәбіш молда және Шірік-Рабат ескерткіштері мен ортағасырлық Бестам-қала (Орқала), Сырлытам маңайындағы байырғы суару жүйесі қалдықтарын зерттеумен айналысты. Кейінгі ортағасырлық мазарлар тіркеліп, Бестам-қала, Шірік-Рабат орындарына қазба жұмыстары жүргізілді. Сондай-ақ, Сырлытам ескерткіштеріне жан-жақты қазба жұмыстары жасалды. Хорезм экспедициясының қос тобы археологиялық ізденістерін 1958 жылы Сырдың төменгі ағысында екі бағытпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Aтa aтындaғы Қызылордa yнивeрситeті
Жолдас Дастан Жанболатұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сыр өңіріндегі ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті
(Шірік-Рабатта жүргізілген қазба материалдары негізінде)
Мамандығы: 5В020800 -- Археология және этнология
Қызылордa, 2021 жыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Тарих және Қазақстан халқы Ассамблеясы кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к.,доцент
____________А.Ж.Оразбақов
___________ 2021ж
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Ортағасырлық Жанкент қалашығының топографиясы мен құрылымы (жаңа зерттеулер бойынша)
6В02234-Археология және этнология
Орындаған: Жолдас. Д. Ж 4 курс,
АЭ-17-1 оқу тобы
Ғылыми жетекші Тайман.С .Т. т.ғ.к доцент
Қызылорда, 2021
Аңдатпа
Дипломдық жұмста Сыр өңіріндегі ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті (Шірік-Рабатта жүргізілген қазба материалдары негізінде). Сырдария өзені бойымен Арал маңын мекендеген, сақ тайпалары жайлы жазба деректерге шолу. Сақ дәуіріндегі ескерткіштерге археологиялық зерттеулер. Сонымен қатар дәстүрлі шаруашылығы, қалалары мен жерлеу есткерткіштері.Сақ тайпаларының қамалдары Шірік-Рабат, Баланды, Баланды 2,Бәбіш молда-1 қалашықтарына зерттеу жұмысы. Ұйғарақ пен Түгіскен ескерткіштер кешеніне зарттеу жұмыстары. Сақ тайпаларының заттай және рухани мәдениеті. Жетіасар мәдениетіде тыңғылықты қарастырылған. Жент қаласы, Алтынасар қаласы. Кіліт сөздері. Сыр бойы мен Арал маңы сақтары, ерте және ортағасырлар, Шірік-Рабат қаласы, Жетіасар мәдениеті. Ұйғарақ пен Түгіскен кешендері, заттай және жазбаша деректерге шолу, рухани-мәдениет деректері.
Аннотация
В дипломной работе описана культура древних сакских племен в районе Сырдарьи (по материалам раскопок в Ширик-Рабате). Обзор письменных данных о сакских племенах, живших по реке Сырдарья в районе Аральского моря. Археологические раскопки памятников сакского периода. Есть также традиционные фермы, города и погребальные памятники. Исследования крепостей сакских племен в поселениях Ширик-Рабат, Баланды, Баланды 2, Бабиш Молда-1.Исследовательские работы памятников Уйгарак и Тугискен. Материальная и духовная культура сакских племен. В жетиасарской культуре это тщательно продумано. Город Жент, город Алтынасар. Ключевые слова. Саки Сырдарьи и Аральского моря, ранние и средневековые, Ширик-Рабатская, Жетиасарская культура. Комплексы Уйгарак и Тугискен, обзор материальных и письменных данных, духовных и культурных данных
Annotation
The diploma work studies the culture of the ancient Saka tribes in the Syr Darya region on the basis of excavations in Chirik-Rabat. The scientific works of the Khorezm archeological and ethnographic expedition of the Academy of Sciences of the USSR and NN Institute of Ethnology and Anthropology named after Mikhlukho-Maclay, A.Kh. Based on the works and scientific reports of the Shirik-Rabat Archaeological Expedition of the Institute of Archeology named after Margulan, the Research Center "Archeology and Ethnography" of Korkyt Ata Kyzylorda University.The settlements and fortresses of the Saka tribes living in the lower reaches of the Syr Darya and the Aral Sea region are studied in detail and a comprehensive analysis of the Saka culture is made.
Keywords. Throughout Syr Darya, Sakas, Shirik-Rabat city, Zhetyasar Uygarak, Tugisken, Balandy, Babish mullah, culture.
Тақырыбы: Сыр өңіріндегі ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті
(Шірік-Рабатта жүргізілген қазба материалдары негізінде)
Мазмұны
Кіріспе 8-11
І тарау. Арал маңының сақ тайпаларының зерттелу тарихы
Сақ тайпалары жайлы жазба деректерге шолу 12-15
1.2. Сақ дәуірінің ескерткіштеріндегі археологиялық зерттеулер 16-25
ІІ тарау. Сыр өңірінің ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті
2.1. Дәстүрлі шаруашылықтары 26-30
2.2. Қалалары мен жерлеу ескерткіштері 31-51
2.3. Сақ тайпаларының заттай және рухани мәдениеті 52-62
Қорытынды 63-64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 65-68
Қосымшалар 69-73
НOPМAТИВТІК СІЛТEМEЛEP
Бұл диплом жұмысында кeлeсі нopмaтивтік сілтeмeлep қoлдaнылды:
1. Қaзaқстaн Peспyбликaсының Білім жәнe ғылым министpінің 2010 жылдың 1 қapaшaдaғы №506, ҚP БҒМ 2008 жылдың 18 нaypыз aйындaғы №125 бұйpығынa Жoғapы oқyopындapындaғы білім aлyшылapдың үлгepімін aғымдaғы бaқылay, apaлық жәнeқopытынды aттeстaттayдың үлгіepeжeсінe өзгepістepeнгізy тypaлы (ҚP БҒМ 16 нaypыз 2011 жылғы №94) бұйpығы.
2. Қaзaқстaн Peспyбликaсы Үкімeтінің 2012 жылғы 23 тaмыздaғы №1080 қayлысымeн бeкітілгeн Жoғapы білім бepyдің мeмлeкeттік жaлпығa міндeттістaндapты. Жoғapы oқyopнынaн кeйінгі білім бepy.Мaгистpaтypa.
3. ҚP Білім жәнe ғылым министpінің 2018 жылғы 30 қaзaндaғы №595 бұйpығымeн бeкітілгeн Жoғapы жәнe (нeмeсe) жoғapы oқyopнынaн кeйінгі білім бepy ұйымдapы қызмeтінің үлгілік қaғидaлapы
4. 2019 жылдың 25 қaңтapындa №66-a бұйpығымeн бeкітілгeн Қopқыт Aтa ҚМУ-нің білім aлyшылapдың үлгepімінeaғымдық бaқылay, apaлық жәнe қopытынды aттeстaттay өткізyдің epeжeс
БEЛГІЛEУЛEP МEН ҚЫСҚAPТУЛAP
ХАЭЭ-Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы
ЖАЭ-Жанкент археологиялық экспедициясы
РҒА-Ресей ғылым академиясы
МГУ-Московский государственный университет
Қазақ АКСР-Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚР-Қазақстан Республикасы
б - бет
ғ. - ғасыр
с. - страница
т.б. - тағы басқа
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Сырдария өзенінің төменгі ағысы мен Арал маңын мекендеген Сақ тайпларына тарихы мен мәдениетіне және осы кезге дейінгі жүргізілген зерттеулер кеңінен қаралады. Сонымен қатар Шірік-Рабатта жүргізілген қазба жұмыстары бойынша жаңа деректік мәліметтер түйінделді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ұлт тарихына көз жүгіртетін болсақ, ерте дәуірлерде қасиетті топырағымызда көптеген тайпалардың мекендегені жайлы білеміз. Солардың бірі - әлем тарихында өзіндік орны бар сақ тайпалары. Көшпенділер деген сөзге назар аударсақ, оның ар жағынан осы тайпалардың тарихын көреміз. Себебі, сақтар ұлы даланы мекен еткен көшпелі тайпалар. Сақтар туралы ежелгі жылнамаларда, көне жазбаларда біршама деректер жазылған. Көшпелі тайпалар жайлы әлі де зерттеліп, зерделеніп келеді. Бір ғана мысал ретінде АҚШ-тың The New York Times басылымында жазылған Батыс басылымы көшпенділер мәдениетіне зер салады атты мақаладан үзінді келтіруге болады (қазақша аударылған нұсқасы Азаттық сайтынан алынды). Ежелгі сақ тайпалары жайлы америкалық ғалымдар көшпенділердің өмір сүру дағдысына қарап тасада қалған мәдениет деген пікір білдірген. Яғни, жазу-сызу болмаса да, өздері туралы ақпарат беретін алуан түрлі экспонаттардан-ақ бұл тайпалардың мықтылығын байқауға болатынын жеткізген. Сонымен қатар, сақтарға қатысты обалардан табылған бұйымдарға қарап олардың Парсы және Қытай секілді қуатты көршілермен қарым-қатынаста болғанын, көші-қон стратегиясын жақсы жүргізгендігін көреміз. Осыдан-ақ, көшпенділер отырықшы халықтан едәуір кенже қалған деген пікірлердің күл-талқанын шығаруға болады. Сақ тайпалары туралы, оның ішінде Арал маңында мекендеген сақтар туралы, Сыр өңіріндегі сақтар заманынан қалған көне жәдігерлерді зерттеу жұмыстары күні бүгінге дейін жалғасуда. Сол себептен де Сыр өңірін мекендеген ежелгі сақ тайпалары жайлы, олардың мәдениеті, ескерткіштері сынды құнды жәдігерлері туралы зерттеу дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарих ғылымы белгілі бір деректерді жинаумен, зерттеумен байланысты. Сыр өңˌірі - Қа за қста н жеріндегі көне өркениет іздері мо л са қта лға н өлкеніңˌ бірі. А нтика лық грек-рим та рихшыла ры мен са яха тшыла ры Якса рт, о рта ға сырлық а ра б жа зба ла рында Сейхун деп а та лға н Сырда рия бо йы та с ға сырына н бері тіршілігі үзілмей келе жа тқа н киелі өлке. Көне заманғы ескерткіштер жайлы а лға шқы деректерді а нтика жа зба ла рынан кезіктіреміз. Жалпы алғанда ғылыми зерттеулер біздіңˌ за ма нымызда ың ХVІІІ ға сырдыңˌ үлесінде. Д.В. Мура вин, И. Ка ста нье, А .И. Левшин, И. Гла дышев, П. Рычко в көптеген ескерткіштер жайлы, олардыңˌ о рна ла сқа н жері мен көлемі тура лы алғашқы мәліметтерді берген. 1867 жылы П.И. Лерх а рхео ло гиялық зерттеуді Жа нкент қа ласынан ба ста йды. 1946 жылы ғылыми қа зба жұмыста ры жа н-жа қты жүргізіле бастады. Атап айтқанда С.П. То лсто втыңˌ ба стамасымен Хо резм а рхео ло гиялық этно гра фиялық экспедициясы Сырда рияныңˌ ескі со лтүстік а рна ла ры Қуа ңˌда рия және Ескіда риялыққа бағыт алып, Жетіа са р кешеніˌ ескерткіштерін а шқан еді. С.П. То лсто в 1948-1951 жылдары Жетіа са р №3, Жетіа са р №9 қа ла рында, бірнеше о ба ла рда қа зба жұмыста рын жүргізген. Сонымен қатар, Жетіа са рдың басқа да ескерткіштерінде 1958, 1962-1963, 1966 жылдары қа зба жұмыста ры жа лға сын та пты. Ә.Х. Ма рғұла н а тында ғы 2006-2007 жылдары Ж. Құрма нқұло в жетекшілік жасаған А рхео ло гия институтыныңˌ Шірік-ра ба т а рхео ло гиялық экспедициясыныңˌ ба рла у о тряды Мәдени мұра ба ғда рла ма сы бойыншаˌ Қызыло рда о блысыныңˌ ескерткіштер жина ғын жарыққа шыға ру мақсатында Жетіа са р ескерткіштеріне толыққанды а рхео ло гиялық ба рла у жұмыста рын жүргізді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысын жазудағы басты мақсат - Қазақстан тарихындағы сақ тайпаларының, соның ішінде Сыр өңірін мекендеген сақтардың мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін зерттей отырып, салыстыру, талдау. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
- Сыр өңірінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарын негізге ала отырып, аймағымыздағы сақ тайпаларының тұрақтарынан табылған жәдігерлерді зерттеп-зерделеу;
- Шірік-Рабатта жүргізілген қазба жұмыстары бойынша жаңа деректік материалдар негізінде анықтап, салыстыру, талдау.
- Зерттеу жұмысыныңˌ ныса ны болып табылатын ескерткіштердіңˌ арасында қа зба жұмыста ры жасалмағандарын ескере келе, ғылыми институтта ры мен ғылыми зерттеу о рта лықта рына да ла лық қа зба жұмыста рын жүргізу туралы ұсыныс жасау;
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны. Сыр бойындағы б.з.д. VII-II ғасырлардағы сақ тайпалары. Б.з.д 4-2 ғасырдағы Шірік-Рабат қаласының мәдениетін зерттеу жұмысы.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы Қазақстан халқына Жолдауының негізінде Қазақстан Үкіметінің сол жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысы бекітілді. Осыған орай 2004-2011 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы барысында Сыр өңірінде жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижелерінің есептері және зерттеушілердің ғылыми еңбектері пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Қо рқыт А та а тында ғы Қызыло рда университетініңˌ А рхео ло гия және этно гра фия ғылыми-зерттеу о рта лығыныңˌ жеке кіта п қо ры мен Қызыло рда о блысыныңˌ та рихи-мәдени ескерткіштеріˌ кіта бына н а лынды. Сондай-ақ, Ә.Х. Ма рғұла н а тында ғы институтыныңˌ Шірік-ра ба т а рхео логиялық экспедециясыныңˌ еңˌбектері мен ғылыми есептері, Хорезм экспедициясына қатысты монографиялар, есептер мен еңбектерден және Қармақшы (2018 жыл) кітаптары негізге алынды.
Сыр өлкесінің қазақ халқының тарихындағы орны жайында сөз маржандарын тебірене терген филология ғылымдарының докторы, профессор М. Жолдасбеков: Қазақ ұлт болып осы өлкеде ұйысты. Сыр өңірі - қазақ халқының таусылмайтын, сарқылмайтын анасы, алты Алаштың қара шаңырағы, тербеліп өскен тал бесігі, тіршілігіне тірек болған құт мекені, байтақ тарихымыздың шежіресі. Скиф-сақ дәуірінен кешегі хандық заманына дейінгі қалаларымыздың, астана-ордаларымыздың құт мекені деп тұжырымдайды. Сыр өлкесіндегі сақ дәуіріндегі ежелгі астана - Шірік-Рабаттың әлемдік тарихтағы орны, әлемдік өркениетке қосқан үлесі ұшан теңіз екенін мойындауымыз қажет. 1948 жылғы С.П. Толстовтың жетекшілігімен жүргізілген Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының зерттеулерінен басқа Сыр бойындағы көптеген қалалар, асар, оба, мазарлар орны кешенді түрде күні бүгінге дейін зерттелген емес.
Жұмыстың зерттелу әдісі. Зерттеу жұмысындағы қолданылатын әдіс осы күнге дейін Шірік-Рабат қаласынан табылға керамика, алтын бұйымдар, қару жарақ сынды заттарға, қатысты жазбадағы материалдар мен жазба деректерді салыстырып, сараптамалау, талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін археологиялық жәдігерлерде адамзаттың қолымен жасалған тарихи- мәдени құндылық ретінде қарастыру құрайды. Жұмыс археология деректерін кешенді сараптауға негізделген. Зерттеу жұмыс барысынба неғұрлым мол ақпарат алу үшін тарихи археологиялық зерттеуде қолданылатын әдістердің кең жйынтығы пацдаланылады. Соның ішінде Шірік-Рабаттан жүргізілген археологиялық зерттеулер барысында, табылған обалар мен мовзалейлерге, темір сауыт, қылыш, алтын бұйымдарға т.б заттарға сипаттау. Сондай Сыр өңірін мекен еткен сақ тайпалары жайында заттай және жабаша деректерге талдау
Сондай ақ жұмысты жазу барысында мәліметтерді өңдеу және сақтау үшін заманауи компьютерлік ақпараттық технологиялар пайдаланылды.
Тәжірибелік құндылығы. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері, ережелері және ұсыныстары:
Диплом жұмысы өзінің жүйелілігімен және қызықты ақпарат беруімен
ерекшеленеді;
Диплом жұмысын жазу барысында өңірімізде жүргізілген
археологиялық зерттеу материалдарын қолдану, сақ тайпаларымен байланысты тақырыптағы ақпараттарды бұл жұмыстың қолданыс аясын кеңейтеді.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы. Дипло м жұмысына өлкенің та рихына орай Сырда рияныңˌ төменгі а ғысында ғы ескерткіштердіңˌ са лынуы, о рна ла су кла ссифика циясы және сақ обалары а лынды. Кешенді түрде шына йы ғылыми тұрғыда н зерттелгендігін а йта келіп, жұмыстыңˌ төмендегідей жа ңˌа лықта рын а та п көрсетемін:
- Зерттеу кезінде Сырдыңˌ төменгі а ғысында ғы сақ тайпаларына тиесілі тұрақтарды то п-то пқа бөліп қа ра стыруға бо ла ды;
- Қа ла ла рдыңˌ құрылыста ры, ерекшелігі қа растыры ла ды;
- Шірік-Рабатта жүргізілген қазба жұмыстары негізіндегі материалдарды ғылыми айналымға енгізу.
Зерттеу жұмысының методолгиялық негізі. Еліміз егеменді болып, еңсесін көтергелі ширек ғасыр уақыт өтті. Содан бері ұлтымыздың тарихы қайта қаралып, әр кезеңге жазылған еңбектер тарихи салыстырмалық әдіспен зерделеніп жатыр. Бұл жұмыстыңда зерттелу әдісінің негізіне Сыр бойы мен Арал маңын мекендеген Сақ тайпаларының саяси және мәдени даму процесін, олардың қала салу мен жер суландыру жүйелерінің қалыптасу тарихына байланысты археологиялық материалдар мен жазба деректерді салыстыра отырып талдау болып табылады. Бұл методологиялық әдісті Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының мүшелері С.П. Толстов, Б.В. Андрианов, М.А. Итина және т.б ғалымдар өз еңбектерінде қолданған. Олар көзқарастарында Сырдың тқменгі ағысы мен Арал маңын мекендеген Сақ тайпаларда жер өңдеуші және көшпенді халықтың арасындағы байланыстар бар деп есептейді. Осы зерттеу жұмысында жоғарыда айтылған экспедицияның материалдары бүгінгі күнгі қалыптасқан жаңа көзқараспен қаралады. Сонымен қатар Шірік-Рабат қаласына жүргізілген соңғы қазбалардың нәтижелері пайдаланылады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Дипломдық жұмыс Сыр бойы мен Арал маңын мекен еткен Сақ тайпаларының тарихи-жазба деректер мен Сақ тайпасының мәдениеті.Ерте және ортағасырдағы Шірік-Рабат қаласының саяси және мәдени дамуында тарихи рөлін айқындауға көмектеседі. Сондай-ақ, бұл жүргізілген зерттеу жұмысын жоғарғы және орта оқу орындарындағы тарих және археология мамандықтарының студенттеріне Қазақстан тарихын оқытуда, ал мектеп оқушыларына өлке тарихын оқытуда пайдалануға болады.
Географиялық аймағы. Шірік-Рабат қаласы Қызылорда обылысы, Қармақшы ауданы, Көмекбаев ауылынан Оңтүстік-Батысқа қарай 100 км жерде орналасқан.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Ежелгі Қазақстан аумағындағы адамзаттың даму тарихында өзіндік орын алатын қола дәуірін ауыстырып, үлкен әрі маңызды өзгерістер әкелген кезең б.з.д. І мыңжылдықтың басы мен біздің заманымыздың басы болып табылады. Бұл кезең Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың өндірісінде темірді пайдалануы және көшпелі шаруашылықтың дамуымен ерекшеленеді.
Диплом жұмысының сыннан өту. Диплом жұмысы Қорқыт ата атындағы Қызылорда университететінің гуманитарлы-педагогикалық институты Қазақстан халқы ассамблеясы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды
Жұмыстың құрылымы. Екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ. АРАЛ МАҢЫНЫҢ САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.1. Сақ тайпалары жайлы жазба деректерге шолу
Арал өңіріндегі ескерткіштердің зерттелу тарихы үш кезеңге бөліп қарастырылады. Дәлірек айтсақ, революцияға дейінгі, кейінгі (кеңестік) және егемендік алған жылдардан кейінгі кезеңдер деп бөлінеді.
Революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеулер Түркістан әуесқойлары үйірмесінің мүшелері П.И. Лерх, В.А. Каллаур, Е.Смирнов, В.В. Бартольд, И.А. Кастанье секілді зерттеушілердің жұмыстарынан басталады. Осы кезеңде ескерткіштердің ғылыми сипаттамасын, көне атауларын, мерзімін анықтап, есепке алу сынды жұмыстар жүргізілді. Одан кейін кезең-кезеңімен Арал маңындағы тарихи ескерткіштер зерттеліп, зерделене бастады. В.В.Бартольдтың еңбектерінде Геродоттың, Страбонның Сыр өңірінің тарихына байланысты қалдырған еңбектері бар. Оған қоса, В.В. Бартольд Орта Азияның және еліміздің тарихына қатысты басты дерек б.з.д. ІІ ғ. - б.з. VI ғ. Қытай әдебиеті деп көрсетіледі.
Өңіріміздегі сақ тайпаларының тарихына қатысты ақпараттарды тізбектемес бұрын жалпы сақтар туралы мағлұматтар беріп өткен жөн. Осы орайда ежелгі сақ тайпалары туралы жазылған жазба деректерден үзінді кірістіруге болады.
Атақты тарихшы Геродот (б.з.б V ғ.) сақтарды Азия скифтері деп атаған. Бірқатар антикалық тарихшылар да сақтарға осы атауды берген. Сақ тайпалары Солтүстік Қара теңіз маңы мен Днепр бойын мекен еткен скифтердің және Еділдің төменгі бөлігі мен Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтардың, Кир мен І Дарий парсыларының, сондай-ақ, Александр Македонский кезеңіндегі гректердің замандастары болған. Сақтардың тайпалық одақтарына қатысты ежелгі жазба деректердің мәліметтері екі топқа бөліп қарастырылады. Яғни, антикалық деректемелер және ахеменидтік (ежелгі парсы) сына жазбалары деп бөлуге болады. Антика деректемелерінің деректері Геродот (б.з.б. V ғ.), Ксенофонт (б.з.б. VI-V ғғ.), Птолемей (б.з.б. ІІ ғ.) жазбаларымен байланысты. Сақтар туралы жазба деректерге көз жүгіртетін болсақ, ахеменидтік сына жазба деректемелерін мысалға алуға болады. Бұл жазбаларда деректер аз болса да, анық келтірілген. Мәселен, оларда сақтардың үш тобы бар: хауомаварга-сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар), тиграхауда-сақтар (шошақ бөрік киетін сақтар), тиай-парадарайа-сақтар (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) туралы хабарланды. Алғашқы екі топ Геродотқа таныс болды, ол бұл тайпаларды амюргия-сақтар және ортокарибантия-сақтар деп атады. Сақ тайпаларының осы топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында шоғырланғандығы жөнінде ғылымда көптеген болжамдар бар. [1, 158-бет]
Ежелгі ирандықтардың көне парсы, элам және аккад тілдерінде құрастырылып жазылған Авеста атты зороастриялық дін кітаптарының жинағын да құнды ақпараттардың көзі десек болады. І Дарийдің Бехистун жазбасындағы бесінші бағанның Накши-Рустемдегі а жазуы мен Персепольдағы е мәтінінің, Суздағы жазбалардың, Ксеркстің дэвтер туралы жазба деп аталуының мазмұны зор. Аталған мәтіндерде Ахеменид империясы сан мәрте қақтығыс жасаған солтүстік-шығыс елдерінің Иранмен байланысты тарихи деректері және кей тайпалар атаулары кездеседі. Ксеркс және Дарийдің мерзімі дәл көрсетіп жазылған жазбаларға қарап Авеста-ны зерттеу жұмысындағы негізгі қиындықтар оның әр қилы дәуірлермен қатысты жинақталған мәліметтермен араласып кеткендігінде болып отыр.
Гаттар - Заратуштра уағыздарының Яштар кітабына енгенн жолдары. Бұның Авестадағы ең ежелгі бөлігі болып есептелетіні дәлелденді. Кейбір шығыстанушы мамандар ауызша дәстүрге негізделген Гаттар-дың шығу тарихын б.з.б. 1000-600 жылдар аралығына не болмаса, б.з.б. І мыңжылдықтың бастапқы кезеңіне жатады дейді. Ал кейбірі б.з.б VII-VI ғасырдың бас кезіндегі кезең туралы сөз болып отыр деп санайды. Мұндағы екі жағдайда да Гаттар-дың қалыптасуы Ахеменидтік кезеңге дейінгі уақытқа жатқызылады. Гаттар мен Авестаның мерзім тұрғысынан оларға жақын өзге бөліктерінен туындаған және шыққан жері жайындағы мәселелер төңірегіндегі даулар баршылық. Авеста қоғамының әлеуметтік құрылысы, тілі мен идеологиясы сипатталатын оқиғалардың географиялық ахуалы туралы қазіргі зерттеулер Авестаның ежелгі бөлімдері Орта Азияның және оның солтүстігінде жапсарлас жатқан Қазақстан аймақтарының да бақташы-егінші тайпаларының ортасында қалыптасқан деген қорытындыға келтіреді. Авестада Қазақстан аумағында өмір сүрген бақташы-тайпалар туралы деректер кездеседі. Онда Airya, Tura, Sairima, Daha сынды бірқатар халықтардың атауы аталады. Гаттардың мәтініне қарағанда көне Иран эпосында отырықшы мал өсірушілер мен егіншілердің, арийлердің қоғамына қарсы қойылатын Қазақстан және Орта Азия жеріндегі Шығыс ирандық көшпелі тайпалардың барлығын турлар деп атап келген. Кейбір ғалымдар ежелгі грек деректемелеріне орай тур халқын массагеттер деп атап, белгілі тайпалардың нақты бір тобымен байланыстырған. Ежелгі парсы жазбаларында жоғарыда атаған Шығыс Иран тайпалары Saka деп аталған. Бұл термин латын, грек, тіпті қытай деректемелерінде де кеңінен таралған. Сөзіміз дәлелді бола түсу үшін Қазақстан тарихы 5 томдығының 1-томында келтірілген мысалдарды негізге алған жөн. Онда көне жазбаларда келтірілген сақ тайпаларының аттары берілген. [2, 159-бет]
Едәуір кейінгі кезеңдегі сына жазуындағы тізімдерде (Накши-Рустемнен а, Сузден е жазбалары, алтын мен күміс қалақшаларға жазылған Дарийдің Хамадан, сондай-ақ, Персеполь мәтіндері, Ксеркстің антидэвтік жазбасы) Saka термині нақты деректермен толықтырылды, - деген мәлімет бар. Яғни, сол мерзімнен бастап бірнеше тайпалар топтарының аттары келтірілген. Атап айтқанда, Saka tyaiy paradraya, Saka haumavarga, Saka tigrahauda, Saka tyaiy para sugdam атаулары жазылған. Яғни, теңіздің арғы жағындағы сақтар, хаом сусынын дайындайтын сақтар, шошақ бөрік киетіндер және Соғдының ар жағындағы сақтар туралы жазылған.
Негізінде, скиф атауы грек тарихшыларына мәлім болған Солтүстік Қара теңіздің маңы мен Азияның көшпелі скиф тайпаларына қатысты айтылған болатын. Грек деректемесінде ахеменидтік сына жазбаларында кездеспейтін массагеттер, савроматтар (кейінгі кезде сарматтар), аргиппейлер, аримаспылар, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) секілді басқа да атаулар бар.
Жалпы теңіздің арғы жағындағы сақ тайпаларын оқшаулап бөлуге қатысты ұзақ уақыт бойы екі түрлі көзқарастар болды. Бұған мына мысалды келтіруге болады:
В.В. Струве көзқарасы бойынша парадарайа-сақтарды Арал теңізінен шығысқа қарай, сондай-ақ, Әмудария, Сырдария өзендерінің төменгі жақтарына орналастыру керек еді. Өйткені І Дарийдің сақтарға қарсы жасаған жорығының өткен жолы жайлы мәлімдейтін Бехистун жазбасындағы бесінші бағанның 2-ші жартысын қайта құруды ұсынуы негіз еді. Бехистун жазбаларынан алынған мәліметтердің қайта ретке келтірілген бөлігін, одан әрі Нақши-Рустем, сосын Персеполь жазбаларын антика деректемелеріндегі деректермен салыстыру арқылы, парадарайа сақтарының және Соғдының ар жағындағы сақтардың массагеттерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі жөнінде болжам жасалды, - делінген.
Ал, екінші көзқарас тұрғысынан В.В. Григорьевтің пікірін мысалға алайық. Оның пайымдауынша, парадарайа-сақтарын Оңтүстік Ресей мен онымен шектесетін аймақтарды мекендеген еуропалық скифтер деуге болады. Бехистун жазбасын қайта зерттеп аудару арқылы бұл жазбаның бесінші бағанасына өзгеше түрде қарап, басқаша түсіндіруге мүмкіндік аламыз. Бүгінгі таңда да парадарайа-сақтарын Қара теңіздің солтүстік бөлігіне орналасқан деу дұрыс болып табылады.
Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы сақтардың тиграхауда және хауомаварга атты екі тобы Таяу Шығыстың халықтарына ерекше белгілі болған. Дарий және Кир патшалары жорыққа шыққан тиграхауда сақтары туралы Ахеменид бедерлерінде, мөрлерінде бірнеше мәрте сипатталған. Тіпті, Дарийдің бұйрығымен олардың Скунха атты көсемінің тұлғасы өзге де бағындырылған халықтардың патшаларымен бірге Иранда орналасқан Бехистун жеріндегі жартасқа қашап салынған.
Сақтар туралы нақты мәлімет берген Геродот массагеттердің жерін Каспий теңізінен шығысқа қарай Аракс өзенінің арғы жағындағы күннің батуы арқылы орналастырып есептейді. Ал Дарий мен ІІ Кир жорықтарының жүрген жолдарына келетін болсақ біршама таластар туады. Себебі кей жерлерде Дарий өзінің ізашарының жүріп өткен жолын қайталай отырып, Әмударияның арғы жағындағы Арал теңізінің маңында сақтармен кездесті делінеді. Екінші бір деректерде ІІ Кир Үзбой өзенінің арғы жағында массагеттермен шайқасты, ал Дарий сақтар тұрған мекенге Әмударияның орта тұсынан өтіп барды деген мәлімет бар. Үзбой - өзені Әмударияның тартылып қалған батыс жағындағы саласы. Бұл жерде бір нәрсе анық: яғни, бұдан пікірлердің қаншалықты қарама-қайшы болғанына қарамастан, екі жорықтың да массагет-сақтарға қарсы жасалғандығын білуге болады. Географиялық жағынан алып қарасақ, бұл - Каспийдің шығыс жағы мен Үзбой өзенінен Сырдария өзеніне дейінгі қоса алғандағы Арал маңы болып есептеледі. [3, 162-бет]
Қорыта келгенде. Сыр бойында мекен еткен сақ тайпаларының тарихы сонау антика және ахеминиттік дәуірден бастап Сақ тайпасы жайында алғашқы деректер беріліп сол бойынша зеріттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр.Біз осы деректер арқылы ұлтымыз тарихына бастау алып әлі күнге дейін толық зеріттеліп-зерделеніп келе жатыр десек болады.
Қорытынды
1. Ежелгі көшпенділер ежелгі парсы және Қытай шеңберлерінің дереккөздерінен, Ахеменидтер (парсы) жазбаларынан, "Авеста"қасиетті кітаптарының жинақтарынан табылған. Ежелгі авторлар (Геродот, Страбон, Ксенефонт, Птолемей және т.б.) тарих пен географияны жүйелі зерттеудің негізін қалады. Біздің дәуірімізге дейінгі 484-425 жылдары Кіші Азияда өмір сүрген Геродоттың "тарихы" ең мазмұнды және сенімді болып табылады.
2. Геродоттың "Тарих" атты IV кітабында скифтер мен Сақ туралы мәліметтер келтіріледі. Оның халықтардың тарихи-этнографиялық сипаттамаларында көптеген элементтер бар: елдердің мөлшері және олардың өзеннің географиялық орналасуы, флора мен фауна, халықтардың пайда болуы және халықтың саны, өмір салты, әдет-ғұрыптар мен нанымдар.
3. Көшпелі қоғамдар туралы ақпарат Страбон географиясы бойынша еңбектерде бар (б.з. д. 63-23 жж.). Даланы мекендеген тайпалардың толық тізімін және халықтар туралы энциклопедиялық мәліметтерді Аға Гай Плиний "Табиғи тарихта" (б. з. д. 23-79 ж. ж.) келтіреді.
4. Ахеменидтер жазбалары: Бехистун, Нахши-Рустам, Персеполис және басқалары сақ туралы құнды ақпарат береді.
5. Сақ дәуірінде далада сақтар мен Скифтер деген ортақ атпен Біріккен көптеген туыс тайпалар мекен еткен. Сақ тайпаларының толық тізімін Ежелгі Рим тарихшысы Гай Плиний ақсақал (б. з. д. 23-79 ж. ж.) келтіреді.)
6. Сақтардың ықпалы едәуір зор болды, олар ежелгі әлемнің саяси оқиғаларына белсенді қатысты.
7. Сақтар прототүрік тілінің тасымалдаушысы болған, европеоидтік, монғолоидтік ерекшеліктердің бір бөлігіне ие, әртүрлі мәдениетті тайпалардың саяси одағы болған.
8. Сақтар әскери-конфедеративті мемлекет құрды. Көрші елдермен сауда және дипломатиялық қатынастар орнатты.
9. Сақтардың ресми жазбаша заңдары болған жоқ, егер олар болған болса, уақыт оларды да, олар туралы мәліметтерді де сақтамаған.
10. Сақтар туралы сақ тілінде белгілі бір мәліметтер жоқ. Сақтардың тілі туралы Геродоттың сақтардың өзіндік ерекше тілі болғаны және олардың көптеген топтары бір-бірімен аудармашылар арқылы түсіндірілгені туралы айтылуы ғана бар.
11. Қара теңізден Үндістан түбегіне дейінгі үлкен кеңістікті алып жатқан "сақтар" атты халық Тарихи аренада шамамен жеті ғасыр бойы өмір сүрді (б.з. д. VIII-II ғғ.) және тарихта, көшпелі халықтар өркениетінде өшпес із қалдырды.
Сақ дәуірінің ескерткіштеріндегі археологиялық зерттеулер
Сыр өңірі - адамзат тарихы мен өркениет дамуында үлкен орын алатын киелі мекен. Сонау ерте темір дәуірі кезеңінде Оңтүстік Қазақстанның шектесетін аймақтары мен Шығыс Арал маңында массагет-сақтардың құрамына кірген этникалық топтар мекен етті. Соларға тән болып келетін мәдени ескерткіштер ретінде Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы Ұйғарақ пен Түгіскен қыраттарындағы обалы қорымдарды айтамыз.
Қос дәуір ескерткіштерінен тұратын Түгіскен қорымын Солтүстік Түгіскен және Оңтүстік Түгіскен деп екіге бөліп қарауға болады. Солтүстік Түгіскен б.з.б. IX-VIII ғғ. қорым болып табылады. Сонымен қатар, сақтардың обалы қорымы ретінде танылған Оңтүстік Түгіскен қорымы да дәл осы Түгіскен үстіртінде орналасқан. Екі кешенді қорымның бірі 9, екіншісі 27 обадан тұрады. Оңтүстік Түгіскендегі сақ обаларының барлығы б.з.б. VII-V ғасырларда тұрғызылған. Жалпы, Ұйғарақ пен Түгіскендегі жерлеу құрылыстары әртүрлі болса да, жерлеу ғұрыптары бірдей болған.
Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің тобы И.А.Кастанье, В.А.Каллаур, Е.Смирновтар Сырдария облысының, оның ішінде Жаңадария өзенінің бойындағы ежелгі және ортағасырлық археологиялық, архитектуралық ескерткіштерін сипаттап, тарихи және халық ішінде сақталған ауызша деректерді қалдырған. Айталық, Беляевтің хабарламасында мынадай дерек келтірілген: Шірік-Рабат құдығының қасында құнды археологиялық ескерткіш, үлкен бекініс бар. Оның пішіні төртбұрышты, кесектен тұрғызылған дуалының биіктігі екі сажындай, ал ені бір сажын шамасында, көлемі 10-12 десятин.... Осы зерттеулер нәтижесінде Орынбай-қала, Сырлытам кесенесі, Жетіасар ескерткіштері, Жанкент, Жент қалалары мен Қорқыт ата кесенесі жайлы біршама дерек жиналған.
А.И.Левшиннің Сыр бойындағы Жанкент, Жетіқала (Жетіасар), Құмқала, Көбенқала, Құлшұқтам, Сырлытам, Күйіктам ескерткіштеріне сипаттама бере отырып, Сырдария жағасында ешқашан тіршілік тоқтамаған деп жазады. [4, 37-бет]
1946 жылдан кейін Арал теңізінің солтүстік-шығыс аймағындағы яғни Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан мол ескерткіштерді қазып зерттеуде Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы қыруар жұмыс атқарды. Алғашқы зерттеулер Сырдария өзенінің бұрынғы арналары болған Іңкәрдария және Жаңадария бойындағы Шірік-Рабат мәдениетіне жататын Шірік-Рабат, Бәбіш молда, Баланды ескерткіштері, сондай-ақ сақ тайпаларының обалары (шлакты обалар), қоныстары, ортағасырлық қалалары (Құм қала, Жент, Бестам қала) және кейінгі ортағасырлық ескерткіштерінде жүргізілген еді. 1946 жылы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы отряды Сырдарияның ежелгі солтүстік қаласы Қуаңдария мен Ескідариялыққа қарай жүріп, Жетіасар кешенінің қалаларын ашты.
С.П. Толстов Сырдария бассейінінің ежелгі арналарына жүргізілген алғашқы барлау жұмыстары нәтижесінде Шірік-Рабат мәдениеті (Жаңадария) және Жетіасар мәдениеттерінің (Қуаңдария) ерекше археологиялық ескерткіштер кешендерін анықтады.
1957-1960 ж.ж. ертедегі Шірік-Рабат (Ю. Рапопорт), Бұланды (Н. Итина), Бәбіш молда (Б.И. Вайнберг) қалаларында және осы ескерткіштер маңындағы жерлеу құрылыстарында жұмыс істеп, сондай-ақ суландыру жүйелері де зерттелген болатын.
1973 жылдан бастап 1990 жылдардың соңына дейін Жетіасар шатқалында кең көлемді Алтынасар, Томпақасар, Бидайық асар, Кіші және Үлкен Қосасар мен 700-ге тарта обаларға қазба жұмыстары жүргізілді.
2001 жылы Арал теңізінің кептен табанынан табылған Кердері мавзолейі, Арал-асар елді мекендерін зерттеу үшін археолог Т.Мәмиевтің жетекшілігімен университет ғалымдарынан жасақталған Арал археологиялық экспедициясының жұмыстары да кешенді зерттеудің бастамасы болды. [5, 38-40 беттер]
Орта ғасырларда тоғыз жолдың торабында орналасқан Сыр өңірі саяси оқиғалардың, сонымен қатар, күрделі миграциялық процестердің шиеленіс тапқан орталығы болды. Ескідариялық арна VII, VIII ғасырларда құрғап, Жетіасар жұрты қоныстарын тастап, үдере көшті. Сол уақытта Қуаңдарияның Арал теңізіне құйылатын сағасындағы батпақтағы қалалардың маңызы артты. Зерттеушілер жетіасарлықтардың бір бөлігінің Қуаңдария бойына орналасқанын айтады. Сол арқылы олар батпақтағы қалалар атты мәдениеттің өркен жаюына үлес қосты. Бұл қалалар қатарына Күйік-қала, Кескен Күйік-қала, Жанкент қаласы сынды ескерткіштер кіреді. Батпақтағы қалалар деген атауды өңірге зерттеу жұмыстарын жүргізген Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының жетекшісі С.П. Толстов берген болатын. Бұл мәдениеттің осындай атауға ие болуы ондағы қалалардың дарияның дәл теңізге құйылатын сағасындағы тармақталған салаларынан пайда болған аралдарда орналасқандығына байланысты еді.
Бүгінде сол замандардағы мәдениет пен тарихи оқиғалардың куәгері ретінде аймақтағы ондаған археологиялық мұралар сыр шертеді.
Сыр бойындағы ескерткіштердің зерттелу тарихын негізгі төрт кезеңге бөліп қарастырамыз:
алғашқы кезең - XVIII ғасырдың ортасынан бастап 1895 жылға дейін;
Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы - 1946-90 жылдардың аралығы;
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің жұмыс атқарған кезеңі - 1895-1917 жылдар;
2005 жылдан бастау алған бүгінге күнгі зерттеу жұмыстары.
Сыр бойындағы жұмыстардың бастапқы кезеңі қазақ жерінің Ресей
Империясының қарамағына кірген жылдарымен байланыстырылады.
Сырдарияның төменгі жағындағы ескерткіштердің ішінде XVIII-XIX
ғасырлардағы зерттеушілердің назарын айрықша аударғаны - ортағасырлық Жанкент қаласы еді. Алғашқы себебі - ескерткіштің тоғыз жол торабында, Орта Азия және Оңтүстік Қазақстан жеріне апаратын жолда орналасуы болса, екіншіден, Әбілқайыр хан Жанкентті бекініс ретінде пайдалану үшін 1739 жылғы Ресей патшасына өтініш жазып, қаланы қайта қалпына келтіру мақсатында жасаған әрекетін сөз етуге болады. Әбілқайыр ханның бұл өтініші бойынша Сырдың төменгі ағысындағы жерді Орынбор әскер полкінің поручигі Д. Гладышев және геодезист Н. Муравин 1740-41 жылдары өздерінің Орскіден Хиуаға сапары барысында аралайды.
Жанкент қаласы поручик Д. Гладышев және геодезист Н. Муравиннің жазбаларында Янкент атауымен берілген, ол жерде сонымен қатар басқа да бірнеше ескерткіштің белгіленген орындардан арақашықтығы жайлы ақпараттар кездеседі. Сондай-ақ, Жанкент қаласының сол кездегі сақталу жағдайы сипатталады.
XIX ғасырдың ортасында Ресейдің қазақ жерін отарлау саясаты күшейіп тұрған сәттерде Сыр өңірінде орыстың бекіністері салынған еді. Соған байланысты өлкені зерттеудің аясы кеңіп, аймақтағы археологиялық ескерткіштер мен тұрғылықты халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәліметтер ағылды. Деректер Ресей империясының П.И. Рычков, А. Левшин, М. Мейер, А.И. Макшеев, С. Ремезов, В.В. Григорьев сияқтыі әскери-шенді қызметкерлерінің жұмыстарында айтыла бастады.
П.И. Рычковтың Орынбор губерниясының топографиясы деген еңбегінде Жанкент қаласы жайлы былай сипатталған: Сырдарияның Аралға құяр сағасында орын тепкен Жанкент қаласы қалдықтарына қарағанда кезінде үлкен қала болған сияқты. Оны кімдердің тұрғызып, кімдердің мекендегені жайында толық ақпарат жоқ.
А.И. Левшин өзінің Описание киргиз-кайсацких орд и степей деген кітабында ортағасырлық Жанкент қаласымен қатар Сырдың төменгі ағысында орналасқан Жетіқала, Құмқала, Сырлытам, Күйік-там ескерткіштерін сипаттайды. Сонымен қатар, А.И. Левшин Жанкент қаласын XIV ғасырда өмір сүрген араб географы Абульфеданың шығармасында кездесетін Янгикент қаласы болуы мүмкін деген де болжам жасайды. [6, 3-6 беттер]
Сыр өңірінің табиғи мен географиялық жағдайы, археологиялық ескерткіштері жайлы толық мәліметтер 1856 жылы А.И. Макшеевтің Морской сборник атты журналында, 1867 жылы Русский инвалид және Санкт-Петербургские ведомости газеттерінде жарияланған. Соңғы қос мақала Жанкент қаласына арналған. Ең алдымен империяның саяси жағдайына қызмет еткен А.И. Макшеев ескерткішті сипаттап, сондай-ақ қаладан табылған ...бүтін күйінде сақталған тұрмыстық бұйымдар, күйдірілген кірпіштер, қару-жарақ пен басқа да заттардың ...1 форт шаруашылығына, сонымен қатар ғылымға да... ерекше пайдалылығы жайында пікір қалдырған. Сондай-ақ ол бірінші болып Жанкенттің күйреуі жайлы ғылыми тұжырымдарын айтқан. Жанкенттің негізін қалаушы Тұранның жергілікті тұрғындары болды, ал оның күйреуіне табиғи жағдайлар емес, көшпелілікті отырықшылықтың жеңуі себеп болған деп жазған. Санкт-Петербург Археология Қоғамының төрағасы В.В. Григорьев қаланың Жаңа қала деп аталуы жайлы былай деген: ...қалаға мұндай атау ескі қаланың орнына салынғандықтан берілуі немесе ертеректе Сыр бойында тұрғызылған қалаларымен салыстырылып қойылған болуы мүмкін.
1867 жылы XIX ғғ. зерттеулер Орыс Императорлық Археология Қоғамының мүшесі П.Л. Лерхтың зерттеулері арқылы жалғасты. П.Л. Лерх Сыр бойында орналасқан бірнеше ескерткіштерді аралап, солардың арасынан алғашқы қазба жұмыстарын Жанкент қаласына жүргізген. 1870 жылы Орыс Императорлық Археология Қоғамының Хабаршысында оның Түркістанға жасаған осы сапары жайындағы есебі жарық көреді. П.Л. Лерх Сыр бойында жүргізген зерттеулері кезінде ортағасырлық жазба деректерде Жанкент қаласымен бірге аталатын Женд қаласының орнын табуға ұмтылды. Жазба деректердегі Жендтің Жанкентке жақын орналасқандығы туралы мәліметке сүйене отырып П.Л. Лерх Қорқыт станциясына жақын жердегі ортағасырлық қала орнын Жендпен сәйкестендірді. Сыр бойындағы бірнеше ірі ескерткіштерді зерттей келе П.Л. Лерх Асанас қаласы туралы: Плано Карпинидің монғолдар жеріне саяхаты туралы жазбасында айтылған Орнас қаласы Рашид-ад-Дин мен Жувейнидің еңбектерінде кездесетін Эшнас қаласы болуы керек деген өз болжамын ұсынды. П.Л. Лерхтен кейін 1867 жылы Жанкент қаласына суретші В. Верещагин келіп, көптеген жәдігерлерді жинаумен айналысады.
Сырдың төменгі ағысын тарихи-географиялық тұрғыда зерттеудің екінші кезеңі 1895 жылы құрылған, Орта Азиядағы алғашқы ғылыми қоғам болып табылатын Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қызметімен байланысты. Сол уақытта Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі гуманитарлық ғылым бағытындағы жалғыз ғылыми мамандандырылған өлкетанушылық қоғамдық ұйым болатын. Ол 20 жылдан аса уақыт бойы (1895-1917 жж.) Қазақстан мен Орта Азияның материалдық мәдениетін және археологиясын зерттеумен айналысқан. 1899 жылы Асанас қалашығының орнына келген Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі В.А.Каллаур сол жердің топографиялық сипаттамасын жасады. В.А.Каллаур жазбаша деректерде берілетін қала атын негізге алып, қаланы орта ғасырлық Ашанас (Эшнас) қаласымен байланыстырады. Оған қоса, В.А.Каллаур Сырдарияның сол жақ жағалауындағы Қызылорда қаласынан 25-30 шақырым жердегі Томарөткелде орналасқан Қыш-қаланың қиранды қалдықтарын Женд қаласының орны болуы мүмкін деп болжам жасады.
1911 жылы Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі А.Кастанье Сырдағы археологиялық ескерткіштерге қатысты Древности киргизских степей и Оренбургского края деген жинақтаманы жарыққа шығарды. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі мүшелерінің ғылыми зерттеулері және Ресей империясы әскери қызметкерлерінің саяхаттары Орта Азия мен Қазақстанның байырғы қоғамын тануға деген қызығушылықтарын арттыра түсті. Тіпті, танымал өнертанушы В.В. Стасов: Неге ежелгі Жанкент қаласын біздің Помпей демеске?! деген екен, бұл қызығушылық осындай ықыластан туындаған болса керек.
XX ғасырда Сыр өңіріндегі көне ескерткіштеріне КСРО Ғылым академиясының Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы арқылы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясына зерттеуші-ғалым С.П. Толстов жетекшілік етті. ХАЭЭ 2007 жылы 70 жылдығын атап өтті. Негізінен, 1946 жылы Сыр өлкесіндегі зерттеулерін бастаған болатын. Топырақтанушы, этнограф, топограф, гидролог, геолог, археолог мамандарынынан құралған ең ірі экспедиция көлемді зерттеу жұмыстарын ұзақ жылдар бойы жалғастырып келді. ХАЭЭ-ның басты мақсаттары мынадай:
- өлкедегі көне ескерткіштерді зерттеу;
- Сыр аумағындағы көне суару жүйесінің қалыптасуын, дамуын және осы өлкені мекен еткен тұрғындар тіршілігіндегі оның атқарған рөлін анықтау;
- ортағасырлардағы және ертедегі аймақтағы табиғи ахуалды, экологиялық жағдайдың өзгеруінің миграциялық, тарихи этникалық процестерге тигізген әсерлерін анықтау;
- өлкенің неолит кезеңінен бастап орта ғасырларға дейін жалғасқан аралығындағы этникалық тарихына қатысты зерттеу;
- жазылған деректемелер мен археологиялық негізде Сырдың төменгі ағысын мекен еткен халықтардың Хорезм мен өзге де көршілес жатқан елдермен арадағы саяси, мәдени, тарихи, экономикалық байланысын зерттеу;
- адамдар қоныс тепкен кезеңнен орта ғасырларға дейінгі мерзімдегі Аралдың Шығысындағы тарихи сипатын зерттеу.
Айқын мақсаттар бойынша жұмыс істеген Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының зерттеулері Сыр өңірінің көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі Шығыс пен Батыс арасындағы, отырықшы мен көшпелі мәдениеттер арасындағы байланыстырушы болғандығын дәлелдеді. Осылай айтуымыздың себебі, бұл зерттеу жұмыстары кезінде аймақта жүздеген археологиялық, тарихи ескерткіштер ашылған болатын.
1946 жылы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының әуеден барлау тобы Күйік-қала, Кескен Күйік-қала, Жанкент, Женд, Құмқала ескерткіштерін картаға түсіру жұмыстарын ұйымдастырды. Сол арқылы өңірдің топографиялық сызбасын жасады. Осы сәттерде Бәбіш-молда, Шірік-Рабат, Жетіасар сынды антикалық кезеңге жататын ескерткіштер ашылды. Ондағы алғашқы археологиялық зерттеулер қызу жүргізіле бастады. 1948, 1949, 1951 жылдары Жетіасар ескерткіштерінің бірқатарына қазба жұмыстары жүргізілсе, Шірік-Рабат қалашығына 2-ші рет археологиялық зерттеу жұмыстары жасалды. Хорезм экспедициясы археологиялық барлау жұмыстарын 1954 жылы Жаңадария, Іңкәрдария мен Қуаңдарияның көне арналары бойында жалғастырған. Барлау барысында ортағасырлық Асанас, Құмқала қалалары және Мұнара қонысы зерттелген болса, тас дәуірінің Есентөбе, Шобан Қазған, Қарақ секілді тұрақтары алғаш рет тіркеліп, тиісті материалдар жинақталған болатын. Экспедицияның зерттеулері 1955 жылы неолит дәуірінің Арал ауданындағы Сексеуіл тұрағына қазба жүргізумен шектелді. Сондай-ақ, археологиялық барлау жұмыстары 1956 жылы Жаңадария бассейніне жасалды.
Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы 1957 жылы сақ дәуірінің Бәбіш молда және Шірік-Рабат ескерткіштері мен ортағасырлық Бестам-қала (Орқала), Сырлытам маңайындағы байырғы суару жүйесі қалдықтарын зерттеумен айналысты. Кейінгі ортағасырлық мазарлар тіркеліп, Бестам-қала, Шірік-Рабат орындарына қазба жұмыстары жүргізілді. Сондай-ақ, Сырлытам ескерткіштеріне жан-жақты қазба жұмыстары жасалды. Хорезм экспедициясының қос тобы археологиялық ізденістерін 1958 жылы Сырдың төменгі ағысында екі бағытпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz