Өндірістік шығындарды есепке алу әдістері
Кіріспе
Мемлекет дамуының қазіргі жағдайында кәсіпорынның бухгалтерлік басқару есебіне ерекше мән беріледі. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің кәсіпкерлерге үндеуінде есеп пен есептілікті жетілдіру және қаржылық есептілікті жасау мен ұсынуды ғана емес, сондай-ақ әртүрлі экономикалық шешімдер қабылдауды білдіретін халықаралық стандарттарға көшу қажеттігіне назар аударды.
Қайта құру жылдарында әртүрлі меншік нысандары бар көптеген түрлі фирмалар құрылды, олардың көпшілігі соңғы жылдары бәсекелестікке төтеп бере алмады. Нарықтық немесе экономикалық факторларға төтеп бере алатын фирмалар аз. Тек өте ірі компаниялар нарықтарға айтарлықтай әсер ете алады, бірақ мұндай компаниялар аз. Бұл негізінен мұндай мүмкіндіктері жоқ шағын компаниялар. Сондықтан олар үшін басты міндет - нарық проблемаларымен "тіл табысу" және максималды экономикалық пайда алу үшін нарық факторларын өз пайдасына аудару. Атап айтқанда, шығындарды басқару, әлеуетті мүмкіндіктерді дамыту және оларды субъектілердің пайдалануы, шығындарды калькуляциялау, қаржылық өнімділікті бақылау, басқарушылық шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде экономикалық талдау, стратегиялық есепке алу (іс-қимылдың баламалы нұсқасын таңдау үшін) және басқарушылық бақылау проблемаларын қараған жөн [1,б.25].
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау үнемі жүргізіледі. Халықаралық есепке алу жүйесіне көшу жүзеге асырылуда, осыған байланысты қазақстандық кәсіпорындардың тәжірибесіне қаржылық және басқарушылық есепке алуды енгізу үшін бірқатар нормативтік құжаттар әзірленді.
Қазіргі уақытта қаржылық және басқарушылық есепті нормативтік реттеудің бес деңгейлі жүйесі қалыптасты:
1) заңнамалық деңгей;
2) бухгалтерлік есеп стандарттары;
3) стандарттарға әдістемелік ұсынымдар;
4) шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясаты;
5) субъектінің бастапқы құжаттары.
Тақырыптың өзектілігі. Өнімді өндіру белгілі бір шығындармен немесе шығындармен байланысты. Өнімді өндіру процесінде еңбек жұмсалады, еңбек құралдары, сондай-ақ Еңбек заттары қолданылады. Ақшалай түрде көрсетілген өнімді өндіруге және сатуға арналған кәсіпорынның барлық шығындары өндірістік ресурстарды пайдаланудың өзіндік құнын құрайды.
Өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептеу мақсаты өнімді өндіру мен өткізуге байланысты нақты шығындарды уақтылы, толық және сенімді анықтау, жекелеген түрлер мен барлық өнімдердің нақты құнын есептеу, ресурстар мен қаражаттың пайдаланылуын бақылау болып табылады. Шығындар туындаған жерлерде шығындарды үздіксіз ағымдағы есепке алу, белгіленген нормалардан ықтимал ауытқуларды, осы ауытқулардың себептері мен кінәлілерін күнделікті анықтау өндірісті жедел басқару талаптарын қанағаттандыруы керек.
Өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыру келесі принциптерге негізделген:
1) шығындарды құжаттау және оларды өндірісті есепке алу шоттарына толық көрсету;
2) шығындарды есепке алу көлемі және олардың туындау орны бойынша топтастыру;
3) шығындар объектілерінің өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау объектілерімен, нақты шығындарды есепке алу көрсеткіштерінің нормативтік, жоспарлы және т. б.
4) өндірістік шығынды есепке алу өнім
5) тікелей мақсаты бойынша есепке алу объектілеріне жататын шығындар шеңберін кеңейтудің орындылығы;
6) белгілі бір өнімді дайындаудан туындаған шығындарды оқшаулау;
7) өндіріс шығындарын жедел бақылауды жүзеге асыру және өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-өндіріс шығындарын есепке алу және талдау, сонымен қатар өндіріс шығындарын азайту жолдарын зерттеу.
Қойылған мақсатты іске асыру үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
1) өнімді, жұмыстарды, қызметтерді өндіруге арналған шығындарды есепке алудың теориялық негіздерін қарастыру.
2) шығындарды есепке алу мен жіктеуді көрсету;
3) бухгалтерлік есеп шоттарындағы шығындарды көрсету;
4) негізгі экономикалық көрсеткіштер мен қаржылық жағдайға талдау жүргізу;
5) шығындарды азайту мақсатында ұсыныс әзірлеу.
Дипломдық жұмыста осы тақырыпқа қатысты соңғы нұсқаулық материалдар қолданылады. Негізгілері-заңнамалық актілер, заңдар мен қаулылар. "Бухгалтерлік есеп және аудит", "Бухгалтер бюллетені", "бас бухгалтердің заң кеңесшісі" журналдарынан, сондай-ақ келесі авторлардың жұмыстарынан үлкен материал пайдаланылды: Радостовец В. В., Шеремет А. Д., Дюсембаев к. Ш[2 ,б.105].
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны "Промтехмонтаж" АҚ ҚФ болып табылады"
Зерттелетін кәсіпорынның банкте есеп айырысу шоты, өз атауы бар дөңгелек мөрі бар, шаруашылық қызметін дербес жүзеге асырады және оның нәтижелері үшін толық жауап береді.
І БӨЛІМ. ҰЙЫМ ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПКЕ АЛУ МЕН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1. Ұйым шығыстарының сыныптамасы.
Өндіріс шығындарының есебін құру және өнімнің өзіндік құнын есептеу әдістері көбінесе технологиялық процестің ерекшеліктеріне, өндірістің ұйымдастырылуына, түріне және сипатына байланысты болады. Бұл ерекшеліктер шығындарды құжаттауға, оларды жүйелеуге және жалпылауға, шығындардың аналитикалық есебін жүргізуге, дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасындағы шығындарды бөлуге және өнімнің өзіндік құнын есептеуге әсер етеді [3 ,б.55].
Өндіріс процесінің технологиясы мен ұйымдастырылуы бухгалтерлік есеп пен бақылау әдістерін таңдауды анықтайды. Технологиялық процестің сипаты бойынша салалар өндіруші және өңдеуші болып бөлінеді. Өндіруші өндірістерге көмір, мұнай, газ өндіру, ағаш дайындау және басқалар жатады. Өндіруші салаларда шикізат пен негізгі материалдарға арналған шығындар жоқ. Олар өнімнің біркелкілігімен, өндірістік циклдің салыстырмалы түрде қысқа мерзімділігімен, аяқталмаған өндіріс қалдықтарының болмауымен және болмауымен сипатталады. Көптеген жағдайларда, өнімнің бір түрі шығарылған кезде, оның құны барлық шығындарды өнім санына бөлу арқылы анықталады.
Өңдеу салаларына ауылшаруашылық және өнеркәсіптік шикізат өндірістік және жеке тұтынуға жарамды өнімдерге өңделетін салалар жатады. Оларға машина жасау, химия, тоқыма, тамақ және басқа да кәсіпорындар жатады[4,б.77].
Өнімді өндірудің технологиялық процесінің күрделілігіне байланысты Өндіріс қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Мұндай өндіріс қарапайым деп саналады, ол өнімді өндіру мен өңдеудің бірыңғай үздіксіз процесімен сипатталады (мысалы, көмір өндіру, энергия, бу өндіру және т.б.).Қарапайым өндіріс әдетте қысқа циклге ие және аяқталмаған өндіріске ие емес.
Күрделі өндіріске өндіріс процесі бірқатар жеке тәуелсіз бөліністерден, өтулерден, фазалардан, кезеңдерден тұратын өндіріс кіреді. Мысалы, тоқыма, аяқ киім, машина жасау, ет және басқалар. Күрделі өндіріс, вакцинацияланғандай, әрдайым аяқталмаған өндірісте қалады.
Шығару жиілігіне және қайталануына байланысты өндіріс өнімдері жеке, сериялық және жаппай болып бөлінеді.
Жеке өндіріс-бұл тұтынушылардың тапсырыстары бойынша бірлі-жарым бұйымдарды немесе бұйымдардың шағын партияларын өндіру, мысалы, арнайы станоктар, жөндеу жұмыстары.
Сериялық-бұл бір типтегі өнімдердің алдын-ала белгіленген сериялары шығарылатын өндіріс. Мұнда өнімнің бірдей түрлерін жасау қайталанады. Сериялардың саны мен мөлшеріне байланысты олар кішігірім және үлкен серияларды ажыратады. Сериялық өндірістерде әр түрлі тапсырыстарды өндіру үшін типтік бөлшектер кеңінен қолданылады - экономикалық тиімді өнім түрлері.
Жаппай өндіріс ұзақ уақыт бойы біртекті өнімдердің көп мөлшерін үздіксіз өндірумен сипатталады.
Өнеркәсіптік өндіріс негізгі өнім өндірісінің рөліне байланысты негізгі және көмекші болып бөлінеді[5,б.89].
Олардың негізгілеріне шығаруға кәсіпорын құрылған өнімді дайындауға арналған өндірістер жатады. Өнеркәсіптің әртүрлі салаларында негізгі өндірістердің номенклатурасы әртүрлі. Мысалы, негізгі өндірістерге мыналар жатады: металл өңдеу кәсіпорнында - құю, темір ұстасы, Механикалық, құрастыру цехтары, металлургия кәсіпорнында - Домна, ашық пеш, прокат және басқа цехтар.
Көмекші-бұл негізгі өндіріске және тұтастай алғанда бүкіл кәсіпорынға қызмет ететін өндіріс. Көмекші өндірістерге мыналар жатады: құрал-саймандар, Жөндеу-механикалық, жөндеу-құрылыс цехтары, электр станциясы, бу қазандығы, компрессорлық станция, автокөлік және т.б.қосалқы өндіріс өнімдерінің бір бөлігі жағына сатылуы мүмкін[6,б.62].
Айта кету керек, кейбір салалардағы бірдей өндірістер негізгі өндірістерге, ал басқаларында қосалқы өндірістерге жатқызылуы мүмкін. Мысалы, автомобиль көлігі ұйымдарында негізгі өндіріс автомобиль қызметтері болады, басқа салаларда олар қосалқы өндіріс қызметтеріне, дербес электр станцияларында энергияның әртүрлі түрлерін өндіру - негізгіге, ал басқа салаларда - көмекші қызметтерге жатқызылатын болады.
Өндірісті мақсаты бойынша жіктеу негізгі және қосалқы өндіріс шығындарын бөлек есепке алу қажеттілігін тудырады.
Өндіріс шығындарын есепке алу үшін бөлімшелердің шоттарын қамтитын шоттардың кешенді жүйесі қолданылады:
8110 - " Негізгі өндіріс"
8310 - " Көмекші өндіріс"
8410 - " Жүкқұжат шығыстар"
Өнімді өндіруге жұмсалатын шығындарды есепке алу мен бақылауды қамтамасыз ету үшін "цехтар бойынша шығындар. "Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін негіз болып табылады:
1) "негізгі құралдардың тозу сомасын және негізгі құралдарды қайта бағалау сомаларын есептеу" әзірлеу кестесі, онда өндіріс шығыстарына енгізілуге жататын амортизациялық негізгі құралдардың сомасы көрсетіледі.
2) "материалдар шығысын бөлу (зп)"әзірлеу кестесі.
3) "материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдар сомасын есептеу" (моральдық тозу) әзірлеу кестесі.
"қосалқы және қызмет көрсететін өндірістердің қызметтерін бөлу"әзірлеу кестесі[7,б.102].
Өндіріске арналған шығындардың талдамалы есебі калькуляциялық карточкаларда жүргізіледі, онда калькуляция объектілері бойынша шығындар баптарын есепке алу объектілерінің кодтары және үстеме шығыстардың баптары көрсетіледі.
Негізгі өндіріске кәсіпорындар құрылған өнімдерді, сондай-ақ сатуға және зауыт ішінде тұтынуға арналған жартылай фабрикаттарды шығаруға арналған өндіріс кіреді.
Шығындар тізбесі олардың құрамы және өнім түрлері бойынша бөлу әдістері өнімнің өзіндік құнын есептеу мен калькуляциялауды жоспарлау жөніндегі салалық әдістемелік нұсқауларда айқындалады.
Бұл ретте шығындарды баптар бойынша топтастыру өндірістік өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілуі мүмкін өнімнің жекелеген түрлерін өндіруге байланысты шығыстарды барынша бөлуді қамтамасыз етуге тиіс.
Өнімді өндіруге арналған шығындар алдын ала (жалдау ақысын және т.б.) төлеу уақытына қарамастан, олар жататын есепті кезеңдегі өнімнің өзіндік құнына немесе жүйелі (қызметкерлердің демалысы, жыл қорытындысы бойынша еңбек сіңірген жылдары үшін сыйақы) енгізіледі.
Шығындардың жекелеген түрлері (өндірісті дайындау және игеру шығындары және т. б.) олардың қандай калькуляциялық кезеңге жататынын дәл анықтау мүмкін емес қатынастар, сондай-ақ өнеркәсіптің маусымдық салаларының шығындары өнімнің өзіндік құнындағы есептеу мен калькуляцияны жоспарлау бойынша белгілі бір салалық нұсқаулардың сметалық - нормативтік тәртібінде өндіріс шығындарына қосылады.
Өндірістік емес шығындар есепте олар анықталған есепті айда көрсетіледі[8,б.98].
Шетел валютасында жүргізілетін және өнімнің өзіндік құнына енгізуге жататын шығындар есеп айырысу - ақша құжаттарын шығару күні қолданыста болған Ұлттық банктің бағамы бойынша шетел валютасын қайта есептеу жолымен айқындалған сомада ҚР валютасында көрсетіледі.
Өндіріске арналған шығындарды есепке алу үшін кіші бөлімнің шоттары қолданылады.
8110 - " негізгі өндіріс"
8111-негізгі өндіріс барлық өндірістік шығындарды қорытындылауға арналған.
8112-материалдар
8113-өндірістік жұмысшыларға еңбекақы төлеу
8114-еңбек ақыдан аударым
8115-үстеме шығыстар
8112-8115 шоттары транзиттік болып табылады және экономикалық элементтер бойынша өндіріс шығындарының сомасын айқындауға арналған.
Айдың соңында 8112-8115 бойынша ескерілген шығындар 8111 жалпылама шотқа ауыстырылады [9,б.52].
1.2 Кәсіпорын шығындарының есебін нормативтік қамтамасыз ету
Бухгалтерлік қызметтердің басшылары өз жұмыстарында Қазақстан Республикасының мекемелердегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді және бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті қалыптастыру басқармалары (бөлімдері) туралы ережелерді басшылыққа алады.
Мекеменің бас бухгалтері лауазымына басшы тағайындайды және босатады және мекеменің басшысына тікелей бағынады.
Мекеменің бас бухгалтері барлық жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есеп шотында көрінуі мен бақылануын, шұғыл операцияның ұсынылуын, қаржы есептілігінің белгіленген мерзімде жасалуын қамтамасыз етеді.
Бас бухгалтер мекеме басшысымен бірлесіп банк құжаттарына және материалдық құндылықтарды және ақша қаражатын қабылдау мен беруге негіз болатын құжаттарға, сондай-ақ қаржы міндеттемелері мен мемлекеттік сатып алу туралы шарттарға қол қояды. Мемлекеттік мекеменің басшысы бас бухгалтердің ұсынымы бойынша банк құжаттары мен бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқығын уәкілетті тұлғаларға бере алады. Осы өкілеттіктер мемлекеттік мекеме басшысының бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Бас бухгалтердің немесе оны алмастыратын тұлғаның қолтаңбасыз құжаттар жарамсыз болып есептеледі және орындалуға қабылданбайды.
№ 2-ҚЕХС сәйкес қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және ағымдағы орналасқан жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар кіреді.
1. 2-ҚЕХС бойынша сатып алуға жұмсалған шығындар:
сатып алу бағасы - сатып алушылық бағасы;
сырт жерден әкелуге баж - импорт бажы және басқа өтелмейтін салықтар;
делдалдық ұйымдарға төлеген комиссиялық сыйақы;
көліктік-дайындау шығыстары - тасымалдауға, өңдеуге жұмсалған шығыстар;
қорларды сатып алуға тіке байланысты өзге де шығыстар [9,б.105]..
2. Қайта өңдеуге жұмсалатын шығындар - шығарылатын өнімдердің нақты түрлеріне тікелей байланысты тіке шығындар:
-шикізат шығындары;
-еңбек шығындары; және т.б. шығындары.
3. Өзге шығындар - қорларды белгіленген жерге дейін және тиісті жағдайға жеткізуге тікелей байланысты шығындар.
Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады. Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес.
Есеп жұмыстарын жүргізудің әлемдік тәжірибесін негізге ала отырып жасалынған халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес экономиканың бүкіл саласында өнімнің (жұмыс пен қызметтің) өзіндік құнын қалыптастыру тәсілі өзгерді. Өндірістік есептің жаңа жүйесінің басты айырмашылығы - ұйымның жанама шығындарын үстеме және кезең шығындарына бөлу принципі қалыптасты.
Үстеме шығындар негізгі өндіріске қызмет көрсетумен байланысты туындайтын шығындар, олар басқару есебі жүйесінде есепке алынып, өнімнің өзіндік құнына енгізіледі, ал кезең шығындары қаржылық есеп жүйесінде жүргізіледі және өзіндік құнның құрамына кірмейді. Осыған сәйкес үстеме шығындарының құрамынан кезең шығындарын ажырату мәселесі туындады. Оларға жалпы басқару шығындары, жалпы шаруашылық және әкімшілік сипаттағы шығындар, тауарлы - материалдық қорларды сатумен байланысты шығындар және пайыздарды төлеу бойынша шығындар, басқаша айтқанда, өндіріс көлеміне тәуелсіз және өткізілген өнімнің нақты бір түрімен байланысты емес шығындар жатқызылады.
Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды, ал толық өзіндік құн өндірістік өзіндік құн мен кезең шығындарынан тұрады.
Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардан ерекшелігі, жалпы және әкімшілік шығындары өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелді емес. Бұл шығындар шартты тұрақты болып саналады, әрі кезең шығындары ретінде қаралады. Бұл шығындардың көпшілігі есепті кезеңде өнім өндірілмесе де, пайда бола береді [10,б.45].
Кезең шығындарының есебі 2 Қорлар стандартының әдістемелік нұсқауларында берілген өнімнің өзіндік құнына енбейтін және кезең шығындары ретінде танылатын шығындардың қалыптасуы бөлігіне сай жүргізіледі.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып табылады. Кәсіпорынның есеп саясатында ақша қаражаттарының қысқа мерзімді активтер ретіндегі есебін ұйымдастырып қана қоймай, ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік түсініктеме жазбалар құрастырылады. Бұл есептілік қаржылық жағдайының өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді, пайдаланушыларға серіктестіктің операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде ақша кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді делінген.
Басқа шығындар құрамына қаржы -өткізу бөлімін ұстау шығындары кіреді-жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон шығындары және тағы басқа; сауда өкілдерін ұстау-қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу, телефакстық және басқа шығындар; өнімдерді сертификаттау шығындары; материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы басқа шығындар.
Бұл шығындар жіктемесі өндіріс шығындарының белгілерімен анықталған. Сондай-ақ қаржы-өткізу қызметінің өзгешелігі негізгі белгі ретінде шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеуді алға шығарады. Бұл жағдайда шығындарды релеванттық және иррелеванттық болып бөлінеді. Шығындарды осылайша бөлу өткізу бағасы, нарық сегменттерін бөлу, сату көлеміне арттыру жөнінде шешім қабылдау үшін қажет.
Релеванттық қаржылық шығындар ақшалай қаражаттың болашақ өсімін көрсетеді, оның мөлшері қарастырылған шешімге байланысты. Есепке тек ақшалай қозғалыстың өсімі ғана алынады.
Әртүрлі жағдайда сол бір шығындар релеванттық та, иррелеванттық та болуы мүмкін екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, артық материалдар сатып алынды. Бұл материалдар жұмсалуға немесе сатылуға тиісті емес, сондықтан қабылданатын шешімге байланыссыз олардың құны бірдей болады, яғни олар иррелеванттық болып табылады. Басқа жағдайда, материалдарды қандай да бір өнімді өндіру үшін сатып алғанда, олардың құны, номенклатурасы, т.б. талданады-материалдарға жұмсалған шығындар бұл жерде релеванттық болады. Материалдық шығындар бұл жағдайда қабылданатын шешімге байланысты болады [10,б.122].
Сонымен, релеванттық шығындар тізімін келтіруге болмайды, әр нақты жағдай үшін ол әртүрлі болады. Бірақ әр нақты жағдайда келесі принципті басшылыққа алу керек: релеванттық шығындар-бұл қабылданатын шешім нұсқасына байланысты өзгеретін болашақ шығындар.
Басқару бөлімдері мен қызметтерін, өндірістік бөлім құрылымдарын басқару аппаратын ұстау белгілі бір шығындардың жұмсалуын қажет етеді. өндіріс шығындары сияқты олар да міндетті. Басқару шығындарын үстеме шығындарға жатқызады және жалпы олардың құрамында қарастырады. Бірақ басқару функцияларының өзгешелілігі үстеме шығындары құрамынан ұйымдық қызметпен байланысты шығындар мен олардың жіктелімін бөліп алуды қажет етеді.
Пайда болу орнына байланысты шығындар жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық болып бөлінеді. өндірістік сипаты бар ұйымдық қызметпен байланысты шығындар құрамына мыналар жатқызылады: өндірісті басқару шығындары; өндірісті дайындау мен ұйымдастыру; өндірістік бөлімшелерді басқару аппратын ұстау шығындары; ғимараттарды, құрылыстарды, өндірістік құралдардың амортизациясы, қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету шығындары, мамандыққа бейімдеу кадрларды даярлау шығындары, арзан бағалы тез тозғыш құрылғылардың тозуы және басқалар.
Жалпы шаруашылық мақсатындағы ұйымдық қызмет шығындары мыналардан тұрады: әкімшілік-басқару; техникалық басқару, жабдықтау-дайындау, қаржы-өткізу қызметін басқару; басқа ұйымдар қызметтеріне ақы төлеу; ғимараттарды, құрылыстарды, жалпы шаруашылық құрал-саймандарды ұстау мен жөндеу құндары, амортизацияны қоса есептегенде, жұмыс күшіне жұмсалған шығындар-басшыларды іріктеу, оқыту, қайта даярлау, біліктілігін жетілдіру, заңдылықта белгіленге сәйкес міндетті төлемдер, салықтар, аударымдар-пайыздар [10,б.142]..
Мұндай топтастыру шығындарды мөлшерлеу, жіктелім баптарының бөлімшелері бойынша сметалар жасау, сметалардың орындалуын, шығындарды есеп пен калькуляция объектілері бойынша бөлу. Бірақ мұндай топтастыру шығындар мазмұнын толық ашуды, яғни олардың қалыптасуы мен экономикалық қажеттілігіне ағымдағы бақылауды қамтамасыз етпейді.
Ұйымдық қызмет бойынша шығындар, әр бөлімшенің, кәсіпорынның іркіліссіз жұмыс жағдайларын жасауға әсері жәйлі мәлімет қалыптастыру басқарушылық есептің құрама бөлігі болып табылады. Басқару жүйесінің тиімділігі басқару деңгейлері бойынша есепті көрсеткіштер жүйесімен өлшенеді және сондықтан ұйымдық қызмет бойынша шығындар құрамында келесі топтарды бөлеміз:
1) мақсатты функцияларды орындауға байланысты ұйымдық қызмет шығындары;
2) кәсіпорын бөлімдері мен қызметтерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету шығындары;
3) жалпы ұйымдастыру және жалпы басқару қызметінің шығындары.
Шығындардың бұл топтастырылуы кәсіпорын қызметін басқарумен байланысты шығындарды қалыптастыру процесін бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, кәсіпорын қызметтері мен бөлімдері бойынша шығындарды жинақтау әр әкмішілік бөлімшесінің жалпы кәсіпорынды басқару жүйесінің тиімділігіне әсер ету дәрежесін анықтайды. Бұл кезде басқарушылық еңбек тиімділігі басқару қызметі шығындарының төмендетілуімен емес, бұл шығындар қаншалықты басқару үшін толық мәлімет жүйесін жасауда жетекшілер қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады [11,б.15].
Басқарудың барлық қызметтері және әрқайсысы жеке -жеке өз жұмысын кәсіпорын алдында тұратын міндеттерді шешуге бағыттайды: өндіріс пен өнім өткізу көлемін көбейту, оның сапасын жақсарту, пайданы көбейту және өндіріс табыстылығын арттыру, кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын жақсартуды қамтамасыз ету. Осыған байланысты ұйымдық қызмет шығындарының жіктемелік бағыттары бойынша іштей баптар бойынша бөлген дұрыс. Қарастыралатын жіктелімнің негізгі белгісі ретінде басқару қызметінің барлық түрлері немесе функциялары болу керек: әкімшілік басқару, техникалық басқару, өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен аударымдар, банк қарыздарын пайдалану пайыздары, өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен аударымдар, басқа шығындар [11, б.25].
Кезең шығындары, яғни өндірістен тыс шығындар ұйымның салық салғанға дейінгі табыс сомасын анықтауда үлкен роль атқарады. Ұйымның қаржылық - шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған түсім сомасынан сол табысты алумен байланысты шығындар сомасын шегеру арқылы жиынтық табыс сомасын анықтаймыз. Содан кейін жиынтық табыс сомасынан кезең шығындарын шегеру арқылы салық салғанға дейінгі табыс сомасын аламыз. Яғни, кезең шығындарының есебін дұрыс анықтау, ол үшін бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастырудың маңызы үлкен. Мемлекеттік бюджеттің табыстарының бір көзі - төленетін салық сомасына қатысты. Кезең шығындарының коммерциялық шығындардан айырмашылығы олар өнімнің өткізілуіне ғана байланысты тәуелді емес, сонымен қатар тұрақты шығындар ретінде анықталады. Шаруашылық субъектісінде есепті кезеңде қандай жағдайда болмасын белгілі-бір кезең шығындары орын алады.
1.3 Шығыстарды синтетикалық және талдамалық есепке алу
Ұйымның мүлкі, оның міндеттемелері және экономикалық процестері жалпыланған түрде көрсетілетін шоттар синтетикалық деп аталады. Ол тек ақшалай түрде жүзеге асырылады. Синтетикалық есепке алу шеңберіндегі нақтылау аналитикалық есепке алу деп аталады. Аналитикалық есеп ақша түрінде де, заттай есептеулерде де жүргізілуі мүмкін
Шаруашылық қызметті жедел басқару үшін, сондай-ақ меншіктің сақталуын бақылау үшін синте-тикалық есепке алу арқылы алынған жалпылама деректер жеткіліксіз. Бухгалтерлік есеп объектілері туралы егжей-тегжейлі, егжей-тегжейлі, бөлінген мәліметтерді алу үшін аналитикалық есеп қолданылады. Кейбір жағдайларда кәсіпорынның бухгалтерлік қызметтері жеке талдау шоттарын пайдаланады: мүліктің, ұйымдардың міндеттемелері мен процестерінің әрбір жеке түрі бойынша егжей-тегжейлі деректер көрсетілетін шоттар. Әдетте аналитикалық және синтетикалық шоттар сәйкес келеді. Сондықтан синтетикалық және аналитикалық шоттар арасында тікелей байланыс бар, ол келесіде көрінеді. Синтетикалық шоттың сальдосы мен айналымдары өзінің синтетикалық шотына қосымша ашылған барлық Талдамалық шоттардың қалдықтары мен айналымдарына тең болуы тиіс. Синтетикалық шоттың дебеті немесе кредиті бойынша жазылған әрбір шаруашылық операция тиісінше өзінің синтетикалық шотына қосымша ашылған бірнеше Талдамалық шоттардың дебетінде немесе кредитінде сол сомада көрсетіледі.
Синтетикалық және аналитикалық шоттарды жүргізу кәсіпорынның өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыру үшін өте маңызды, ал аналитикалық есеп шоттарының топтарының саны негізінен Ұйымның экономикалық қызметінің күрделілігіне, есептің мақсаттары мен міндеттеріне байланысты болады[17,б.45].
Бухгалтерлік есепте әртүрлі ақпарат алу үшін шоттардың үш түрі қолданылады. Олардың бөлшектену дәрежесі бойынша олар синтетикалық, аналитикалық және қосалқы шоттарға бөлінеді. Синтетикалық шоттарда ақша өлшегіште көрсетілген экономикалық біртекті топтар бойынша ұйымның мүлкі, міндеттемелері және операциялары туралы жалпыланған көрсеткіштер бар. Синтетикалық шоттарға: 2400 "негізгі құралдар"; 1310 "материалдар"; 1010 "Касса"; 1320 "дайын өнім"; 1340 "тауарлар"; 3350 "еңбекақы төлеу жөніндегі персоналмен есеп айырысу"; 5000 "жарғылық капитал" және т. б. жатады.
Талдамалы шоттар заттай, ақшалай және еңбек өлшеуіштерінде көрсетілген мүліктің, міндеттемелер мен операциялардың жекелеген түрлері бойынша деректерді көрсете отырып, синтетикалық шоттардың мазмұнын нақтылайды. Атап айтқанда, 1340 "тауарлар" шоты бойынша тауарлардың жалпы санын ғана емес, сондай - ақ әрбір тауар түрінің немесе тауарлар тобының болуы мен орналасқан жерін, ал 4110 "жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу" шоты бойынша-жалпы берешекті ғана емес, әрбір жеткізуші бойынша жеке-жеке нақты берешекті де білу қажет. Қосалқы шоттар синтетикалық және талдамалық шоттар арасындағы аралық шоттар бола отырып, осы синтетикалық шот шегінде талдамалық шоттарды қосымша топтастыруға арналған. Олардың есебі заттай және ақшалай өлшеуіштерде жүргізіледі. Бірнеше аналитикалық шоттар бір қосалқы шотты, ал бірнеше қосалқы шоттар бір синтетикалық шотты құрайды. Бухгалтерлік есепте синтетикалық және аналитикалық есеп қолданылады.
Өндіріске қызмет көрсететін ұйымның шығындарына машиналар мен жабдықтарды ұстау және пайдалану шығындары, жалпы өндірістік шығындар жатады. Шығыстардың бұл түрлері "жалпы өндірістік шығыстар" бабы бойынша өнімнің өзіндік құнына енгізіледі және 25 "жалпы өндірістік шығыстар"синтетикалық шотында ескеріледі. Аталған шот активті, жинақтап айтқанда-таратқыш. Шоттың дебетінде бір ай ішінде шығындар көрсетіледі, кредит бойынша өндірістік шоттарға шығындар есептен шығарылады. Ай аяқталғаннан кейін 25 шотында қалдықтар жоқ. Көрсетілген шығыстар үшін шығындарды бақылаудың бірыңғай әдістемесі белгіленген: олардың әрбір түрі бойынша баптар бойынша бөлінген жоспарлы смета жасалады; шығындардың талдамалы есебі белгіленген номенклатураға сәйкес баптар бойынша жүзеге асырылады; баптар бойынша нақты шығындар сметамен салыстырылады және ауытқуларды белгілейді[17,б.98].
1.4 Шығындарды талдаудың мақсаты, міндеттері және қайнар көздері
Шығындарды талдаудың мақсаты өнімді өндіру және сату процесінде ресурстардың барлық түрлерін пайдалану тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Нарықтық жүйе жағдайында өндіріс шығындары шаруашылық жүргізуші субъектілер мен олардың құрылымдық бөлімшелері қызметінің негізгі сапалық көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Қаржылық нәтижелер (пайда немесе шығын), өндірісті кеңейту қарқыны, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайы шығындар деңгейіне байланысты.
Шығарылатын өнімді өндіруге жұмсалатын шығындар көрсеткіші кәсіпорынның жұмысын тек сапалық жағынан ғана бағалауға мүмкіндік бермейді, сонымен бірге оның жұмысының сандық нәтижелерін де көрсетеді, өйткені өндіріс шығындарының айтарлықтай төмендеуіне, ең алдымен, өндіріс ұжымын дұрыс басқарумен және кәсіпорынның технологиялық процестерімен тікелей байланысты өнім өндірісін ұлғайту арқылы қол жеткізіледі.
Нарықтық тетіктердің нақты жұмыс істеуімен өндіріс шығындарын есепке алу мен бақылаудың нақты жүйесін құру және жетілдіру және басқару есебі аясында өнімнің өзіндік құнын есептеу қажеттілігі сөзсіз туындайды. Сонымен қатар, өндіріс шығындарын азайту резервтерін анықтау шаруашылық жүргізуші субъектінің экономикасын дамытудың маңызды факторы, кірістер мен шығыстарды өлшеудің негізі болып табылады.
Осылайша, жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, шығындарды басқару кәсіпорынды басқару жүйесінде маңызды рөл атқарады деп қорытынды жасауға болады. Кәсіпорындардың тәжірибесі көрсеткендей, нақты шығындарды дұрыс бағаламай, кәсіпорынның қызметін дұрыс басқару мүмкін емес, ал шығындарды дұрыс бағалау шығындарды тиімді басқарумен ғана мүмкін болады[17,б.57].
1.5 Өндірістік шығындарды есепке алу әдістері
Тікелей өнім тауарлар (басқа да активтер) сатумен байланысты емес шығыстар. олар мерзімдік не болмаса бөлінген шығыстар тобына апарылып, болған мерзім уақытына сай біркелкі бөлініп есепке алынып отырылып танылады.
Қызмет, көмек көрсету шығыстарын былайша жіктеуге болады:
1) бастапқы тікелей шығыстар - тікелей көмек жасау үшін, факс немесе телефонмен байланысып келісу сөздерін жүргізу, құқықтық қызметтерге, гонорарлар т.с.с.;
2) қосымша тікелей шығыстар - қызмет көрсетуге байланысты. Мысалы, қосалқы бұйымдардың құны және контрактта көрсетілмеген көмек көрсету шығыстары.
Барлық тікелей шығыстар сол арқылы кіріс танылған уақытта оларда шығыстар болып танылады [17, б.77].
Кәсіпкерлік ұйымдар кірістер алу барысында еріксіз шығыстар жасауға мәжбүр болады, өнім өндіру, тауарлармен материалдарды кіріске алу барысында қандайда бір шығындар жасалады, бұл шығындардың орыны өніммен тауарлар өткізілгенде жабылады. Шығысқа берілген активтер, төленген кредиторлық берешектертер тек активтер көлемін азайтады, құрылтайшылардың алған дивидендтері капиталды азайтады, сондықтан шығыстардың бәрі шығын болып танылмайды. Сонымен, шығын дегеніміз - кәсіпорынның өнім өндіруге кеткен шығыны.
Шығындардың пайда болу орны:
1) өндірістік;
2) кезең шығындары (коммерциялық).
Өнімді жасаумен тікелей байланысты шығындар өндірістік шығындардың қатарына жатады.
Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар коммерциялық шығындар деп аталады. Бұл кез келген кәсіпорынында міндетті түрде болатын айналыс шығындары. Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар екіге бөлінеді: көліктік және өткізу шығындары.
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:
1) өндірістік;
2) өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген шығындарды өндірістік деп атайды.
Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына жатады.
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:
1) тікелей;
2) жанама шығындар.
Мұндай бөлу тек екі немесе онан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданылады, солай болғандықтан біркелкі өнім шығаратын кәсіпорында шығындардың барлығы тура шығындар деп аталады.
Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз, олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік құнына тікелей жатқызылады. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдарға, тасымалдау-дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік салықтарға кететін шығындар.
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз, себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына пара-пар бөліп таратады.
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:
1) өндірістік;
2) өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген шығындарды өндірістік деп атайды[18,б.12].
Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына жатады.
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:
1) тікелей;
2) жанама шығындар.
Мұндай бөлу тек екі немесе онан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданылады, солай болғандықтан біркелкі өнім шығаратын кәсіпорында шығындардың барлығы тура шығындар деп аталады. Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз, олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік құнына тікелей жатқызылады. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдарға, тасымалдау-дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік салықтарға кететін шығындар [18, б.91].
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз, себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына пара-пар бөліп таратады.
Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады. Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес.
Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды, ал толық өзіндік құн өндірістік өзіндік құн мен кезең шығындарынан тұрады.
Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардан ерекшелігі, жалпы және әкімшілік шығындары өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелді емес. Бұл шығындар шартты тұрақты болып саналады, әрі кезең шығындары ретінде қаралады. Бұл шығындардың көпшілігі есепті кезеңде өнім өндірілмесе де, пайда бола береді.
Шығындарды топтастырудың түрлері
Шығындардың пайда болу орны
Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар
өндірістік шығындар
кезең шығындарыкоммерциялық).
көліктік шығындар
өткізу шығындар
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар
өндірістік шығындар
өндірістік емес шығындар
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі
тікелей шығындар
жанама шығындар
Өндірістің көлемінің өзгерісіне қатысты
Экономикалық мағынасына қарай шығындар
негізгі шығындар
үстемелі шығындар
айнымалы шығындар
шартты-тұрақты шығындар
Экономикалық біртектілігіне
қарапайым шығындар
күрделі шығындар
Сурет 1. Шығындарды топтастырудың негізгі түрлері
Өндірістің көлемінің өзгерісіне қатысты:
1) айнымалы;
2) шартты-тұрақты (пара-парлы, пара-парлысыз).
Айнымалы шығындар өндірістің көлемінің өзгеруіне белгілі бір түрде тура байланысты болады. Оған жататындар: шикізатқа, технологиялық мақсатқа жұмсалған отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлерге төленген еңбекақы және одан төленетін әлеуметтік салықтарға деген шығындар.[18, б.92]
Шартты-тұрақты шығындар - шамасы өндіріс көлемінен өзгермейтін немесе өте аз өзгеретін шығындар. Әдетте, бұл шығындар өнімдерді жасауда тікелей байланысты болмайды және өндіріске қызмет ету және басқаруға қажетті шығындар түрінде көрінеді. Оған жататындар - үстемелі және кезең шығындары. Шартты-тұрақты шығындар белгілі бір шекке дейін ғана тұрақты болуы мүмкін. Өндірілген өнімнің көлемі айтарлықтай көбейгенде немесе азайғанда олар да өзгереді.
Экономикалық мағынасына қарай шығындар:
1) негізгі;
2) үстемелі.
Қарапайым (біртекті) шығындар - бір экономикалық элементтен тұратын шығындар, оларға жататындар: шикізатқа, материалдарға, технологиялық отын мен энергияға, әлеуметтік салықтарды қосқандағы өндіріс жұмыскерлеріның еңбекақысына кететін шығындар.
Күрделі (кешенді) шығындар - бірдей мақсатты мәні бар бірнеше әр текті экономикалық элементтерден тұратын шығындар. Оған жататындар: машина мен құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтуге кеткен, үстемелі шығындар, өнімді өткізу шығындары, әкімшілік шығындары; қаржыландыру шығындары.
Мысалы, өнім өндіру үшін кәсіпкерлік ұйым шикізат сатып алды, өнім шығару үшін жұмысшылар тартты, негізгі құралды қолданды дейік :
Шикізат сатып алғанда активтің көбейгенін білдіреді, оған төленген ақша активтің шыққанын білдіреді, ал жұмысшылар тартқанға еңбекақы есептеу керек- ол шығын болады, ал төленсе ол ақшаның азайғанын білдіреді. Негізгі құрал қолданған деген- ол негізгі құралға тозу есептелінеді - ол шығын болып танылады [18, б.94].
Құрылтайшыларға дивиденттер берілді
Д3030 К1010
Жұмысшыларға еңбекақы есептелді
Д 8110 К3350
Активтің азаюы
Шығын
Жеткізушіге шикізат үшін банктік шоттан төленді Д3310 К 1030
Еңбекақы сомасына әлеуметтік салық есептелді Д 8110 К 3150
Негізгі құралдарға әлеуметтік салық есептелді 8110 К2420
Шикізат босатылды Д 8110 К 1310
Бұл жерде шығыстар ол өнім шығару, тауарлар өткізу барысында активтердің азаюы немесе міндеттемелердің пайда болуы. Есептік кезеңде кірістерді есепке алу қандайда бір шығындарды, шығыстарды мойындатады. Шығындар ағымды (есепте)және кейінге қалдырылатын (баланста) болып бөлінеді. Өндірістік шығындар тікелей және үстеме шығындар болып бөлінеді. Тікелей шығындар өнімнің (жұмыстың) өзіндік құнын құрайды. Шығындар қай мерзімде жасалды сол мерзімде есептеледі. Өнімнің (жұмыстың) өзіндік құнына кірмейтін шығындар есептік кезең шығындарына жатады. Ол үшін бухгалтерлік есеп шоттардың жұмыс жоспарында 7 бөлім қарастырылған, активті шот дебетінде көрсетіліп жиналады содан кейін 5610 шотқа кредитке шығарылады[ 18,б.102].
Шығындар кәсіпорында тікелей, кезең шығындары және басқада шығындар болып жіктеледі. Өндірістік кәсіпорындарда барлық шығындар өнімнің өзіндік құн құрамына барады, ал өндірістік емес шығындар есептік кезең шығындарына апарылады.
Мысалы : Кәсіпорын есептік кезеңде 100 мың дана біртектес өнім шығару барысында келесі шығындар жасады:
І. Өндірістік шығындар :
Материалдар 300 000тг.
Еңбекақы 600 000тг. (әл.салықпен)
Үстеме шығындар 200 000тг.
Барлығы 1100 000тг. (өзіндік құн).
Есептік шығындар (өндірістік емес) 400 000тг.
Есептік кезеңде кәсіпорын өткізді 70 000шт. өнімді 2млн.тг. , 30 000 д.өнімі өткізілмей қалды. Ай басына өнімнің қалдығы болмады, сонда
1100,0 : 100 000шт. = 11тг.
11 х 30 000 = 330,0тг.
1100,0 - 330,0 = 770,0тг.
Өткізілген өнімнен түскен түсім 1500,0тг.
Өнімнің өзіндік құны 770,0тг.
Кіріс жиыны 730,0тг.
Өнідірістік емес шығындар 400,0тг.
Таза табыс 330,0тг.
Осы мысалда шығарылған өнімге жасалған шығындардың 330,0тг. келесі кезеңге қалдық болып қалды өткізілмей қалғандықтан, 70% шығындары өз кезеңіне кірді, 400,0 тг. өндірістік емес шығындар өз есептік кезеңіне кірді.
Тауарлардың нарықтық бағасының жалпы түсуі, олардың бүлінуі, моральдік жағынан ескеруі қолдағы бар қорларды құнсыздандыруға әкелуі мүмкін. Бұл оның нақты пайда болғанына дейін шығындарды тану қажеттілігіне әкеледі. Кірістер мен шығындар туралы есепте таза пайданы қалыптастуру кезінде дұрыс бағалау аса қажет. Демек, өткізілген және өткізілмеген өнімдердің құнын дұрыс анықтау қажет[19,б.45].
Кезең шығыстары - өнімнің, жұмыстың, қызметтің өндірістік өзіндік құнына енбейтін шығыстар: әкімшілік шығыстар, сату бойынша шығыстар, қаржыландыру бойынша шығыстар.
Кезең шығыстарының алғашқы түрі - өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуге арналған шығыстар. Бұл шығыстар үлгілік шоттар жоспарының 7110 шотында есепке алынады. Осы шотта өнімдерді сатумен және қызметтер көрсетумен байланысты шығыстар есепке алынады. Аталған шығын түрі Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы N 234 Заңына сәйкес пайдалар мен зияндар туралы есептіліктің 060 жолында көрсетіледі.
Өткізу шығындары -қорларды сатудан болған шығындар". Ынталандыру түріндегі шығындар - банк зайымдары бойынша марапаттауды төлеуге, банктік емес ұйымдар, жабдықтаушылар зайымы, активтерді жалға алу бойынша шығындар. Ұйымның шығыстарының ішінде елеулі шығыстарының бірі - әкімшілік шығыстар болып табылады. Әкімшілік шығыстар пайда мен зияндар туралы есептіліктің 070 жолында көрсетілген. Әкімшілік шығыстар - жалпы жетекшілік, өндіріс процесін ұйымдастырумен байланысты, өндіріс субъектілерінің әкімшілік-басқарушылық аппаратын қамтамасыз етумен байланыстырылған шығыстар. Оларға әкімшілік-басқарушылық персоналдардың еңбекақыларын төлеу, материалды-техникалық және көліктік қызмет көрсетуге кеткен шығыстар, жалпы шаруашылық және әкімшілік тағайындалған негізгі құралдарды қамтамасыз етуге кеткен шығыстар және т.б. жатады. Мерзімдік шығындардың соңғы бір түрі - қаржыландыру бойынша шығыстар. Есептіліктің 080 жолында осы шығын сомасы көрсетілген. Бұл шығыстарға 7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шотының мәліметтері жатады. Бұл шотта қаржылық міндеттемелер бойынша шығыстар, мысалы, алынған қарыздар бойынша пайыздарды төлеуге арналған шығыстар көрсетіледі. Есептіліктің 090 жолында ұйымның басқа да шығындар сомасы көрсетілген. Мұнда басқа да өндірістік емес шығыстарды есепке алуға арналған, ол әдеттегі қызмет процесіне қарамастан туындайды. Осы бөлімге мына шоттар кіреді: 7410 Активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар, 7420 Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар, 7430 Бағамдық айырма бойынша шығыстар, 7440 Резервті құру және үмітсіз талаптарды есептен шығару бойынша шығыстар, 7450 Операциялық жалдау бойынша шығыстар, 7460 Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түсетін шығыстар. 7470 Басқа да кірістер шотында өткен топтарда көрсетілмеген басқа да шығыстар ескеріледі [19, б.15].
Осы шығыстар бойынша баптар аяқталғаннан кейін тағы да қорытынды шығарылып отырады. Кірістер мен шығыстар туралы есептіліктің 110 бабы жалғасатын қызмет кезеңіндегі пайда (залал) деп аталады. Осы бап мәліметі былай қалыптасады: 030 бап + 040 бап + 050 бап - 060 бап - 070 бап - 080 бап -090+- 100 бап).
Келесі бап - тоқтатылған қызметтен түскен пайда (залал) деп аталады. Есептіліктің 130 жолында тағы да қорытынды шығарылған. Осы жол -Салық салғанға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекет дамуының қазіргі жағдайында кәсіпорынның бухгалтерлік басқару есебіне ерекше мән беріледі. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің кәсіпкерлерге үндеуінде есеп пен есептілікті жетілдіру және қаржылық есептілікті жасау мен ұсынуды ғана емес, сондай-ақ әртүрлі экономикалық шешімдер қабылдауды білдіретін халықаралық стандарттарға көшу қажеттігіне назар аударды.
Қайта құру жылдарында әртүрлі меншік нысандары бар көптеген түрлі фирмалар құрылды, олардың көпшілігі соңғы жылдары бәсекелестікке төтеп бере алмады. Нарықтық немесе экономикалық факторларға төтеп бере алатын фирмалар аз. Тек өте ірі компаниялар нарықтарға айтарлықтай әсер ете алады, бірақ мұндай компаниялар аз. Бұл негізінен мұндай мүмкіндіктері жоқ шағын компаниялар. Сондықтан олар үшін басты міндет - нарық проблемаларымен "тіл табысу" және максималды экономикалық пайда алу үшін нарық факторларын өз пайдасына аудару. Атап айтқанда, шығындарды басқару, әлеуетті мүмкіндіктерді дамыту және оларды субъектілердің пайдалануы, шығындарды калькуляциялау, қаржылық өнімділікті бақылау, басқарушылық шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде экономикалық талдау, стратегиялық есепке алу (іс-қимылдың баламалы нұсқасын таңдау үшін) және басқарушылық бақылау проблемаларын қараған жөн [1,б.25].
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау үнемі жүргізіледі. Халықаралық есепке алу жүйесіне көшу жүзеге асырылуда, осыған байланысты қазақстандық кәсіпорындардың тәжірибесіне қаржылық және басқарушылық есепке алуды енгізу үшін бірқатар нормативтік құжаттар әзірленді.
Қазіргі уақытта қаржылық және басқарушылық есепті нормативтік реттеудің бес деңгейлі жүйесі қалыптасты:
1) заңнамалық деңгей;
2) бухгалтерлік есеп стандарттары;
3) стандарттарға әдістемелік ұсынымдар;
4) шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясаты;
5) субъектінің бастапқы құжаттары.
Тақырыптың өзектілігі. Өнімді өндіру белгілі бір шығындармен немесе шығындармен байланысты. Өнімді өндіру процесінде еңбек жұмсалады, еңбек құралдары, сондай-ақ Еңбек заттары қолданылады. Ақшалай түрде көрсетілген өнімді өндіруге және сатуға арналған кәсіпорынның барлық шығындары өндірістік ресурстарды пайдаланудың өзіндік құнын құрайды.
Өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептеу мақсаты өнімді өндіру мен өткізуге байланысты нақты шығындарды уақтылы, толық және сенімді анықтау, жекелеген түрлер мен барлық өнімдердің нақты құнын есептеу, ресурстар мен қаражаттың пайдаланылуын бақылау болып табылады. Шығындар туындаған жерлерде шығындарды үздіксіз ағымдағы есепке алу, белгіленген нормалардан ықтимал ауытқуларды, осы ауытқулардың себептері мен кінәлілерін күнделікті анықтау өндірісті жедел басқару талаптарын қанағаттандыруы керек.
Өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыру келесі принциптерге негізделген:
1) шығындарды құжаттау және оларды өндірісті есепке алу шоттарына толық көрсету;
2) шығындарды есепке алу көлемі және олардың туындау орны бойынша топтастыру;
3) шығындар объектілерінің өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау объектілерімен, нақты шығындарды есепке алу көрсеткіштерінің нормативтік, жоспарлы және т. б.
4) өндірістік шығынды есепке алу өнім
5) тікелей мақсаты бойынша есепке алу объектілеріне жататын шығындар шеңберін кеңейтудің орындылығы;
6) белгілі бір өнімді дайындаудан туындаған шығындарды оқшаулау;
7) өндіріс шығындарын жедел бақылауды жүзеге асыру және өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-өндіріс шығындарын есепке алу және талдау, сонымен қатар өндіріс шығындарын азайту жолдарын зерттеу.
Қойылған мақсатты іске асыру үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
1) өнімді, жұмыстарды, қызметтерді өндіруге арналған шығындарды есепке алудың теориялық негіздерін қарастыру.
2) шығындарды есепке алу мен жіктеуді көрсету;
3) бухгалтерлік есеп шоттарындағы шығындарды көрсету;
4) негізгі экономикалық көрсеткіштер мен қаржылық жағдайға талдау жүргізу;
5) шығындарды азайту мақсатында ұсыныс әзірлеу.
Дипломдық жұмыста осы тақырыпқа қатысты соңғы нұсқаулық материалдар қолданылады. Негізгілері-заңнамалық актілер, заңдар мен қаулылар. "Бухгалтерлік есеп және аудит", "Бухгалтер бюллетені", "бас бухгалтердің заң кеңесшісі" журналдарынан, сондай-ақ келесі авторлардың жұмыстарынан үлкен материал пайдаланылды: Радостовец В. В., Шеремет А. Д., Дюсембаев к. Ш[2 ,б.105].
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны "Промтехмонтаж" АҚ ҚФ болып табылады"
Зерттелетін кәсіпорынның банкте есеп айырысу шоты, өз атауы бар дөңгелек мөрі бар, шаруашылық қызметін дербес жүзеге асырады және оның нәтижелері үшін толық жауап береді.
І БӨЛІМ. ҰЙЫМ ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПКЕ АЛУ МЕН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1. Ұйым шығыстарының сыныптамасы.
Өндіріс шығындарының есебін құру және өнімнің өзіндік құнын есептеу әдістері көбінесе технологиялық процестің ерекшеліктеріне, өндірістің ұйымдастырылуына, түріне және сипатына байланысты болады. Бұл ерекшеліктер шығындарды құжаттауға, оларды жүйелеуге және жалпылауға, шығындардың аналитикалық есебін жүргізуге, дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасындағы шығындарды бөлуге және өнімнің өзіндік құнын есептеуге әсер етеді [3 ,б.55].
Өндіріс процесінің технологиясы мен ұйымдастырылуы бухгалтерлік есеп пен бақылау әдістерін таңдауды анықтайды. Технологиялық процестің сипаты бойынша салалар өндіруші және өңдеуші болып бөлінеді. Өндіруші өндірістерге көмір, мұнай, газ өндіру, ағаш дайындау және басқалар жатады. Өндіруші салаларда шикізат пен негізгі материалдарға арналған шығындар жоқ. Олар өнімнің біркелкілігімен, өндірістік циклдің салыстырмалы түрде қысқа мерзімділігімен, аяқталмаған өндіріс қалдықтарының болмауымен және болмауымен сипатталады. Көптеген жағдайларда, өнімнің бір түрі шығарылған кезде, оның құны барлық шығындарды өнім санына бөлу арқылы анықталады.
Өңдеу салаларына ауылшаруашылық және өнеркәсіптік шикізат өндірістік және жеке тұтынуға жарамды өнімдерге өңделетін салалар жатады. Оларға машина жасау, химия, тоқыма, тамақ және басқа да кәсіпорындар жатады[4,б.77].
Өнімді өндірудің технологиялық процесінің күрделілігіне байланысты Өндіріс қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Мұндай өндіріс қарапайым деп саналады, ол өнімді өндіру мен өңдеудің бірыңғай үздіксіз процесімен сипатталады (мысалы, көмір өндіру, энергия, бу өндіру және т.б.).Қарапайым өндіріс әдетте қысқа циклге ие және аяқталмаған өндіріске ие емес.
Күрделі өндіріске өндіріс процесі бірқатар жеке тәуелсіз бөліністерден, өтулерден, фазалардан, кезеңдерден тұратын өндіріс кіреді. Мысалы, тоқыма, аяқ киім, машина жасау, ет және басқалар. Күрделі өндіріс, вакцинацияланғандай, әрдайым аяқталмаған өндірісте қалады.
Шығару жиілігіне және қайталануына байланысты өндіріс өнімдері жеке, сериялық және жаппай болып бөлінеді.
Жеке өндіріс-бұл тұтынушылардың тапсырыстары бойынша бірлі-жарым бұйымдарды немесе бұйымдардың шағын партияларын өндіру, мысалы, арнайы станоктар, жөндеу жұмыстары.
Сериялық-бұл бір типтегі өнімдердің алдын-ала белгіленген сериялары шығарылатын өндіріс. Мұнда өнімнің бірдей түрлерін жасау қайталанады. Сериялардың саны мен мөлшеріне байланысты олар кішігірім және үлкен серияларды ажыратады. Сериялық өндірістерде әр түрлі тапсырыстарды өндіру үшін типтік бөлшектер кеңінен қолданылады - экономикалық тиімді өнім түрлері.
Жаппай өндіріс ұзақ уақыт бойы біртекті өнімдердің көп мөлшерін үздіксіз өндірумен сипатталады.
Өнеркәсіптік өндіріс негізгі өнім өндірісінің рөліне байланысты негізгі және көмекші болып бөлінеді[5,б.89].
Олардың негізгілеріне шығаруға кәсіпорын құрылған өнімді дайындауға арналған өндірістер жатады. Өнеркәсіптің әртүрлі салаларында негізгі өндірістердің номенклатурасы әртүрлі. Мысалы, негізгі өндірістерге мыналар жатады: металл өңдеу кәсіпорнында - құю, темір ұстасы, Механикалық, құрастыру цехтары, металлургия кәсіпорнында - Домна, ашық пеш, прокат және басқа цехтар.
Көмекші-бұл негізгі өндіріске және тұтастай алғанда бүкіл кәсіпорынға қызмет ететін өндіріс. Көмекші өндірістерге мыналар жатады: құрал-саймандар, Жөндеу-механикалық, жөндеу-құрылыс цехтары, электр станциясы, бу қазандығы, компрессорлық станция, автокөлік және т.б.қосалқы өндіріс өнімдерінің бір бөлігі жағына сатылуы мүмкін[6,б.62].
Айта кету керек, кейбір салалардағы бірдей өндірістер негізгі өндірістерге, ал басқаларында қосалқы өндірістерге жатқызылуы мүмкін. Мысалы, автомобиль көлігі ұйымдарында негізгі өндіріс автомобиль қызметтері болады, басқа салаларда олар қосалқы өндіріс қызметтеріне, дербес электр станцияларында энергияның әртүрлі түрлерін өндіру - негізгіге, ал басқа салаларда - көмекші қызметтерге жатқызылатын болады.
Өндірісті мақсаты бойынша жіктеу негізгі және қосалқы өндіріс шығындарын бөлек есепке алу қажеттілігін тудырады.
Өндіріс шығындарын есепке алу үшін бөлімшелердің шоттарын қамтитын шоттардың кешенді жүйесі қолданылады:
8110 - " Негізгі өндіріс"
8310 - " Көмекші өндіріс"
8410 - " Жүкқұжат шығыстар"
Өнімді өндіруге жұмсалатын шығындарды есепке алу мен бақылауды қамтамасыз ету үшін "цехтар бойынша шығындар. "Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін негіз болып табылады:
1) "негізгі құралдардың тозу сомасын және негізгі құралдарды қайта бағалау сомаларын есептеу" әзірлеу кестесі, онда өндіріс шығыстарына енгізілуге жататын амортизациялық негізгі құралдардың сомасы көрсетіледі.
2) "материалдар шығысын бөлу (зп)"әзірлеу кестесі.
3) "материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдар сомасын есептеу" (моральдық тозу) әзірлеу кестесі.
"қосалқы және қызмет көрсететін өндірістердің қызметтерін бөлу"әзірлеу кестесі[7,б.102].
Өндіріске арналған шығындардың талдамалы есебі калькуляциялық карточкаларда жүргізіледі, онда калькуляция объектілері бойынша шығындар баптарын есепке алу объектілерінің кодтары және үстеме шығыстардың баптары көрсетіледі.
Негізгі өндіріске кәсіпорындар құрылған өнімдерді, сондай-ақ сатуға және зауыт ішінде тұтынуға арналған жартылай фабрикаттарды шығаруға арналған өндіріс кіреді.
Шығындар тізбесі олардың құрамы және өнім түрлері бойынша бөлу әдістері өнімнің өзіндік құнын есептеу мен калькуляциялауды жоспарлау жөніндегі салалық әдістемелік нұсқауларда айқындалады.
Бұл ретте шығындарды баптар бойынша топтастыру өндірістік өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілуі мүмкін өнімнің жекелеген түрлерін өндіруге байланысты шығыстарды барынша бөлуді қамтамасыз етуге тиіс.
Өнімді өндіруге арналған шығындар алдын ала (жалдау ақысын және т.б.) төлеу уақытына қарамастан, олар жататын есепті кезеңдегі өнімнің өзіндік құнына немесе жүйелі (қызметкерлердің демалысы, жыл қорытындысы бойынша еңбек сіңірген жылдары үшін сыйақы) енгізіледі.
Шығындардың жекелеген түрлері (өндірісті дайындау және игеру шығындары және т. б.) олардың қандай калькуляциялық кезеңге жататынын дәл анықтау мүмкін емес қатынастар, сондай-ақ өнеркәсіптің маусымдық салаларының шығындары өнімнің өзіндік құнындағы есептеу мен калькуляцияны жоспарлау бойынша белгілі бір салалық нұсқаулардың сметалық - нормативтік тәртібінде өндіріс шығындарына қосылады.
Өндірістік емес шығындар есепте олар анықталған есепті айда көрсетіледі[8,б.98].
Шетел валютасында жүргізілетін және өнімнің өзіндік құнына енгізуге жататын шығындар есеп айырысу - ақша құжаттарын шығару күні қолданыста болған Ұлттық банктің бағамы бойынша шетел валютасын қайта есептеу жолымен айқындалған сомада ҚР валютасында көрсетіледі.
Өндіріске арналған шығындарды есепке алу үшін кіші бөлімнің шоттары қолданылады.
8110 - " негізгі өндіріс"
8111-негізгі өндіріс барлық өндірістік шығындарды қорытындылауға арналған.
8112-материалдар
8113-өндірістік жұмысшыларға еңбекақы төлеу
8114-еңбек ақыдан аударым
8115-үстеме шығыстар
8112-8115 шоттары транзиттік болып табылады және экономикалық элементтер бойынша өндіріс шығындарының сомасын айқындауға арналған.
Айдың соңында 8112-8115 бойынша ескерілген шығындар 8111 жалпылама шотқа ауыстырылады [9,б.52].
1.2 Кәсіпорын шығындарының есебін нормативтік қамтамасыз ету
Бухгалтерлік қызметтердің басшылары өз жұмыстарында Қазақстан Республикасының мекемелердегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді және бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті қалыптастыру басқармалары (бөлімдері) туралы ережелерді басшылыққа алады.
Мекеменің бас бухгалтері лауазымына басшы тағайындайды және босатады және мекеменің басшысына тікелей бағынады.
Мекеменің бас бухгалтері барлық жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есеп шотында көрінуі мен бақылануын, шұғыл операцияның ұсынылуын, қаржы есептілігінің белгіленген мерзімде жасалуын қамтамасыз етеді.
Бас бухгалтер мекеме басшысымен бірлесіп банк құжаттарына және материалдық құндылықтарды және ақша қаражатын қабылдау мен беруге негіз болатын құжаттарға, сондай-ақ қаржы міндеттемелері мен мемлекеттік сатып алу туралы шарттарға қол қояды. Мемлекеттік мекеменің басшысы бас бухгалтердің ұсынымы бойынша банк құжаттары мен бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқығын уәкілетті тұлғаларға бере алады. Осы өкілеттіктер мемлекеттік мекеме басшысының бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Бас бухгалтердің немесе оны алмастыратын тұлғаның қолтаңбасыз құжаттар жарамсыз болып есептеледі және орындалуға қабылданбайды.
№ 2-ҚЕХС сәйкес қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және ағымдағы орналасқан жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар кіреді.
1. 2-ҚЕХС бойынша сатып алуға жұмсалған шығындар:
сатып алу бағасы - сатып алушылық бағасы;
сырт жерден әкелуге баж - импорт бажы және басқа өтелмейтін салықтар;
делдалдық ұйымдарға төлеген комиссиялық сыйақы;
көліктік-дайындау шығыстары - тасымалдауға, өңдеуге жұмсалған шығыстар;
қорларды сатып алуға тіке байланысты өзге де шығыстар [9,б.105]..
2. Қайта өңдеуге жұмсалатын шығындар - шығарылатын өнімдердің нақты түрлеріне тікелей байланысты тіке шығындар:
-шикізат шығындары;
-еңбек шығындары; және т.б. шығындары.
3. Өзге шығындар - қорларды белгіленген жерге дейін және тиісті жағдайға жеткізуге тікелей байланысты шығындар.
Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады. Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес.
Есеп жұмыстарын жүргізудің әлемдік тәжірибесін негізге ала отырып жасалынған халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес экономиканың бүкіл саласында өнімнің (жұмыс пен қызметтің) өзіндік құнын қалыптастыру тәсілі өзгерді. Өндірістік есептің жаңа жүйесінің басты айырмашылығы - ұйымның жанама шығындарын үстеме және кезең шығындарына бөлу принципі қалыптасты.
Үстеме шығындар негізгі өндіріске қызмет көрсетумен байланысты туындайтын шығындар, олар басқару есебі жүйесінде есепке алынып, өнімнің өзіндік құнына енгізіледі, ал кезең шығындары қаржылық есеп жүйесінде жүргізіледі және өзіндік құнның құрамына кірмейді. Осыған сәйкес үстеме шығындарының құрамынан кезең шығындарын ажырату мәселесі туындады. Оларға жалпы басқару шығындары, жалпы шаруашылық және әкімшілік сипаттағы шығындар, тауарлы - материалдық қорларды сатумен байланысты шығындар және пайыздарды төлеу бойынша шығындар, басқаша айтқанда, өндіріс көлеміне тәуелсіз және өткізілген өнімнің нақты бір түрімен байланысты емес шығындар жатқызылады.
Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды, ал толық өзіндік құн өндірістік өзіндік құн мен кезең шығындарынан тұрады.
Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардан ерекшелігі, жалпы және әкімшілік шығындары өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелді емес. Бұл шығындар шартты тұрақты болып саналады, әрі кезең шығындары ретінде қаралады. Бұл шығындардың көпшілігі есепті кезеңде өнім өндірілмесе де, пайда бола береді [10,б.45].
Кезең шығындарының есебі 2 Қорлар стандартының әдістемелік нұсқауларында берілген өнімнің өзіндік құнына енбейтін және кезең шығындары ретінде танылатын шығындардың қалыптасуы бөлігіне сай жүргізіледі.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып табылады. Кәсіпорынның есеп саясатында ақша қаражаттарының қысқа мерзімді активтер ретіндегі есебін ұйымдастырып қана қоймай, ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік түсініктеме жазбалар құрастырылады. Бұл есептілік қаржылық жағдайының өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді, пайдаланушыларға серіктестіктің операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде ақша кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді делінген.
Басқа шығындар құрамына қаржы -өткізу бөлімін ұстау шығындары кіреді-жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон шығындары және тағы басқа; сауда өкілдерін ұстау-қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу, телефакстық және басқа шығындар; өнімдерді сертификаттау шығындары; материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы басқа шығындар.
Бұл шығындар жіктемесі өндіріс шығындарының белгілерімен анықталған. Сондай-ақ қаржы-өткізу қызметінің өзгешелігі негізгі белгі ретінде шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеуді алға шығарады. Бұл жағдайда шығындарды релеванттық және иррелеванттық болып бөлінеді. Шығындарды осылайша бөлу өткізу бағасы, нарық сегменттерін бөлу, сату көлеміне арттыру жөнінде шешім қабылдау үшін қажет.
Релеванттық қаржылық шығындар ақшалай қаражаттың болашақ өсімін көрсетеді, оның мөлшері қарастырылған шешімге байланысты. Есепке тек ақшалай қозғалыстың өсімі ғана алынады.
Әртүрлі жағдайда сол бір шығындар релеванттық та, иррелеванттық та болуы мүмкін екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, артық материалдар сатып алынды. Бұл материалдар жұмсалуға немесе сатылуға тиісті емес, сондықтан қабылданатын шешімге байланыссыз олардың құны бірдей болады, яғни олар иррелеванттық болып табылады. Басқа жағдайда, материалдарды қандай да бір өнімді өндіру үшін сатып алғанда, олардың құны, номенклатурасы, т.б. талданады-материалдарға жұмсалған шығындар бұл жерде релеванттық болады. Материалдық шығындар бұл жағдайда қабылданатын шешімге байланысты болады [10,б.122].
Сонымен, релеванттық шығындар тізімін келтіруге болмайды, әр нақты жағдай үшін ол әртүрлі болады. Бірақ әр нақты жағдайда келесі принципті басшылыққа алу керек: релеванттық шығындар-бұл қабылданатын шешім нұсқасына байланысты өзгеретін болашақ шығындар.
Басқару бөлімдері мен қызметтерін, өндірістік бөлім құрылымдарын басқару аппаратын ұстау белгілі бір шығындардың жұмсалуын қажет етеді. өндіріс шығындары сияқты олар да міндетті. Басқару шығындарын үстеме шығындарға жатқызады және жалпы олардың құрамында қарастырады. Бірақ басқару функцияларының өзгешелілігі үстеме шығындары құрамынан ұйымдық қызметпен байланысты шығындар мен олардың жіктелімін бөліп алуды қажет етеді.
Пайда болу орнына байланысты шығындар жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық болып бөлінеді. өндірістік сипаты бар ұйымдық қызметпен байланысты шығындар құрамына мыналар жатқызылады: өндірісті басқару шығындары; өндірісті дайындау мен ұйымдастыру; өндірістік бөлімшелерді басқару аппратын ұстау шығындары; ғимараттарды, құрылыстарды, өндірістік құралдардың амортизациясы, қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету шығындары, мамандыққа бейімдеу кадрларды даярлау шығындары, арзан бағалы тез тозғыш құрылғылардың тозуы және басқалар.
Жалпы шаруашылық мақсатындағы ұйымдық қызмет шығындары мыналардан тұрады: әкімшілік-басқару; техникалық басқару, жабдықтау-дайындау, қаржы-өткізу қызметін басқару; басқа ұйымдар қызметтеріне ақы төлеу; ғимараттарды, құрылыстарды, жалпы шаруашылық құрал-саймандарды ұстау мен жөндеу құндары, амортизацияны қоса есептегенде, жұмыс күшіне жұмсалған шығындар-басшыларды іріктеу, оқыту, қайта даярлау, біліктілігін жетілдіру, заңдылықта белгіленге сәйкес міндетті төлемдер, салықтар, аударымдар-пайыздар [10,б.142]..
Мұндай топтастыру шығындарды мөлшерлеу, жіктелім баптарының бөлімшелері бойынша сметалар жасау, сметалардың орындалуын, шығындарды есеп пен калькуляция объектілері бойынша бөлу. Бірақ мұндай топтастыру шығындар мазмұнын толық ашуды, яғни олардың қалыптасуы мен экономикалық қажеттілігіне ағымдағы бақылауды қамтамасыз етпейді.
Ұйымдық қызмет бойынша шығындар, әр бөлімшенің, кәсіпорынның іркіліссіз жұмыс жағдайларын жасауға әсері жәйлі мәлімет қалыптастыру басқарушылық есептің құрама бөлігі болып табылады. Басқару жүйесінің тиімділігі басқару деңгейлері бойынша есепті көрсеткіштер жүйесімен өлшенеді және сондықтан ұйымдық қызмет бойынша шығындар құрамында келесі топтарды бөлеміз:
1) мақсатты функцияларды орындауға байланысты ұйымдық қызмет шығындары;
2) кәсіпорын бөлімдері мен қызметтерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету шығындары;
3) жалпы ұйымдастыру және жалпы басқару қызметінің шығындары.
Шығындардың бұл топтастырылуы кәсіпорын қызметін басқарумен байланысты шығындарды қалыптастыру процесін бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, кәсіпорын қызметтері мен бөлімдері бойынша шығындарды жинақтау әр әкмішілік бөлімшесінің жалпы кәсіпорынды басқару жүйесінің тиімділігіне әсер ету дәрежесін анықтайды. Бұл кезде басқарушылық еңбек тиімділігі басқару қызметі шығындарының төмендетілуімен емес, бұл шығындар қаншалықты басқару үшін толық мәлімет жүйесін жасауда жетекшілер қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады [11,б.15].
Басқарудың барлық қызметтері және әрқайсысы жеке -жеке өз жұмысын кәсіпорын алдында тұратын міндеттерді шешуге бағыттайды: өндіріс пен өнім өткізу көлемін көбейту, оның сапасын жақсарту, пайданы көбейту және өндіріс табыстылығын арттыру, кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын жақсартуды қамтамасыз ету. Осыған байланысты ұйымдық қызмет шығындарының жіктемелік бағыттары бойынша іштей баптар бойынша бөлген дұрыс. Қарастыралатын жіктелімнің негізгі белгісі ретінде басқару қызметінің барлық түрлері немесе функциялары болу керек: әкімшілік басқару, техникалық басқару, өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен аударымдар, банк қарыздарын пайдалану пайыздары, өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен аударымдар, басқа шығындар [11, б.25].
Кезең шығындары, яғни өндірістен тыс шығындар ұйымның салық салғанға дейінгі табыс сомасын анықтауда үлкен роль атқарады. Ұйымның қаржылық - шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған түсім сомасынан сол табысты алумен байланысты шығындар сомасын шегеру арқылы жиынтық табыс сомасын анықтаймыз. Содан кейін жиынтық табыс сомасынан кезең шығындарын шегеру арқылы салық салғанға дейінгі табыс сомасын аламыз. Яғни, кезең шығындарының есебін дұрыс анықтау, ол үшін бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастырудың маңызы үлкен. Мемлекеттік бюджеттің табыстарының бір көзі - төленетін салық сомасына қатысты. Кезең шығындарының коммерциялық шығындардан айырмашылығы олар өнімнің өткізілуіне ғана байланысты тәуелді емес, сонымен қатар тұрақты шығындар ретінде анықталады. Шаруашылық субъектісінде есепті кезеңде қандай жағдайда болмасын белгілі-бір кезең шығындары орын алады.
1.3 Шығыстарды синтетикалық және талдамалық есепке алу
Ұйымның мүлкі, оның міндеттемелері және экономикалық процестері жалпыланған түрде көрсетілетін шоттар синтетикалық деп аталады. Ол тек ақшалай түрде жүзеге асырылады. Синтетикалық есепке алу шеңберіндегі нақтылау аналитикалық есепке алу деп аталады. Аналитикалық есеп ақша түрінде де, заттай есептеулерде де жүргізілуі мүмкін
Шаруашылық қызметті жедел басқару үшін, сондай-ақ меншіктің сақталуын бақылау үшін синте-тикалық есепке алу арқылы алынған жалпылама деректер жеткіліксіз. Бухгалтерлік есеп объектілері туралы егжей-тегжейлі, егжей-тегжейлі, бөлінген мәліметтерді алу үшін аналитикалық есеп қолданылады. Кейбір жағдайларда кәсіпорынның бухгалтерлік қызметтері жеке талдау шоттарын пайдаланады: мүліктің, ұйымдардың міндеттемелері мен процестерінің әрбір жеке түрі бойынша егжей-тегжейлі деректер көрсетілетін шоттар. Әдетте аналитикалық және синтетикалық шоттар сәйкес келеді. Сондықтан синтетикалық және аналитикалық шоттар арасында тікелей байланыс бар, ол келесіде көрінеді. Синтетикалық шоттың сальдосы мен айналымдары өзінің синтетикалық шотына қосымша ашылған барлық Талдамалық шоттардың қалдықтары мен айналымдарына тең болуы тиіс. Синтетикалық шоттың дебеті немесе кредиті бойынша жазылған әрбір шаруашылық операция тиісінше өзінің синтетикалық шотына қосымша ашылған бірнеше Талдамалық шоттардың дебетінде немесе кредитінде сол сомада көрсетіледі.
Синтетикалық және аналитикалық шоттарды жүргізу кәсіпорынның өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыру үшін өте маңызды, ал аналитикалық есеп шоттарының топтарының саны негізінен Ұйымның экономикалық қызметінің күрделілігіне, есептің мақсаттары мен міндеттеріне байланысты болады[17,б.45].
Бухгалтерлік есепте әртүрлі ақпарат алу үшін шоттардың үш түрі қолданылады. Олардың бөлшектену дәрежесі бойынша олар синтетикалық, аналитикалық және қосалқы шоттарға бөлінеді. Синтетикалық шоттарда ақша өлшегіште көрсетілген экономикалық біртекті топтар бойынша ұйымның мүлкі, міндеттемелері және операциялары туралы жалпыланған көрсеткіштер бар. Синтетикалық шоттарға: 2400 "негізгі құралдар"; 1310 "материалдар"; 1010 "Касса"; 1320 "дайын өнім"; 1340 "тауарлар"; 3350 "еңбекақы төлеу жөніндегі персоналмен есеп айырысу"; 5000 "жарғылық капитал" және т. б. жатады.
Талдамалы шоттар заттай, ақшалай және еңбек өлшеуіштерінде көрсетілген мүліктің, міндеттемелер мен операциялардың жекелеген түрлері бойынша деректерді көрсете отырып, синтетикалық шоттардың мазмұнын нақтылайды. Атап айтқанда, 1340 "тауарлар" шоты бойынша тауарлардың жалпы санын ғана емес, сондай - ақ әрбір тауар түрінің немесе тауарлар тобының болуы мен орналасқан жерін, ал 4110 "жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу" шоты бойынша-жалпы берешекті ғана емес, әрбір жеткізуші бойынша жеке-жеке нақты берешекті де білу қажет. Қосалқы шоттар синтетикалық және талдамалық шоттар арасындағы аралық шоттар бола отырып, осы синтетикалық шот шегінде талдамалық шоттарды қосымша топтастыруға арналған. Олардың есебі заттай және ақшалай өлшеуіштерде жүргізіледі. Бірнеше аналитикалық шоттар бір қосалқы шотты, ал бірнеше қосалқы шоттар бір синтетикалық шотты құрайды. Бухгалтерлік есепте синтетикалық және аналитикалық есеп қолданылады.
Өндіріске қызмет көрсететін ұйымның шығындарына машиналар мен жабдықтарды ұстау және пайдалану шығындары, жалпы өндірістік шығындар жатады. Шығыстардың бұл түрлері "жалпы өндірістік шығыстар" бабы бойынша өнімнің өзіндік құнына енгізіледі және 25 "жалпы өндірістік шығыстар"синтетикалық шотында ескеріледі. Аталған шот активті, жинақтап айтқанда-таратқыш. Шоттың дебетінде бір ай ішінде шығындар көрсетіледі, кредит бойынша өндірістік шоттарға шығындар есептен шығарылады. Ай аяқталғаннан кейін 25 шотында қалдықтар жоқ. Көрсетілген шығыстар үшін шығындарды бақылаудың бірыңғай әдістемесі белгіленген: олардың әрбір түрі бойынша баптар бойынша бөлінген жоспарлы смета жасалады; шығындардың талдамалы есебі белгіленген номенклатураға сәйкес баптар бойынша жүзеге асырылады; баптар бойынша нақты шығындар сметамен салыстырылады және ауытқуларды белгілейді[17,б.98].
1.4 Шығындарды талдаудың мақсаты, міндеттері және қайнар көздері
Шығындарды талдаудың мақсаты өнімді өндіру және сату процесінде ресурстардың барлық түрлерін пайдалану тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Нарықтық жүйе жағдайында өндіріс шығындары шаруашылық жүргізуші субъектілер мен олардың құрылымдық бөлімшелері қызметінің негізгі сапалық көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Қаржылық нәтижелер (пайда немесе шығын), өндірісті кеңейту қарқыны, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайы шығындар деңгейіне байланысты.
Шығарылатын өнімді өндіруге жұмсалатын шығындар көрсеткіші кәсіпорынның жұмысын тек сапалық жағынан ғана бағалауға мүмкіндік бермейді, сонымен бірге оның жұмысының сандық нәтижелерін де көрсетеді, өйткені өндіріс шығындарының айтарлықтай төмендеуіне, ең алдымен, өндіріс ұжымын дұрыс басқарумен және кәсіпорынның технологиялық процестерімен тікелей байланысты өнім өндірісін ұлғайту арқылы қол жеткізіледі.
Нарықтық тетіктердің нақты жұмыс істеуімен өндіріс шығындарын есепке алу мен бақылаудың нақты жүйесін құру және жетілдіру және басқару есебі аясында өнімнің өзіндік құнын есептеу қажеттілігі сөзсіз туындайды. Сонымен қатар, өндіріс шығындарын азайту резервтерін анықтау шаруашылық жүргізуші субъектінің экономикасын дамытудың маңызды факторы, кірістер мен шығыстарды өлшеудің негізі болып табылады.
Осылайша, жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, шығындарды басқару кәсіпорынды басқару жүйесінде маңызды рөл атқарады деп қорытынды жасауға болады. Кәсіпорындардың тәжірибесі көрсеткендей, нақты шығындарды дұрыс бағаламай, кәсіпорынның қызметін дұрыс басқару мүмкін емес, ал шығындарды дұрыс бағалау шығындарды тиімді басқарумен ғана мүмкін болады[17,б.57].
1.5 Өндірістік шығындарды есепке алу әдістері
Тікелей өнім тауарлар (басқа да активтер) сатумен байланысты емес шығыстар. олар мерзімдік не болмаса бөлінген шығыстар тобына апарылып, болған мерзім уақытына сай біркелкі бөлініп есепке алынып отырылып танылады.
Қызмет, көмек көрсету шығыстарын былайша жіктеуге болады:
1) бастапқы тікелей шығыстар - тікелей көмек жасау үшін, факс немесе телефонмен байланысып келісу сөздерін жүргізу, құқықтық қызметтерге, гонорарлар т.с.с.;
2) қосымша тікелей шығыстар - қызмет көрсетуге байланысты. Мысалы, қосалқы бұйымдардың құны және контрактта көрсетілмеген көмек көрсету шығыстары.
Барлық тікелей шығыстар сол арқылы кіріс танылған уақытта оларда шығыстар болып танылады [17, б.77].
Кәсіпкерлік ұйымдар кірістер алу барысында еріксіз шығыстар жасауға мәжбүр болады, өнім өндіру, тауарлармен материалдарды кіріске алу барысында қандайда бір шығындар жасалады, бұл шығындардың орыны өніммен тауарлар өткізілгенде жабылады. Шығысқа берілген активтер, төленген кредиторлық берешектертер тек активтер көлемін азайтады, құрылтайшылардың алған дивидендтері капиталды азайтады, сондықтан шығыстардың бәрі шығын болып танылмайды. Сонымен, шығын дегеніміз - кәсіпорынның өнім өндіруге кеткен шығыны.
Шығындардың пайда болу орны:
1) өндірістік;
2) кезең шығындары (коммерциялық).
Өнімді жасаумен тікелей байланысты шығындар өндірістік шығындардың қатарына жатады.
Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар коммерциялық шығындар деп аталады. Бұл кез келген кәсіпорынында міндетті түрде болатын айналыс шығындары. Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар екіге бөлінеді: көліктік және өткізу шығындары.
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:
1) өндірістік;
2) өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген шығындарды өндірістік деп атайды.
Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына жатады.
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:
1) тікелей;
2) жанама шығындар.
Мұндай бөлу тек екі немесе онан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданылады, солай болғандықтан біркелкі өнім шығаратын кәсіпорында шығындардың барлығы тура шығындар деп аталады.
Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз, олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік құнына тікелей жатқызылады. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдарға, тасымалдау-дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік салықтарға кететін шығындар.
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз, себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына пара-пар бөліп таратады.
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:
1) өндірістік;
2) өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген шығындарды өндірістік деп атайды[18,б.12].
Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына жатады.
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:
1) тікелей;
2) жанама шығындар.
Мұндай бөлу тек екі немесе онан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданылады, солай болғандықтан біркелкі өнім шығаратын кәсіпорында шығындардың барлығы тура шығындар деп аталады. Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз, олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік құнына тікелей жатқызылады. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдарға, тасымалдау-дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік салықтарға кететін шығындар [18, б.91].
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз, себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына пара-пар бөліп таратады.
Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады. Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес.
Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды, ал толық өзіндік құн өндірістік өзіндік құн мен кезең шығындарынан тұрады.
Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардан ерекшелігі, жалпы және әкімшілік шығындары өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелді емес. Бұл шығындар шартты тұрақты болып саналады, әрі кезең шығындары ретінде қаралады. Бұл шығындардың көпшілігі есепті кезеңде өнім өндірілмесе де, пайда бола береді.
Шығындарды топтастырудың түрлері
Шығындардың пайда болу орны
Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар
өндірістік шығындар
кезең шығындарыкоммерциялық).
көліктік шығындар
өткізу шығындар
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар
өндірістік шығындар
өндірістік емес шығындар
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі
тікелей шығындар
жанама шығындар
Өндірістің көлемінің өзгерісіне қатысты
Экономикалық мағынасына қарай шығындар
негізгі шығындар
үстемелі шығындар
айнымалы шығындар
шартты-тұрақты шығындар
Экономикалық біртектілігіне
қарапайым шығындар
күрделі шығындар
Сурет 1. Шығындарды топтастырудың негізгі түрлері
Өндірістің көлемінің өзгерісіне қатысты:
1) айнымалы;
2) шартты-тұрақты (пара-парлы, пара-парлысыз).
Айнымалы шығындар өндірістің көлемінің өзгеруіне белгілі бір түрде тура байланысты болады. Оған жататындар: шикізатқа, технологиялық мақсатқа жұмсалған отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлерге төленген еңбекақы және одан төленетін әлеуметтік салықтарға деген шығындар.[18, б.92]
Шартты-тұрақты шығындар - шамасы өндіріс көлемінен өзгермейтін немесе өте аз өзгеретін шығындар. Әдетте, бұл шығындар өнімдерді жасауда тікелей байланысты болмайды және өндіріске қызмет ету және басқаруға қажетті шығындар түрінде көрінеді. Оған жататындар - үстемелі және кезең шығындары. Шартты-тұрақты шығындар белгілі бір шекке дейін ғана тұрақты болуы мүмкін. Өндірілген өнімнің көлемі айтарлықтай көбейгенде немесе азайғанда олар да өзгереді.
Экономикалық мағынасына қарай шығындар:
1) негізгі;
2) үстемелі.
Қарапайым (біртекті) шығындар - бір экономикалық элементтен тұратын шығындар, оларға жататындар: шикізатқа, материалдарға, технологиялық отын мен энергияға, әлеуметтік салықтарды қосқандағы өндіріс жұмыскерлеріның еңбекақысына кететін шығындар.
Күрделі (кешенді) шығындар - бірдей мақсатты мәні бар бірнеше әр текті экономикалық элементтерден тұратын шығындар. Оған жататындар: машина мен құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтуге кеткен, үстемелі шығындар, өнімді өткізу шығындары, әкімшілік шығындары; қаржыландыру шығындары.
Мысалы, өнім өндіру үшін кәсіпкерлік ұйым шикізат сатып алды, өнім шығару үшін жұмысшылар тартты, негізгі құралды қолданды дейік :
Шикізат сатып алғанда активтің көбейгенін білдіреді, оған төленген ақша активтің шыққанын білдіреді, ал жұмысшылар тартқанға еңбекақы есептеу керек- ол шығын болады, ал төленсе ол ақшаның азайғанын білдіреді. Негізгі құрал қолданған деген- ол негізгі құралға тозу есептелінеді - ол шығын болып танылады [18, б.94].
Құрылтайшыларға дивиденттер берілді
Д3030 К1010
Жұмысшыларға еңбекақы есептелді
Д 8110 К3350
Активтің азаюы
Шығын
Жеткізушіге шикізат үшін банктік шоттан төленді Д3310 К 1030
Еңбекақы сомасына әлеуметтік салық есептелді Д 8110 К 3150
Негізгі құралдарға әлеуметтік салық есептелді 8110 К2420
Шикізат босатылды Д 8110 К 1310
Бұл жерде шығыстар ол өнім шығару, тауарлар өткізу барысында активтердің азаюы немесе міндеттемелердің пайда болуы. Есептік кезеңде кірістерді есепке алу қандайда бір шығындарды, шығыстарды мойындатады. Шығындар ағымды (есепте)және кейінге қалдырылатын (баланста) болып бөлінеді. Өндірістік шығындар тікелей және үстеме шығындар болып бөлінеді. Тікелей шығындар өнімнің (жұмыстың) өзіндік құнын құрайды. Шығындар қай мерзімде жасалды сол мерзімде есептеледі. Өнімнің (жұмыстың) өзіндік құнына кірмейтін шығындар есептік кезең шығындарына жатады. Ол үшін бухгалтерлік есеп шоттардың жұмыс жоспарында 7 бөлім қарастырылған, активті шот дебетінде көрсетіліп жиналады содан кейін 5610 шотқа кредитке шығарылады[ 18,б.102].
Шығындар кәсіпорында тікелей, кезең шығындары және басқада шығындар болып жіктеледі. Өндірістік кәсіпорындарда барлық шығындар өнімнің өзіндік құн құрамына барады, ал өндірістік емес шығындар есептік кезең шығындарына апарылады.
Мысалы : Кәсіпорын есептік кезеңде 100 мың дана біртектес өнім шығару барысында келесі шығындар жасады:
І. Өндірістік шығындар :
Материалдар 300 000тг.
Еңбекақы 600 000тг. (әл.салықпен)
Үстеме шығындар 200 000тг.
Барлығы 1100 000тг. (өзіндік құн).
Есептік шығындар (өндірістік емес) 400 000тг.
Есептік кезеңде кәсіпорын өткізді 70 000шт. өнімді 2млн.тг. , 30 000 д.өнімі өткізілмей қалды. Ай басына өнімнің қалдығы болмады, сонда
1100,0 : 100 000шт. = 11тг.
11 х 30 000 = 330,0тг.
1100,0 - 330,0 = 770,0тг.
Өткізілген өнімнен түскен түсім 1500,0тг.
Өнімнің өзіндік құны 770,0тг.
Кіріс жиыны 730,0тг.
Өнідірістік емес шығындар 400,0тг.
Таза табыс 330,0тг.
Осы мысалда шығарылған өнімге жасалған шығындардың 330,0тг. келесі кезеңге қалдық болып қалды өткізілмей қалғандықтан, 70% шығындары өз кезеңіне кірді, 400,0 тг. өндірістік емес шығындар өз есептік кезеңіне кірді.
Тауарлардың нарықтық бағасының жалпы түсуі, олардың бүлінуі, моральдік жағынан ескеруі қолдағы бар қорларды құнсыздандыруға әкелуі мүмкін. Бұл оның нақты пайда болғанына дейін шығындарды тану қажеттілігіне әкеледі. Кірістер мен шығындар туралы есепте таза пайданы қалыптастуру кезінде дұрыс бағалау аса қажет. Демек, өткізілген және өткізілмеген өнімдердің құнын дұрыс анықтау қажет[19,б.45].
Кезең шығыстары - өнімнің, жұмыстың, қызметтің өндірістік өзіндік құнына енбейтін шығыстар: әкімшілік шығыстар, сату бойынша шығыстар, қаржыландыру бойынша шығыстар.
Кезең шығыстарының алғашқы түрі - өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуге арналған шығыстар. Бұл шығыстар үлгілік шоттар жоспарының 7110 шотында есепке алынады. Осы шотта өнімдерді сатумен және қызметтер көрсетумен байланысты шығыстар есепке алынады. Аталған шығын түрі Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы N 234 Заңына сәйкес пайдалар мен зияндар туралы есептіліктің 060 жолында көрсетіледі.
Өткізу шығындары -қорларды сатудан болған шығындар". Ынталандыру түріндегі шығындар - банк зайымдары бойынша марапаттауды төлеуге, банктік емес ұйымдар, жабдықтаушылар зайымы, активтерді жалға алу бойынша шығындар. Ұйымның шығыстарының ішінде елеулі шығыстарының бірі - әкімшілік шығыстар болып табылады. Әкімшілік шығыстар пайда мен зияндар туралы есептіліктің 070 жолында көрсетілген. Әкімшілік шығыстар - жалпы жетекшілік, өндіріс процесін ұйымдастырумен байланысты, өндіріс субъектілерінің әкімшілік-басқарушылық аппаратын қамтамасыз етумен байланыстырылған шығыстар. Оларға әкімшілік-басқарушылық персоналдардың еңбекақыларын төлеу, материалды-техникалық және көліктік қызмет көрсетуге кеткен шығыстар, жалпы шаруашылық және әкімшілік тағайындалған негізгі құралдарды қамтамасыз етуге кеткен шығыстар және т.б. жатады. Мерзімдік шығындардың соңғы бір түрі - қаржыландыру бойынша шығыстар. Есептіліктің 080 жолында осы шығын сомасы көрсетілген. Бұл шығыстарға 7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шотының мәліметтері жатады. Бұл шотта қаржылық міндеттемелер бойынша шығыстар, мысалы, алынған қарыздар бойынша пайыздарды төлеуге арналған шығыстар көрсетіледі. Есептіліктің 090 жолында ұйымның басқа да шығындар сомасы көрсетілген. Мұнда басқа да өндірістік емес шығыстарды есепке алуға арналған, ол әдеттегі қызмет процесіне қарамастан туындайды. Осы бөлімге мына шоттар кіреді: 7410 Активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар, 7420 Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар, 7430 Бағамдық айырма бойынша шығыстар, 7440 Резервті құру және үмітсіз талаптарды есептен шығару бойынша шығыстар, 7450 Операциялық жалдау бойынша шығыстар, 7460 Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түсетін шығыстар. 7470 Басқа да кірістер шотында өткен топтарда көрсетілмеген басқа да шығыстар ескеріледі [19, б.15].
Осы шығыстар бойынша баптар аяқталғаннан кейін тағы да қорытынды шығарылып отырады. Кірістер мен шығыстар туралы есептіліктің 110 бабы жалғасатын қызмет кезеңіндегі пайда (залал) деп аталады. Осы бап мәліметі былай қалыптасады: 030 бап + 040 бап + 050 бап - 060 бап - 070 бап - 080 бап -090+- 100 бап).
Келесі бап - тоқтатылған қызметтен түскен пайда (залал) деп аталады. Есептіліктің 130 жолында тағы да қорытынды шығарылған. Осы жол -Салық салғанға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz