Бөтен мүлікті ұрлаудың обьективтік және субьективтікбелгілері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.ЕСЕНОВ атындағы каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті
Бизнес және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқық (Ерекше бөлімі)
Тақырыбы: Бөтеннің мүлкін қасақана жойғаны немесе бүлдіргені қылмыстық жауаптылық
Орындаған:ЮП 18-3 студенті
Бисенгалиева Акмоншак
Аға оқытушы:Алибеков С.К
Ақтау 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҰРЛАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ МЕН АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
0.1 Бөтен мүлікті ұрлаудың түсінігі және оның нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
0.2 Бөтен мүлікті ұрлаудың обьективтік және субьективтікбелгілері ... ... ... .. ...9
2 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҚАСАҚАНА ҰРЛАУДЫ ЕСКЕРТУ, ОНЫМЕН КҮРЕСУДІҢ ШАРАЛАРЫЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..15
2.1 Бөтеннің мүлкін қасақана жоюмен байланысты қылмыстардыжасаудың себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Бөтеннің мүлкін қасақана жоюмен байланысты қылмыстарды жасаушы тұлғалардың жеке басы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
КІРІСПЕ
Қурстық жұмыстың жалпы сипаттамасы.Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында меншікке қарсы қылмыстар арасындағы бөтеннің мүлкін ұрлаумен күресудің теориялық проблемалары күрделі және жеткіліксіз өңделген институт болып танылады.
Адамның жеке меншігі олардың қауіпсіздігі әлеуметтік жоғары құндылық болып танылады.
Еліміздегі ішкі істер органдарының құқық қолдану қызметін жетілдіру мен ұйымдастыру қазіргі кезеңде ерекше орын алады. Осыған байланысты қылмыстық-құқық нормаларын, оның институттарын қолдану тиімділігін жетілдіру мен арттыру жолдарын теориялық тұрғыда жете зерттеу құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстылықпен күресуі мен тойтаруына тиімді мүмкіндіктер жасайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6 - тарауында орын алған меншікке қарсы қылмыстар атты тарауында орын алған бөтеннік мүлкін ұрлау өз алдына ерекше сипатқа ие.
Адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесінде меншікке құқықтың алатын орны ерекше, себебі ол адамның жеке басының сәттілігін сипаттайтын көрсеткіш. Бұл қылмыстар меншік қатынастарды реттейді, сон-дықтан да олардың атқаратын міндеті көп.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан да, бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен пара-пар (кең мағынада алғанда). Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің негізінде міндеттерінің бірі болып табы-лады (ҚР ҚК-нің 2-бабы).
Қоғам салаларының дамуының жетістіктері адамның маңызды мүддесінің бірі меншік қатынастарын сақтауға қажет болып танылады.
Сондай-ақ заң туралы әдебиеттерде бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстармен күресудің теориялық проблемалары Қылмыстық құқық Ерекше бөлімінің басқа институттарымен өзара байланысы жеткіліксіз айтылған.
Құқықтық мемлекет құру адамның жеке басы құқығын өмірі мен денсаулығын, заңды мүдделерін, соның ішінде олардың жеке меншігін қол сұғушылықтан қорғау болып танылады.
Сонымен бірге қоғамдық әлеуметтік ортада адамның меншігіне қол сұғушылықтар олардың құндылығы әрқашанда ескеріліне бермейді. Аталған норма бойынша Қазақстан Республикасында осы қылмыстардың алдын алу шараларына жеткілікті тұрғыда зерттеулер жүргізілмеген. 1997 жылғы қабылданған қазіргі заң күші бар Қазақстан Республикасы қылмыстық заң атқарушылығында өзгерістер мен қосымшалар енгізілуіне байланысты осы норманы зерттеу, бүгінгі күннің тәжірбиеге қажеттіліктен туындайтын мәселелердің бірі болып танылады.
Осы мәселелерге қатысты сұрақтар мысалы қазақстандық заңгер ғалымдар Е.О. Алауханов, А.Н. Ағыбаев, Б.И. Ахметов, Н.М. Абдиров, З.О. Ашитов, И.Ш. Борчашвили, Е.И. Қайыржанов, А.Д. Макуха, Г.С. Мауленов, М.С. Нарикбаев, Г.Р. Рүстемова Д.С. Чукмаитов және т.б басқаларымен зерттулер жүргізілген.
Осыған байланысты меншікке қарсы қылмыстар арасындағы бөтеннің мүлкіне қол сұғатын қылмыстар саласындағы қылмыстардың түсінігін анықтау туралы ұшқыр қажеттілік туындайды. Осыған ұқсас қылмыстардың обьективті және субъективті белгілеріне талдау жасау немесе айқындау қажет.
Курстық жұмысының мақсаты-болып, бөтеннің меншігіне қарсы қылмыстармен күресудің теориялық проблемаларын анықтау және ІІО қызыметкерлерімен тәжірбиеде күресу тиімділігін жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда анықтау болып танылады.
Курстық жұмысының міндеті. мақсаттарды жүзеге асыру үшін мына міндеттер қойылы:
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстардың жалпы түсінігіне;
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстардың нысандары түсінігіне;
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстардың обьективтік және субьективтік белгілері сипаттамасына;
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстардың дәрежелеуші белгілеріне талдау жасау.
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстарды ескерту шараларына талдау жасау.
Курстық жұмысының объектісі. Қазақстан Республикасындағы меншіктік-қарым қатынастар саласындағы, яғни адамның жеке меншігін сақтаудағы қарым қатынастары танылады.
Курстық жұмысының пәні қазіргі кезеңде қылмыспен қылмыстық-құқықтық күресудің міндеттерін жүзеге асыру барысында меншікке қарсы қылмыстар, яғни бөтеннің мүлкін ұрлаумен байланысты қылмыстар туралы заңдарды, ішкі істер органдарының қызметінде қолданудың тиімді жолдарын, оны жетілдіру мен дамытудың және экономикалық, әлеуметтік саяси, әлеуметтік психологиялық заңдылықтарын анықтайтын оның негізі мен мақсаты және мазмұны жатады.
Курстық жұмысының методологиясы мен методикасы. Жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау барысында жұмыс материалистік диалектиканың заңдары мен таным әдістерін басшылыққа алып, формальдық логиканың да ережелері, салыстырмалы құқықтық әдістер де қолданылып, кей тұстарда статиститкалық мәліметтерге жүйелі түрде талдау жасау әдістеріне сүйенуді қажет етеді.
1 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҰРЛАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ МЕН АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Бөтен мүлікті ұрлаудың түсінігі және оның нысандары
Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі ең көп таралған және қоғамға едәуір қауіптісі - ұрлау.
Қылмыстық заң, ұрланғандық үшін, оның жасалу тәсілдеріне қарай нақты жауаптылық қарастырған. ҚК-тің тиісті баптарына бөліп, нормативтік тұрғыдан бекіткен, оларға ұрлаудың мына формалары жатады: ұрлық, иемденіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық, тонау және қарақшылық.
Ұрлау түсінігін анықтаудың және оның негізгі элементтеріне сипаттама берудің ұрлаудың барлық формаларына тән нышандарды айқындауға және бөлектеуге мүмкіндік беретіндігі, ұрлаудың нақты формаларына талдау жасауды жеңілдететіндігі, оларды меншікке қарсы басқа қылмыстардан, басқа объектіге қол сұғушылықтан, сондай-ақ қылмыстық заңмен жазаланбайтын әре-кеттерден шектеуге көмектесетіндігі қылмыстық заң ғылымында құптау тапқан [5.11 б.].Қазіргі кезде ұрлау түсінігі Қа-зақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде өзінің заңдық бекімін тапты. Мысалы, ҚК-тің 175-бабы-ның ескертуінде былай делінген: "Осы кодекстің баптарында ұрлау деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне за-лал келтіре отырып, айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру танылады". Ұрлау түсінігіне берілген бұл анықтамадан көретініміз, ғалым-заңгерлер ұсынған, заң талаптарына жауап беретін топтама түсініктер ішінен заң шығарушы "алу" терминін мойындаған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1996 жылғы 25 шілдедегі "Бөтен мүлікті ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері туралы" қаулысында да ұрлауға, бір-қатар ауытқылармен, осы тектес анықтама берілген: "Бөтен мүлікті ұрлау дегеніміз - меншік иесінің мүлкін пайдакүнемдік мақсатта заңсыз, қайтарымсыз алу және оны өз пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру".
Заңмен берілген анықтамадан ұрлаудың объективтік жағынан сипаттайтын мына нышандарды бөліп алуға болады:
1) мүлікті алу;
2) алудың заңға қайшылығы;
3) алудың қайтарымсыз болуы;
4) пайдакүнемдік мақсат;
"Алу" түсінігі ұрлаудың қарақшылықтан басқа барлық мүмкін болатын жеке тәсілдерін қамтиды. Ал қарақшылықты алатын болсақ, заң шығарушы оның аяқталу кезін мүлікті иелену мақсатында шабуыл жасау кезеңіне аударған. Бұл нышан қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың сыртқа процесін неғұрлым дәл бейнелейді және белгілі бір шамада қылмыстық-құқықтық қорғау объектісіне зиян келтіру тетігін сипаттайды, себебі алу әр-қашанда заңсыз қылмыспен, ұрланған мүліктің меншік қатынастарына қатысушылардың (жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы құрылымында орнын өзгертуімен ұштасқан, ол байланысты қалай да бұзады, оның қалыпты дамуына нұқсан келтіреді.
Кәсіпорын қорына әлі келіп түспеген мүлікті алу, белгілі бір мән-жайларда ҚК-тің 182-бабында көзделген қылмыстың құрамын береді, атап айтқанда ол - алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру.
Ұрлау арқылы мүлікті алғанда айыпты оны өз пай-дасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдырады. Ұрлаған адам мүлікке өз меншігіндей билік жасайды, бірақ заң жүзінде ол меншік иесі бола алмайды, себебі меншік құқығын қылмыстық жолмен алу мүмкін емес. Сондықтан да жәбірленушінің ұрланған затқа меншіктік құқығын ұрлық жоғалта алмайды. Ұрлауға заң тұрғысынан анықтама бергенде бөтен мүлікті айыптының менші-гіне емес, оның пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру дегенді, бәлкім, осы тұрғыдан түсіндіру қажет.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не басқа иемденушіге материалдық залал келеді. Ұрлағандағы материалдық залал тікелей нақты залалтүрінде көрініс та-буға тиіс. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1966 жылғы 25 шілдедегі қаулысында былай делінген: "қылмыс объектісі болған мүліктің құнын анық-тағанда, оның меншік иесінің қалай иемденгеніне байланысты, қылмыс жасалған кездегі мемлекеттік, жеке сауда, нарықтық немесе комиссиондық бағаларға сүйену қажет. Бағасы болмаған жағдайда мүліктің құны сараптаманың қорытындысы негізінде анықталады". Ұрлаудың салдарынан келген залалдың орнын толтырғанда оның мөлшері сот шешімі қабылдаған кездегі бағаларға сүйеніп анықталады. Меншік иесіне немесе заңды иеленушіге мате-риалдық залал келтірмейтін мүлікті алу ұрлау ретінде саралануға тиіс емес [6].
Ұрлауды сипаттайтын келесі нышан - оның заңға қайшылығы. Заңға қайшы нышан дегеніміз, шындығында да, болжаммен де оған өзінің құқығы жоқ бөтен мүлікті айыптының алуы. Шындығындағы құқық дегеніміз - сол мүлікті алуға мүмкіндік беретін, заңға негізделген құқықтың болуы. Оның заңда белгіленген тәртіпте рәсімделген, рәсімделмегенінің маңызы жоқ. Бұл жерде назар ол құқықтың формасына емес, түп мәніне аударылады.
Бұдан жасалынатын тұжырым - егер адам мүлікті алуға заңды негіздемелері бола тұрып, оны алу үшін белгіленген тәртіптерді ғана бұзса, онда бұл жағдайда ұрлау болмайды.
Қылмыс аяқталғаннан кейін мүліктік залалдың орнын толтыру немесе ұрлаған мүлікті қайтару айыптыны жауаптылықтан босатпайды, бірақ ол жазаны жеңілдетуге негіздеме бола алады.
Айыпты мүлікті алып, оған өз қалауы бойынша билік жасай алатын кезден бастап ұрлау аяқталған болып саналады. Әңгіме нақты билік жасағандықта емес, сол билікті жасау мүмкіндігін алғандықта.
Сондықтан да ұрлауды аяқталған деп тану үшін айыптының затты іс жүзінде пайдаланғаны, оны пайда көргені қажет емес. Оның сондай мүмкіндікті алғаны жеткілікті. Егер айыпты бөтен мүлікті алуға бағытталған белгілі бір әрекеттер жасаса, бірақ ол мүлікке билік жасау мүмкіндігіне қолын жеткізе алмаса, онда ол әрекет ұрлық жасауға оқталу ретінде сараланады. Қарақшылық бұлардың қатарына кірмейді, оның аяқталу кезеңі жайындағы мәселе қылмыстың осы құрамына қатысты қаралған.
Күзеттегі аймақта жасалған ұрлықтың аяқталу кезеңін анықтауда қиындық туындайды. Тергеу-сот практикасының соңғы кездердегі позициясы дұрыс, себебі ол күзеттегі аймақта жасалған ұрлықты сол аймақтан мүлікті алып шыққан кезден бастап аяқталған деп санау қажет, себебі ұрланған мүлікке билік жасау мүмкіндігі сол кезден бастап туады деп санайды. Мүлікті күзеттегі аймақтан қанша қашықтыққа алып барғандықтың маңызы жоқ, дегенмен, ұрлаған затты аймақтың қоршауынан асыра лақтыруды және қылмысқа қатысушы басқа адамның сол мезетте ұрлауын қылмыстың аяқталмағандығы деп сана-ған жағдайлар болған.
Егер айыпты мүлікті алып, кейін оңтайлы кезде шығаруды ойластырып оны сол күзеттегі аймаққа жасырып қойса, сонан соң оны өз еркімен қайтарса, онда ол қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту негізінде (ҚК-тің 26-бабы) қылмыстық жауаптылықтан босайды.
Ұрлау тек тікелей ниетпен жасалады. Айыпты мүлікті заңсыз алғандығын ұғынады, өз әрекетімен меншік иесіне залал келтіретіндігін алдын ала біледі, соны тілейді.
Ұрлаудың міндетті нышаны - пайдакүнемдік мақсат. Ұрлауға заң тұрғысынан анықтама берілгенде пайдакүнемдік мақсат ұрлаудың нышаны деп тіке көрсетілген. Ол мақсат айыптының өз пайдасына, сондай-ақ материалдық жағдайына айыпты мүдделі басқа адамдардың пайдасына метериалдық, мүліктік табыс келтіруді көздейді.
Алудың тәсілдеріне байланысты ҚР ҚК-інде ұрлаудың алты нысаны бекітілген:
- ұрлық, сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу,
- сеніп тапсырылған мүлікті ысырап ету,
- алаяқтық,
- тонау,
- қарақшылық.
Қызмет бабын пайдалану жолымен мүлікті алуды ұрлаудың жеке формасы ретінде танудан заң шығарушы бас тартты, оны ұрлаудың үш формасының иеленіп алудың, ысырап етудің және алаяқтықтың саралаушы нышаны ретінде қарастырады.
Қастандық жасаудың осы түрінің заты ұрлау құрамының сындарлы нышандарының бірі болып табылады. Қылмыстық заң теориясында қылмыс затының шын мәнінде мазмұны бірдей екі анықтамасы кең таралған. Бірінші анықтама бойынша: "қылмыс затына өзінің қылмыстық әрекетін жүзеге асыра отырып қылмыскер тікелей ықпал жасайтын сыртқы әлемнің материалдық заттары жатады" [7. 180 б.].Екінші анықтама бойынша - қылмыс затына сол қылмыстың жасалуына себеп болатын материалдық әлемдегі заттар жатады .
Заң әдебиеттерінде ұрлау заты түсінігі онша да мағыналы баяндалмаған. Ұрлау заттары ақша және бағалы қағаздар болуы мүмкін екендігі туралы пікірге ешкімнің қарсылығы жоқ. Сонымен қатар, әдебиеттерде де, сот практикасында да осы уақытқа дейін дау туғызып келген бір мәселе: мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сон-дай-ақ көлік кәсіпорындары, театр-сауық орындары, спорт-тықжәне басқа ұйымдар көрсеткен қызмет үшін есеп айыруға қажетті билеттер, талондар, абоненттер және басқа белгілер ұрлау заты бола алама, жоқ па?
Г. А. Кригердің пікірінше, ақшалай-заттай және басқадай лотерея билеттері, почта төлемдерінің белгілері, көлікте жүру билеттері, бензинге талондар және сол сияқ-тылар ұрлау заты бола алады [8. 88 б.].Ленинградтық "Курс со-вет-ского уголовного правоның" авторлары онымен то-лық-тай келіспейді, олар көлікте жүру билеті мүлікті алуға емес, тек көлікте жүруге ғана құқық беретіндіктен ұрлау за--ты бола алмайды деп санайды [9.95 б].Л. А. Андреева менБ.В. Вол--жинкин ұрлау заты ретінде қарастырылуы мүм-кін басқа да бағалы қағаздарға жанар-жағар май талон-дарын жатқызады. Лотерея билеттері, почта марка-ларын өзге бағалы қағаздар қатарына жатқызбаса да, бұл ав-торлар олардың ұрлау заты бола алатындығымен келіседі [10. 294 б.].
Сонымен қатар, сот практикасы көлікте жүру би-леттерін, почта маркаларын көлік қызметін төлегендігін растайтын, өзін ұсынған адамға тиесілі қағаздар екенін ескеріп ұрлау затына жатқызады, сондықтан оларды алуды ұрлау деп қарастырылады. Мәтінін толтырып, мөрмен бекіткеннен кейін, оларды компостирленген соң ғана пайдалануға болатын билеттерді немесе басқа белгілерді ұрлау сол әрекетке дайындық болып саналады, егер бұл жерде ұрланған заттарды кейін сатып ақша табу мақсаты болса.
Сонымен, "өздерінде көрсетілген құнның немесе қызметтің төленгендігін растайтын, ұйымның, оның қыз-меткерлерінің, азаматтардың қолында болғанда сол тауарлар мен қызметтерді олардың пайдалануына мүмкіндік беретін талондар, көлікте жүру билеттері немесе өзге бел-гілер ғана ұрлау заты бола алады" деген пікірмен келісу қажет[11. 126 б.].
Сондықтан легитимациялық құжаттар мен белгілер (аккредитивтер, чектер, жинақ кітапшалары, жетондар, сенім қағаздары, квитанциялар және сол сияқтылар) өз-дерін иеленушілердің белгілі бір мүліктерге ғана құқығын растайтын болғандықтан ұрлау заты болып табылмайды.Бұл құжаттарды немесе белгілерді иемдену меншік иесінің метериалдық залал шеккендігінің айғағы емес. Бұл ретте ұрлықтың алдыңғы уақытта жасалуына мүмкіндік туады, сондықтан да, мысалы, жинақ кітапшасын иеленіп ол бойынша ақша алуды ниет қылған айыпкердің әрекетін алаяқтыққа дайындық деп саралау қажет. Егер, жинақ кітапшасымен ақша алу үшін ондағы мәліметтер бұрмаланып өзгертілсе, онда мұндай әрекет ҚК-тің 325- бабы бойынша қосымша саралануы тиіс [4].
Сонымен, мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік кәсіпорындары, театр-сауықтыру, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен қызмет үшін халық есеп айыратын билеттер, талондар, абоненттер және басқа белгілер ұрлау заты болатын-болмайтындығы туралы мәселені шешу үшін:
1) көрсетілген тауарлардың немесе қызметтің құны төленгендігін растайтын мәліметтердің бар екендігін;
2) оларға заңда белгіленген реквизиттер мен белгілердің бар екендігін анықтау қажет [12. 10 б.].
Ұрлау затына қатысты даулы мәселелерді қарастырып, енді көпшілік түгелдей ұрлау затына жатқызған түсінікті талдауға көшейік. Мысалы, ҚР Жоғарғы Сотының Пленумы, өзінің 1996 жылғы 25 шілдедегі "Бөтен мүлікті ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері туралы" қаулысында ұрлау заты дегеніміз - бөтен, яғни айыптының меншігіне жатпайтын мүлік деп анықтама берді.
ҚР АК-нің 115 бабына сәйкес мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша, соның ішінде, шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық тауарлар, атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады. Ұрлаудың мәніне жүгінсек, оның заты деп ақшаларды, құнды қағаздарды, заттарды, мүліктік құқықтарды тану қажет.
Зат дегеніміз - кез келген түйсінетін нәрсе, ол газ күйінде, сұйық, қатты жағдайда, жанды және жансыз, бүтіннің бөлігі болуы мүмкін. ҚР АК-нің 127-бабына сәйкес ақша дегеніміз - Қазақстан Республикасының бүкіл ау-ма-ғында өз құны бойынша қабылдануға міндетті заңды тө-лем құралы болып табылады.
Мүлік ұрлау заты ретінде белгілі бір экономикалық заңдық, нақтылай бар қасиеттерге ие.
Нақтылай бар болуы дегеніміз - оның кеңістікте орналасқан сыртқы әлемде материалдық зат ретінде бейнеленуі. Ол қоғамдық өндіріс процесінде алынған материалдық нәрсе. Осы талданып отырған қасиет болмағандықтан идеяны, ойды иелену, мүлікті иеленбей мүліктік сипаттағы құқықтарды, әр түрлі игіліктерді алу - ұрлау деп танылмайды, мысалы, көлікте жүру үшін жеңілдік бе-ретін билетті қолдан жасап алып пайдалану, т.б.
Мүліктік ұрлау заты ретіндегі экономикалық қасиеті сол - онда қандай да бір экономикалық құндылық бар. Құндылық ақшамен бағаланып өлшенеді. Сондықтан да, өзінің шаруашылыққа керектілігін жоғалтқан заттар ұрлау заты бола алмайды, меншік иесінің қажетсіз деп тастаған мүлкін иелену ұрлыққа жатпайды.
Ұрлау затының енді бір сипаты, ол - оның заңдық қасиеті. Ол дегеніміз - ұрланған зат айыпты үшін әр-қашанда бөтен болуға тиіс.
Айыптының ол алынған затқа тікелей де, жанама да құқығы болуға тиіс емес. Адамның өз мүлкін ұрлау заты бола алмайды, сондықтан өз мүлкін заңсыз алу ұрлауға жатпайды.
0.2 Бөтен мүлікті ұрлаудың обьективтік және субьективтік белгілері
Объект қылмыс құрамының қажетті элементтері ретінде аса маңызды мәнділікке ие бола отырып, ол қылмыстардың ерекшеліктеріне және де нақты бір қылмыс құрамдарына мазмұнды талдау жасап, оның заңды белгілеріне дұрыс сипаттама беруге мүмкіндік жасайды.
Қылмыстың объектісін дұрыс айқындау, жасалған қылмыстың әлеуметтік мәнін анықтау мен Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі жүйесінің нормаларында өзіне сәйкес орнын табуына, қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін немесе қол сұғушылық әрекеттерді дұрыс дәрежелеуге бірден-бір қажет болып табылады.
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым-қатынастарға қылмыстардың тікелей немесе жанама қол сұғылатындығы туралы, қылмыстық құқық ғылымында жалпы біздер танитын қағида орын алған.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның көмегімен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткілікті және анық негізделуі, соның ішінде қылмыс обьектісі белгілерінің дұрыс анықталынуының маңызы зор.
Теория мен тәжірибеде меншікке қарсы қылмыстардың жасалуы кезінде ең алдыменқандай қоғамдық-қарым қатынастарға зардап келтіріледі деген сұрақ пікірталастық туғызды. Бірақ та қылмыстық құқықтың мәселелерін шешудегі жаңа қырларын ескеруде, бірінші кезекте жалпы адамзаттың құндылықтарын қорғау шығып отырғандықтан қылмыс объектісі түсінігінде қоғамдық қарым-қатынастар толық қанағаттандырыла алуы мүмкін емес делінген.
Қазақстан Республикасы ҚК 175-бабымен көзделген қылмыс құрамы бойынша ұрлықтың объектісі ретінде, біздер жалпы қылмыстық құқық теориясында қалыптасқандай қандай да бір қылмыс болмасын, қылмыстық заңмен қол сұғушылықтанқорғалынатын қалыпты қоғамдық-қарым қатынас деп тани аламыз.
Қоғамдық қарым-қатынас бұл, әрқашан да қоғам мен адамдар арасындағы әлеуметтік қызметтің нәтижесі бола алатын байланыс. Қоғам жеке адамнан тұрмайды ол адамдар арасындағы қарым-қатынаспен байланысты бола алатындығыменкөрінеді.
Қоғамдық қарым қатынастың мазмұны болып, қоғамдық тәртіп пен азаматтардың құқыққа қарсы қол сұғуға қарсы бағытталған әлеуметтік байланысы немесе субъектілердің өзара әрекеті танылады.
Бұдан басқа, мұндай жағдайда қарым-қатынас субъектілері - азаматтардың денсаулығына зиян келтіруді немесе олардың жеке басы мен құқықтарына қол сұғылуы сияқты қылмысты әсер етуге душар етеді делінген.
Профессор Е.І. Қайыржанов қылмыс объектісінің материалдық және формальдық жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалынатын мүдде болса, формальдық жағы - ол мүддені бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма.
Құқықтық қорғаусыз құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтік құнды мүддесіз құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ, - деп түсіндіреді. Қылмыстың объектісін анықтау үшін кез келген жеке жағдайда екі түрлі өзара байланысты мәселеге тоқталуға тура келеді. Біріншіден, кімнің қандай мүддесі және екіншіден, қандай құқықтық норма бұзылады [13. 135 б.].
Формальдық тұрғыдан қылмыс объектісі болып құқықтық норма шығады. Бірақ бұл жәй беткі жағы ғана. Объектінің неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнісі немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан қорғалатын мүдде, қоғамның материалдық не моральдық игіліктерінде жатыр [14. 415 б.].
Барлық қоғамдық қатынастар қылмыстық заңмен қорғала бермейді, тек қана заң тұрғысынан анағұрлым құнды болып саналатындары ғана қорғалады делінген.
Қазақстан Республикасының күшіндегі қылмыстық заңына сәйкес ұрлық дегеніміз - бөтен мүлікті жасырын ұрлау болып табылады. Ұрлықтың объектісі - меншік.
Бұл қылмыстың заты - материалдық заты түріндегі, нақты құндылығы бар (заттар, тауарлар, бұйымдар, ақша, т.б.), өндіру үшін адам еңбегі жұмсалған, сондықтан да ақшамен бағалана алатын бөтен мүлік.
Ұрлыққа тән нышан - оның жасырын тәсілмен жасалуы. Ұрлықтың жасырындық сипатын анықтағанда айыптының ниетіне, яғни оның ұрлықты субъективтік қабылдауына қоса назар аудару қажет. Ұрлық болды деп санау үшін айыпты жасырын ұрлық жасауға ұмтылуы, бөтен мүлікті жасырын түрде иеленуге оның ниеті болуы тиіс [15. 117 б.].
Егер айыпты, өзінің мүлікті заңсыз иеленгендігін ұғынған бөгде адамдардың араласуына мүмкіндік бермей, қалыптасқан жағдайға байланысты әрекет жасаса да ұрлауда жасырын сипат болады.
Қылмыстың объективтік жағы үздікссіз тұрғыда қылмыстың субъективтік жағымен тығыз байланысқан. қылмыс құрамының объективтік жағы қылмыстық құқықтық нормалардың диспозицияларында көрсетілген қылмыстық әрекеттердің сыртқы белгілерінің жиынтығында тұжырымдалады [16. 77 б.].
ҚР ҚК 175-бабымен белгіленгендей ұрлау бөтеннің меншігін жасырын тонауды құрайды
Ұрлықтың объективтік жағына толық сипаттама беруіміз үшін, осы аталған қылмыс құрамымен белгіленген әрекеттердің мазмұнын ашып, жан-жақты сипаттама беруіміз қажет.
Заңдылық немесе заңсыздықты, көлік құралын пайдаланудағы тұлғаның заңдылық қарым-қатынасына байланысты азаматтық құқықтың да позициясы бойынша айқындауымызға мүмкіндік бар.
ҚР ҚК 175-бабының мәні бойынша, бөтеннің меншігін жасырын түрде ұрлауды аспектіде, яғни: объективтік және субъективтік жақтары ретінде түсінуімізге болады. Объективті жағы бойынша олар меншік қатынастарын реттейтін азаматтық құқық нормалары арқылы анықталынады.
Белгілі бір тұлға көлік құралдарын мына жағдайларда заңды түрде игере алады деп танимыз:
Заттардың оған меншік құқығы бойынша тән болып танылса;
Мүліктің немесе заттардың заңды немесе шын мәнінде иесі болып танылса;
Мүліктің немесе заттың немесе көлік құралы оның құзіретінде табылуы.
Әлбетте, егер тұлғаның мүлікті немесе белгілі бір затты пайдалануға немесе иеленуге не болмаса басқаруға ешқандай құқығының болмауы орын алса, оның сол мүлікті немесе көлік құралын иеленудегі әрекеті заңсыз болып саналады.
Демек, аталған қылмыстың объективтік жағы қылмыстық заңмен сипатталғандай қылмысты әрекеттің сыртқы белгілерін анықтайды және объективтік жағынан осы қылмыс әрекет арқылы, жасырын яғни құқыққа қайшы ұрлауы арқылы жүзеге асырылады деп танимыз.
Ұрлықтың объективтік жағын талдағанда әрекет пен қылмыстық нәтижесінің арасындағы себептік байланысты анықтау қажет.
Ұрлықтың аяқталу кезеңін қылмыстық әрекеттің бастапқы даму кезеңіне ауыстыру заңдылықтың бұзылуына әкеп соғады. Бір жағынан, ұрлыққа оқталған әрекет аяқталған қылмыс қатарына жатқызылады, нәтижесінде айыптының жауаптылығы негізсіз күшейеді, себебі жаза тағайындағанда сот ҚК-тің 24-бабында көрсетілген мән-жайларды ескермейді (айыпты жасаған әрекеттің қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін, қылмыстық ниеттің қаншалықты жүзеге асырылғандығын және қылмыстың не себепті аяғына дейін жасалынбағандығын). Сонымен қатар, айыпты үшін оның өз еркімен бас тарту мүмкіндігі азаяды, ондай әрекеттің оған қажеттігі болмай қалады, бұл жағдайда ұрлықпен күреске нұқсан келтіреді.
Басқа жағынан, ұрлаған мүлкіне өз қалауымен билік етуге айыптының мүмкіндігі баржоғына қарамастан, мүлікті оның нақты иеленген кезінен бастап ұрлықты аяқталған қылмыс деп санау қауіпті де едәуір көп таралған ұрлықпен күресті әлсіретуі мүмкін.
Сонымен, ұрлықты аяқталған деп айыптының заты іс жүзінде иеленген кезінен емес, сол затқа оның өз қалауымен билік ете алатын мүмкіндігі туған кезден бастап санау керек.
Қылмыстың субъективтік жағы - қылмыскердің жасаған қоғамға қауіпті әрекеті және оның зардаптарына қатысты психикалық қарым-қатынасы. Бұл қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа қатысты кінәлі ниетпен және мақсатпен сипатталатын адамның қылмыс жасау кезіндегі ішкі ой жүйесініңпсихикалық қарым-қатынасы. Ал қылмыстың мақсаты қылмыстың субьективтік жағының бір белгісі ретінде қылмыс жасаушы адамның жетуге қажетті ұмтылатын нәтижесі болып танылады.
Мысалы, В. Н. Кудрявцев қылмыстың объектитвтік жағы адамның сана-сезімінде идеалды нысанда пайда болады да, содан кейін белгілі бір тұрғыда жүзеге асырылады дейді [17. 317 б.].Себебі қылмыстың субъективтік жағы субъектінің психикасы объективтік жағының өзіне тән модельін сипаттайды.
Қылмыстың субъективтік және объективтік жағының белгілері өзара тығыз байланыса отырып белгілі бір біртұтастықта табылады. Сондықтан да қылмыстың субъективтік жағын оқып үйренуде қылмыстың объективтік жағымен байланыстыра отырып талдау жасауымыз жөн болар.
Қылмыстың субъективтік жағына: қылмыстық кінә, түрткі және мақсат жатады. Б.И. Ахметовтың пікірінше қылмыстың субъективті жағының, кінәлі адамның қылмысты әрекетін көрсететін сыртқы көрнісінің белгісі объективті жағынан айырмашылығы болып, ол бағытталған әрекеттің ішкі, психикалық сезінудің мәнін көрсетуі.
Қылмыстың субъективтік жағы - бұл кінәлі адамның жасаған қылмысты әрекетіне және оның қоғамға қауіпті зардаптарына психикалық қарым-қатынасын сипаттайтын жан-жақты күрделі түсінік [18. 50 б.].Сондықтан, қылмыстың субъективтік жағын дұрыс белгілеу үшін, объективтік мән-жайлардың болуын мұқият анықтауымыз қажет.
Бірқатар қылмыстардың құрамында кінәнің нысаны заң беттерінде тікелей белгіленеді. ҚР ҚК 185-бабымен көзделген қылмыс құрамы бойыншакінәнің нысаны ашық көрсетілмеген.
Ұрлықтың себебі ұрлық жасаған адам нені басшылыққа алды деген сұраққа жауап берсе, қылмыстың мақсаты әрекеттің бағыттылығын адам ұмтылған жақын ара-дағы нәтижені анықтайды.
Қылмыстық нәтиже - бөтен мүлікті заңға қайшы жолмен алу - ұрлық жасаудағы айыпты алға қойған тікелей мақсат, ол ұрлық құрамының элементіне жатады. Онда бөтен мүлікті жасырын алуға, одан пайда көруге ұмтылу сипаты бар. Ұрланған мүліктен пайда көру, іс жүзінде, ұрлық құрамынан тысқары жатыр. Ол қылмыстан туындайтын қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған.
Кінә, қылмыстың себебі мен мақсаты ұрлықтың субъективтік жағын сипаттайтын нышандарға жатады. Бұл нышандар ұрлық жасаушы адамның психикасындағы ішкі процестердің көрінісі, ол ұрлаушының санасы мен еркінің жасалған қоғамға қауіпті әрекетпен (ұрлықпен) байланысын сипаттайды.
Қылмыс субьектісі. Аталған қылмыс құрамына біздер заңды талдама жасау барысында анықтауымыз үшін аса маңызды болып танылатын қылмыстың келесі міндетті элементтерінің бірі субьектісіне талдау жасап көрелік.
Қылмыс жасаған адам әрекеттерінің белгілері қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде, қылмыстық құқықтық және криминологиялық тұрғыда маңызды болып табылатын теориялық және криминологиялық деңгейде екі жақты аспектіде қарастырылады.
Жалпы қылмыстың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты өткеруге қабілетті адам танылады. Қылмыстық кодекстің 14-бабы 1-бөлігімен "есі дұрыс, осы Кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс" деп тіке айтылған. Осыған орай, яғни қылмыс субъектісі болып тек қана жеке тұлға - адам саналады.
Қылмыстық заң арқылы қылмыстық жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне баға бере алатын сонымен қатар өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі дұрыс адамды ғана тарта алады. Қылмыстық кодекстің 6,7-баптарының талаптарына сай Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің заң күші Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады. Осыған байланысты қылмыстың субъектісі ретінде есі дұрыс адамды тани отырып, заңды тұлғалар - мекеме, ұйым, кәсіпорын және басқа да заңды ұйымдарды қылмыстың субъектісі деп айта алмаймыз.
Жануарлар дүниесі, табиғаттан келген күштер, заттар келтірген зияны үшін қылмыстық жауаптылық көзделмейді, себебі осы айтылғандар қылмыстың субъектісі болып табыла алмайды.
Есі дұрыстық - бұл адаммен жасалған қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауіпті әрекетінің (әрекетсіздігін) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін сезінуі мен оларды басқара алуы [19. 51 б.].
ҚР ҚК 16-бабы 1-бөлігімен сәйкес "Осы Кодексте көзделген қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс емес".
Қылмыстық заң есі дұрыс еместіктің екі нышанын белгілейді: медициналық (биологиялық) және заңдылық (психологиялық).
Адамды есі дұрыс емес деп тану үшін медициналық және заңдылық нышандардың жиынтығы қажет. Осы нышандардың бірінің орын алмауы адамды есі дұрыс емес деп тануға негіз бола алмайды [20. 85 б.].
ҚК-тің 15-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыс жасалған кезде он алты жасқа толған адамқылмыстық жауапқа тартылуға жатады. ҚК-тің 15-бабының 2-бөлігіне сәйкес, кейбір қылмыстарды жасағандығы үшін он төрт жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылатындығы белгіленген. Олардың арасында көлік құралдарын айдап кетудің дәрежелеуші белгілері көзделген.
Осы көрсетілген қылмыстардың қоғамға қауіптілігін 14 жасқа толған әрбір адам сезеді, өз әрекетіне есеп береді, сол себепті де заң шығарушы көрсетілген қылмыстар үшін жауаптылықты 14 жасқа толған уақыттан бастап белгілеп отыр.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудағы қылмыстық-құқықтық белгілерін анықтау ҚК 175-бабы бойынша аталған жағдайлардағы тұлғалардың қылмысы үшін жауаптылықты өтей алатындығын белгілеуді білдіреді.
Қазіргі кезеңдегі қылмыстық заң атқарушылыққа сәйкес көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыстың субьектісі болып қылмыс жасаған уақытта ҚК 175-бабы, бойынша 14-жасқа толған ақыл есі дұрыс адам танылады. Мұның өзі адамның қоғамға қауіпті әрекетке (іс-әрекетсіздікке) дегенқатысты сана-сезіммен байланыстылығы арқылы анықталынып отыр.
Қылмыс жасаған, кәмелетке толмаған адамдардың жасы, туған жылы, айы-күні дәлме-дәл анықталуы қажет. Адамның белгілі бір жасқа (мысалы 14, 16, 18, 20) толуы дәл туған күнімен емес,одан кейінгі тәуліктен бастап есептелінеді.Кәмелетке толмағандардың жасы сот-медициналық сарапшының қорытындысы бойынша анықталғандай, оның туылған күні болып сол аталған жылдың соңғы айының соңғы күні (31 желтоқсан) танылады.
Бөтеннің мүлкін жасырын ұрлаудағы қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер болып:
а) физикалық тұлға;
ә) осы адамның есінің дұрыстығы;
б) қылмыстық заңмен белгіленген жасқа толуы.
Қылмыстық жазалауға тән айдап кетудің субьектісі болып көлік құралы аумағы қозғалысына тікелей қатысы жоқ, яғни бақыланудағы қозғалысқа келтірілуге ешқандай құқығы жоқ адам екендігі сөзсіз аталынады.
2 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҚАСАҚАНА ҰРЛАУДЫ ЕСКЕРТУ, ОНЫМЕН КҮРЕСУДІҢ ШАРАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ
2.1 Бөтеннің мүлкін қасақана жоюмен байланысты қылмыстарды жасаудың себептері мен жағдайлары
Бөтеннің мүлкін ұрлаумен байланысты қылмыстарды ескерту проблемаларын талдау практикалық маңызы бар қылмыстардың алдын алудың кейбір жалпы ережелерін қабылдау қажеттілігімен негізделген.
Бәрінен бұрын қылмыстардың алдын алу немесе ескерту дегендерді айқын елестету қажет, біз оларды синонимдер секілді қолданамыз, себебі алдын алу және ескерту терминдері өздерінің тура мағынасы бойынша сәйкес келеді.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың алдын алу тек құқықтық қана емес, сонымен бірге экономикалық, әлеуметтік, психологиялық, ұйымдастырушылық және басқа мәселелерді шешуді қамтитын дерлік күрделі әлеуметтік проблема.
2002 жылдың 29-наурызында Астанада Президент Н.Ә. Назарбаевтың төрағалық етуімен, оның барысындаелдегі қалыптасқан криминогендік жағдай талданған, құқықтық реформаны әрі қарайғы тереңдету, күштік құрылымдардың, қадағалау және сот органдарының заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету бойынша жұмысының тиімділігін жоғарылату міндеттері талданған респуьликаның құқыққорғау құрылымдарының жетекшілерінің кеңейтілген кеңесі болды.
Көп ұлтты мемлекеттің азаматтарының арасындағы бейбітшілік пен татулық, достық пен сенім - адамдарға қажет ең бастысы. Бұл құқық қорғау органдарының басты міндеті. Бұған қарсы жұмыс жасайтынның барлығы - заңға қайшы. Бұл ел Конституциясының талабы. Ал құқық қорғау органдары Конституцияға қызмет етеді.
Қылмыстарды ескерту - бұл қылмыстардың жасалу себептері мен шарттарын жоюға немесе нейтрализациялауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық шаралардың жиынтығы [32. 64 б.].
Е.І. Қайыржанов әділ айтқандайқылмыстарды ескерту және ескерту шаралары түсініктері арасындағы тығыз байланысты жоққа шығаруға болмайды. Екінші анықтамада қылмыстарды ескертудегі нақты шаралардың ролі белгіленіп тұрған шақта біріншісі анағұрлым жалпы түсінік білдіреді [33.175 б.].
Ауыр қылмыстарды ескерту шараларын өңдеу бастамасы, және бәрінен бұрын бөтеннің мүлкін ұрлаумен байланысты қылмыстардың, қызмет етілетін аумақта өтетін криминогендік процесстер туралы ақпараттың барлық толығына ие болатын ішкі істер органдарына да тиесілі болуы тиіс. Олардың міндеттері мұндай өңдеуде көрсетілген шаралардың жүзеге асырылуының нысандары мен әдістері ғана емес, сол сияқты қажетті ресурстық және басқа қамтамасыз ету анықталуында тұрады.
Олар келесі талаптарға жауап беруі тиіс: адамдық және материалдық ресурстармен нақты қамтамасыз етілудің, криминогендік жағдайдың ерекшелігін көрсетудің, алдын алушылық ықпал етудің нақты субъектілері мен объектілерін айқын анықтаудың, еңбек ұжымдарының бұл бағыттағы белсенділігін, олардың ішкі істер органдарымен өзара әрекететуін арттырудың, нақты іс-шаралардың орындалу мерзімдері мен оларды өткізуге жауаптылардың болуы.Бөтеннің мүлкін ұрлаумен байланысты қылмыстыңадын алумен күрестің субъектілері болып ішкі істер органдарынан басқа өзге құқыққорғау органдары (ҚР ҰҚК), сондай-ақ азаматтар шығады.
Криминологиялық алдын алудың ең негізгі ерекшеліктерінің бірі қылмыстылық пен оның детерминанттарын алдын ала болжау,оларды ескерту мүмкіндігі болып саналады. Болжам - бұл белгілі бір құбылысты ғылыми негізде практикалық қажетілік үшін анықтау және оның келешегіне баға беру. Криминологиялық болжам - бұл алдағы жағдайды (деңгейді, құрылымды), оның детерминанттары белгілі бір уақыттағы алдын алу мүмкіндіктері, өзгеруі туралы пікірмен байымдау.
Қылмыстылық құқықтық құбылыс ретінде өзінің бойында заңдылықтардың әсерін сезінеді. Белгілі бір дәрежеде қылықтарға қоғамдық-саяси баға берудің өзгеруі, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық белгілеу немесе күшін жо., яғни криминализация немесе декриминилизация кей кезде қылмыстылықтың жай күйіне елеулі әсер етеді. Осыған байланысты заң шығарушының белгілі бір қылықты қай уақытта, оның үстіне қалай жаңаша бағалауы тиіс деп айта қо. қиынырақ. Бұл жағдай криминологиядағы болжауға да қосымша қиыншылықтар тудырады. Ең соңында қылмыстылық - бұл қоғам ымырасыз күрес жүргізетін кері құбылыс. Сөз жоқ, қылмыстылықтың жай-күйі оны ескерту мен жолын кесу шараларының тиімділігіне, әсіресе құқық қорғау органдарының жұмыс деңгейіне байланысты.
Қалай дегенмен осы шаралардың дамуын алдын ала білу, олардың алдағы уақыттағы тиімділігі мен қылмыстылықтың жай-күйіне әсер ету дәрежесін бағалау айтарлықтай күрделі болғандықтан болжау криминологияда одан әрі күрделілене түседі.
Криминологиялық болжаммыналарды пайдалануды ұсынады:
а)қылмыстылықтың динамикасымен тұрақты және белсенді байланысқан жалпыәлеуметтік үрдістердің (демографиялық--конмикалық, идеологиялық, әлеуметтік-психологиялық, Ғйымдық-басқару және басқа) жай-күйі мен тенденциясын сипаттайтын кемінде өткен он жылдың мәліметтік деректері;
б) криминологиялық болжам қамтитын кезең ішіндегі осы үрдістердің жай-күйі мен тенденциясының жоспарланған (болжанатын) өзгерістері туралы деректер;
в) қылмыстылықтың реңдің құбылыстарының (маскүнемдік пен алкоголизм,; жыныстық аморализм, арамтамақтық өмір салтын кешу, вал.талық іс-әрекет және басқа) кемінде кейінгі он жылын сипаттайтын мәліметтік деректер мен зерттеу жетістіктері;
г) алдын алу шаралары мен қылмыстық-құқықтық шаралар жүргізу тәжірибесін сипаттайтын тенденциялардың (көлемі, құрылым, және нәтижесі) мәліметтік деректері мен зерттеулерінің таңдаулы жетістіктері,
д) қылмыстылықпен күрестің құқықтық реттеуі мен ресурстық қамтамасыз етілуінің жоспарланған өзгерістері туралы деректер.
Осыған сәйкес, пән ретіндегі криминология қылмыстылықты оқып-үйрену ғана емес,сондай-ақ қылмыскердің тұлғасын да оқып-білуді қарастырады. Криминологиядағы болжау криминологиялық болжамның қылмыстылық болжамы (тұтастай немесе оны жекелеген құрамы) және жеке қылмыстық қылық болжамы болып екі түрге бөлінеді.
Қылмыстылықтың алдағы жай-күйінің шымылдығын ашатын криминологиялық болжам оның болашақтағы болады-ау деген қажетті деген сипаттарын анықтап, әрекет жасауды басшылыққа алады. Қылмыстылықпен күрес қоғамдағы барлық келелі істер сияқты жоспарлы түрде жүргізіледі [34. 177 б.].
Жоспар - бұл белгілі бір тәртіпті, жүйелілікті орындау мерзімі мен жауапты орындаушыны күні бұрын қарастыратын белгіленген шаралар жүйесі. Қылмыстылықпен нәтижелі күрес жүргізу қылмыстылықтың өзіне ғана мақсатты әсер етіп қана қоймайды, оның себептеріне де, оны тудыратын және пайда болуына жағдай жасайтын шарттарына да әсер етеді
Соңғылардың белсенді позицияларынан кінәлілердің қылмыстық әрекеттерін тыю кезінде адамды кепілге алумен күрестің сәттілігі байланысты. Мемлекет және қоғам, жекелеп алғанда, жекелеген құқық бұзушылардың тарапынан болатын қылмыстық қолсұғушылықтарды тыю мүмкіндігін азаматтардың белсенді орындауында мүдделі.
Қылмыстылықпен күрес саласындағы алдын алу шараларын заңдылық пен құқық тәртібін нығайту механизміне мақсат бағыттылы ықпал ететін әлеуметтік басқарудың бір түрі секілді ғана тану керек.
Біз көптеген ғалымдармен қабылданған қылмыстылықты ескерту шараларының тар, арнайы-криминологиялық түсінілуінен шығамыз.
Сондықтан ескерту, алдын алу, тәрбиелік-алдын алу қызметі біздермен синонимдер секілді пайдаланылады.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың алдын алумен байланысты қылмыстарды жеке-дара алдын алу жалпы әлеуметтік және арнайы алдын алумен үздіксіз байланыста жүзеге асырылады, және де кей кезде аталған түрлердің шеңберіндегі іске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.ЕСЕНОВ атындағы каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті
Бизнес және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқық (Ерекше бөлімі)
Тақырыбы: Бөтеннің мүлкін қасақана жойғаны немесе бүлдіргені қылмыстық жауаптылық
Орындаған:ЮП 18-3 студенті
Бисенгалиева Акмоншак
Аға оқытушы:Алибеков С.К
Ақтау 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҰРЛАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ МЕН АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
0.1 Бөтен мүлікті ұрлаудың түсінігі және оның нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
0.2 Бөтен мүлікті ұрлаудың обьективтік және субьективтікбелгілері ... ... ... .. ...9
2 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҚАСАҚАНА ҰРЛАУДЫ ЕСКЕРТУ, ОНЫМЕН КҮРЕСУДІҢ ШАРАЛАРЫЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..15
2.1 Бөтеннің мүлкін қасақана жоюмен байланысты қылмыстардыжасаудың себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Бөтеннің мүлкін қасақана жоюмен байланысты қылмыстарды жасаушы тұлғалардың жеке басы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
КІРІСПЕ
Қурстық жұмыстың жалпы сипаттамасы.Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында меншікке қарсы қылмыстар арасындағы бөтеннің мүлкін ұрлаумен күресудің теориялық проблемалары күрделі және жеткіліксіз өңделген институт болып танылады.
Адамның жеке меншігі олардың қауіпсіздігі әлеуметтік жоғары құндылық болып танылады.
Еліміздегі ішкі істер органдарының құқық қолдану қызметін жетілдіру мен ұйымдастыру қазіргі кезеңде ерекше орын алады. Осыған байланысты қылмыстық-құқық нормаларын, оның институттарын қолдану тиімділігін жетілдіру мен арттыру жолдарын теориялық тұрғыда жете зерттеу құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстылықпен күресуі мен тойтаруына тиімді мүмкіндіктер жасайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6 - тарауында орын алған меншікке қарсы қылмыстар атты тарауында орын алған бөтеннік мүлкін ұрлау өз алдына ерекше сипатқа ие.
Адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесінде меншікке құқықтың алатын орны ерекше, себебі ол адамның жеке басының сәттілігін сипаттайтын көрсеткіш. Бұл қылмыстар меншік қатынастарды реттейді, сон-дықтан да олардың атқаратын міндеті көп.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан да, бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен пара-пар (кең мағынада алғанда). Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің негізінде міндеттерінің бірі болып табы-лады (ҚР ҚК-нің 2-бабы).
Қоғам салаларының дамуының жетістіктері адамның маңызды мүддесінің бірі меншік қатынастарын сақтауға қажет болып танылады.
Сондай-ақ заң туралы әдебиеттерде бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстармен күресудің теориялық проблемалары Қылмыстық құқық Ерекше бөлімінің басқа институттарымен өзара байланысы жеткіліксіз айтылған.
Құқықтық мемлекет құру адамның жеке басы құқығын өмірі мен денсаулығын, заңды мүдделерін, соның ішінде олардың жеке меншігін қол сұғушылықтан қорғау болып танылады.
Сонымен бірге қоғамдық әлеуметтік ортада адамның меншігіне қол сұғушылықтар олардың құндылығы әрқашанда ескеріліне бермейді. Аталған норма бойынша Қазақстан Республикасында осы қылмыстардың алдын алу шараларына жеткілікті тұрғыда зерттеулер жүргізілмеген. 1997 жылғы қабылданған қазіргі заң күші бар Қазақстан Республикасы қылмыстық заң атқарушылығында өзгерістер мен қосымшалар енгізілуіне байланысты осы норманы зерттеу, бүгінгі күннің тәжірбиеге қажеттіліктен туындайтын мәселелердің бірі болып танылады.
Осы мәселелерге қатысты сұрақтар мысалы қазақстандық заңгер ғалымдар Е.О. Алауханов, А.Н. Ағыбаев, Б.И. Ахметов, Н.М. Абдиров, З.О. Ашитов, И.Ш. Борчашвили, Е.И. Қайыржанов, А.Д. Макуха, Г.С. Мауленов, М.С. Нарикбаев, Г.Р. Рүстемова Д.С. Чукмаитов және т.б басқаларымен зерттулер жүргізілген.
Осыған байланысты меншікке қарсы қылмыстар арасындағы бөтеннің мүлкіне қол сұғатын қылмыстар саласындағы қылмыстардың түсінігін анықтау туралы ұшқыр қажеттілік туындайды. Осыған ұқсас қылмыстардың обьективті және субъективті белгілеріне талдау жасау немесе айқындау қажет.
Курстық жұмысының мақсаты-болып, бөтеннің меншігіне қарсы қылмыстармен күресудің теориялық проблемаларын анықтау және ІІО қызыметкерлерімен тәжірбиеде күресу тиімділігін жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда анықтау болып танылады.
Курстық жұмысының міндеті. мақсаттарды жүзеге асыру үшін мына міндеттер қойылы:
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстардың жалпы түсінігіне;
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстардың нысандары түсінігіне;
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстардың обьективтік және субьективтік белгілері сипаттамасына;
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстардың дәрежелеуші белгілеріне талдау жасау.
Бөтеннің меншігін ұрлаумен байланысты қылмыстарды ескерту шараларына талдау жасау.
Курстық жұмысының объектісі. Қазақстан Республикасындағы меншіктік-қарым қатынастар саласындағы, яғни адамның жеке меншігін сақтаудағы қарым қатынастары танылады.
Курстық жұмысының пәні қазіргі кезеңде қылмыспен қылмыстық-құқықтық күресудің міндеттерін жүзеге асыру барысында меншікке қарсы қылмыстар, яғни бөтеннің мүлкін ұрлаумен байланысты қылмыстар туралы заңдарды, ішкі істер органдарының қызметінде қолданудың тиімді жолдарын, оны жетілдіру мен дамытудың және экономикалық, әлеуметтік саяси, әлеуметтік психологиялық заңдылықтарын анықтайтын оның негізі мен мақсаты және мазмұны жатады.
Курстық жұмысының методологиясы мен методикасы. Жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау барысында жұмыс материалистік диалектиканың заңдары мен таным әдістерін басшылыққа алып, формальдық логиканың да ережелері, салыстырмалы құқықтық әдістер де қолданылып, кей тұстарда статиститкалық мәліметтерге жүйелі түрде талдау жасау әдістеріне сүйенуді қажет етеді.
1 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҰРЛАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ МЕН АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Бөтен мүлікті ұрлаудың түсінігі және оның нысандары
Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі ең көп таралған және қоғамға едәуір қауіптісі - ұрлау.
Қылмыстық заң, ұрланғандық үшін, оның жасалу тәсілдеріне қарай нақты жауаптылық қарастырған. ҚК-тің тиісті баптарына бөліп, нормативтік тұрғыдан бекіткен, оларға ұрлаудың мына формалары жатады: ұрлық, иемденіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық, тонау және қарақшылық.
Ұрлау түсінігін анықтаудың және оның негізгі элементтеріне сипаттама берудің ұрлаудың барлық формаларына тән нышандарды айқындауға және бөлектеуге мүмкіндік беретіндігі, ұрлаудың нақты формаларына талдау жасауды жеңілдететіндігі, оларды меншікке қарсы басқа қылмыстардан, басқа объектіге қол сұғушылықтан, сондай-ақ қылмыстық заңмен жазаланбайтын әре-кеттерден шектеуге көмектесетіндігі қылмыстық заң ғылымында құптау тапқан [5.11 б.].Қазіргі кезде ұрлау түсінігі Қа-зақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде өзінің заңдық бекімін тапты. Мысалы, ҚК-тің 175-бабы-ның ескертуінде былай делінген: "Осы кодекстің баптарында ұрлау деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне за-лал келтіре отырып, айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру танылады". Ұрлау түсінігіне берілген бұл анықтамадан көретініміз, ғалым-заңгерлер ұсынған, заң талаптарына жауап беретін топтама түсініктер ішінен заң шығарушы "алу" терминін мойындаған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1996 жылғы 25 шілдедегі "Бөтен мүлікті ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері туралы" қаулысында да ұрлауға, бір-қатар ауытқылармен, осы тектес анықтама берілген: "Бөтен мүлікті ұрлау дегеніміз - меншік иесінің мүлкін пайдакүнемдік мақсатта заңсыз, қайтарымсыз алу және оны өз пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру".
Заңмен берілген анықтамадан ұрлаудың объективтік жағынан сипаттайтын мына нышандарды бөліп алуға болады:
1) мүлікті алу;
2) алудың заңға қайшылығы;
3) алудың қайтарымсыз болуы;
4) пайдакүнемдік мақсат;
"Алу" түсінігі ұрлаудың қарақшылықтан басқа барлық мүмкін болатын жеке тәсілдерін қамтиды. Ал қарақшылықты алатын болсақ, заң шығарушы оның аяқталу кезін мүлікті иелену мақсатында шабуыл жасау кезеңіне аударған. Бұл нышан қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың сыртқа процесін неғұрлым дәл бейнелейді және белгілі бір шамада қылмыстық-құқықтық қорғау объектісіне зиян келтіру тетігін сипаттайды, себебі алу әр-қашанда заңсыз қылмыспен, ұрланған мүліктің меншік қатынастарына қатысушылардың (жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы құрылымында орнын өзгертуімен ұштасқан, ол байланысты қалай да бұзады, оның қалыпты дамуына нұқсан келтіреді.
Кәсіпорын қорына әлі келіп түспеген мүлікті алу, белгілі бір мән-жайларда ҚК-тің 182-бабында көзделген қылмыстың құрамын береді, атап айтқанда ол - алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру.
Ұрлау арқылы мүлікті алғанда айыпты оны өз пай-дасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдырады. Ұрлаған адам мүлікке өз меншігіндей билік жасайды, бірақ заң жүзінде ол меншік иесі бола алмайды, себебі меншік құқығын қылмыстық жолмен алу мүмкін емес. Сондықтан да жәбірленушінің ұрланған затқа меншіктік құқығын ұрлық жоғалта алмайды. Ұрлауға заң тұрғысынан анықтама бергенде бөтен мүлікті айыптының менші-гіне емес, оның пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру дегенді, бәлкім, осы тұрғыдан түсіндіру қажет.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не басқа иемденушіге материалдық залал келеді. Ұрлағандағы материалдық залал тікелей нақты залалтүрінде көрініс та-буға тиіс. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1966 жылғы 25 шілдедегі қаулысында былай делінген: "қылмыс объектісі болған мүліктің құнын анық-тағанда, оның меншік иесінің қалай иемденгеніне байланысты, қылмыс жасалған кездегі мемлекеттік, жеке сауда, нарықтық немесе комиссиондық бағаларға сүйену қажет. Бағасы болмаған жағдайда мүліктің құны сараптаманың қорытындысы негізінде анықталады". Ұрлаудың салдарынан келген залалдың орнын толтырғанда оның мөлшері сот шешімі қабылдаған кездегі бағаларға сүйеніп анықталады. Меншік иесіне немесе заңды иеленушіге мате-риалдық залал келтірмейтін мүлікті алу ұрлау ретінде саралануға тиіс емес [6].
Ұрлауды сипаттайтын келесі нышан - оның заңға қайшылығы. Заңға қайшы нышан дегеніміз, шындығында да, болжаммен де оған өзінің құқығы жоқ бөтен мүлікті айыптының алуы. Шындығындағы құқық дегеніміз - сол мүлікті алуға мүмкіндік беретін, заңға негізделген құқықтың болуы. Оның заңда белгіленген тәртіпте рәсімделген, рәсімделмегенінің маңызы жоқ. Бұл жерде назар ол құқықтың формасына емес, түп мәніне аударылады.
Бұдан жасалынатын тұжырым - егер адам мүлікті алуға заңды негіздемелері бола тұрып, оны алу үшін белгіленген тәртіптерді ғана бұзса, онда бұл жағдайда ұрлау болмайды.
Қылмыс аяқталғаннан кейін мүліктік залалдың орнын толтыру немесе ұрлаған мүлікті қайтару айыптыны жауаптылықтан босатпайды, бірақ ол жазаны жеңілдетуге негіздеме бола алады.
Айыпты мүлікті алып, оған өз қалауы бойынша билік жасай алатын кезден бастап ұрлау аяқталған болып саналады. Әңгіме нақты билік жасағандықта емес, сол билікті жасау мүмкіндігін алғандықта.
Сондықтан да ұрлауды аяқталған деп тану үшін айыптының затты іс жүзінде пайдаланғаны, оны пайда көргені қажет емес. Оның сондай мүмкіндікті алғаны жеткілікті. Егер айыпты бөтен мүлікті алуға бағытталған белгілі бір әрекеттер жасаса, бірақ ол мүлікке билік жасау мүмкіндігіне қолын жеткізе алмаса, онда ол әрекет ұрлық жасауға оқталу ретінде сараланады. Қарақшылық бұлардың қатарына кірмейді, оның аяқталу кезеңі жайындағы мәселе қылмыстың осы құрамына қатысты қаралған.
Күзеттегі аймақта жасалған ұрлықтың аяқталу кезеңін анықтауда қиындық туындайды. Тергеу-сот практикасының соңғы кездердегі позициясы дұрыс, себебі ол күзеттегі аймақта жасалған ұрлықты сол аймақтан мүлікті алып шыққан кезден бастап аяқталған деп санау қажет, себебі ұрланған мүлікке билік жасау мүмкіндігі сол кезден бастап туады деп санайды. Мүлікті күзеттегі аймақтан қанша қашықтыққа алып барғандықтың маңызы жоқ, дегенмен, ұрлаған затты аймақтың қоршауынан асыра лақтыруды және қылмысқа қатысушы басқа адамның сол мезетте ұрлауын қылмыстың аяқталмағандығы деп сана-ған жағдайлар болған.
Егер айыпты мүлікті алып, кейін оңтайлы кезде шығаруды ойластырып оны сол күзеттегі аймаққа жасырып қойса, сонан соң оны өз еркімен қайтарса, онда ол қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту негізінде (ҚК-тің 26-бабы) қылмыстық жауаптылықтан босайды.
Ұрлау тек тікелей ниетпен жасалады. Айыпты мүлікті заңсыз алғандығын ұғынады, өз әрекетімен меншік иесіне залал келтіретіндігін алдын ала біледі, соны тілейді.
Ұрлаудың міндетті нышаны - пайдакүнемдік мақсат. Ұрлауға заң тұрғысынан анықтама берілгенде пайдакүнемдік мақсат ұрлаудың нышаны деп тіке көрсетілген. Ол мақсат айыптының өз пайдасына, сондай-ақ материалдық жағдайына айыпты мүдделі басқа адамдардың пайдасына метериалдық, мүліктік табыс келтіруді көздейді.
Алудың тәсілдеріне байланысты ҚР ҚК-інде ұрлаудың алты нысаны бекітілген:
- ұрлық, сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу,
- сеніп тапсырылған мүлікті ысырап ету,
- алаяқтық,
- тонау,
- қарақшылық.
Қызмет бабын пайдалану жолымен мүлікті алуды ұрлаудың жеке формасы ретінде танудан заң шығарушы бас тартты, оны ұрлаудың үш формасының иеленіп алудың, ысырап етудің және алаяқтықтың саралаушы нышаны ретінде қарастырады.
Қастандық жасаудың осы түрінің заты ұрлау құрамының сындарлы нышандарының бірі болып табылады. Қылмыстық заң теориясында қылмыс затының шын мәнінде мазмұны бірдей екі анықтамасы кең таралған. Бірінші анықтама бойынша: "қылмыс затына өзінің қылмыстық әрекетін жүзеге асыра отырып қылмыскер тікелей ықпал жасайтын сыртқы әлемнің материалдық заттары жатады" [7. 180 б.].Екінші анықтама бойынша - қылмыс затына сол қылмыстың жасалуына себеп болатын материалдық әлемдегі заттар жатады .
Заң әдебиеттерінде ұрлау заты түсінігі онша да мағыналы баяндалмаған. Ұрлау заттары ақша және бағалы қағаздар болуы мүмкін екендігі туралы пікірге ешкімнің қарсылығы жоқ. Сонымен қатар, әдебиеттерде де, сот практикасында да осы уақытқа дейін дау туғызып келген бір мәселе: мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сон-дай-ақ көлік кәсіпорындары, театр-сауық орындары, спорт-тықжәне басқа ұйымдар көрсеткен қызмет үшін есеп айыруға қажетті билеттер, талондар, абоненттер және басқа белгілер ұрлау заты бола алама, жоқ па?
Г. А. Кригердің пікірінше, ақшалай-заттай және басқадай лотерея билеттері, почта төлемдерінің белгілері, көлікте жүру билеттері, бензинге талондар және сол сияқ-тылар ұрлау заты бола алады [8. 88 б.].Ленинградтық "Курс со-вет-ского уголовного правоның" авторлары онымен то-лық-тай келіспейді, олар көлікте жүру билеті мүлікті алуға емес, тек көлікте жүруге ғана құқық беретіндіктен ұрлау за--ты бола алмайды деп санайды [9.95 б].Л. А. Андреева менБ.В. Вол--жинкин ұрлау заты ретінде қарастырылуы мүм-кін басқа да бағалы қағаздарға жанар-жағар май талон-дарын жатқызады. Лотерея билеттері, почта марка-ларын өзге бағалы қағаздар қатарына жатқызбаса да, бұл ав-торлар олардың ұрлау заты бола алатындығымен келіседі [10. 294 б.].
Сонымен қатар, сот практикасы көлікте жүру би-леттерін, почта маркаларын көлік қызметін төлегендігін растайтын, өзін ұсынған адамға тиесілі қағаздар екенін ескеріп ұрлау затына жатқызады, сондықтан оларды алуды ұрлау деп қарастырылады. Мәтінін толтырып, мөрмен бекіткеннен кейін, оларды компостирленген соң ғана пайдалануға болатын билеттерді немесе басқа белгілерді ұрлау сол әрекетке дайындық болып саналады, егер бұл жерде ұрланған заттарды кейін сатып ақша табу мақсаты болса.
Сонымен, "өздерінде көрсетілген құнның немесе қызметтің төленгендігін растайтын, ұйымның, оның қыз-меткерлерінің, азаматтардың қолында болғанда сол тауарлар мен қызметтерді олардың пайдалануына мүмкіндік беретін талондар, көлікте жүру билеттері немесе өзге бел-гілер ғана ұрлау заты бола алады" деген пікірмен келісу қажет[11. 126 б.].
Сондықтан легитимациялық құжаттар мен белгілер (аккредитивтер, чектер, жинақ кітапшалары, жетондар, сенім қағаздары, квитанциялар және сол сияқтылар) өз-дерін иеленушілердің белгілі бір мүліктерге ғана құқығын растайтын болғандықтан ұрлау заты болып табылмайды.Бұл құжаттарды немесе белгілерді иемдену меншік иесінің метериалдық залал шеккендігінің айғағы емес. Бұл ретте ұрлықтың алдыңғы уақытта жасалуына мүмкіндік туады, сондықтан да, мысалы, жинақ кітапшасын иеленіп ол бойынша ақша алуды ниет қылған айыпкердің әрекетін алаяқтыққа дайындық деп саралау қажет. Егер, жинақ кітапшасымен ақша алу үшін ондағы мәліметтер бұрмаланып өзгертілсе, онда мұндай әрекет ҚК-тің 325- бабы бойынша қосымша саралануы тиіс [4].
Сонымен, мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік кәсіпорындары, театр-сауықтыру, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен қызмет үшін халық есеп айыратын билеттер, талондар, абоненттер және басқа белгілер ұрлау заты болатын-болмайтындығы туралы мәселені шешу үшін:
1) көрсетілген тауарлардың немесе қызметтің құны төленгендігін растайтын мәліметтердің бар екендігін;
2) оларға заңда белгіленген реквизиттер мен белгілердің бар екендігін анықтау қажет [12. 10 б.].
Ұрлау затына қатысты даулы мәселелерді қарастырып, енді көпшілік түгелдей ұрлау затына жатқызған түсінікті талдауға көшейік. Мысалы, ҚР Жоғарғы Сотының Пленумы, өзінің 1996 жылғы 25 шілдедегі "Бөтен мүлікті ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері туралы" қаулысында ұрлау заты дегеніміз - бөтен, яғни айыптының меншігіне жатпайтын мүлік деп анықтама берді.
ҚР АК-нің 115 бабына сәйкес мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша, соның ішінде, шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық тауарлар, атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады. Ұрлаудың мәніне жүгінсек, оның заты деп ақшаларды, құнды қағаздарды, заттарды, мүліктік құқықтарды тану қажет.
Зат дегеніміз - кез келген түйсінетін нәрсе, ол газ күйінде, сұйық, қатты жағдайда, жанды және жансыз, бүтіннің бөлігі болуы мүмкін. ҚР АК-нің 127-бабына сәйкес ақша дегеніміз - Қазақстан Республикасының бүкіл ау-ма-ғында өз құны бойынша қабылдануға міндетті заңды тө-лем құралы болып табылады.
Мүлік ұрлау заты ретінде белгілі бір экономикалық заңдық, нақтылай бар қасиеттерге ие.
Нақтылай бар болуы дегеніміз - оның кеңістікте орналасқан сыртқы әлемде материалдық зат ретінде бейнеленуі. Ол қоғамдық өндіріс процесінде алынған материалдық нәрсе. Осы талданып отырған қасиет болмағандықтан идеяны, ойды иелену, мүлікті иеленбей мүліктік сипаттағы құқықтарды, әр түрлі игіліктерді алу - ұрлау деп танылмайды, мысалы, көлікте жүру үшін жеңілдік бе-ретін билетті қолдан жасап алып пайдалану, т.б.
Мүліктік ұрлау заты ретіндегі экономикалық қасиеті сол - онда қандай да бір экономикалық құндылық бар. Құндылық ақшамен бағаланып өлшенеді. Сондықтан да, өзінің шаруашылыққа керектілігін жоғалтқан заттар ұрлау заты бола алмайды, меншік иесінің қажетсіз деп тастаған мүлкін иелену ұрлыққа жатпайды.
Ұрлау затының енді бір сипаты, ол - оның заңдық қасиеті. Ол дегеніміз - ұрланған зат айыпты үшін әр-қашанда бөтен болуға тиіс.
Айыптының ол алынған затқа тікелей де, жанама да құқығы болуға тиіс емес. Адамның өз мүлкін ұрлау заты бола алмайды, сондықтан өз мүлкін заңсыз алу ұрлауға жатпайды.
0.2 Бөтен мүлікті ұрлаудың обьективтік және субьективтік белгілері
Объект қылмыс құрамының қажетті элементтері ретінде аса маңызды мәнділікке ие бола отырып, ол қылмыстардың ерекшеліктеріне және де нақты бір қылмыс құрамдарына мазмұнды талдау жасап, оның заңды белгілеріне дұрыс сипаттама беруге мүмкіндік жасайды.
Қылмыстың объектісін дұрыс айқындау, жасалған қылмыстың әлеуметтік мәнін анықтау мен Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі жүйесінің нормаларында өзіне сәйкес орнын табуына, қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін немесе қол сұғушылық әрекеттерді дұрыс дәрежелеуге бірден-бір қажет болып табылады.
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым-қатынастарға қылмыстардың тікелей немесе жанама қол сұғылатындығы туралы, қылмыстық құқық ғылымында жалпы біздер танитын қағида орын алған.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның көмегімен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткілікті және анық негізделуі, соның ішінде қылмыс обьектісі белгілерінің дұрыс анықталынуының маңызы зор.
Теория мен тәжірибеде меншікке қарсы қылмыстардың жасалуы кезінде ең алдыменқандай қоғамдық-қарым қатынастарға зардап келтіріледі деген сұрақ пікірталастық туғызды. Бірақ та қылмыстық құқықтың мәселелерін шешудегі жаңа қырларын ескеруде, бірінші кезекте жалпы адамзаттың құндылықтарын қорғау шығып отырғандықтан қылмыс объектісі түсінігінде қоғамдық қарым-қатынастар толық қанағаттандырыла алуы мүмкін емес делінген.
Қазақстан Республикасы ҚК 175-бабымен көзделген қылмыс құрамы бойынша ұрлықтың объектісі ретінде, біздер жалпы қылмыстық құқық теориясында қалыптасқандай қандай да бір қылмыс болмасын, қылмыстық заңмен қол сұғушылықтанқорғалынатын қалыпты қоғамдық-қарым қатынас деп тани аламыз.
Қоғамдық қарым-қатынас бұл, әрқашан да қоғам мен адамдар арасындағы әлеуметтік қызметтің нәтижесі бола алатын байланыс. Қоғам жеке адамнан тұрмайды ол адамдар арасындағы қарым-қатынаспен байланысты бола алатындығыменкөрінеді.
Қоғамдық қарым қатынастың мазмұны болып, қоғамдық тәртіп пен азаматтардың құқыққа қарсы қол сұғуға қарсы бағытталған әлеуметтік байланысы немесе субъектілердің өзара әрекеті танылады.
Бұдан басқа, мұндай жағдайда қарым-қатынас субъектілері - азаматтардың денсаулығына зиян келтіруді немесе олардың жеке басы мен құқықтарына қол сұғылуы сияқты қылмысты әсер етуге душар етеді делінген.
Профессор Е.І. Қайыржанов қылмыс объектісінің материалдық және формальдық жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалынатын мүдде болса, формальдық жағы - ол мүддені бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма.
Құқықтық қорғаусыз құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтік құнды мүддесіз құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ, - деп түсіндіреді. Қылмыстың объектісін анықтау үшін кез келген жеке жағдайда екі түрлі өзара байланысты мәселеге тоқталуға тура келеді. Біріншіден, кімнің қандай мүддесі және екіншіден, қандай құқықтық норма бұзылады [13. 135 б.].
Формальдық тұрғыдан қылмыс объектісі болып құқықтық норма шығады. Бірақ бұл жәй беткі жағы ғана. Объектінің неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнісі немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан қорғалатын мүдде, қоғамның материалдық не моральдық игіліктерінде жатыр [14. 415 б.].
Барлық қоғамдық қатынастар қылмыстық заңмен қорғала бермейді, тек қана заң тұрғысынан анағұрлым құнды болып саналатындары ғана қорғалады делінген.
Қазақстан Республикасының күшіндегі қылмыстық заңына сәйкес ұрлық дегеніміз - бөтен мүлікті жасырын ұрлау болып табылады. Ұрлықтың объектісі - меншік.
Бұл қылмыстың заты - материалдық заты түріндегі, нақты құндылығы бар (заттар, тауарлар, бұйымдар, ақша, т.б.), өндіру үшін адам еңбегі жұмсалған, сондықтан да ақшамен бағалана алатын бөтен мүлік.
Ұрлыққа тән нышан - оның жасырын тәсілмен жасалуы. Ұрлықтың жасырындық сипатын анықтағанда айыптының ниетіне, яғни оның ұрлықты субъективтік қабылдауына қоса назар аудару қажет. Ұрлық болды деп санау үшін айыпты жасырын ұрлық жасауға ұмтылуы, бөтен мүлікті жасырын түрде иеленуге оның ниеті болуы тиіс [15. 117 б.].
Егер айыпты, өзінің мүлікті заңсыз иеленгендігін ұғынған бөгде адамдардың араласуына мүмкіндік бермей, қалыптасқан жағдайға байланысты әрекет жасаса да ұрлауда жасырын сипат болады.
Қылмыстың объективтік жағы үздікссіз тұрғыда қылмыстың субъективтік жағымен тығыз байланысқан. қылмыс құрамының объективтік жағы қылмыстық құқықтық нормалардың диспозицияларында көрсетілген қылмыстық әрекеттердің сыртқы белгілерінің жиынтығында тұжырымдалады [16. 77 б.].
ҚР ҚК 175-бабымен белгіленгендей ұрлау бөтеннің меншігін жасырын тонауды құрайды
Ұрлықтың объективтік жағына толық сипаттама беруіміз үшін, осы аталған қылмыс құрамымен белгіленген әрекеттердің мазмұнын ашып, жан-жақты сипаттама беруіміз қажет.
Заңдылық немесе заңсыздықты, көлік құралын пайдаланудағы тұлғаның заңдылық қарым-қатынасына байланысты азаматтық құқықтың да позициясы бойынша айқындауымызға мүмкіндік бар.
ҚР ҚК 175-бабының мәні бойынша, бөтеннің меншігін жасырын түрде ұрлауды аспектіде, яғни: объективтік және субъективтік жақтары ретінде түсінуімізге болады. Объективті жағы бойынша олар меншік қатынастарын реттейтін азаматтық құқық нормалары арқылы анықталынады.
Белгілі бір тұлға көлік құралдарын мына жағдайларда заңды түрде игере алады деп танимыз:
Заттардың оған меншік құқығы бойынша тән болып танылса;
Мүліктің немесе заттардың заңды немесе шын мәнінде иесі болып танылса;
Мүліктің немесе заттың немесе көлік құралы оның құзіретінде табылуы.
Әлбетте, егер тұлғаның мүлікті немесе белгілі бір затты пайдалануға немесе иеленуге не болмаса басқаруға ешқандай құқығының болмауы орын алса, оның сол мүлікті немесе көлік құралын иеленудегі әрекеті заңсыз болып саналады.
Демек, аталған қылмыстың объективтік жағы қылмыстық заңмен сипатталғандай қылмысты әрекеттің сыртқы белгілерін анықтайды және объективтік жағынан осы қылмыс әрекет арқылы, жасырын яғни құқыққа қайшы ұрлауы арқылы жүзеге асырылады деп танимыз.
Ұрлықтың объективтік жағын талдағанда әрекет пен қылмыстық нәтижесінің арасындағы себептік байланысты анықтау қажет.
Ұрлықтың аяқталу кезеңін қылмыстық әрекеттің бастапқы даму кезеңіне ауыстыру заңдылықтың бұзылуына әкеп соғады. Бір жағынан, ұрлыққа оқталған әрекет аяқталған қылмыс қатарына жатқызылады, нәтижесінде айыптының жауаптылығы негізсіз күшейеді, себебі жаза тағайындағанда сот ҚК-тің 24-бабында көрсетілген мән-жайларды ескермейді (айыпты жасаған әрекеттің қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін, қылмыстық ниеттің қаншалықты жүзеге асырылғандығын және қылмыстың не себепті аяғына дейін жасалынбағандығын). Сонымен қатар, айыпты үшін оның өз еркімен бас тарту мүмкіндігі азаяды, ондай әрекеттің оған қажеттігі болмай қалады, бұл жағдайда ұрлықпен күреске нұқсан келтіреді.
Басқа жағынан, ұрлаған мүлкіне өз қалауымен билік етуге айыптының мүмкіндігі баржоғына қарамастан, мүлікті оның нақты иеленген кезінен бастап ұрлықты аяқталған қылмыс деп санау қауіпті де едәуір көп таралған ұрлықпен күресті әлсіретуі мүмкін.
Сонымен, ұрлықты аяқталған деп айыптының заты іс жүзінде иеленген кезінен емес, сол затқа оның өз қалауымен билік ете алатын мүмкіндігі туған кезден бастап санау керек.
Қылмыстың субъективтік жағы - қылмыскердің жасаған қоғамға қауіпті әрекеті және оның зардаптарына қатысты психикалық қарым-қатынасы. Бұл қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа қатысты кінәлі ниетпен және мақсатпен сипатталатын адамның қылмыс жасау кезіндегі ішкі ой жүйесініңпсихикалық қарым-қатынасы. Ал қылмыстың мақсаты қылмыстың субьективтік жағының бір белгісі ретінде қылмыс жасаушы адамның жетуге қажетті ұмтылатын нәтижесі болып танылады.
Мысалы, В. Н. Кудрявцев қылмыстың объектитвтік жағы адамның сана-сезімінде идеалды нысанда пайда болады да, содан кейін белгілі бір тұрғыда жүзеге асырылады дейді [17. 317 б.].Себебі қылмыстың субъективтік жағы субъектінің психикасы объективтік жағының өзіне тән модельін сипаттайды.
Қылмыстың субъективтік және объективтік жағының белгілері өзара тығыз байланыса отырып белгілі бір біртұтастықта табылады. Сондықтан да қылмыстың субъективтік жағын оқып үйренуде қылмыстың объективтік жағымен байланыстыра отырып талдау жасауымыз жөн болар.
Қылмыстың субъективтік жағына: қылмыстық кінә, түрткі және мақсат жатады. Б.И. Ахметовтың пікірінше қылмыстың субъективті жағының, кінәлі адамның қылмысты әрекетін көрсететін сыртқы көрнісінің белгісі объективті жағынан айырмашылығы болып, ол бағытталған әрекеттің ішкі, психикалық сезінудің мәнін көрсетуі.
Қылмыстың субъективтік жағы - бұл кінәлі адамның жасаған қылмысты әрекетіне және оның қоғамға қауіпті зардаптарына психикалық қарым-қатынасын сипаттайтын жан-жақты күрделі түсінік [18. 50 б.].Сондықтан, қылмыстың субъективтік жағын дұрыс белгілеу үшін, объективтік мән-жайлардың болуын мұқият анықтауымыз қажет.
Бірқатар қылмыстардың құрамында кінәнің нысаны заң беттерінде тікелей белгіленеді. ҚР ҚК 185-бабымен көзделген қылмыс құрамы бойыншакінәнің нысаны ашық көрсетілмеген.
Ұрлықтың себебі ұрлық жасаған адам нені басшылыққа алды деген сұраққа жауап берсе, қылмыстың мақсаты әрекеттің бағыттылығын адам ұмтылған жақын ара-дағы нәтижені анықтайды.
Қылмыстық нәтиже - бөтен мүлікті заңға қайшы жолмен алу - ұрлық жасаудағы айыпты алға қойған тікелей мақсат, ол ұрлық құрамының элементіне жатады. Онда бөтен мүлікті жасырын алуға, одан пайда көруге ұмтылу сипаты бар. Ұрланған мүліктен пайда көру, іс жүзінде, ұрлық құрамынан тысқары жатыр. Ол қылмыстан туындайтын қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған.
Кінә, қылмыстың себебі мен мақсаты ұрлықтың субъективтік жағын сипаттайтын нышандарға жатады. Бұл нышандар ұрлық жасаушы адамның психикасындағы ішкі процестердің көрінісі, ол ұрлаушының санасы мен еркінің жасалған қоғамға қауіпті әрекетпен (ұрлықпен) байланысын сипаттайды.
Қылмыс субьектісі. Аталған қылмыс құрамына біздер заңды талдама жасау барысында анықтауымыз үшін аса маңызды болып танылатын қылмыстың келесі міндетті элементтерінің бірі субьектісіне талдау жасап көрелік.
Қылмыс жасаған адам әрекеттерінің белгілері қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде, қылмыстық құқықтық және криминологиялық тұрғыда маңызды болып табылатын теориялық және криминологиялық деңгейде екі жақты аспектіде қарастырылады.
Жалпы қылмыстың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты өткеруге қабілетті адам танылады. Қылмыстық кодекстің 14-бабы 1-бөлігімен "есі дұрыс, осы Кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс" деп тіке айтылған. Осыған орай, яғни қылмыс субъектісі болып тек қана жеке тұлға - адам саналады.
Қылмыстық заң арқылы қылмыстық жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне баға бере алатын сонымен қатар өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі дұрыс адамды ғана тарта алады. Қылмыстық кодекстің 6,7-баптарының талаптарына сай Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің заң күші Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады. Осыған байланысты қылмыстың субъектісі ретінде есі дұрыс адамды тани отырып, заңды тұлғалар - мекеме, ұйым, кәсіпорын және басқа да заңды ұйымдарды қылмыстың субъектісі деп айта алмаймыз.
Жануарлар дүниесі, табиғаттан келген күштер, заттар келтірген зияны үшін қылмыстық жауаптылық көзделмейді, себебі осы айтылғандар қылмыстың субъектісі болып табыла алмайды.
Есі дұрыстық - бұл адаммен жасалған қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауіпті әрекетінің (әрекетсіздігін) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін сезінуі мен оларды басқара алуы [19. 51 б.].
ҚР ҚК 16-бабы 1-бөлігімен сәйкес "Осы Кодексте көзделген қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс емес".
Қылмыстық заң есі дұрыс еместіктің екі нышанын белгілейді: медициналық (биологиялық) және заңдылық (психологиялық).
Адамды есі дұрыс емес деп тану үшін медициналық және заңдылық нышандардың жиынтығы қажет. Осы нышандардың бірінің орын алмауы адамды есі дұрыс емес деп тануға негіз бола алмайды [20. 85 б.].
ҚК-тің 15-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыс жасалған кезде он алты жасқа толған адамқылмыстық жауапқа тартылуға жатады. ҚК-тің 15-бабының 2-бөлігіне сәйкес, кейбір қылмыстарды жасағандығы үшін он төрт жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылатындығы белгіленген. Олардың арасында көлік құралдарын айдап кетудің дәрежелеуші белгілері көзделген.
Осы көрсетілген қылмыстардың қоғамға қауіптілігін 14 жасқа толған әрбір адам сезеді, өз әрекетіне есеп береді, сол себепті де заң шығарушы көрсетілген қылмыстар үшін жауаптылықты 14 жасқа толған уақыттан бастап белгілеп отыр.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудағы қылмыстық-құқықтық белгілерін анықтау ҚК 175-бабы бойынша аталған жағдайлардағы тұлғалардың қылмысы үшін жауаптылықты өтей алатындығын белгілеуді білдіреді.
Қазіргі кезеңдегі қылмыстық заң атқарушылыққа сәйкес көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыстың субьектісі болып қылмыс жасаған уақытта ҚК 175-бабы, бойынша 14-жасқа толған ақыл есі дұрыс адам танылады. Мұның өзі адамның қоғамға қауіпті әрекетке (іс-әрекетсіздікке) дегенқатысты сана-сезіммен байланыстылығы арқылы анықталынып отыр.
Қылмыс жасаған, кәмелетке толмаған адамдардың жасы, туған жылы, айы-күні дәлме-дәл анықталуы қажет. Адамның белгілі бір жасқа (мысалы 14, 16, 18, 20) толуы дәл туған күнімен емес,одан кейінгі тәуліктен бастап есептелінеді.Кәмелетке толмағандардың жасы сот-медициналық сарапшының қорытындысы бойынша анықталғандай, оның туылған күні болып сол аталған жылдың соңғы айының соңғы күні (31 желтоқсан) танылады.
Бөтеннің мүлкін жасырын ұрлаудағы қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер болып:
а) физикалық тұлға;
ә) осы адамның есінің дұрыстығы;
б) қылмыстық заңмен белгіленген жасқа толуы.
Қылмыстық жазалауға тән айдап кетудің субьектісі болып көлік құралы аумағы қозғалысына тікелей қатысы жоқ, яғни бақыланудағы қозғалысқа келтірілуге ешқандай құқығы жоқ адам екендігі сөзсіз аталынады.
2 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҚАСАҚАНА ҰРЛАУДЫ ЕСКЕРТУ, ОНЫМЕН КҮРЕСУДІҢ ШАРАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ
2.1 Бөтеннің мүлкін қасақана жоюмен байланысты қылмыстарды жасаудың себептері мен жағдайлары
Бөтеннің мүлкін ұрлаумен байланысты қылмыстарды ескерту проблемаларын талдау практикалық маңызы бар қылмыстардың алдын алудың кейбір жалпы ережелерін қабылдау қажеттілігімен негізделген.
Бәрінен бұрын қылмыстардың алдын алу немесе ескерту дегендерді айқын елестету қажет, біз оларды синонимдер секілді қолданамыз, себебі алдын алу және ескерту терминдері өздерінің тура мағынасы бойынша сәйкес келеді.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың алдын алу тек құқықтық қана емес, сонымен бірге экономикалық, әлеуметтік, психологиялық, ұйымдастырушылық және басқа мәселелерді шешуді қамтитын дерлік күрделі әлеуметтік проблема.
2002 жылдың 29-наурызында Астанада Президент Н.Ә. Назарбаевтың төрағалық етуімен, оның барысындаелдегі қалыптасқан криминогендік жағдай талданған, құқықтық реформаны әрі қарайғы тереңдету, күштік құрылымдардың, қадағалау және сот органдарының заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету бойынша жұмысының тиімділігін жоғарылату міндеттері талданған респуьликаның құқыққорғау құрылымдарының жетекшілерінің кеңейтілген кеңесі болды.
Көп ұлтты мемлекеттің азаматтарының арасындағы бейбітшілік пен татулық, достық пен сенім - адамдарға қажет ең бастысы. Бұл құқық қорғау органдарының басты міндеті. Бұған қарсы жұмыс жасайтынның барлығы - заңға қайшы. Бұл ел Конституциясының талабы. Ал құқық қорғау органдары Конституцияға қызмет етеді.
Қылмыстарды ескерту - бұл қылмыстардың жасалу себептері мен шарттарын жоюға немесе нейтрализациялауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық шаралардың жиынтығы [32. 64 б.].
Е.І. Қайыржанов әділ айтқандайқылмыстарды ескерту және ескерту шаралары түсініктері арасындағы тығыз байланысты жоққа шығаруға болмайды. Екінші анықтамада қылмыстарды ескертудегі нақты шаралардың ролі белгіленіп тұрған шақта біріншісі анағұрлым жалпы түсінік білдіреді [33.175 б.].
Ауыр қылмыстарды ескерту шараларын өңдеу бастамасы, және бәрінен бұрын бөтеннің мүлкін ұрлаумен байланысты қылмыстардың, қызмет етілетін аумақта өтетін криминогендік процесстер туралы ақпараттың барлық толығына ие болатын ішкі істер органдарына да тиесілі болуы тиіс. Олардың міндеттері мұндай өңдеуде көрсетілген шаралардың жүзеге асырылуының нысандары мен әдістері ғана емес, сол сияқты қажетті ресурстық және басқа қамтамасыз ету анықталуында тұрады.
Олар келесі талаптарға жауап беруі тиіс: адамдық және материалдық ресурстармен нақты қамтамасыз етілудің, криминогендік жағдайдың ерекшелігін көрсетудің, алдын алушылық ықпал етудің нақты субъектілері мен объектілерін айқын анықтаудың, еңбек ұжымдарының бұл бағыттағы белсенділігін, олардың ішкі істер органдарымен өзара әрекететуін арттырудың, нақты іс-шаралардың орындалу мерзімдері мен оларды өткізуге жауаптылардың болуы.Бөтеннің мүлкін ұрлаумен байланысты қылмыстыңадын алумен күрестің субъектілері болып ішкі істер органдарынан басқа өзге құқыққорғау органдары (ҚР ҰҚК), сондай-ақ азаматтар шығады.
Криминологиялық алдын алудың ең негізгі ерекшеліктерінің бірі қылмыстылық пен оның детерминанттарын алдын ала болжау,оларды ескерту мүмкіндігі болып саналады. Болжам - бұл белгілі бір құбылысты ғылыми негізде практикалық қажетілік үшін анықтау және оның келешегіне баға беру. Криминологиялық болжам - бұл алдағы жағдайды (деңгейді, құрылымды), оның детерминанттары белгілі бір уақыттағы алдын алу мүмкіндіктері, өзгеруі туралы пікірмен байымдау.
Қылмыстылық құқықтық құбылыс ретінде өзінің бойында заңдылықтардың әсерін сезінеді. Белгілі бір дәрежеде қылықтарға қоғамдық-саяси баға берудің өзгеруі, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық белгілеу немесе күшін жо., яғни криминализация немесе декриминилизация кей кезде қылмыстылықтың жай күйіне елеулі әсер етеді. Осыған байланысты заң шығарушының белгілі бір қылықты қай уақытта, оның үстіне қалай жаңаша бағалауы тиіс деп айта қо. қиынырақ. Бұл жағдай криминологиядағы болжауға да қосымша қиыншылықтар тудырады. Ең соңында қылмыстылық - бұл қоғам ымырасыз күрес жүргізетін кері құбылыс. Сөз жоқ, қылмыстылықтың жай-күйі оны ескерту мен жолын кесу шараларының тиімділігіне, әсіресе құқық қорғау органдарының жұмыс деңгейіне байланысты.
Қалай дегенмен осы шаралардың дамуын алдын ала білу, олардың алдағы уақыттағы тиімділігі мен қылмыстылықтың жай-күйіне әсер ету дәрежесін бағалау айтарлықтай күрделі болғандықтан болжау криминологияда одан әрі күрделілене түседі.
Криминологиялық болжаммыналарды пайдалануды ұсынады:
а)қылмыстылықтың динамикасымен тұрақты және белсенді байланысқан жалпыәлеуметтік үрдістердің (демографиялық--конмикалық, идеологиялық, әлеуметтік-психологиялық, Ғйымдық-басқару және басқа) жай-күйі мен тенденциясын сипаттайтын кемінде өткен он жылдың мәліметтік деректері;
б) криминологиялық болжам қамтитын кезең ішіндегі осы үрдістердің жай-күйі мен тенденциясының жоспарланған (болжанатын) өзгерістері туралы деректер;
в) қылмыстылықтың реңдің құбылыстарының (маскүнемдік пен алкоголизм,; жыныстық аморализм, арамтамақтық өмір салтын кешу, вал.талық іс-әрекет және басқа) кемінде кейінгі он жылын сипаттайтын мәліметтік деректер мен зерттеу жетістіктері;
г) алдын алу шаралары мен қылмыстық-құқықтық шаралар жүргізу тәжірибесін сипаттайтын тенденциялардың (көлемі, құрылым, және нәтижесі) мәліметтік деректері мен зерттеулерінің таңдаулы жетістіктері,
д) қылмыстылықпен күрестің құқықтық реттеуі мен ресурстық қамтамасыз етілуінің жоспарланған өзгерістері туралы деректер.
Осыған сәйкес, пән ретіндегі криминология қылмыстылықты оқып-үйрену ғана емес,сондай-ақ қылмыскердің тұлғасын да оқып-білуді қарастырады. Криминологиядағы болжау криминологиялық болжамның қылмыстылық болжамы (тұтастай немесе оны жекелеген құрамы) және жеке қылмыстық қылық болжамы болып екі түрге бөлінеді.
Қылмыстылықтың алдағы жай-күйінің шымылдығын ашатын криминологиялық болжам оның болашақтағы болады-ау деген қажетті деген сипаттарын анықтап, әрекет жасауды басшылыққа алады. Қылмыстылықпен күрес қоғамдағы барлық келелі істер сияқты жоспарлы түрде жүргізіледі [34. 177 б.].
Жоспар - бұл белгілі бір тәртіпті, жүйелілікті орындау мерзімі мен жауапты орындаушыны күні бұрын қарастыратын белгіленген шаралар жүйесі. Қылмыстылықпен нәтижелі күрес жүргізу қылмыстылықтың өзіне ғана мақсатты әсер етіп қана қоймайды, оның себептеріне де, оны тудыратын және пайда болуына жағдай жасайтын шарттарына да әсер етеді
Соңғылардың белсенді позицияларынан кінәлілердің қылмыстық әрекеттерін тыю кезінде адамды кепілге алумен күрестің сәттілігі байланысты. Мемлекет және қоғам, жекелеп алғанда, жекелеген құқық бұзушылардың тарапынан болатын қылмыстық қолсұғушылықтарды тыю мүмкіндігін азаматтардың белсенді орындауында мүдделі.
Қылмыстылықпен күрес саласындағы алдын алу шараларын заңдылық пен құқық тәртібін нығайту механизміне мақсат бағыттылы ықпал ететін әлеуметтік басқарудың бір түрі секілді ғана тану керек.
Біз көптеген ғалымдармен қабылданған қылмыстылықты ескерту шараларының тар, арнайы-криминологиялық түсінілуінен шығамыз.
Сондықтан ескерту, алдын алу, тәрбиелік-алдын алу қызметі біздермен синонимдер секілді пайдаланылады.
Бөтеннің мүлкін ұрлаудың алдын алумен байланысты қылмыстарды жеке-дара алдын алу жалпы әлеуметтік және арнайы алдын алумен үздіксіз байланыста жүзеге асырылады, және де кей кезде аталған түрлердің шеңберіндегі іске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz