Меринос тұқымды қойларының биязы жүні және жартылай биязы жүні кеңінен танымал
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста мынандай анықтамалар қолданылды:
Биязылау жүн
Жоғары сапалы биязылау жүн
Селекция
Іріктеу немесе сұрыптау. Селекция негізін жұп таңдау және сұрыптау құрайды.
Жүн
Бұл терінің туындысы болып саналады немесе малдардың жүн жабыны, ол қорғаныс ролін атқарады, оның белгілі бір технологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді: ірілгіштік, созылғыштық, серпінділік және т.б.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
Дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылды:
см
-
сантиметр
мм
-
миллиметр
м
-
миллиграмм
мгл
-
миллиграмлитр
%
-
пайыз
т.б.
-
тағы басқа
г
-
грамм
мкм
-
микрометр
км
-
километр
ж
-
жыл
тг
-
теңге
ШҚ
-
шаруа қожалығы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.1 Жануартектес табиғи талшықтардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. Зерттеу әдістері мен зерзаттар материалдары ... ... ... ... ...
2.1 Шаруашылық туралы жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ...
2.1.1 Шаруашылықтың табиғат - ауа - райы және топырақ - өсімдік жағдайларының сипаттамасы ... ... ... ... ...
2.1.2 Шаруашылықтың жайылым және мал азығын өндірудің жағдайы ... ..
2.2 Зерттеу әдістері мен зерзаттар материалдары ...
3 Зерттеулердің нәтижелері ... ... ... .
3.1 Табынды құрудың қысқаша тарихы ... ... ... ... ...
3.2 Кросбредті жүннің физикалық - техникалық қасиеттері ... ... ... ...
3.3Цигай етті - жүнді қойларының жүн өнімділігінің сипаттамасы ... ... ...
3.3.1 Цигай етті - жүнді қойларының жүн қырқымы мен таза талшық шығымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Жүн өңдейтін кәсіпорындардағы машиналар мен құралдардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ..
3.5 Жүн өңдейтін кәсіпорындар ... ... ... ... ... ... ..
3.6 Халық тұтынатын тауарлы өндірісінде қой жүнін пайдалану ... ... ...
3.7Жүннен жасалған жіптер және маталар ... ... ...
3.8 Етті-жүнді қой тұқымы төлдерін 4 - 4,5 - да етке және өндірілген жүнді өткізу тиімділігі
Қорытынды ... ... ...
Ұсыныстар ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының маңызды саласы, ол халқымызды әртүрлі тағамдармен, жеңіл өнеркәсіпті құнды шикізат өнімдерімен қамтамасыз етеді.
Еліміздегі жүн рыногын реттеу және дамыту үшін жеңіл өнеркәсіп мекемелерінің жұмысын жандандырып, жүнді шикізат деңгейінде қалдырмай, оны өңдеп, тауар ретінде сыртқа шығаруға әрекет жасау керек. Бұл ретте, әртүрлі өнім бағытындағы қойлармен жүргізілетін селекциялық асылдандыру және өндірісті ұйымдастыру жұмыстарынан өзге, жеңіл өнеркәсіпке қажетті жүн шикізатының сапасы мен өндірісте пайдаланылу бағытын анықтайтын оның физика - технологиялық қасиеттерін зерттеудің маңызы зор. Сондықтан, еліміздің жеңіл өнеркәсібін жоғары сапалы кілем және кілемдік заттар, трикотаж бұйымдар мен пальтолық, пиджактық маталар дайындауға қажетті ақжайық етті - жүнді қойларының кроссбредтік жүнінің физика - техникалық қасиеттерін зерттеудің өзектілігі күмән тудырмайды.
Кроссбредті жүннің сапасын кешенді бағалау, жүн өндеуші өнеркәсіптердің талаптарына сәйкестігі жүргізілген жоқ, берілген мәліметтер толық сипаттама бермейді, сонысымен рыноктағы оның жоқтығын шектейді.
Етті - жүнді бағыттағы қойлармен одан әрі жүргізілетін жұмыстар үшін өзекті міндет болып өндірілетін жүннің физикалық - техникалық көрсеткіштерінің максималды толық сипаттамасын және оның технологиялық қасиеттерін беру болып саналады.
Жүнді физикалық - механикалық және технологиялық қасиеттерінің тізімінің барлығы бойынша бағалау соңғы жылдары жүннен алынатын өнім сапасына қойылған талаптар жаңа экономикалық қатынастар нәтижесінен қатаңдатылған соң үлкен мәнге ие болды. Кроссбредтік жүнін жүн өндіруші кәсіпорындар арасындағы нарықтық өрісін кеңейтуді қолға алу қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Цигай етті - жүнді бағыттағы қойдың кроссбредтік жүнінің физикалық - техникалық және технологиялық қасиеттерін зерттеу негізінде кроссбред жүн шикізатының өндірісте пайдаланылу бағытын анықтау.
Негізгі міндеттер:
oo зерттеу материалдары алынған малдардың өнімділік көрсеткіштері;
oo кроссбредтік жүнінің физикалық - техникалық қасиеттерін зерттеу;
oo кроссбредтік жүн өндірудің экономикалық тиімділігін анықтау.
oo кроссбредтік қойының жүн өнімділігіне кешенді баға беріп, жеңіл өнеркәсіпте пайдалану өрісін кеңейту.
Дипломдық жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы: Кроссбредтік жүнін жеңіл өнеркәсіпте пайдалану барысында физикалық - техникалық, сапалық қасиеттерінің өзгеруін анықтау.
Асыл тұқымды шаруашылық аумағында жүргізілетін селекционды жұмыстардың жүруіне тиімді әсер ететін кроссбредтік жүнінің объективті, кешенді, физикалық - техникалық және технологиялық сипаттамасын алу және жеңіл өнеркәсіпте пайдалану мүмкіндігі үшін жұмыстар жүргізу, халық тұтынатын тауарлы өндірісінде кроссбредтік жүнін пайдалануды қолға алу жоспарлануда.
Жоспаранлып отырған сараптама.Дипломның негізгі мәліметтері Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университет Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы жоғары мектебінің, Ветеринарлық медицина және биотехнология институтының ғылыми-әдістемелік және ғылыми отырысында қарастырылды. Және Москва қаласындағы 09.12.2020 ж. Интернаука журналда Продуктивность молодняка мясо-сальных и мясо-шерстных овец атты мақалада жарияланды, және сертификат № 45(174) берілді.
1 Әдебиетке шолу
Кроссбред термині ағылшын тілінен аударғанда cross - будандастыру және breed - тұқым деген мағына береді. Жалпы әртүрлі тұқымды будандастыру емес,нәтижесінде ерекше технологиялық қасиеті мен ұзын біртекті жүнімен және сыртқы көрінісімен ерекше ұрпақ беретін жануарларды будандастыру.
Кроссбредтті жүн дегеніміз - бұл жоғары сапалы биязылау жүн.
А.И.Ерохин тәжірибелерінде жүнінің жіңішкелігі 50 сапа болатын саулықтар жүнінің жіңішкелігі 60 сапа болатын саулықтардан жүн қырқымы бойынша 1,4 кг, жүн ұзындығынан 2,1 см, ал 56 және 58 жүнінің сапасы болатын малдардан 1,3 см-ге басым түсті. Сонымен қатар жүн жіңішкелігі мен қырқымы арасындағы корреляция коэффициенті 60 сападағы малдарда +0,41, ал 56 және 58 жүн сапалары болатындарда +0,45 және 50 сапада +0,54 болды. [1].
Б.Б.Траисовтың зерттеулерінде әр түрлі жүн жіңішкеліктегі қойлардың өнімділігінде аздаған айырмашылық бар екенін байқалды. Оның мәлімдеуінше, 58 сападағы омдық кроссбредтердің орташа таза жүннің қырқымы 2,1 кг, жүнінің жіңішкелігі 56 сападағы малдарда - 2,2 кг және 50 сапада сәйкесінше 2,0 кг болды. [2].
А.К.Кусаинов және т.б. солтүстік кавказ тұқымының қойларына жүн талшықтарының жіңішкелігіне байланысты өнімділік сапаларына тәжірибе жүргізу барысында әр түрлі жіңішкеліктегі қойлардың жүн ұзындығы және қырқымы бойынша айырмашылық жасайтынын атап өтті. 60 сападағы ұрғашы тоқтыларда 64 сападағы құрдастарымен салыстырғанда жүн қырқымы 4,5%(Р0,95) және бүйірі мен арқасындағы ұзындығы сәйкесінше 4,4 және 4,3% (Р0,99) көп болды.[3]
Л.Н.Скорыхтың линкольн саулықтарын өнімділігін зерттеуі барысында олардың тірілей салмағы жүнінің 48 - ден 44 сапаға дейін қалыңдауынан өседі деген шешімге келді. Жүні 48 сападағы қондылығы жақсы болған кезде малдардың тірілей салмағы 57,1 кг, 46 сапа - 59,1 кг, 44 сапа - 62,0 кг, 40 сапа - 59,3 кг көрсетті.[4]
C.Б.Григорянның мәлімдеуінше, 58 сападан 48 сапаға дейін қалыңдатылған малдарда жуылған талшық шығымының ұлғаюы байқалады. Жүнінің сапасы 58 болатын малдарда таза талшық шығымының пайызы 53,3% болса, 48 сапада - 58,5% құрады. Жүндегі шайырдың мөлшері талшықтың жіңішкеруімен ұлғаяды.[5]
Г.К.Тюлебаевтың жазбаларында биязы жүнді қойлардың бүйірі, арқасы және құйымшағындағы жүнінің ұзындығы қойлардың жүн өнімділігімен жоғары дәреже байланыс жасайды. Сондықтан бұл белгіні өнімділігімен өзара қатынасы кезінде зерттеу қажет.[6]
С.И.Билтуевтың деректерінде малдарды азықтандыру жүннің физикалық-техникалық көрсеткіштерінің өзгеруіне әкеледі. Ол өз тәжірибесінде жүн сапасы көрсеткіштерінің өзгергіштігін барлық қорытылатын заттар бойынша үйлестірілген рациондарды қолдану кезінде де бақылаған.
Ұзындығы бойынша жүннің маусымдық өзгеруінің өсу қарқыны талшықтың жуаңдығы бойынша өсуіне әсер ететін факторлар бойынша анықталады.
Қорада ұстап бағу кезінде 45 алтай тұқымы саулықтарының ұзындығы бойынша жүнінің өсуін ай сайын бақылаған кезде, қараша, желтоқсан, қаңтарда жүннің ұзындығы бойынша орташа айлық өсімі 0,55 см, ал ақпан, наурыз, сәуір айларында - 0,65 см құрады, рацион құрамы өзгертілген жоқ, ал азық мөлшерін малдың физиологиялық жағдайы бойынша анықтады.[7].
А.И.Ерохинның зерттеулерінде қойлардың азықтандырылуын жүн ақаулығына әсерін анықтау бойынша тәжірибе жүргізілді. Буаздылығының екінші жартысындағы жақсы қондылықтағы 70 буаз саулық таңдап алынды. Бірінші топты ВИЖ нормасы бойынша, ал екіншісін буаз кезінде қоректілігі12,4% және қорытылатын протеин 29,1% төмен, ал лактация кезінде сәйкесінше 13,9 және 38,3% төмен болатын рационмен азықтандырды.
Жақсы азықтандырылу нәтижесінде физикалық функциялардың(буаздылық, лактация) және қысқы мерзімнің жүннің өсуіне кері әсерін азайтты.
Жүн мықтылығын эксперттік бағалау кезінде бақылау тобы 13,1% мықтылықтағы жабағы санына ие болды, ал тәжірибе тобындағы 68,2%, яғни толық рационды азықтандыру жүн ақаулығын 2,2 есеге қысқартты.[8]
В.В.Абонеев жазбаларында вят тұқымының жүнін зерттеген кезде, түрлі жастағы топтардың талшықтарының жіңішкелігі мен абсолюттік мықтылығының арасындағы корреляция коэффициенті +0,446-дан +0,516-ға дейін ауытқиды. [9]
Б.Б.Траисовтың мәліметтерінде [10] лискин қойларының жүнінің мықтылығы туралы зерттелген. Олардың мәлімдеуінше, ең мықты жүн талшықтың көлденең қимасы көп болатын малдарға тән. Жүн сапасы 48 болатын қошқарлардың жүнінің үзілу ұзындығы 14 см, 46 сапа - 15 см, 44 сапа - 16 см.
С.А.Ерохин мәлімдеуінше, терінің май және тері бездерінің өнімдерін болып келетін шайырдың мөлшері мен сапасы көбінесе азықтандыру деңгейі мен сипатына, тұқымына, жынысына және малдың жеке ерекшеліктеріне байланысты болып келеді.
Шайырдың жеткілікті мөлшерде болуы талшық сапасының жақсы болуына қосалқы белгі ретінде қызмет атқарады. Оның ойынша, шайырлы жүн басқа тең жағдайларда(жіңішкелігі және ұзындығы бойынша теңескен және т.б.) жоғары мықтылығымен, серпімділігімен және эластикалығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, қой шайырын өндіру үшін біршама қорытылатын заттар жұмсалады және шайыр түзілуге кететін азық шығыны едәуір көп болады. [11]
В.И.Сидорцовтың жазбаларында, жүн майы мен терісінің арақатынасы маңызды көрсеткіш болып саналады. Оның мәлімдеуінше, жақсы арақатынас ақ және ашық-крем түстес шайыры бар қошқарларда байқалады. Шайырдың боялу қарқынының өсуі қорғаныс қасиетін төмендететін ондағы тері фракциясының болуымен сипатталады. Бұнымен ақ және ашық-крем түстес шайыры бар қошқарлардың талшығының мықтылығы 0,5-1,2 км үзілу ұзындығына төмендігімен түсіндіріледі.[12]
Б.Б.Траисовтың[13] зерттеулерінде ол, жүндегі аминқышқылдарының сақталуына тері рН әсері айтылған. Тең және салыстырмалы тұрақты жағдайларда болған жуылмаған жүн партиялары шайыр түсі бойынша айырмашылық жасады. Біріншісі - ақ, екіншісі - сары түсті шайыр, тері рН-ы бірінші партияда 7,12, екіншісінде - 8,10 болды. Үш ай сақтаудан кейін жүндегі аминқышқылдардың жалпы сақталуы бірінші партияда 99,6%, ал 6 айдан соң - 97,9%, екінші партияда сәйкесінше 99,3 және 96,1% құрады. Физикалық қасиеттердің ұзақ уақытта жақсы сақталуы үшін тері рН көрсеткіші жақын немесе нейтралды жүнді салу керек.
Н.3.Злыдневтың [14] деректерінде, жүн сапасының маңызды көрсеткіші ретінде штапельдің жуылғандығы мен ластануы болып есептеледі. Штапель тереңдігі бойынша жуылғандығы мен ластану аймағының көлемі жүннің қоюлығы мен ұзындығы, шайыр мөлшері мен сапасына тәуелді болады. Бұл көрсеткіш жүннің технологиялық қасиеттерімен байланысты. Жуылған мен ластануы аймағы үлкен болған сайын, жүн талшықтары жағымсыз сыртқы факторлардың(температура, ылғалдылық, күн инсоляциясы және т.б.) әсеріне ұшырайды. Жабағыға түрлі механикалық қоспалардың енуі шайыр мен жүннің сапасын төмендетеді.
В.П.Шикалованың [15] мәлімдеуінше, май құрамы төмен болатын қой жүнінде механикалық қоспалардың мөлшері көп болды. Майдың көп болуынан жуылған шайыр аймағы және штапельдің ластану тереңдігі төмен болды. Бұл заңдылықтың дұрыстығына қарастырылып отқан көрсеткіштердің арасындағы корреляция коэффициенті қызмет атқарады. Жүн ластану тереңдігі мен май мөлшерінің арасындағы корреляция - 0,18-ден -0,65 құрайды. Май құрамы мен жуылған жүн аймағының арасында сәйкесінше -0,22-0,58.
Жүндегі ластану тереңдігі, жуылған аймағына және минералдық қоспалар мөлшеріне шайыр түсінің әсері байқалмады. Шайыр түсі сонымен қоса жүн құрамында болуына әсер етпейді. Бірақ ашық түсті шайыры бар жүн жүн майын ластанудан және жуудан жақсы сақтайды.
Н.К.Тимошенконың жазуы бойынша, бірдей жуаңдықтағы жүн талшығының ұзындығынан қондырғы өнімділігі, иірілген жіп шығымы және үзілгіштігі тәуелді болып келеді. Жүн ұзындығының маңызды көрсеткіші болып талшықтағы барлық штапель біркелкілігі саналады. Олар толық бірдей болмайды, олардың ұзындығы бойынша айырмашылығы төмен болған сайын жүн құнды болып саналады, одан мықты және көп мөлшерде иірілген жіп алынады, қалдық аз болады. [16]
Л.Г.Васильеваның мәлімдеуінше зоналды факторлардың қой жүні шайырының құрамы мен технологиялық сипаттамасына әсерін атап өткен, жүн шикізатының қайта өңдеуге дифференциялық үйлесім қажет екендігімен сипатталады. Оның зерттеулерінің нәтижелері бойынша Урал, Батыс Сібір өңірлерінде өсірілетін қойлардың жүнінің шайыры тердің көп мөлшерде болуымен ерекшеленеді.[17]
А. Б.Нурпеисовтың жазбаларында жүн ластануы аймағы мен қырқымы, сонымен қатар жуылған күйіндге шығымы арасында теріс корреляциялық байланыс бар. Осылайша, арқасында ластанған жүн аймағының ұлғаюы кезінде жуылған жүн талшығының шығымы азаяды. Жақсы сапалы шайыры және ластану аймағы 30% жоғары емес малдар мықты жүнімен (6,9 және 7,9 км) сипатталады.[18].
А.П.Китаеваның мәліметтерінде шығыс-фриз тұқымды қойларының жүнінде механикалық қоспалардың жоғары пайызы болған, ол таза талшық шығымына әсерін тигізді. Құрамында майы аз болатын жүннен таза талшық шығымы көп алынады. [19]
С.И.Семеновтың мәліметтерінде, жүні 50 сападағы ұрғашы тоқтылар жүні 58 сападағы ұрғашы тоқтылардан жоғары дене салмағымен және жүн қырқымымен ерекшеленді.
Бұл малдар арасындағы тірілей салмағы бойынша максималды айырмашылық 8,1%, ал таза талшықта жүн қырқымы бойынша 15,5% құрады.[20]
К.М.Касымов және т.б. деректері бойынша барлық топтағы малдарда тірілей салмақтың әрбір 3 кг өскен сайын жүн қырқымының 100 г өсуімен түсіндіріледі деген заңдылығы орнатылғандығы айтылған.[21]
B.В. Терентьевтің пайымдауынша, жүннің қалыңдауы таза талшық шығымымен байланысты екенін атап көрсеткен. Оның мәліметтері бойынша жүні 58 сападағы саулықтарда таза талшық шығымы 64,5%, ал 56 сападағы малдарда - 65,5% құрады. Мұндай сортиментті ұрғашы тоқтыларда бұл көрсеткіштер сәйкесінше - 64,8 және 65,5% құрады. [22]
В.И. Кирюхина, А.Н. Ширманың жазбаларында стандартты сапалы жүн өнімдерін дайындау үшін өнеркәсіпке жүйеленген қасиеттері бар шикізат қажет. Осыған байланысты, тұқымдарды жетілдірген кезде көп назарды жүн сапасының жақсаруына ғана емес, сонымен қоса, жабағының негізгі қасиеттері бойынша типтеуге аудару керек.Біртекті жүннің ірі партиясын өңдеу кәсіпорындарға оны класқа бөлу үшін өндірістік емес шығындардан құтылуға және тоқыма өнімдерінің сапасын арттыруға септігін тигізеді. [23].
А.И. Гольцблат [24] және т.б. жазбаларында май мен тердің арақатынасы норма бойынша биязылау жүнді қойларда 1:1-ге тең екендігі көрсетілген.
Т.И. Антоненконың[25] деректерінде жүн қырқымы мен оның жіңішкелігі арасындағы жоғары корреляциялық тәуелділік туралы айтылған.
Ж.А.Қарабаев, А.Н.Нартбаев, В.А.Спиваковтың деректері бойынша биязылау жүнді қойлар жүн мен етті мол беретіндіктерімен сипатталады. Олар біртекті жүн береді, бірақ биязыларға қарағанда біршама ірі қылшықты болып келеді. Жүн талшықтарының жуандығы 58-ден 36 сапаға дейін болады, яғни 25-55 микронды құрайды. Биязылау жүнді қойлар жүні жағынан биязы жүнділерден(жүнінің ұзындығы 20см) асып түседі, бірақ қоюлығы жағынан жете алмайды. Биязылау жүнді қойлар биязылау жүн өндіруге байланысты кеңінен өсіріле бастады, солардың ішінде ең бағалысы кроссбредті қойлар 1962-1965 жылдары Қазақстан үшін мүлде жаңа кроссбред тұқымды қойларды құру жөніндегі жұмыстар басталды. [26].
А.Б.Далдыбаеваның зерттеулерінде қазақтың көп төлді етті-жүнді қойының жүн өнімділігін олардың туылу типіне байланысты зерттеу мал селекциясында белгілі ілімдік және тәжірибелік орын алады. Олардың зерттеулері бойынша барлық тип қозыларының жүн ұзындығы туылғанынан төрт айлығына дейін қарқынды өседі. Төрт айлық пен бір жас аралығында бұл көрсеткіштің өсу қарқындылығы біршама төмендейді. Әр ай сайын орташа алғанда жалқы қойлардың жүн ұзындығы 0,77-0,81 см, егіздердікі 0,75-0,79 см және үштен тцылғандардікі 0,73-0,77 см өскен. 12 және 24 айлық кездерінде жүннің өсуіне малдың жыныстық диморфизмі әсер етеді.
Жүн біртектігі бойынша жалқы туылған мал өздерінің егіз және үштен туылған қатарластарынан біршама басым болып шықты. Сонымен, қазақтың көп төлді етті-жүнді қойлар жүнінің физикалық-механикалық қасиеттері туылуы әр типтегі малдарға тән өзіндік генетикалық ерекшеліктеріне байланысты болды. [27]
В.В.Терентьевтің және А.К.Абдусуминовтың жазуы бойынша қой терісін зерттеудің маңызды болатын себебі, онда қойдың негізгі өнімі - жүні қалыптасады. Ал жүн сапасы әуелі тері жағдайына байланысты.
Бұрын ақжайық биязылау жүнді қойлар терісінің қалыңдығы жүнінің жіңішкелігіне байланысты зерттелмеген болатын. Биязылау жүнді ақжайық қойының жүні 48-50 сападағы қошқарларының және жүні 50-58 сападағы саулықтарының терісі біршама қалың екендігін, олардың май және тері бездерінің барлық қабатта жақсы жетілгендігін, яғни жүн өнімділігінің жоғары екендігін көрсетеді. [28]
А.Н.Баяхов, А.К.Бозымова, Б.Б.Траисов және Л.Ж.Тлеуованың мәлімдеуінше, өткен ғасырдың соңында Орал өңірінің аумағында - ақжайық етті - жүнді бағыттағы кроссбредті жүні барқойдың жаңа тұқымы шығарылды. Жаңа тұқымның шығарылуының арқасында Орал өңірі кроссбредті жүн беретін асыл тұқымды етті-жүнді қой шаруашылығы бағытының негізгі аумағына айналды. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсатына бағытталуының нәтижесінде Батыс Қазақстанда ақжайық етті-жүн қошқарларын жергілікті биязы - қылшық жүнді қойдың аналығын кроссбредті бағытқа өзгерте алатынын дәлелденді. [29] С.А.Ерохинның берілгендері бойынша селекциялық жұмыста маңызды буын болып ерте жаста құнды өнімдік - биологиялық белгілері және қасиеттері қиылысатын малдың түрін анықтау болып табылады. Қойлардың конституционалды - өнімдік ерекшеліктерінің бір белгісі болып жүннің жіңішкелігі болып саналады. [30]
Ф.Р.Фейзуллаевтың [31] пайымдауынша, қойлардың жүнінің талшықтарының жіңішкеруінен олардың тірі салмағы төмендейді. Оның ойынша, жүн жүннің физикалық - технологиялық қасиеттерінің барлық қатарымен, жүнді өнімділігімен, тірі массасы мен етті өнімділігімен қатар, селекционерлеуші белгілердің ішінде ең маңыздысы болып табылады.
Н.В.Асееваның мәліметтері бойынша, қазіргі күні ірі отандық жүнді тұтынушылар 70 сападағы және өте жіңішке жүнге жоғары баға төлеуге әзір екендігін айтады. Оның зерттеуінен нақты корреляция жүннің ұзындығы мен жіңішкелігі арасында екені анықталды. [32]
А.Н.Негреева, А.Ч.Гаглоевтың деректері бойынша, ұзындық жүннің маңызды физикалық қасиеттеріне жататынын айтқан. Жүн өндіруші кәсіпорындарда ұзындығы анықтаушы мәнге және жүнді пайдалану факторы болып саналады. Олардың ойынша жүннің ұзындығының орташа 1 см-ге өсуі бірдей жағдайда отар бойынша жүнді 14 - 15% қырқуды жоғарылату керектігін қамтамасыз етуі мүмкін. [33]
А.Н.Ульянов [34] және басқаларының пікірінше, олар жүн өнімділік жүн талшықтарының иректілігімен байланысты екенін анықтады.
К.Г.Есенгалиевтың мәліметтері бойынша, биязы қылшық жүнді саулығын австралиялық корридель қошқарларымен және ақжайық етті - жүнді қошқарлармен будандастыру кезінде жуылмаған жүнді қырқу бойынша алдыңғы орынды ақжайық етті - жүнді қошқарлардың тұқымы алатыны анықталды. Ол берілген көрсеткіш бойынша австралиялық корридельден 0,03 - 0,07 кг немесе 0,9 - 2,1% асып түсті. [35]
Я.М.Сагалаков өзінің зерттеуін жүргізген деректеріне сүйенсек, тұрақты азықтандыру кезінде кезінде де жүн талшықтарының диаметрінің маусымдық өзгеруі байқалатыны белгілі болған. [36]
Х.М.Араев және Х.Х.Араевтың пікірінше бірдей жағдайда азықтандырылатын, бірақ та жүн талшықтары түрлі қалыңдығы болатын қойларда, қысқы уақытта жіңішкелігі бойынша өзгеріс бірдей болмайтыны белгілі болды. Ол жүні 56 сапа болатын малдарда жоғары болады және жүні 50 және 48 сапа болатын малдарда төмен болады.[37]
М.Ә.Есқара., Б.Үйсінбаев., С.Түктібаев., Қ.Абрамановтың [38] мәліметтері бойынша Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарының оңтүстік қазақ меринос қойын өсіретін аймақтарында республикадағы биязы жүннің 20 пайызы өндіріліп, оның тең жартысы жоғары сапалы меринос болып дайыналатын. Қазығұрт ауданына қарасты Үшбұлақ өндірістік кооперативі жыл сайын 12-13 тонна биязы жүн өндірді. Нарық жағдайындағы биязы жүнді қой шаруашылығында табыс және пайда көзі тек мол өнімді мал өсіру ғана емес, сонымен қатар жүн өнімдерін жоғары мемлекеттік деңгейде сертификаттау, шикізаттай өткізгеннен гөрі олардың өңделген түрлерін көбейтіп, жоғары бағаға өтетіндей деңгейге жеткізуге де болып табылады.
В.И.Косилов., П.Н.Шкилев., Е.А.Никонованың [39] мәліметтері бойынша жүн қой шаруашылығындағы ең маңызды және ең құнды өнімдерінің бірі болып табылады. Қазіргі таңда химия өндірісі синтетикалық және жасанды талшықтар және табиғи талшықтарын көп мөлшерде шығаруына қарамастан, әдеттегідей қойдың жүні құнды болып қала береді, ал жеке жағдайларда жоғары сапалы мата мен трикотажды өнімдер өндіруде ауыстырылмайтын шикізат болып қала береді.
Жүн өндіруші кәсіпорын жақсы жүнді мата алынатын биязы және жартылай биязы(кроссбред) жүнінің сапасына ерекше жоғары талаптар қояды. Қырқу кезінде алынатын табиғи қой жүнінің сандық және сапалық көрсеткіштері түрлі факторларға, соның ішінде негізгі болып табылатын тұқымдық ерекшеліктеріне негізделген. Жүн өнімдерін өндіру кезінде маңызды экономикалық - шаруашылық көрсеткіші болып түпнұсқалы жүнді қырқу және жуылған жүннің шығымы болып саналады.
Жүннің техникалық қасиеттерінің ішінде маңыздыларының бірі болып оның жіңішкелігі болып саналады. Жүннің жіңішкелігі генетикалық негізделген белгі болып саналады, оның мәні әртүрлі тұқымды қойларда кең аралықта ауытқып отырады.
В.И.Косилов., П.Н.Шкилев., С.И.Мироненко., Е.А.Никонова., Д.А.Андриенконың[40] мәлімдеуінше қазіргі заманғы жүн өндіру кешені экономикалық қатынастар мен қоғам дамуымен қатар жүретін жүнді өңдеу, алғашқы өңдеу, қайта өңдеу, сауда-қойдың, жабағының, жүнді жинау әдістері мен оны қайта өңдеудің ұзақ эволюциясының нәтижесі тұтас және ажырамас өндірісі болып саналады. Жүнге деген сұраныс жалпы қой шаруашылығының өнімдерінің барлығына дерлік ешқашан тұрақты болған жоқ, өзгеріп отырды.
В.И.Сидорцов, Н.И.Беликтың деректерінде жүннің мықтылығы оның техникалық қолдануына әсерін тигізеді. [41].
В.Г.Двалишвили және басқаларының айтуынша жүннің сақталуы, оның технологиялық қасиеттері жүннің параметрлерімен ғана емес, көп мөлшерде жабағының негізгі компоненті - жүн шайырының сапасына байланысты болатыны белгілі. [42].
С.А.Абдраимов,А.Сеиткаримовтың айтуы бойынша тұқым қуаламайтын факторлардың ішінен жүннің мықтылығына азықтандыру, қойды күту мен ұстау, сонымен қатар климаттық жағдайлар мен әртүрлі аурулар әсер етеді. [43].
Л.Г.Васильеваның [44] деректерінде жүн шайырының құрамы мен қасиеті қойдың тұқымдық және жеке ерекшеліктеріне, олардың физиологиялық жағдайына, азықтандыру жағдайына және құрамына байланысты тәуелді болады.
И.М.Орловтың деректерінде қойдан алуан түрлі: жүн, қой терісі, елтірі, тері, ет, май, сүт өнімдері алынады. Ең үлкен маңызды олардың ішінен жүн алады. Өзінің ерекшеліктері бойынша қой жүні толық ерекше және әмбебап түрімен тоқыма өнеркәсібі үшін шикізат болып табылады. Жүннен дайындалған киім жайлы болып келеді. Таза жүннен алынған маталар, трикотажды және басқа өнімдер түрі әдемі, олар мықты және жоғары жылуизоляционды қасиеттерімен сипатталады. Өзінің қасиеттері және басқа материалдармен үйлесу мүмкіндіктерінің арқасында қой жүні өнеркәсіп үшін ауыстырылмайтын шикізат болып қалады және қызмет етеді. [45]. О.Я.Шейфердің мәлімдеуінше Ресей мемлекетінде өндірілетін жүн түрлерінің көлемі өте үлкен. Өте жұқа, талшықтарының диаметрі бойынша шамамен бірдей мериностыдан қылшықты гиссарлыққа дейін, жабайы қойлардың жүніне жақын, себебі, ол өте қалың түбіт, құрғақ және өлі қылшықтан және жұқа түбіттің кішкене бөлігінен тұрады. Жүн түрлерінің өзіндік қасиеттері арасында ондаған аралық түрлері бар, мериностыға қарағанда өте қылшықты және гиссарлыққа қарағанда төмен қылшықты. Осыдан жүннің түрлі физикалық қасиеттері мен оның технологиялық қолданылуы шығады. [46]
А.И.Могильныйдың жазбаларында шығарылатын өнімнің ерекшелігіне байланысты жүнге түрлі талаптар қойылады. Костюмді, пәлтелі маталар үшін жүн өнімнің тауарлық түрін жақсы қамтамасыз ету керек, ол оның тұтынушылық сұранысын анықтайды. Мұндай маталарды өндіру үшін негізгі шикізат - мериносты және кроссбредті жүн. [47].
И.А.Макардың пайымдауынша жүн өндірісі үшін белгілі физика-механикалық қасиеттері бар шикізат қажет. Оларға: жуаңдығы, ұзындығы, беріктігі, ирегі, созылғыштығы, серпінділігі, қаттылығы, эластикалығы, гигроскопиялығы, түсі, жылтырлығы, меншікті салмағы жатады. Бұл көрсеткіштердің кешені жүн шикізатының технологиялық құндылығын негіздейді. [48].
О.М.Тендрякованың айтуынша бұл қасиеттердің сипаттамасында маңызды рөл жүнді өндірістік пайдалануын анықтайтын жуаңдығына тиесілі. Басқа қасиеттері арасында жуаңыдығының ерекше мәні иірілген жіптің жуаңдығы мен жүн өнімінің массасына тәуелді болуымен түсіндіріледі. Иірілген жіптің біркелкілігі мен иірімділігі сияқты технологиялық қасиеттері, сонымен қатар, матаның сыртқы түрі жүн талшығының жуаңдығына және олардың түлімдегі жүннің біркелкілігі және талшықтың ұзындығы бойынша да тікелей байланысты болады [49].
Н.А.Васильевтің және В.К.Целютиннің деректерінде жүн жуаңдығы(жіңішкелігі) көбінесе жүннің орташа арифметикалық көлденең өлшемімен(микрометрмен) немесе шартты бірлікте сапада - жүн ұзындығығың массасына қатынасымен сипатталады. [50].
А.А.Вениаминовтың мәліметтерінде Ресей Федерациясында жүннің Орталық ғылыми - зерттеу институтымен жасақталған талшықтың жіңішкелігі бойынша жүн классификациясының бірыңғай жүйесін қолданады. Осы жүйе бойынша барлық біртекті жүндер(биязы және жартылай биязы) сапа деп аталатын 13 негізгі классқа бөлінеді, олар 80, 70, 64 және т.б. деп сандармен белгіленеді.
Талшық жіңішкелігі - қойларды өнімділік бағыты бойынша бөлудің басты көрсеткіші болып табылады және малдардың конституцилық ерекшеліктерімен, сонымен қатар ұзындығымен, тығыздығымен және таза жүн шығымымен тығыз байланыста болады. [51].
P.A.Винникова, В.М. Родионов өз жазбаларында кроссбредті қойларда зерттеу жүргізе отырып, жүн талшықтарының жіңішкеруі(48-ден 58 сапаға дейін) қырқудың азаюымен түсіндіріледі деп қорытынды жасады. [52.53]. Бұл тәуелділікЕ.Б.Запорожцевтың еңбегінде солтүстік кавказ тұқымды қойларда, жіңішкелігі 58 сападағы қозыларының жүн қырқымы 3,09кг тең болды, жүні 56 және 50 сападағы малдар 3,32 және 3,57кг сәйкес болды.[54]. Бұл С.И.Семенов, И.З. Тимашова зерттеулерінде де расталған. Олар 58 сападағы құрбыластарының жүн қырқымымен салыстырғанда талшықтың жіңішкелігі 56, 50 және 48 сападағы қозыларда жуылған жүннің қырқымы 10,4; 16,7 және 20,8 % жоғары. [55]. М.Л.Коган-Берман (1958), В.В. Калинин (1976) өз зерттеулерінде жүнінің түрлі түрлері болатын етті-жүнді отандық тұқым және тұқымдық топ қойларының өнімділік сапасын зерттегенде жүн талшықтарының орташа ұзындығы жіңішкелік сапасымен белгіленген орташа талшық диаметрінің ұлғаюымен параллельді өседі.[56.57]. М.З.Яхъяев линкольндердің жүнінің түрлі жіңішкеліктегі өнімділігін есептей отырып, ұзын жүн өте қатты сортиментті жүні бар(40 сапа) - 23,3 саулықтарда болатын атап көрсеткен. Оларда табиғи жүн қырқымы және жүні 48 сападағы саулықтармен салыстырғанда жүн коэффициенті жоғары болды.[58] Д.В.Елпатьевски й жүргізген тәжірибелерінде 1 см-ге штапель ұзындығының үлкеюі кезінде жуылмаған жүн қырқымы 80 -- 90 г көтерілді. [59] H.A.Новикова, Г.А.Стакан, A.A.Соскина мәлімдеуінше жүн ұзындығының ұлғаюы жүн қырқымына 13-15% қосымша береді. [60.61]. А.П.Семенов өз зерттеулерінде жүн ұзындығы тірі массасымен тығыз арақатынас орнататынын дәлелдеген. 1 см-ге жүн ұзындығының ұлғаюы тірі массасының 1,2 - 1,5 кг немесе 3,2-3,8% өсуін қамтамасыз етеді. Кері заңдылық сақталады - тірі массасының төмендеуімен жүн талшығының ұзындығы азаяды.[62] А.К.Кусаинов және басқалары қойларда түлімдегі жүннің біркелкілік белгісі тірі массасымен және жүн қырқымымен кері өзара байланыста болады. Олар қозыларда жауырыны мен арқасындағы түлімдегі ұзындығындағы айырмашылықтың өсуімен тірілей массасының 8,7 % төмендеуін атап көрсеткен. (Р 0,95).[63]
N.Jackson и A. Downes пайымдауынша климаттың жүннің өсуіне әсері туралы атап көрсеткен. Олар талшықтың диаметрінің өзгергіштігі 17,4%-ға қоршаған ортаға байланысты. [64]
А.Н.Ульяновтың және А.Я.Куликованың деректеріне сүйенсек осы кезге дейін елдің қой шаруашылығының экономикасы негізінен жүн өндіруге негізделген, жүн өндірісі бұл саланың өнімінің жалпы құнының 60-80% құрайды. Елдегі жүнге деген жоғары баға оның өндірісінің кеңеюіне және сапасының жақсаруына себепші болды. [65]
М.С.Зулаевтың зерттеулерінде қазіргі таңда қой шаруашылығы өнімнің меншікті салмағы мал шаруашылығы өнімдері көлемінің 53,7% алып отыр.
Барлық категориялы шаруашылықтарда жүннің жалпы өндірісі орташа 8,8 мың т құрайды, ауыл шаруашылық кәсіпорындарында 2,1-2,3 мың т. Бір қойдан таза жүннің шығымы 50-53% болғанда алынатын қырқылатын жүннің орташа салмағы 3,7-4,2 кг тең. 1 т жүнді өткізу бағасы 85-100 мың руб. сәйкес келеді. Жүнді өткізуден алынған түсім 67,5 млн руб. құрады. Жүн түрлері бойынша рентабельдік деңгейі 15-18% арасында ауытқиды.
Қалмыкия барлық деңгейдегі шаруашылықтардағы қойдың басының саны бойынша Ресейде 2-ші орынды алады.
Республикада қой өсірумен 6 тұқымды құрайтын 82 шаруашылық айналысады, соның ішінде 4 биязы жүнді, 2 қылшық жүнді.
Грозний тұқымды өндіргіш-қошқарлардың орташа таза жүннің қырқымы 7,5-8,0 кг, ал жүннің шығымы 54-55, % болғанда саулықтарда 2,56 кг.
Жыл сайын асыл тұқымды зауыт 1 кг 100-110 руб. тұратын жоғары сапалы жүннің 240-260 т шығарады. [66].
Н.А.Попков және Ю.И.Германның мәліметтерінде қазіргі таңда қой шаруашылығына деген қызығушылық төмен. Болашақта қой шаруашылығы табиғи жүнге деген сұранысты төмендету мақсатында жұмыс істейді деген оймен келіскен жөн. Бұл жағдайға химиялық өнеркәсіптің жетістігінің арқасында қол жеткізді деуге болады. Жыл сайын химиялық жолмен алынатын талшықтың жаңа түрлері шығып жатыр және де олардың өндірісі келешекте көбейіп, тоқыма бұйымдарын жасауда жетілдіріледі.
1985 жылы Белорусияда 382 мың бас қой болды, 906 т жүн алынды. Қазіргі таңда 52 мың бас қой бар. Белорусь көптұқымды ұяң жүнді(кроссбредті) қойларының өнімділік көрсеткіштері: қошқарлардың орташа тірілей салмағы 85-90 кг, саулықтар 50-55 кг, қошқарлардың таза жүнінің қырқымы 4,0-4,5 кг, саулықтарынан 2,0-2,5 кг, жүн ұзындығы - 12-13 см, жүннің жіңішкелігі 60-58 сапа (немесе 23,1-25,1 микрон), таза жүн шығымы 55-60%. [67]
А.М.Омбаев және т.б. зерттеулерінде жіңішке талшықты жүнге деген сұраныстың өсуінің жаһандық үрдісіне байланысты айрықша жағдайда жыл бойы жайылымда бағу арқылы жіңішке талшықты жүні бар мериносты қойларды өсіру мүмкіндіктері бойынша зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойының жаңа тұқымішілік типінің негізгі айырмашылығы оның қылшық жүнінің ақ және ашық сұр түсі болып келеді, халықтың және елдің жеңіл өнеркәсіп орындарының жоғары сұранысына ие. Ол киіз, кілем, сәндік-тұрмыстық бұйымдарын дайындауға, ал қой терісі - сәнді және жеңіл иленген тері тондарын жасауға жіберіледі. [68].
Ж.Абсатовтың деректерінде, қой қырқу - уақытында өткізілуді міндет ететін технологиялық операция. Әйтпесе, қойлар әлсірейді, өліп кетуі де мүмкін. Екінші жағынан алып қарасақ, қой жүні - киім, бас киім, тоқыма өнімдері және т.б. дайындау үшін шикізат болып келеді.
Бұл транспорт шығындарының және жүнді сақтау, делдал қызметінің төмендеуі немесе болмауына негізделеді, ол жүнді өндірушілер мен өңдеушілердің пайдасын жоғарылатады. [69].
К.Касымов, В.Спиваковтың деректерінде, қой шаруашылығы дамыған елдерде етті-жүнді биязылау жүнді қойлардың үлесіне және өндірілетін қой еті 30%-ы және 50% кроссбредті жүнге тиесілі. Етті-жүнді биязылау жүнді қойлардың мал басының өсуі, олардың сапалық құрамын жақсарту, жақсы азық қорларын пайдалану - заманауи кезеңде қой шаруашылығының интенсификациялаудың нағыз жолы.
Сондықтан бұл тұқымдарды елге алдыртуы ет және жүн өнімділігін орташа есеппен 15-20% жақсарту үшін үлкен көмегін тигізеді.
Қой етін өндіруді жоғарылату және оның сапасын жақсарту мақсатында аз өнімді жергілікті қойлармен өндірістік будандастыру үшін импортты етті биязылау тұқымдарын - суффольк, колумбия, тексель, гемпшир, берришон алдырту қажет [70].
Г.А.Симонов, Г.К.Тюлебаев, Г.Н.Нугмановтың зерттеулерінде өткен ғасырда Каспий маңындағы ұлан-байтақ шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану арқылы кроссбредті жүн және экологиялық таза қой етін өндіру үшін ұнамды типті қойды шығару қажеттілігі туындады.
Соңғы 20 жылдың ішінде ақсарай типті қойлары өз ішінде өсіру, ұнамды типке сәйкес келмейтін малдарды бракқа шығару арқылы жасалды. Осылайша, алғаш рет Ресей Федерациясының Астрахань облысында Каспий маңы шөлейтті аумағының қатаң жағдайында жыл бойы жайылымда ұстауға бейімделген жоғары өнімділікті тез жетілгіш ақсарай типті советтік етті-жүнді тұқымының кроссбредті қойлары алынды. Жаңа типті қой жаңа селекциялық жетістік негізінде Ақсарай атымен 12.05.03 жылы мақұлданып бекітілді.
Қазіргі таңда СХП Племзавод Родина-да жақсы еттілік өнімділігі және құнды кроссбредті жүні бар, бұл қасиеттерді ұрпаққа беретін қой табыны бар.
Көпжылдық мақсатты сұрыптаудың арқасында өндіргіш-қошқарлардың орташа салмағы 80-нен 95,2 кг дейін өсті, яғни 15,2 кг немесе 16% жоғары. Таза жүннің қырқымы 5,20 кг-нан 5,65 кг-ға өсті, яғни 0,45 кг немесе 8% жоғары.
Соңғы бес жылда жүн өндірісінің рентабельдігі 23,5%, қой еті - 34,2%, яғни 10,7% құрады. [71].
А.В.Козачко, Ю.Н.Ибрагимов, Г.В.Завгородняя, И.Г.Сердюковтың зерттеуі бойынша Ресейде өндірілетін жүннің негізгі кемшіліктері - ақаулығы, минералды жәек өсімдік қоспаларымен қатты ластануы, ұзындығының жеткіліксіздігі, сарғыштануы болып келеді.
СНИИЖК қызметкерлерінің ВНИИОК жасалған ресурсты үнемдейтін жайылымда төлдеуді өткізетін технологиялық процестің бірі төлдеуге дейін үш апта бұрын өткізілетін саулықтарды төлдеу алдында қырқу болып саналады.
Дәстүрлі уақытта қырқылған саулықтардың жүн шикізатынан 15,4-тен 19,0% дейін аз ластанған; 3,3-дан 14,0% дейін - ақаулы; 2,7-ден 3,3% дейін қатты ластанған және осындай сарғайған жүн алынды. Мұндай сортименттер ерте қырқылған жүнде кездеспеді.
Осылайша, алынған мәліметтерден қосымша шығынсыз төлдер алдындағы қырқу жүн өнімділігінің жоғарылауына және жүн сапасының жақсаруына, демек, қой шаруашылығының рентабельдігін көтеруге ықпал жасайды. [72].
В.А.Мороз, Ю.Н.Ибрагимов, Б.С.Кулаковтың деректерінде Ставрополь өлкесінде Ресейде танымал биязы жүнді асыл тұқымды қой зауыттары бар: Советское руно, Большевик, Рощинский, Россия.
Жоғары жүн өнімділігін Совруно, Ленин атындағы Большевик асыл тұқымды қой зауыттары көрсетті.
Ставрополь өлкесіндегі асыл тұқымды шаруашылықтардағы қой жүнінің сапасын жақсарту үшін селекция кезінде жабағы бойынша теңестірілуіне, шайырдың мөлшері мен сапасына, кейбір шаруашылықтарда - жүннің ұзындығын ұлғайтуға ерекше назар аудару қажет.
Класқа бөлген кезде жоғары бағаланатын жүн жіңішкелігі 20,5 мкм және одан төмен емес(70к) болатын жүнді бөліп алу керек. [73].
О.В.Максимова, В.В.Терентьев, Б.Б.Траисовтың мәліметтерінде терінің гистроструктурасы мен жүннің сапасы көбінесе жыл бойы азықтандыру және бағып-күту жағдайына тәуелді болып келеді. Осыған байланысты жазғы уақытта түрлі жайылымда бағу және табиғи шөптердің пішенімен азықтандыру бойынша тәжірибе жүргізілді.
Осы мақсатпен етті-жүнді кроссбредті саулықтардың үш тобы алынды, олардың әрқайсысы жазда жайылымның түрлі аймақтарында жайылды: біріншісі - құрғақ сай-салалы еркекшөп-түрлі шөпті; екіншісі - құрғақ сай-салалы дәнді-түрлі шөпті және үшіншісі - ойпаңды шалғынды-түрлі шөпті. Бірінші топтың саулықтары күніне 1,69-1,95 а.ө. және 188-218 г қорытылатын протеинге сәйкес келетін 6,5-7,5 кг; екінші - 1,50-1,84 а.ө. және 169-209 г сәйкес 6,5-8,0 кг және үшінші топ - 1,35-1,63 а.ө. және 128-155 г қорытылатын протеинге сәйкес 7,1-8,6 кг жасыл шөппен азықтанды. Бекітілген нормаға сәйкес етті-жүнді саулықтар үшін жазғы суалмаған уақытта 1,60-2,10 а.ө. және 160-210 г қорытылатын протеин қажет.
Осылайша, соңында жалпы тәжірибе тобындағы малдардың жүн өнімділігінің өсуіне әкелген, тері және оның жеке қабаттарының деңгейі дамуының және талшықтың ұзындық және жіңішкелігі бойынша өсу қарқыны арасындағы тікелей оң байланыстың бары анық байқалды. Осының барлығы жайылымдық ұстап-бағудың түрлі жағдайына байланысты, еркекшөп-түрлі шөпті, дәнді-түрлі шөпті жайылымдарда бағылған малдар қоректік заттарды жақсы сіңірген және шалғынды-түрлі шөпті жайылымдарда бағылған малдармен салыстырғанда өнімділіктің белгілерінің жақсы қалыптасуын қамтамасыз етті. [74].
Ю.И.Бовкун, А.Ф.Шевхужевтың мәліметтерінде Караечаево-Черкес Республикасы Кавказ тауларының орталық бөлігінің солтүстік бөктерінде орналасқан. бойы ұстаған. Көктемде қырқудан соң отарларды жайылымдарға айдаған. Онда малдар аяз және қар түскенге дейін 3-4 ай бойы жайылып семіртіледі.
Селекция ұнамды типті малдардың бас санын ұлғайтуға, олардың өнімділік және асыл тұқымды қасиеттерін жоғарылатуға бағытталды. Бұл озық тәсілдер мен әдістерді пайдалану арқылы алынды: селекциялық топтарды қалыптастыру, жеке таңдауды ұйымдастыру, жаңа аталық іздерді шығару және жетілдіру, ұрпақ және негізгі белгілерін жақсартқыш сапасы, алдымен таза жүннің қырқымы, шайыр сапасы, жүннің бұйралығы мен біркелкілігі, жетілгіштігі бойынша тексерілген қошқарларды пайдалану. Жүнге асылдық беру үшін саулықтың жеке табынында австариялық корридельдерді пайдаланды. Советтік етті-жүнді қой тұқымының саны 80-жылдардың соңында Карачаево-Черкессияның колхоздары мен совхоздарында 550 мың басқа жетті, жеке секторларды қосқанда 800 мыңнан асты. [75].
К.С.Сабденов және Е.И.Исламовтың жазбаларында қой шаруашылығының ет өндіруді дамытуға қарай өзгерген басымдылықтарға қарамастан, қой шаруашылығынан алынатын негізгі өнім болып жүн болып табылады, себебі ол аталған табиғи шикізаттың басты қайнар көзі болып келеді. Президентпен бекітілген 2003-2005жж. арналған Қазақстан Республикасының мемлекеттік агроөндірістік бағдарламасы аясында әлемдік экономикалық кеңістікте республиканың ықпалдастығын кеңейтетін барлық жағдайында елдің өндірістік және шикізаттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі ерекше көрсетілген.
Осы бағытта Жамбыл облысының Шу ауданында Батай-Шу асыл тұқымды шаруашылығынан асыл тұқымды қошқарларды реализациялау арқылы фермерлік шаруашылықтардың табынын түбегейлі жақсарту бойынша ғылыми-зерттеу және өндірістік жұмыстары жүргізіліп жатыр. Соңғы жылдардың ішінде Шу ауданының қой шаруашылығының жағдайы біршама жақсарды, қазақ етті-жүнді қой тұқымының сапалық және сандық құрамына да әсерін тигізді. Бұл шаруашылықтың асыл тұқымды қойлары асыл тұқымды малдарды сату бойынша облыстық аукционда ерекше аталды. Сонымен қоса, өндірілетін жүн сапасының жақсаруы қойларды ұстау және өсіру технологиясын қадағалау, асыл тұқымды малдардың генетикалық потенциалын рационалды және тиімді қолдану деңгейіне байланысты болады. [76].
Н.А.Остроуховтың жазбаларында қазіргі кезде ертеде Орталық Азия, Қазақстан және Кавказ сыртындағы ұяң жүнді будан қой шаруашылығы есебінен қажеттілігі қанағаттандырылып кілем өндірісі үшін шикізаттың жоқтығы ерекше өзектілікке ие болып отыр. Мұндай шикізат түрін әлемдік нарықтан сатып алу қымбат. Есеп бойынша ішкі ресурстар есебінен бұл қажеттілік қазіргі таңда 2-3% қанағаттандырылып тұр. Сондықтан кілем өндірісінде ірі сортиментті - 31,1 мкм және одан да көп кроссбред жүнін пайдалану мүмкіндігі қарастырылды.
Ірі сортиментті кроссбред жүнінің тәжірибелі партиясы сәйкес қондырғыда алдын-ала өңдеуге берілді. Өңдеу барысында технологиялық шығындар тәжірибелі партиядан 7,2% құрады. Әрі қарай алынған қоспа П-114-Ш сақиналы иіретін машинада түтілуге және иірілген жіпті иіруге жіберілді. Аталған технологиялық операциялар кезінде шығындар 25,4% құрады. Қоспадан иірілген жіптің шығымы 74,6% құрады.
Иірілген жіпті өндіру кезінде бекітілген әдістемелерге сәйкес оның физикалық қасиеттерін лабораториялық зерттеу жүргізілді. [77]
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста мынандай анықтамалар қолданылды:
Биязылау жүн
Жоғары сапалы биязылау жүн
Селекция
Іріктеу немесе сұрыптау. Селекция негізін жұп таңдау және сұрыптау құрайды.
Жүн
Бұл терінің туындысы болып саналады немесе малдардың жүн жабыны, ол қорғаныс ролін атқарады, оның белгілі бір технологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді: ірілгіштік, созылғыштық, серпінділік және т.б.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
Дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылды:
см
-
сантиметр
мм
-
миллиметр
м
-
миллиграмм
мгл
-
миллиграмлитр
%
-
пайыз
т.б.
-
тағы басқа
г
-
грамм
мкм
-
микрометр
км
-
километр
ж
-
жыл
тг
-
теңге
ШҚ
-
шаруа қожалығы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.1 Жануартектес табиғи талшықтардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. Зерттеу әдістері мен зерзаттар материалдары ... ... ... ... ...
2.1 Шаруашылық туралы жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ...
2.1.1 Шаруашылықтың табиғат - ауа - райы және топырақ - өсімдік жағдайларының сипаттамасы ... ... ... ... ...
2.1.2 Шаруашылықтың жайылым және мал азығын өндірудің жағдайы ... ..
2.2 Зерттеу әдістері мен зерзаттар материалдары ...
3 Зерттеулердің нәтижелері ... ... ... .
3.1 Табынды құрудың қысқаша тарихы ... ... ... ... ...
3.2 Кросбредті жүннің физикалық - техникалық қасиеттері ... ... ... ...
3.3Цигай етті - жүнді қойларының жүн өнімділігінің сипаттамасы ... ... ...
3.3.1 Цигай етті - жүнді қойларының жүн қырқымы мен таза талшық шығымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Жүн өңдейтін кәсіпорындардағы машиналар мен құралдардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ..
3.5 Жүн өңдейтін кәсіпорындар ... ... ... ... ... ... ..
3.6 Халық тұтынатын тауарлы өндірісінде қой жүнін пайдалану ... ... ...
3.7Жүннен жасалған жіптер және маталар ... ... ...
3.8 Етті-жүнді қой тұқымы төлдерін 4 - 4,5 - да етке және өндірілген жүнді өткізу тиімділігі
Қорытынды ... ... ...
Ұсыныстар ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының маңызды саласы, ол халқымызды әртүрлі тағамдармен, жеңіл өнеркәсіпті құнды шикізат өнімдерімен қамтамасыз етеді.
Еліміздегі жүн рыногын реттеу және дамыту үшін жеңіл өнеркәсіп мекемелерінің жұмысын жандандырып, жүнді шикізат деңгейінде қалдырмай, оны өңдеп, тауар ретінде сыртқа шығаруға әрекет жасау керек. Бұл ретте, әртүрлі өнім бағытындағы қойлармен жүргізілетін селекциялық асылдандыру және өндірісті ұйымдастыру жұмыстарынан өзге, жеңіл өнеркәсіпке қажетті жүн шикізатының сапасы мен өндірісте пайдаланылу бағытын анықтайтын оның физика - технологиялық қасиеттерін зерттеудің маңызы зор. Сондықтан, еліміздің жеңіл өнеркәсібін жоғары сапалы кілем және кілемдік заттар, трикотаж бұйымдар мен пальтолық, пиджактық маталар дайындауға қажетті ақжайық етті - жүнді қойларының кроссбредтік жүнінің физика - техникалық қасиеттерін зерттеудің өзектілігі күмән тудырмайды.
Кроссбредті жүннің сапасын кешенді бағалау, жүн өндеуші өнеркәсіптердің талаптарына сәйкестігі жүргізілген жоқ, берілген мәліметтер толық сипаттама бермейді, сонысымен рыноктағы оның жоқтығын шектейді.
Етті - жүнді бағыттағы қойлармен одан әрі жүргізілетін жұмыстар үшін өзекті міндет болып өндірілетін жүннің физикалық - техникалық көрсеткіштерінің максималды толық сипаттамасын және оның технологиялық қасиеттерін беру болып саналады.
Жүнді физикалық - механикалық және технологиялық қасиеттерінің тізімінің барлығы бойынша бағалау соңғы жылдары жүннен алынатын өнім сапасына қойылған талаптар жаңа экономикалық қатынастар нәтижесінен қатаңдатылған соң үлкен мәнге ие болды. Кроссбредтік жүнін жүн өндіруші кәсіпорындар арасындағы нарықтық өрісін кеңейтуді қолға алу қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Цигай етті - жүнді бағыттағы қойдың кроссбредтік жүнінің физикалық - техникалық және технологиялық қасиеттерін зерттеу негізінде кроссбред жүн шикізатының өндірісте пайдаланылу бағытын анықтау.
Негізгі міндеттер:
oo зерттеу материалдары алынған малдардың өнімділік көрсеткіштері;
oo кроссбредтік жүнінің физикалық - техникалық қасиеттерін зерттеу;
oo кроссбредтік жүн өндірудің экономикалық тиімділігін анықтау.
oo кроссбредтік қойының жүн өнімділігіне кешенді баға беріп, жеңіл өнеркәсіпте пайдалану өрісін кеңейту.
Дипломдық жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы: Кроссбредтік жүнін жеңіл өнеркәсіпте пайдалану барысында физикалық - техникалық, сапалық қасиеттерінің өзгеруін анықтау.
Асыл тұқымды шаруашылық аумағында жүргізілетін селекционды жұмыстардың жүруіне тиімді әсер ететін кроссбредтік жүнінің объективті, кешенді, физикалық - техникалық және технологиялық сипаттамасын алу және жеңіл өнеркәсіпте пайдалану мүмкіндігі үшін жұмыстар жүргізу, халық тұтынатын тауарлы өндірісінде кроссбредтік жүнін пайдалануды қолға алу жоспарлануда.
Жоспаранлып отырған сараптама.Дипломның негізгі мәліметтері Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университет Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы жоғары мектебінің, Ветеринарлық медицина және биотехнология институтының ғылыми-әдістемелік және ғылыми отырысында қарастырылды. Және Москва қаласындағы 09.12.2020 ж. Интернаука журналда Продуктивность молодняка мясо-сальных и мясо-шерстных овец атты мақалада жарияланды, және сертификат № 45(174) берілді.
1 Әдебиетке шолу
Кроссбред термині ағылшын тілінен аударғанда cross - будандастыру және breed - тұқым деген мағына береді. Жалпы әртүрлі тұқымды будандастыру емес,нәтижесінде ерекше технологиялық қасиеті мен ұзын біртекті жүнімен және сыртқы көрінісімен ерекше ұрпақ беретін жануарларды будандастыру.
Кроссбредтті жүн дегеніміз - бұл жоғары сапалы биязылау жүн.
А.И.Ерохин тәжірибелерінде жүнінің жіңішкелігі 50 сапа болатын саулықтар жүнінің жіңішкелігі 60 сапа болатын саулықтардан жүн қырқымы бойынша 1,4 кг, жүн ұзындығынан 2,1 см, ал 56 және 58 жүнінің сапасы болатын малдардан 1,3 см-ге басым түсті. Сонымен қатар жүн жіңішкелігі мен қырқымы арасындағы корреляция коэффициенті 60 сападағы малдарда +0,41, ал 56 және 58 жүн сапалары болатындарда +0,45 және 50 сапада +0,54 болды. [1].
Б.Б.Траисовтың зерттеулерінде әр түрлі жүн жіңішкеліктегі қойлардың өнімділігінде аздаған айырмашылық бар екенін байқалды. Оның мәлімдеуінше, 58 сападағы омдық кроссбредтердің орташа таза жүннің қырқымы 2,1 кг, жүнінің жіңішкелігі 56 сападағы малдарда - 2,2 кг және 50 сапада сәйкесінше 2,0 кг болды. [2].
А.К.Кусаинов және т.б. солтүстік кавказ тұқымының қойларына жүн талшықтарының жіңішкелігіне байланысты өнімділік сапаларына тәжірибе жүргізу барысында әр түрлі жіңішкеліктегі қойлардың жүн ұзындығы және қырқымы бойынша айырмашылық жасайтынын атап өтті. 60 сападағы ұрғашы тоқтыларда 64 сападағы құрдастарымен салыстырғанда жүн қырқымы 4,5%(Р0,95) және бүйірі мен арқасындағы ұзындығы сәйкесінше 4,4 және 4,3% (Р0,99) көп болды.[3]
Л.Н.Скорыхтың линкольн саулықтарын өнімділігін зерттеуі барысында олардың тірілей салмағы жүнінің 48 - ден 44 сапаға дейін қалыңдауынан өседі деген шешімге келді. Жүні 48 сападағы қондылығы жақсы болған кезде малдардың тірілей салмағы 57,1 кг, 46 сапа - 59,1 кг, 44 сапа - 62,0 кг, 40 сапа - 59,3 кг көрсетті.[4]
C.Б.Григорянның мәлімдеуінше, 58 сападан 48 сапаға дейін қалыңдатылған малдарда жуылған талшық шығымының ұлғаюы байқалады. Жүнінің сапасы 58 болатын малдарда таза талшық шығымының пайызы 53,3% болса, 48 сапада - 58,5% құрады. Жүндегі шайырдың мөлшері талшықтың жіңішкеруімен ұлғаяды.[5]
Г.К.Тюлебаевтың жазбаларында биязы жүнді қойлардың бүйірі, арқасы және құйымшағындағы жүнінің ұзындығы қойлардың жүн өнімділігімен жоғары дәреже байланыс жасайды. Сондықтан бұл белгіні өнімділігімен өзара қатынасы кезінде зерттеу қажет.[6]
С.И.Билтуевтың деректерінде малдарды азықтандыру жүннің физикалық-техникалық көрсеткіштерінің өзгеруіне әкеледі. Ол өз тәжірибесінде жүн сапасы көрсеткіштерінің өзгергіштігін барлық қорытылатын заттар бойынша үйлестірілген рациондарды қолдану кезінде де бақылаған.
Ұзындығы бойынша жүннің маусымдық өзгеруінің өсу қарқыны талшықтың жуаңдығы бойынша өсуіне әсер ететін факторлар бойынша анықталады.
Қорада ұстап бағу кезінде 45 алтай тұқымы саулықтарының ұзындығы бойынша жүнінің өсуін ай сайын бақылаған кезде, қараша, желтоқсан, қаңтарда жүннің ұзындығы бойынша орташа айлық өсімі 0,55 см, ал ақпан, наурыз, сәуір айларында - 0,65 см құрады, рацион құрамы өзгертілген жоқ, ал азық мөлшерін малдың физиологиялық жағдайы бойынша анықтады.[7].
А.И.Ерохинның зерттеулерінде қойлардың азықтандырылуын жүн ақаулығына әсерін анықтау бойынша тәжірибе жүргізілді. Буаздылығының екінші жартысындағы жақсы қондылықтағы 70 буаз саулық таңдап алынды. Бірінші топты ВИЖ нормасы бойынша, ал екіншісін буаз кезінде қоректілігі12,4% және қорытылатын протеин 29,1% төмен, ал лактация кезінде сәйкесінше 13,9 және 38,3% төмен болатын рационмен азықтандырды.
Жақсы азықтандырылу нәтижесінде физикалық функциялардың(буаздылық, лактация) және қысқы мерзімнің жүннің өсуіне кері әсерін азайтты.
Жүн мықтылығын эксперттік бағалау кезінде бақылау тобы 13,1% мықтылықтағы жабағы санына ие болды, ал тәжірибе тобындағы 68,2%, яғни толық рационды азықтандыру жүн ақаулығын 2,2 есеге қысқартты.[8]
В.В.Абонеев жазбаларында вят тұқымының жүнін зерттеген кезде, түрлі жастағы топтардың талшықтарының жіңішкелігі мен абсолюттік мықтылығының арасындағы корреляция коэффициенті +0,446-дан +0,516-ға дейін ауытқиды. [9]
Б.Б.Траисовтың мәліметтерінде [10] лискин қойларының жүнінің мықтылығы туралы зерттелген. Олардың мәлімдеуінше, ең мықты жүн талшықтың көлденең қимасы көп болатын малдарға тән. Жүн сапасы 48 болатын қошқарлардың жүнінің үзілу ұзындығы 14 см, 46 сапа - 15 см, 44 сапа - 16 см.
С.А.Ерохин мәлімдеуінше, терінің май және тері бездерінің өнімдерін болып келетін шайырдың мөлшері мен сапасы көбінесе азықтандыру деңгейі мен сипатына, тұқымына, жынысына және малдың жеке ерекшеліктеріне байланысты болып келеді.
Шайырдың жеткілікті мөлшерде болуы талшық сапасының жақсы болуына қосалқы белгі ретінде қызмет атқарады. Оның ойынша, шайырлы жүн басқа тең жағдайларда(жіңішкелігі және ұзындығы бойынша теңескен және т.б.) жоғары мықтылығымен, серпімділігімен және эластикалығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, қой шайырын өндіру үшін біршама қорытылатын заттар жұмсалады және шайыр түзілуге кететін азық шығыны едәуір көп болады. [11]
В.И.Сидорцовтың жазбаларында, жүн майы мен терісінің арақатынасы маңызды көрсеткіш болып саналады. Оның мәлімдеуінше, жақсы арақатынас ақ және ашық-крем түстес шайыры бар қошқарларда байқалады. Шайырдың боялу қарқынының өсуі қорғаныс қасиетін төмендететін ондағы тері фракциясының болуымен сипатталады. Бұнымен ақ және ашық-крем түстес шайыры бар қошқарлардың талшығының мықтылығы 0,5-1,2 км үзілу ұзындығына төмендігімен түсіндіріледі.[12]
Б.Б.Траисовтың[13] зерттеулерінде ол, жүндегі аминқышқылдарының сақталуына тері рН әсері айтылған. Тең және салыстырмалы тұрақты жағдайларда болған жуылмаған жүн партиялары шайыр түсі бойынша айырмашылық жасады. Біріншісі - ақ, екіншісі - сары түсті шайыр, тері рН-ы бірінші партияда 7,12, екіншісінде - 8,10 болды. Үш ай сақтаудан кейін жүндегі аминқышқылдардың жалпы сақталуы бірінші партияда 99,6%, ал 6 айдан соң - 97,9%, екінші партияда сәйкесінше 99,3 және 96,1% құрады. Физикалық қасиеттердің ұзақ уақытта жақсы сақталуы үшін тері рН көрсеткіші жақын немесе нейтралды жүнді салу керек.
Н.3.Злыдневтың [14] деректерінде, жүн сапасының маңызды көрсеткіші ретінде штапельдің жуылғандығы мен ластануы болып есептеледі. Штапель тереңдігі бойынша жуылғандығы мен ластану аймағының көлемі жүннің қоюлығы мен ұзындығы, шайыр мөлшері мен сапасына тәуелді болады. Бұл көрсеткіш жүннің технологиялық қасиеттерімен байланысты. Жуылған мен ластануы аймағы үлкен болған сайын, жүн талшықтары жағымсыз сыртқы факторлардың(температура, ылғалдылық, күн инсоляциясы және т.б.) әсеріне ұшырайды. Жабағыға түрлі механикалық қоспалардың енуі шайыр мен жүннің сапасын төмендетеді.
В.П.Шикалованың [15] мәлімдеуінше, май құрамы төмен болатын қой жүнінде механикалық қоспалардың мөлшері көп болды. Майдың көп болуынан жуылған шайыр аймағы және штапельдің ластану тереңдігі төмен болды. Бұл заңдылықтың дұрыстығына қарастырылып отқан көрсеткіштердің арасындағы корреляция коэффициенті қызмет атқарады. Жүн ластану тереңдігі мен май мөлшерінің арасындағы корреляция - 0,18-ден -0,65 құрайды. Май құрамы мен жуылған жүн аймағының арасында сәйкесінше -0,22-0,58.
Жүндегі ластану тереңдігі, жуылған аймағына және минералдық қоспалар мөлшеріне шайыр түсінің әсері байқалмады. Шайыр түсі сонымен қоса жүн құрамында болуына әсер етпейді. Бірақ ашық түсті шайыры бар жүн жүн майын ластанудан және жуудан жақсы сақтайды.
Н.К.Тимошенконың жазуы бойынша, бірдей жуаңдықтағы жүн талшығының ұзындығынан қондырғы өнімділігі, иірілген жіп шығымы және үзілгіштігі тәуелді болып келеді. Жүн ұзындығының маңызды көрсеткіші болып талшықтағы барлық штапель біркелкілігі саналады. Олар толық бірдей болмайды, олардың ұзындығы бойынша айырмашылығы төмен болған сайын жүн құнды болып саналады, одан мықты және көп мөлшерде иірілген жіп алынады, қалдық аз болады. [16]
Л.Г.Васильеваның мәлімдеуінше зоналды факторлардың қой жүні шайырының құрамы мен технологиялық сипаттамасына әсерін атап өткен, жүн шикізатының қайта өңдеуге дифференциялық үйлесім қажет екендігімен сипатталады. Оның зерттеулерінің нәтижелері бойынша Урал, Батыс Сібір өңірлерінде өсірілетін қойлардың жүнінің шайыры тердің көп мөлшерде болуымен ерекшеленеді.[17]
А. Б.Нурпеисовтың жазбаларында жүн ластануы аймағы мен қырқымы, сонымен қатар жуылған күйіндге шығымы арасында теріс корреляциялық байланыс бар. Осылайша, арқасында ластанған жүн аймағының ұлғаюы кезінде жуылған жүн талшығының шығымы азаяды. Жақсы сапалы шайыры және ластану аймағы 30% жоғары емес малдар мықты жүнімен (6,9 және 7,9 км) сипатталады.[18].
А.П.Китаеваның мәліметтерінде шығыс-фриз тұқымды қойларының жүнінде механикалық қоспалардың жоғары пайызы болған, ол таза талшық шығымына әсерін тигізді. Құрамында майы аз болатын жүннен таза талшық шығымы көп алынады. [19]
С.И.Семеновтың мәліметтерінде, жүні 50 сападағы ұрғашы тоқтылар жүні 58 сападағы ұрғашы тоқтылардан жоғары дене салмағымен және жүн қырқымымен ерекшеленді.
Бұл малдар арасындағы тірілей салмағы бойынша максималды айырмашылық 8,1%, ал таза талшықта жүн қырқымы бойынша 15,5% құрады.[20]
К.М.Касымов және т.б. деректері бойынша барлық топтағы малдарда тірілей салмақтың әрбір 3 кг өскен сайын жүн қырқымының 100 г өсуімен түсіндіріледі деген заңдылығы орнатылғандығы айтылған.[21]
B.В. Терентьевтің пайымдауынша, жүннің қалыңдауы таза талшық шығымымен байланысты екенін атап көрсеткен. Оның мәліметтері бойынша жүні 58 сападағы саулықтарда таза талшық шығымы 64,5%, ал 56 сападағы малдарда - 65,5% құрады. Мұндай сортиментті ұрғашы тоқтыларда бұл көрсеткіштер сәйкесінше - 64,8 және 65,5% құрады. [22]
В.И. Кирюхина, А.Н. Ширманың жазбаларында стандартты сапалы жүн өнімдерін дайындау үшін өнеркәсіпке жүйеленген қасиеттері бар шикізат қажет. Осыған байланысты, тұқымдарды жетілдірген кезде көп назарды жүн сапасының жақсаруына ғана емес, сонымен қоса, жабағының негізгі қасиеттері бойынша типтеуге аудару керек.Біртекті жүннің ірі партиясын өңдеу кәсіпорындарға оны класқа бөлу үшін өндірістік емес шығындардан құтылуға және тоқыма өнімдерінің сапасын арттыруға септігін тигізеді. [23].
А.И. Гольцблат [24] және т.б. жазбаларында май мен тердің арақатынасы норма бойынша биязылау жүнді қойларда 1:1-ге тең екендігі көрсетілген.
Т.И. Антоненконың[25] деректерінде жүн қырқымы мен оның жіңішкелігі арасындағы жоғары корреляциялық тәуелділік туралы айтылған.
Ж.А.Қарабаев, А.Н.Нартбаев, В.А.Спиваковтың деректері бойынша биязылау жүнді қойлар жүн мен етті мол беретіндіктерімен сипатталады. Олар біртекті жүн береді, бірақ биязыларға қарағанда біршама ірі қылшықты болып келеді. Жүн талшықтарының жуандығы 58-ден 36 сапаға дейін болады, яғни 25-55 микронды құрайды. Биязылау жүнді қойлар жүні жағынан биязы жүнділерден(жүнінің ұзындығы 20см) асып түседі, бірақ қоюлығы жағынан жете алмайды. Биязылау жүнді қойлар биязылау жүн өндіруге байланысты кеңінен өсіріле бастады, солардың ішінде ең бағалысы кроссбредті қойлар 1962-1965 жылдары Қазақстан үшін мүлде жаңа кроссбред тұқымды қойларды құру жөніндегі жұмыстар басталды. [26].
А.Б.Далдыбаеваның зерттеулерінде қазақтың көп төлді етті-жүнді қойының жүн өнімділігін олардың туылу типіне байланысты зерттеу мал селекциясында белгілі ілімдік және тәжірибелік орын алады. Олардың зерттеулері бойынша барлық тип қозыларының жүн ұзындығы туылғанынан төрт айлығына дейін қарқынды өседі. Төрт айлық пен бір жас аралығында бұл көрсеткіштің өсу қарқындылығы біршама төмендейді. Әр ай сайын орташа алғанда жалқы қойлардың жүн ұзындығы 0,77-0,81 см, егіздердікі 0,75-0,79 см және үштен тцылғандардікі 0,73-0,77 см өскен. 12 және 24 айлық кездерінде жүннің өсуіне малдың жыныстық диморфизмі әсер етеді.
Жүн біртектігі бойынша жалқы туылған мал өздерінің егіз және үштен туылған қатарластарынан біршама басым болып шықты. Сонымен, қазақтың көп төлді етті-жүнді қойлар жүнінің физикалық-механикалық қасиеттері туылуы әр типтегі малдарға тән өзіндік генетикалық ерекшеліктеріне байланысты болды. [27]
В.В.Терентьевтің және А.К.Абдусуминовтың жазуы бойынша қой терісін зерттеудің маңызды болатын себебі, онда қойдың негізгі өнімі - жүні қалыптасады. Ал жүн сапасы әуелі тері жағдайына байланысты.
Бұрын ақжайық биязылау жүнді қойлар терісінің қалыңдығы жүнінің жіңішкелігіне байланысты зерттелмеген болатын. Биязылау жүнді ақжайық қойының жүні 48-50 сападағы қошқарларының және жүні 50-58 сападағы саулықтарының терісі біршама қалың екендігін, олардың май және тері бездерінің барлық қабатта жақсы жетілгендігін, яғни жүн өнімділігінің жоғары екендігін көрсетеді. [28]
А.Н.Баяхов, А.К.Бозымова, Б.Б.Траисов және Л.Ж.Тлеуованың мәлімдеуінше, өткен ғасырдың соңында Орал өңірінің аумағында - ақжайық етті - жүнді бағыттағы кроссбредті жүні барқойдың жаңа тұқымы шығарылды. Жаңа тұқымның шығарылуының арқасында Орал өңірі кроссбредті жүн беретін асыл тұқымды етті-жүнді қой шаруашылығы бағытының негізгі аумағына айналды. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсатына бағытталуының нәтижесінде Батыс Қазақстанда ақжайық етті-жүн қошқарларын жергілікті биязы - қылшық жүнді қойдың аналығын кроссбредті бағытқа өзгерте алатынын дәлелденді. [29] С.А.Ерохинның берілгендері бойынша селекциялық жұмыста маңызды буын болып ерте жаста құнды өнімдік - биологиялық белгілері және қасиеттері қиылысатын малдың түрін анықтау болып табылады. Қойлардың конституционалды - өнімдік ерекшеліктерінің бір белгісі болып жүннің жіңішкелігі болып саналады. [30]
Ф.Р.Фейзуллаевтың [31] пайымдауынша, қойлардың жүнінің талшықтарының жіңішкеруінен олардың тірі салмағы төмендейді. Оның ойынша, жүн жүннің физикалық - технологиялық қасиеттерінің барлық қатарымен, жүнді өнімділігімен, тірі массасы мен етті өнімділігімен қатар, селекционерлеуші белгілердің ішінде ең маңыздысы болып табылады.
Н.В.Асееваның мәліметтері бойынша, қазіргі күні ірі отандық жүнді тұтынушылар 70 сападағы және өте жіңішке жүнге жоғары баға төлеуге әзір екендігін айтады. Оның зерттеуінен нақты корреляция жүннің ұзындығы мен жіңішкелігі арасында екені анықталды. [32]
А.Н.Негреева, А.Ч.Гаглоевтың деректері бойынша, ұзындық жүннің маңызды физикалық қасиеттеріне жататынын айтқан. Жүн өндіруші кәсіпорындарда ұзындығы анықтаушы мәнге және жүнді пайдалану факторы болып саналады. Олардың ойынша жүннің ұзындығының орташа 1 см-ге өсуі бірдей жағдайда отар бойынша жүнді 14 - 15% қырқуды жоғарылату керектігін қамтамасыз етуі мүмкін. [33]
А.Н.Ульянов [34] және басқаларының пікірінше, олар жүн өнімділік жүн талшықтарының иректілігімен байланысты екенін анықтады.
К.Г.Есенгалиевтың мәліметтері бойынша, биязы қылшық жүнді саулығын австралиялық корридель қошқарларымен және ақжайық етті - жүнді қошқарлармен будандастыру кезінде жуылмаған жүнді қырқу бойынша алдыңғы орынды ақжайық етті - жүнді қошқарлардың тұқымы алатыны анықталды. Ол берілген көрсеткіш бойынша австралиялық корридельден 0,03 - 0,07 кг немесе 0,9 - 2,1% асып түсті. [35]
Я.М.Сагалаков өзінің зерттеуін жүргізген деректеріне сүйенсек, тұрақты азықтандыру кезінде кезінде де жүн талшықтарының диаметрінің маусымдық өзгеруі байқалатыны белгілі болған. [36]
Х.М.Араев және Х.Х.Араевтың пікірінше бірдей жағдайда азықтандырылатын, бірақ та жүн талшықтары түрлі қалыңдығы болатын қойларда, қысқы уақытта жіңішкелігі бойынша өзгеріс бірдей болмайтыны белгілі болды. Ол жүні 56 сапа болатын малдарда жоғары болады және жүні 50 және 48 сапа болатын малдарда төмен болады.[37]
М.Ә.Есқара., Б.Үйсінбаев., С.Түктібаев., Қ.Абрамановтың [38] мәліметтері бойынша Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарының оңтүстік қазақ меринос қойын өсіретін аймақтарында республикадағы биязы жүннің 20 пайызы өндіріліп, оның тең жартысы жоғары сапалы меринос болып дайыналатын. Қазығұрт ауданына қарасты Үшбұлақ өндірістік кооперативі жыл сайын 12-13 тонна биязы жүн өндірді. Нарық жағдайындағы биязы жүнді қой шаруашылығында табыс және пайда көзі тек мол өнімді мал өсіру ғана емес, сонымен қатар жүн өнімдерін жоғары мемлекеттік деңгейде сертификаттау, шикізаттай өткізгеннен гөрі олардың өңделген түрлерін көбейтіп, жоғары бағаға өтетіндей деңгейге жеткізуге де болып табылады.
В.И.Косилов., П.Н.Шкилев., Е.А.Никонованың [39] мәліметтері бойынша жүн қой шаруашылығындағы ең маңызды және ең құнды өнімдерінің бірі болып табылады. Қазіргі таңда химия өндірісі синтетикалық және жасанды талшықтар және табиғи талшықтарын көп мөлшерде шығаруына қарамастан, әдеттегідей қойдың жүні құнды болып қала береді, ал жеке жағдайларда жоғары сапалы мата мен трикотажды өнімдер өндіруде ауыстырылмайтын шикізат болып қала береді.
Жүн өндіруші кәсіпорын жақсы жүнді мата алынатын биязы және жартылай биязы(кроссбред) жүнінің сапасына ерекше жоғары талаптар қояды. Қырқу кезінде алынатын табиғи қой жүнінің сандық және сапалық көрсеткіштері түрлі факторларға, соның ішінде негізгі болып табылатын тұқымдық ерекшеліктеріне негізделген. Жүн өнімдерін өндіру кезінде маңызды экономикалық - шаруашылық көрсеткіші болып түпнұсқалы жүнді қырқу және жуылған жүннің шығымы болып саналады.
Жүннің техникалық қасиеттерінің ішінде маңыздыларының бірі болып оның жіңішкелігі болып саналады. Жүннің жіңішкелігі генетикалық негізделген белгі болып саналады, оның мәні әртүрлі тұқымды қойларда кең аралықта ауытқып отырады.
В.И.Косилов., П.Н.Шкилев., С.И.Мироненко., Е.А.Никонова., Д.А.Андриенконың[40] мәлімдеуінше қазіргі заманғы жүн өндіру кешені экономикалық қатынастар мен қоғам дамуымен қатар жүретін жүнді өңдеу, алғашқы өңдеу, қайта өңдеу, сауда-қойдың, жабағының, жүнді жинау әдістері мен оны қайта өңдеудің ұзақ эволюциясының нәтижесі тұтас және ажырамас өндірісі болып саналады. Жүнге деген сұраныс жалпы қой шаруашылығының өнімдерінің барлығына дерлік ешқашан тұрақты болған жоқ, өзгеріп отырды.
В.И.Сидорцов, Н.И.Беликтың деректерінде жүннің мықтылығы оның техникалық қолдануына әсерін тигізеді. [41].
В.Г.Двалишвили және басқаларының айтуынша жүннің сақталуы, оның технологиялық қасиеттері жүннің параметрлерімен ғана емес, көп мөлшерде жабағының негізгі компоненті - жүн шайырының сапасына байланысты болатыны белгілі. [42].
С.А.Абдраимов,А.Сеиткаримовтың айтуы бойынша тұқым қуаламайтын факторлардың ішінен жүннің мықтылығына азықтандыру, қойды күту мен ұстау, сонымен қатар климаттық жағдайлар мен әртүрлі аурулар әсер етеді. [43].
Л.Г.Васильеваның [44] деректерінде жүн шайырының құрамы мен қасиеті қойдың тұқымдық және жеке ерекшеліктеріне, олардың физиологиялық жағдайына, азықтандыру жағдайына және құрамына байланысты тәуелді болады.
И.М.Орловтың деректерінде қойдан алуан түрлі: жүн, қой терісі, елтірі, тері, ет, май, сүт өнімдері алынады. Ең үлкен маңызды олардың ішінен жүн алады. Өзінің ерекшеліктері бойынша қой жүні толық ерекше және әмбебап түрімен тоқыма өнеркәсібі үшін шикізат болып табылады. Жүннен дайындалған киім жайлы болып келеді. Таза жүннен алынған маталар, трикотажды және басқа өнімдер түрі әдемі, олар мықты және жоғары жылуизоляционды қасиеттерімен сипатталады. Өзінің қасиеттері және басқа материалдармен үйлесу мүмкіндіктерінің арқасында қой жүні өнеркәсіп үшін ауыстырылмайтын шикізат болып қалады және қызмет етеді. [45]. О.Я.Шейфердің мәлімдеуінше Ресей мемлекетінде өндірілетін жүн түрлерінің көлемі өте үлкен. Өте жұқа, талшықтарының диаметрі бойынша шамамен бірдей мериностыдан қылшықты гиссарлыққа дейін, жабайы қойлардың жүніне жақын, себебі, ол өте қалың түбіт, құрғақ және өлі қылшықтан және жұқа түбіттің кішкене бөлігінен тұрады. Жүн түрлерінің өзіндік қасиеттері арасында ондаған аралық түрлері бар, мериностыға қарағанда өте қылшықты және гиссарлыққа қарағанда төмен қылшықты. Осыдан жүннің түрлі физикалық қасиеттері мен оның технологиялық қолданылуы шығады. [46]
А.И.Могильныйдың жазбаларында шығарылатын өнімнің ерекшелігіне байланысты жүнге түрлі талаптар қойылады. Костюмді, пәлтелі маталар үшін жүн өнімнің тауарлық түрін жақсы қамтамасыз ету керек, ол оның тұтынушылық сұранысын анықтайды. Мұндай маталарды өндіру үшін негізгі шикізат - мериносты және кроссбредті жүн. [47].
И.А.Макардың пайымдауынша жүн өндірісі үшін белгілі физика-механикалық қасиеттері бар шикізат қажет. Оларға: жуаңдығы, ұзындығы, беріктігі, ирегі, созылғыштығы, серпінділігі, қаттылығы, эластикалығы, гигроскопиялығы, түсі, жылтырлығы, меншікті салмағы жатады. Бұл көрсеткіштердің кешені жүн шикізатының технологиялық құндылығын негіздейді. [48].
О.М.Тендрякованың айтуынша бұл қасиеттердің сипаттамасында маңызды рөл жүнді өндірістік пайдалануын анықтайтын жуаңдығына тиесілі. Басқа қасиеттері арасында жуаңыдығының ерекше мәні иірілген жіптің жуаңдығы мен жүн өнімінің массасына тәуелді болуымен түсіндіріледі. Иірілген жіптің біркелкілігі мен иірімділігі сияқты технологиялық қасиеттері, сонымен қатар, матаның сыртқы түрі жүн талшығының жуаңдығына және олардың түлімдегі жүннің біркелкілігі және талшықтың ұзындығы бойынша да тікелей байланысты болады [49].
Н.А.Васильевтің және В.К.Целютиннің деректерінде жүн жуаңдығы(жіңішкелігі) көбінесе жүннің орташа арифметикалық көлденең өлшемімен(микрометрмен) немесе шартты бірлікте сапада - жүн ұзындығығың массасына қатынасымен сипатталады. [50].
А.А.Вениаминовтың мәліметтерінде Ресей Федерациясында жүннің Орталық ғылыми - зерттеу институтымен жасақталған талшықтың жіңішкелігі бойынша жүн классификациясының бірыңғай жүйесін қолданады. Осы жүйе бойынша барлық біртекті жүндер(биязы және жартылай биязы) сапа деп аталатын 13 негізгі классқа бөлінеді, олар 80, 70, 64 және т.б. деп сандармен белгіленеді.
Талшық жіңішкелігі - қойларды өнімділік бағыты бойынша бөлудің басты көрсеткіші болып табылады және малдардың конституцилық ерекшеліктерімен, сонымен қатар ұзындығымен, тығыздығымен және таза жүн шығымымен тығыз байланыста болады. [51].
P.A.Винникова, В.М. Родионов өз жазбаларында кроссбредті қойларда зерттеу жүргізе отырып, жүн талшықтарының жіңішкеруі(48-ден 58 сапаға дейін) қырқудың азаюымен түсіндіріледі деп қорытынды жасады. [52.53]. Бұл тәуелділікЕ.Б.Запорожцевтың еңбегінде солтүстік кавказ тұқымды қойларда, жіңішкелігі 58 сападағы қозыларының жүн қырқымы 3,09кг тең болды, жүні 56 және 50 сападағы малдар 3,32 және 3,57кг сәйкес болды.[54]. Бұл С.И.Семенов, И.З. Тимашова зерттеулерінде де расталған. Олар 58 сападағы құрбыластарының жүн қырқымымен салыстырғанда талшықтың жіңішкелігі 56, 50 және 48 сападағы қозыларда жуылған жүннің қырқымы 10,4; 16,7 және 20,8 % жоғары. [55]. М.Л.Коган-Берман (1958), В.В. Калинин (1976) өз зерттеулерінде жүнінің түрлі түрлері болатын етті-жүнді отандық тұқым және тұқымдық топ қойларының өнімділік сапасын зерттегенде жүн талшықтарының орташа ұзындығы жіңішкелік сапасымен белгіленген орташа талшық диаметрінің ұлғаюымен параллельді өседі.[56.57]. М.З.Яхъяев линкольндердің жүнінің түрлі жіңішкеліктегі өнімділігін есептей отырып, ұзын жүн өте қатты сортиментті жүні бар(40 сапа) - 23,3 саулықтарда болатын атап көрсеткен. Оларда табиғи жүн қырқымы және жүні 48 сападағы саулықтармен салыстырғанда жүн коэффициенті жоғары болды.[58] Д.В.Елпатьевски й жүргізген тәжірибелерінде 1 см-ге штапель ұзындығының үлкеюі кезінде жуылмаған жүн қырқымы 80 -- 90 г көтерілді. [59] H.A.Новикова, Г.А.Стакан, A.A.Соскина мәлімдеуінше жүн ұзындығының ұлғаюы жүн қырқымына 13-15% қосымша береді. [60.61]. А.П.Семенов өз зерттеулерінде жүн ұзындығы тірі массасымен тығыз арақатынас орнататынын дәлелдеген. 1 см-ге жүн ұзындығының ұлғаюы тірі массасының 1,2 - 1,5 кг немесе 3,2-3,8% өсуін қамтамасыз етеді. Кері заңдылық сақталады - тірі массасының төмендеуімен жүн талшығының ұзындығы азаяды.[62] А.К.Кусаинов және басқалары қойларда түлімдегі жүннің біркелкілік белгісі тірі массасымен және жүн қырқымымен кері өзара байланыста болады. Олар қозыларда жауырыны мен арқасындағы түлімдегі ұзындығындағы айырмашылықтың өсуімен тірілей массасының 8,7 % төмендеуін атап көрсеткен. (Р 0,95).[63]
N.Jackson и A. Downes пайымдауынша климаттың жүннің өсуіне әсері туралы атап көрсеткен. Олар талшықтың диаметрінің өзгергіштігі 17,4%-ға қоршаған ортаға байланысты. [64]
А.Н.Ульяновтың және А.Я.Куликованың деректеріне сүйенсек осы кезге дейін елдің қой шаруашылығының экономикасы негізінен жүн өндіруге негізделген, жүн өндірісі бұл саланың өнімінің жалпы құнының 60-80% құрайды. Елдегі жүнге деген жоғары баға оның өндірісінің кеңеюіне және сапасының жақсаруына себепші болды. [65]
М.С.Зулаевтың зерттеулерінде қазіргі таңда қой шаруашылығы өнімнің меншікті салмағы мал шаруашылығы өнімдері көлемінің 53,7% алып отыр.
Барлық категориялы шаруашылықтарда жүннің жалпы өндірісі орташа 8,8 мың т құрайды, ауыл шаруашылық кәсіпорындарында 2,1-2,3 мың т. Бір қойдан таза жүннің шығымы 50-53% болғанда алынатын қырқылатын жүннің орташа салмағы 3,7-4,2 кг тең. 1 т жүнді өткізу бағасы 85-100 мың руб. сәйкес келеді. Жүнді өткізуден алынған түсім 67,5 млн руб. құрады. Жүн түрлері бойынша рентабельдік деңгейі 15-18% арасында ауытқиды.
Қалмыкия барлық деңгейдегі шаруашылықтардағы қойдың басының саны бойынша Ресейде 2-ші орынды алады.
Республикада қой өсірумен 6 тұқымды құрайтын 82 шаруашылық айналысады, соның ішінде 4 биязы жүнді, 2 қылшық жүнді.
Грозний тұқымды өндіргіш-қошқарлардың орташа таза жүннің қырқымы 7,5-8,0 кг, ал жүннің шығымы 54-55, % болғанда саулықтарда 2,56 кг.
Жыл сайын асыл тұқымды зауыт 1 кг 100-110 руб. тұратын жоғары сапалы жүннің 240-260 т шығарады. [66].
Н.А.Попков және Ю.И.Германның мәліметтерінде қазіргі таңда қой шаруашылығына деген қызығушылық төмен. Болашақта қой шаруашылығы табиғи жүнге деген сұранысты төмендету мақсатында жұмыс істейді деген оймен келіскен жөн. Бұл жағдайға химиялық өнеркәсіптің жетістігінің арқасында қол жеткізді деуге болады. Жыл сайын химиялық жолмен алынатын талшықтың жаңа түрлері шығып жатыр және де олардың өндірісі келешекте көбейіп, тоқыма бұйымдарын жасауда жетілдіріледі.
1985 жылы Белорусияда 382 мың бас қой болды, 906 т жүн алынды. Қазіргі таңда 52 мың бас қой бар. Белорусь көптұқымды ұяң жүнді(кроссбредті) қойларының өнімділік көрсеткіштері: қошқарлардың орташа тірілей салмағы 85-90 кг, саулықтар 50-55 кг, қошқарлардың таза жүнінің қырқымы 4,0-4,5 кг, саулықтарынан 2,0-2,5 кг, жүн ұзындығы - 12-13 см, жүннің жіңішкелігі 60-58 сапа (немесе 23,1-25,1 микрон), таза жүн шығымы 55-60%. [67]
А.М.Омбаев және т.б. зерттеулерінде жіңішке талшықты жүнге деген сұраныстың өсуінің жаһандық үрдісіне байланысты айрықша жағдайда жыл бойы жайылымда бағу арқылы жіңішке талшықты жүні бар мериносты қойларды өсіру мүмкіндіктері бойынша зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойының жаңа тұқымішілік типінің негізгі айырмашылығы оның қылшық жүнінің ақ және ашық сұр түсі болып келеді, халықтың және елдің жеңіл өнеркәсіп орындарының жоғары сұранысына ие. Ол киіз, кілем, сәндік-тұрмыстық бұйымдарын дайындауға, ал қой терісі - сәнді және жеңіл иленген тері тондарын жасауға жіберіледі. [68].
Ж.Абсатовтың деректерінде, қой қырқу - уақытында өткізілуді міндет ететін технологиялық операция. Әйтпесе, қойлар әлсірейді, өліп кетуі де мүмкін. Екінші жағынан алып қарасақ, қой жүні - киім, бас киім, тоқыма өнімдері және т.б. дайындау үшін шикізат болып келеді.
Бұл транспорт шығындарының және жүнді сақтау, делдал қызметінің төмендеуі немесе болмауына негізделеді, ол жүнді өндірушілер мен өңдеушілердің пайдасын жоғарылатады. [69].
К.Касымов, В.Спиваковтың деректерінде, қой шаруашылығы дамыған елдерде етті-жүнді биязылау жүнді қойлардың үлесіне және өндірілетін қой еті 30%-ы және 50% кроссбредті жүнге тиесілі. Етті-жүнді биязылау жүнді қойлардың мал басының өсуі, олардың сапалық құрамын жақсарту, жақсы азық қорларын пайдалану - заманауи кезеңде қой шаруашылығының интенсификациялаудың нағыз жолы.
Сондықтан бұл тұқымдарды елге алдыртуы ет және жүн өнімділігін орташа есеппен 15-20% жақсарту үшін үлкен көмегін тигізеді.
Қой етін өндіруді жоғарылату және оның сапасын жақсарту мақсатында аз өнімді жергілікті қойлармен өндірістік будандастыру үшін импортты етті биязылау тұқымдарын - суффольк, колумбия, тексель, гемпшир, берришон алдырту қажет [70].
Г.А.Симонов, Г.К.Тюлебаев, Г.Н.Нугмановтың зерттеулерінде өткен ғасырда Каспий маңындағы ұлан-байтақ шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану арқылы кроссбредті жүн және экологиялық таза қой етін өндіру үшін ұнамды типті қойды шығару қажеттілігі туындады.
Соңғы 20 жылдың ішінде ақсарай типті қойлары өз ішінде өсіру, ұнамды типке сәйкес келмейтін малдарды бракқа шығару арқылы жасалды. Осылайша, алғаш рет Ресей Федерациясының Астрахань облысында Каспий маңы шөлейтті аумағының қатаң жағдайында жыл бойы жайылымда ұстауға бейімделген жоғары өнімділікті тез жетілгіш ақсарай типті советтік етті-жүнді тұқымының кроссбредті қойлары алынды. Жаңа типті қой жаңа селекциялық жетістік негізінде Ақсарай атымен 12.05.03 жылы мақұлданып бекітілді.
Қазіргі таңда СХП Племзавод Родина-да жақсы еттілік өнімділігі және құнды кроссбредті жүні бар, бұл қасиеттерді ұрпаққа беретін қой табыны бар.
Көпжылдық мақсатты сұрыптаудың арқасында өндіргіш-қошқарлардың орташа салмағы 80-нен 95,2 кг дейін өсті, яғни 15,2 кг немесе 16% жоғары. Таза жүннің қырқымы 5,20 кг-нан 5,65 кг-ға өсті, яғни 0,45 кг немесе 8% жоғары.
Соңғы бес жылда жүн өндірісінің рентабельдігі 23,5%, қой еті - 34,2%, яғни 10,7% құрады. [71].
А.В.Козачко, Ю.Н.Ибрагимов, Г.В.Завгородняя, И.Г.Сердюковтың зерттеуі бойынша Ресейде өндірілетін жүннің негізгі кемшіліктері - ақаулығы, минералды жәек өсімдік қоспаларымен қатты ластануы, ұзындығының жеткіліксіздігі, сарғыштануы болып келеді.
СНИИЖК қызметкерлерінің ВНИИОК жасалған ресурсты үнемдейтін жайылымда төлдеуді өткізетін технологиялық процестің бірі төлдеуге дейін үш апта бұрын өткізілетін саулықтарды төлдеу алдында қырқу болып саналады.
Дәстүрлі уақытта қырқылған саулықтардың жүн шикізатынан 15,4-тен 19,0% дейін аз ластанған; 3,3-дан 14,0% дейін - ақаулы; 2,7-ден 3,3% дейін қатты ластанған және осындай сарғайған жүн алынды. Мұндай сортименттер ерте қырқылған жүнде кездеспеді.
Осылайша, алынған мәліметтерден қосымша шығынсыз төлдер алдындағы қырқу жүн өнімділігінің жоғарылауына және жүн сапасының жақсаруына, демек, қой шаруашылығының рентабельдігін көтеруге ықпал жасайды. [72].
В.А.Мороз, Ю.Н.Ибрагимов, Б.С.Кулаковтың деректерінде Ставрополь өлкесінде Ресейде танымал биязы жүнді асыл тұқымды қой зауыттары бар: Советское руно, Большевик, Рощинский, Россия.
Жоғары жүн өнімділігін Совруно, Ленин атындағы Большевик асыл тұқымды қой зауыттары көрсетті.
Ставрополь өлкесіндегі асыл тұқымды шаруашылықтардағы қой жүнінің сапасын жақсарту үшін селекция кезінде жабағы бойынша теңестірілуіне, шайырдың мөлшері мен сапасына, кейбір шаруашылықтарда - жүннің ұзындығын ұлғайтуға ерекше назар аудару қажет.
Класқа бөлген кезде жоғары бағаланатын жүн жіңішкелігі 20,5 мкм және одан төмен емес(70к) болатын жүнді бөліп алу керек. [73].
О.В.Максимова, В.В.Терентьев, Б.Б.Траисовтың мәліметтерінде терінің гистроструктурасы мен жүннің сапасы көбінесе жыл бойы азықтандыру және бағып-күту жағдайына тәуелді болып келеді. Осыған байланысты жазғы уақытта түрлі жайылымда бағу және табиғи шөптердің пішенімен азықтандыру бойынша тәжірибе жүргізілді.
Осы мақсатпен етті-жүнді кроссбредті саулықтардың үш тобы алынды, олардың әрқайсысы жазда жайылымның түрлі аймақтарында жайылды: біріншісі - құрғақ сай-салалы еркекшөп-түрлі шөпті; екіншісі - құрғақ сай-салалы дәнді-түрлі шөпті және үшіншісі - ойпаңды шалғынды-түрлі шөпті. Бірінші топтың саулықтары күніне 1,69-1,95 а.ө. және 188-218 г қорытылатын протеинге сәйкес келетін 6,5-7,5 кг; екінші - 1,50-1,84 а.ө. және 169-209 г сәйкес 6,5-8,0 кг және үшінші топ - 1,35-1,63 а.ө. және 128-155 г қорытылатын протеинге сәйкес 7,1-8,6 кг жасыл шөппен азықтанды. Бекітілген нормаға сәйкес етті-жүнді саулықтар үшін жазғы суалмаған уақытта 1,60-2,10 а.ө. және 160-210 г қорытылатын протеин қажет.
Осылайша, соңында жалпы тәжірибе тобындағы малдардың жүн өнімділігінің өсуіне әкелген, тері және оның жеке қабаттарының деңгейі дамуының және талшықтың ұзындық және жіңішкелігі бойынша өсу қарқыны арасындағы тікелей оң байланыстың бары анық байқалды. Осының барлығы жайылымдық ұстап-бағудың түрлі жағдайына байланысты, еркекшөп-түрлі шөпті, дәнді-түрлі шөпті жайылымдарда бағылған малдар қоректік заттарды жақсы сіңірген және шалғынды-түрлі шөпті жайылымдарда бағылған малдармен салыстырғанда өнімділіктің белгілерінің жақсы қалыптасуын қамтамасыз етті. [74].
Ю.И.Бовкун, А.Ф.Шевхужевтың мәліметтерінде Караечаево-Черкес Республикасы Кавказ тауларының орталық бөлігінің солтүстік бөктерінде орналасқан. бойы ұстаған. Көктемде қырқудан соң отарларды жайылымдарға айдаған. Онда малдар аяз және қар түскенге дейін 3-4 ай бойы жайылып семіртіледі.
Селекция ұнамды типті малдардың бас санын ұлғайтуға, олардың өнімділік және асыл тұқымды қасиеттерін жоғарылатуға бағытталды. Бұл озық тәсілдер мен әдістерді пайдалану арқылы алынды: селекциялық топтарды қалыптастыру, жеке таңдауды ұйымдастыру, жаңа аталық іздерді шығару және жетілдіру, ұрпақ және негізгі белгілерін жақсартқыш сапасы, алдымен таза жүннің қырқымы, шайыр сапасы, жүннің бұйралығы мен біркелкілігі, жетілгіштігі бойынша тексерілген қошқарларды пайдалану. Жүнге асылдық беру үшін саулықтың жеке табынында австариялық корридельдерді пайдаланды. Советтік етті-жүнді қой тұқымының саны 80-жылдардың соңында Карачаево-Черкессияның колхоздары мен совхоздарында 550 мың басқа жетті, жеке секторларды қосқанда 800 мыңнан асты. [75].
К.С.Сабденов және Е.И.Исламовтың жазбаларында қой шаруашылығының ет өндіруді дамытуға қарай өзгерген басымдылықтарға қарамастан, қой шаруашылығынан алынатын негізгі өнім болып жүн болып табылады, себебі ол аталған табиғи шикізаттың басты қайнар көзі болып келеді. Президентпен бекітілген 2003-2005жж. арналған Қазақстан Республикасының мемлекеттік агроөндірістік бағдарламасы аясында әлемдік экономикалық кеңістікте республиканың ықпалдастығын кеңейтетін барлық жағдайында елдің өндірістік және шикізаттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі ерекше көрсетілген.
Осы бағытта Жамбыл облысының Шу ауданында Батай-Шу асыл тұқымды шаруашылығынан асыл тұқымды қошқарларды реализациялау арқылы фермерлік шаруашылықтардың табынын түбегейлі жақсарту бойынша ғылыми-зерттеу және өндірістік жұмыстары жүргізіліп жатыр. Соңғы жылдардың ішінде Шу ауданының қой шаруашылығының жағдайы біршама жақсарды, қазақ етті-жүнді қой тұқымының сапалық және сандық құрамына да әсерін тигізді. Бұл шаруашылықтың асыл тұқымды қойлары асыл тұқымды малдарды сату бойынша облыстық аукционда ерекше аталды. Сонымен қоса, өндірілетін жүн сапасының жақсаруы қойларды ұстау және өсіру технологиясын қадағалау, асыл тұқымды малдардың генетикалық потенциалын рационалды және тиімді қолдану деңгейіне байланысты болады. [76].
Н.А.Остроуховтың жазбаларында қазіргі кезде ертеде Орталық Азия, Қазақстан және Кавказ сыртындағы ұяң жүнді будан қой шаруашылығы есебінен қажеттілігі қанағаттандырылып кілем өндірісі үшін шикізаттың жоқтығы ерекше өзектілікке ие болып отыр. Мұндай шикізат түрін әлемдік нарықтан сатып алу қымбат. Есеп бойынша ішкі ресурстар есебінен бұл қажеттілік қазіргі таңда 2-3% қанағаттандырылып тұр. Сондықтан кілем өндірісінде ірі сортиментті - 31,1 мкм және одан да көп кроссбред жүнін пайдалану мүмкіндігі қарастырылды.
Ірі сортиментті кроссбред жүнінің тәжірибелі партиясы сәйкес қондырғыда алдын-ала өңдеуге берілді. Өңдеу барысында технологиялық шығындар тәжірибелі партиядан 7,2% құрады. Әрі қарай алынған қоспа П-114-Ш сақиналы иіретін машинада түтілуге және иірілген жіпті иіруге жіберілді. Аталған технологиялық операциялар кезінде шығындар 25,4% құрады. Қоспадан иірілген жіптің шығымы 74,6% құрады.
Иірілген жіпті өндіру кезінде бекітілген әдістемелерге сәйкес оның физикалық қасиеттерін лабораториялық зерттеу жүргізілді. [77]
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz