Жергілікті бюджеттің қалыптасуының теориялық ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

М а з м ұ н ы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
ТАРАУ-1. АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Бюджеттің экономикалық мазмұны. Бюджеттік жүйенің түсінігі,
түрлері мен деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Аймақтық-экономикалық дамытудағы бюджет механизмінің
мақсаты мен 12
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
1.3. Жергілікті бюджеттің қалыптасуының теориялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .18
... ... ... ... ... ... ... ... .. .

ТАРАУ-2. АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТАЛДАУ (ОҚО мысалында)
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесінің
қазіргі кезеңдегі жағдайын талдау ... . 25
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысының бюджетiнің кiрiстерi мен
шығыстарын талдау және оның құрылу 36
принциптерi ... ... ... .
2.3. Түркістан қаласының бюджетінің орындалуын талдау ... ... ... 41

ТАРАУ-3. АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ОРЫНДАЛУЫН БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІН
ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Аймақтық-экономикалық даму мәселелерін бюджеттік механизмді
жетілдіру 46
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Жергілікті бюджеттіњ орындалуын баќылау ж‰йесін дамыту
жолдары 56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНҒАН 71
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Экономика қазіргі жағдайында орталықтандырылған
қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін
салалық және аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге
мүмкіндік береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат
экономиканың басты учаскелерінде шоғырланып, мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты, бюджет өндірістік
қатынастарыды бейнелеп, соған лайық метериалдық –заттық көрініс табады.
Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған
қорында –бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда жүріп жатқан нақты
экономикалық процестері мемлекет жұмылдырып, пайдаланатын қаражат
тасқынынан көрінеді. Бюджет –қоры қоғамдық өніммен ұлттық табыстың құндық
бөлінісінің тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы өндірісті ұлғайтып, халыққа
әлеуметтік- мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жұнінде қажеттерді
қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен бөлігінің объективті алғы-
шарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын қалыптастыру мен пайдалану,
бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн қозғалысының процесін
білдіреді.
Бюджет байланыстарының мақсаты сипаты, мемлекеттің ақшалай
қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы
бюджет байланыстарын тиісті қаржы құжаты- елдің негізгі қаржы жоспарында
бейнеленетіндігіне жеткізеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын
бөліс процестері қарастырылады, кірістер және шығыстардың баптары
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
көздері мен жұмсалу бағыттарын көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің
жоспарлы қызметінің нәтижесі; қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін
бейнелейтін мемлекет еркі бейнеленеді.
Ұзақ, орта және ағымды мерзімге әлеуметтік-экономикалық саясатты
жоспарлау және этап бойынша стратегиялық мақсаттарға жету – кез-келген
мемлекеттің, аумақтың немесе мекеменің табысты және өркенді дамуының
кепілі. Қазақстан Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері күтілмеген шығыстарды қаржыландыру үшін
республикалық және жергілікті бюджеттердің құрамын бақылау, реттеу қажет.
Осы тұрғыдан диплом жұмысының тақырыбы қоғамның өзекті мәселелерінің бірі
болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – Ќазаќстан Республикасының бюджет
жүйесіндегі аймақтың жергілікті бюджетінің қалыптасу үрдісінің аймақтық-
экономикалық дамыына әсерін зерттеу.
Бұл маќсатќа ќол жеткізу ‰шін дипломдық жұмыста келесідей міндеттер
ќұзделген:
• Аймақтық бюждетті қалыптастырудың теориялық негіздері зерттеу;
• Бюджеттің экономикалық мазмұны, бюджет жүйесінің түсінігі, түрлері мен
деңгейлерін қарастыру;
• Аймақтық-экономикалық дамудағы бюджет механизмінің мақсаты мен
міндеттерін зерттеу;
• Қазақстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесініњ ќазіргі кездегі
жаѓдайының талдауын жүргізу;
• Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік бюджет жүйесіндегі аймақтық
бюджеттің қалыптасу ерекшеліктерін талдау;
• Аймақтық бюджеттің орындалуын бақылау жүйесін дамыту жолдарын зерттеу;
• Жергілікті бюджеттің орындалуын баќылау жүйесін дамыту жолдарын
қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен турады. Ғылыми жұмыс 8 кесте және 7
суретпен қамтылған 72 бетте жазылған.
Диплом жұмысының бірінші тарауында бюджеттің экономикалық мазмұны,
бюджеттік жүйенің түсінігі, түрлері, аймақтық-экономикалық дамытудағы
бюджет механизмінің мақсаты мен міндеттері және жергілікті бюджеттің
қалыптасуының теориялық негіздері зерттелген.
Диплом жұмысының екінші тарауында Қазақстан республикасындағы фискалдық
саясаттың ерекшеліктері, Оңтүстік Қазақстан облысы бюджетінің кірістері
мен шығыстарының құрылу принциптері мен орындалыуна талдау жасалған.
Диплом жұмысының үшінші тарауы Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесін
ќалыптастырудыњ негізгі баѓыттары жєне жергілікті бюджеттіњ
орындалуын баќылау ж‰йесін дамыту жолдарын зерттелген.

ТАРАУ-1. АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. Бюджеттің экономикалық мазмұны. Бюджеттік жүйенің түсінігі,
түрлері мен деңгейі
Бюджет - ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай
қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің
қатысуымен болатын қүндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы
мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша
қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануға байланысты. Осындай барлық
қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық
мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет - ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы -қаржылық жоспар,
материалдық негізі — орталықтандырылған қор, экономикалық негізі — жалпы
экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі — заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары біріңғай категориялардан қалыптасады,
яғни, салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да
экономикалық категорияларға сай ақша түрі деп және соған сәйкес материалды
негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда
бюджет өз алдына ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды
қалыптастыру пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік
шығындары (әлеуметтік, қорғаныс т.б.) қаржыландыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры [1].
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі үғымда пайдаланады, мысалы,
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының
негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса, әдебиетте мемлекеттік
бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет - ол қаржылық жоспар;
бюджет - ол басқарушылық жоспар; бюджет - ол заңнамалық құжат; бюджет - ол
коммуникация құралы; бюджет - ол бюджеттік салық саясатты дәлелдейтін құжат
деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмүны өте кең, себебі оған
мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері,
бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген құрал (бюджеттік механизм арқылы):
- ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
- ол барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде
сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне
байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен
функцияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні ете зор,
себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы,
біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып
табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген - ол республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-
қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде
пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.
Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині - мемлекет құрастыратын және
басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін
қалыптастыратын күрделі және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы
орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу,
еңбекақы мен кіріс жөніндегі ымыраға (компромисс) келеді, бюджеттік
дотациялар мен трансфертер бөлу арқылы мемлекет орталық және жергілікті
мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет экономикалық кұжат ретінде
қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет
атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуының
шығыстары, ғылыми-техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және аумақтық
құрылымын жетілдіру қаражаттандырылады, ұжымдық шығындар (білім беру,
денсаулық сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да шығындар қамтамассыз
етіледі.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономикалық
категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалды түрде
орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры - бюджеттік қорда болады. Бұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы көрінеді.
Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) - ол мемлекет тарапына, оның жалпы
мемлекеттік функцияларын орындауға арналған, құндылық бөлу сатыларын өткен,
объективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану - құндылықты бөлу мен қайта бөлуге байланысты сол құндылықтың
қозғалыс процесін көрсетеді.
Бюджеттік ір-әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше
экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі.
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық бөлу
процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс және
шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды арнайы қолданылады,
яғни кіріс - мемлекетті бюджеттік ресурстармен (қажетті ақша
қаражаттарымен) қамтамассыз етуге арналған, ал шығыс –жалпы мемлекеттік
функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге
арналған.
Бюджет іс-әрекетінің ұйымдастырушылық формалары ретінде кірістің
түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер, бюджет
тапшылығы мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады.
Негізінде, бұл мемлекеттің арнайы заңнамалық актілер қабылдау арқылы
реттейтін бюджеттік қарым-қатынастың белгілі формалары.
Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді құндылық бөлу мен қайта бөлу
процесіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында
болатын ақша қарым-қатынасқа байланысты экономикалық категория. Бұл қарым-
қатынас мемлекет ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық мүдделерді қамтамассыз етуге
пайдалану жолдары арқылы іске асырылады [2].
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады. Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет жөніндегі Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесі
соларды анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді
түрде ықпал етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық
экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында қаржылық жоспар
- бюджет арқылы іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты
-ол халықтың ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық
дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-әрекеті. Бұл саясат
- еліміздегі жүмыссыздықты қысқарту, инфляцияның қарқынын төмендету
мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық котегория ретінде
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын - бюджетті -қалыптасу мен
пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
2008 жылы қаңтар айының 1 жүлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік
кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамына
келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджеті;
• облыстың бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
бюджеті;
• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа
Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен
қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен - енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша республикалық бюджеттің
кірістері 109,8%-ға атқарылды, 1 682,9 млрд. теңге жоспар кезінде іс
жүзінде түсімдер 1 847,2 млрд. теңгені құрады [3].
Салықтық түсімдер бойынша 2006 жылғы мемлекеттік бюджеттің жоспары
228,5 млрд. теңгеге, оның ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша – 122,0
млрд. теңгеге, қосылған құн салығы – 32,8 млрд. теңгеге және табиғи және
басқа ресурстарды пайдаланғаны үшін түсетін түсімдер бойынша – 48,5 млрд.
теңгеге асыра орындалды. Салықтық емес түсімдер 9,8 млрд. теңгеге артығымен
орындалды [4].
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы
активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік
қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы
қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:
- мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры
қалыптасу процесі жөнінде;
- мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен
бюджет тарапынан қаржыландыру жөнінде;
- мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр
түрлі өтемақы төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
- қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы
министрлігі, ұлттық банк және т.б.);
- мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Бюджеттік жүйе қашанда болса тұрақты әрекетте болуы керек, яғни
бюджеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен
қатынастарда ешқандай дөрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке
негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару органдары бюджеттік қатынастар
аумағындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.
Кейбір уақытта мелекетте экономиканың бөлек бір салалары немесе іс-
әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті болады. Осыған байланысты
ел немесе аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
бағыттары жасалады. Сондықтан, басымдылықтық принциптің түсінігі бюджеттік
жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылықты бағыттарға сәйкес іске асыруды
білдіреді.
Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін бюджеттік жүйе
әрекеті бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде пайдалана отырып, бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен қарастырылған белгілі бір өсершіл нәтижеге
жету қажеттілік талаптарға бағынады. Бұл тиімділік және нәтижелік
принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оның керек екендігі болып бюджеттік
құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістіктерді
қамтамасыз ету болып табылады.
Бюджеттік процестің әрбір қатысушысы міндетті түрде бюджеттік
заңнамалар талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюджеттік жүйеде жауаптылық
принцип іске асуда, себебі бұл принциптің талабы - бюджеттік заңнаманы
бұзғаны үшін бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту.
Жоғарыда айтылған принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік жүйесін
жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік
жүйелерін ұйымдастыруда мемлекеттік құрылымына байланысты ерекшеліктері
бар. Мемлекеттің федералдық жайластырушылығына үшбуынды бюджеттік жүйе
сәйкес. Мұндай жүйенің маңында орталық бюджет (одақтық, федералдық),
федерация мүшелерінін бюджеттері (республика, штаттар) және жергілікті
бюджеттер кіреді. Біртұтас мемлекеттерде екібуынды бюджеттік жүйе
қолданылады - орталық (республикалық) бюджет және жергілікті бюджеттер.
Федералды жайластырушылықты мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылық
бюджеттік федерализм принциптеріне негізделеді. Федерализм басқару әдіс
ретінде мемлекеттің барлық мүдделерін оның әрбір бөлімдерінің мүдделерімен
тіркестіреді және аумақтардың өздеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін
сақтай отырып, елдің бірлігі мен тұтастығын қамсыз етеді.
Сондықтан, бюджеттік федерализмді федералдық билік пен ұлт-мемлекеттік
және әкімші-аумақтық билік арасындағы әрбір деңгейдегі бюджет кірістерін
оңтайлы, ғылыми-негізді бөлу мен олардың шығындарын қаржыландыру
себебіндегі қатынастар деп анықтауға болады. Бюджеттік федерализм теменде
көрсетілгендей негізделеді:
• федералдық бюджеттің бастаушы рөлін сақтап,
аумақтық бюджеттердің дербестігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету арқылы
мүдделерді тіркестіруге;
• әрбір буынның бюджеттер қүқықтарының теңбе-теңдігі
мен үшбуынды бюджеттік жүйе барлығына;
• аймақтарға қаржылық жәрдем көрсету мен олардың дамуын теңестіру
мақсатына федералдық бюджеттен бөлінген құралдардың көлемі
есебінің мемлекеттің барлық субъектілеріне біріккен критерийлерді
пайдалану.
Кірістерді федералдық деңгейде орталықтандыру жалпы-мемлекеттік
экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындау, мемлекет қаржыларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету мен аймақтар арасында қаржы ресурстарын қайта
бөліс үшін өндіріледі. Кірістерді бюджеттер арасында бөлгенге дейін
биліктің әрбір деңгейіне жүктелген өкілеттікке сәйкес олардың шығыстары
шектелуі тиіс.
Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары
федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және
шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті
бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді,
яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке
жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімшіл-аумақтық бірлікке жақын
болуы қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жұмсалатын шығыстар.
Мемлекет біртұтас немесе федаральды болсын олардың бюджеттік
жүйелерінде бюджеттер әр түрлі деңгейде оңашалану мен дербестігі болуы
мүмкін, бірақ та орталық бюджет маңында әлеуметтік-экономикалық процестерді
басқаруды орталықтандырылған деңгейге байланысты төменгі тұрған бюджеттерге
қатынасты белгілі бір реттеуші рөлі сақталады. Қазақстан Республикасында,
екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады -республикалық бюджет және жергілікті
бюджеттер.
Жаңа Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда
қалыптасады. Құрылымға келесі бөлімдер кіреді: ,
1. Кірістер:
• салықтық түсімдер;
• салықтық емес түсімдер;
• негізгі капитал сатудың түсімдері;
• ресми трансферттер түсімдері.
2. Шығындар;
3. Операциалық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу - бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді
отеу;
5. Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық - қаржы активтерді
сатып алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;
6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын каржыландыру (профицитін пайдалану) -займдар
түсу, займдарды өтеу, бюджет құралдары қалдығының қозғалысы.
Жоғарыда келтірілген құрылым бойынша бюджеттің бекітуі мен оны атқару
жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет кірістері
маңында салықтық және басқа да міндетті, қайырылмайтын төлемдер, ресми
трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін ақшалар келтіріледі.
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша мемлекеттік бюджеттің кірістері
108,9%-ға атқарылды, 2 147,3 млрд. теңге жоспар кезінде іс жүзінде түсімдер
2 338,0 млрд. теңгені құрады. Салықтық түсімдер бойынша 2006 жылғы
мемлекеттік бюджеттің жоспары 256,3 млрд. теңгеге, оның ішінде
корпоративтік табыс салығы бойынша – 122,0 млрд. теңгеге, қосылған құн
салығы – 32,8 млрд. теңгеге және табиғи және басқа ресурстарды пайдаланғаны
үшін түсетін түсімдер бойынша – 50,6 млрд. теңгеге асыра орындалды.
Салықтық емес түсімдер 8,9 млрд. теңгеге артығымен орындалды. Негізгі
капиталдан сатудан түсетін түсімдер 2,1 млрд. теңгеге артығымен орындалды.

1.2 Аймақтық-экономикалық дамытудағы бюджет механизмінің мақсаты
мен міндеті
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні сан алуан қаржы баланстарында
жекелеген ерекшеіктері белгіленетін айырықша салалары бар. Мәселен,
мемлекеттік кәсіпорындармен, ұйымдармен және халықпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнімді құндық бөлудің айырықша саласын құрайды. Бұл
қатынастар қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат
қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттің тікелей
қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
(Мемлекеттік бюджет( деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде өмір сұруін
қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған
ресурстарды қажет етеді. Қаражатты орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы
ауқымында қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру, жалпы экономиканың
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Арнайы бюджет саласының құндық
бөлінісі мемлекеттің табиғаты мен қызметінен туындайды. Мемлекет
қаржыландыруға қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шаралар өткізуге,
қорғаныс міндеттерін шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабуға
орталықтандырылған қаржыны қажет етеді.
Сөйтіп, мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттерінен, мемлекеттің
табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып табылады.
Экономика қазіргі жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат экономиканың басты
учаскелерінде шоғырланып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын
жұзеге асыруға жағдай жасайды.
Сөйтіп, құндық бөліністің айырықша бөлігі ретінде (Мемлекеттік бюджет(
айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға
қызмет етеді.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарында бейнелеп, соған лайық метериалдық –заттық көрініс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорында –бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық процестері мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет –қоры қоғамдық өніммен
ұлттық табыстың құндық бөлінісінің тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайтып, халыққа әлеуметтік- мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен
бөлігінің объективті алғы-шарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім құнының
мемлекеттің орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде
бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту, қоғамдық
қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгілейді.
Бюджет экономикаға бюджет механизімі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі көрінеді. (Бюджет
механизімі(-мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесіндегі
қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Бюджет байланыстарының мақсаты сипаты, мемлекеттің ақшалай
қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы
бюджет байланыстарын тиісті қаржы құжаты- елдің негізгі қаржы жоспарында
бейнеленетіндігіне жеткізеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын
бөліс процестері қарастырылады, кірістер және шығыстардың баптары
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
көздері мен жұмсалу бағыттарын көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің
жоспарлы қызметінің нәтижесі; қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін
бейнелейтін мемлекет еркі бейнеленеді.
Мемлекеттің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Жоғарғы
Кеңесінің жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттік бюджет туралы( заңына сәйкес
міндетті түрде орындалуы тиіс [5].
Бүкіл халықшаруашылығының бюджеті болғандықтан, мемлекеттік бюджет
экономикаға тұтас ықпал жасайды.
Бюджет кірісі мемлекет кірісіне қарағанда барынша тар мағынада болып
келеді. Бюджеттің барлық денгейіндегі биліктің қаржылық қаражатынан бөтен
мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар мен бүкіл мемлекеттік сектордың
ресурстарын қамтиды.
Бюджеттің басты материалдық көзі - ұлттық табыс. Егер қаржылық
қажеттілікті жабу үшін жеткіліксіз болса, мемлекет ұлттық байлықты да
тартады.
Мемлекеттік билік органдарының ұлттық табысты қайта бөлу үшін және
бюджеттік кірісті құруға қолданылатын негізгі әдістерінің бірі –салықтар,
мемлекеттік несие мен ақша эмиссиясы болып табылады. Елдер бойынша және
уақыт бойынша олардың арасындағы қатынастары да тұрліше болып келеді.
Елдегі экономикалық жағдайлармен айқындалады, экономикалық, әлеуметтік және
басқа да қарама –қайшылықтарға да байланысты, мемлекеттің қаржылық және
қаржылық саясаты жағдайына да байланысты.
Басты әдісі ұлттық табысты қайта бөлу-салықтар бюджет кірісінің басты
үлесін қамтамасыз етеді;
Келесі өзінің қаржылық жағдайынан бюджет кірісі болып келетіні
мемлекеттік заемдарды алудың екі жолы бар:
а) мемлекет атынан құнды қағаздар шығару жолымен жеке және заңды
тұлғалардан алынған мемлекеттік заемдар;
б) орталық және басқа да несиелік мемлекеттерден алынған несиелер.
Кездейсоқ жағдайлар болғанда салықтық төлемдер алуға мемлекеттің
мүмкіндігі болмағанда қағаз ақша эмиссиясына жұгінеді.
Бюджет табыстары түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Құрылу көздері
бойынша олар заңды тұлғалардың салықтарына халықтан алынатын салыққа,
заемдерге, мемлекеттік меншікті сатудан түскен түсімдерге және тағы басқаға
бөлінеді.
Алу әдістері бойынша –салықтық, салықтық емес, салық түрлері бойынша
–акциздерге қосымша құн салығына, табыс салығына, кіріс салығына және тағы
басқаға бөлінеді.
Қоғамның экономикалық өмірінде бюджеттік шығындардың ролі мен мәнін
айқындау үшін олардың айқын белгілерін қарай жіктейді. Теория мен
тәжірибеде бюджет шығындарын жіктеудің бірнеше белгілері бар. Ең алдымен
бюджет шығындарына экономикалық жіктеу қолданылады, олардың ұлғайған ұдайы
өндірісінің барысына әсерін көрсетеді. Бұл жағдайда ағымдық және капиталдық
бюджет шығындарына бөлінеді. Ақша қаражаты бағытталатын қоғамдық қызмет
саласын көрсететін бюджет шығындарының қызметтік жіктелуінің мәні зор.
Ведомствалық жіктеуі- бюджеттік ассигнования алатын заңды тұлғаларды
немесе мемлекеттік мекемелерді сай келерлік министрліктерге бөлуге
мүмкіндік береді. Бюджет шығындарын бұлай жіктеу, басқару жүйесінің
өзгеруімен байланысты, шығындар құрылымындағы үлкен өзгерістерді көрсетеді.
Мақсаттық бағытына қарай жіктеу, яғни жұмсалуының нақты түріне қарай
шығындарын жіктеу, бюджет қаражатын тиімді қолдану үшін алдын-ала жағдайын
туғызады, бюджеттік ассигнованияны ықшамды түрде бақылау мен тиімді жұзеге
асыру үшін қажетті база болып келеді.
Шығындарын аумақтық жіктеу - Қазақстан Республикасының мемлекеттік
басқару деңгейіне сай бюджет шығындары мемлекеттік бюджет және жергілікті
жергілікті бюджет шығындарына бөлінеді.
Мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасаумен
және пайдаланумен байланысты бюджеттің қызыметі айрықша экономикалық
формалар арқылы атқарылады. Олар құндық бөліністің жеке кезеңдерін
көрсетеді.
Екі категорияда объективті және бюджет секілді өздерінің арнайы
қоғамдық міндеттері бар: кірістер мемлекетке қажетті қаражатпен қамтамасыз
етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиісті мемлекеттік қажеттерге
бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты
әлеуметтік –экономикалық, тарихи жағдайда жүзеге асыратын іске асыру
бағыттарына байланысты соның өзінде мемлекет кірістерді қалыптастырып,
шығындарды жұмсаудың нақты жағдайға сәйкес формалары мен әдістерін
пайдаланады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің көздері әдетте, салықтар
немесе төлемдер болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің кірістері Қазақстан Республикасының заңдарында
бекітілген көздер және жалпы ақша есебінен құралады.
Мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі көптеген бағыттарды қамтиды. Олар
ірілендіріліп, былай біріктендіріледі: халық шаруашылығын қаржыландыруға
бөлінетін қаржы бүкіл шығыстардың 19 пайызын құрайды;
Әлеуметтік- мәдени шараларды қаржыландыруға бөлінетін қаржы- 6 пайыздан
астамын құрайды.
Қалған қаржы мемлекеттік үкімет, мемлекеттік басқару, сот органдары мен
прокуратураны, құқық қорғау органдарын ұстауға, қорғанысқа жұмсалады.
Қаржының бір бөлігі министрлер кабинетінің резерв қорын құрауға,
мемлекеттік борышты ақтауға және басқаларға жұмсалады.
Республика бюджетінің шығыс бөлігінің құрамы мен құрылымы- әлеуметтік-
экономикалық бағыты бөлекше: әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыруға 6,4
(, мемлекеттік үкімет органдарын, сот органдарын және прокуратураны ұстауға-
0,8 (. Қаржы резервін құру және мемлекеттік борышты атқаруға шығындар
қарастырылады. Халық шаруашылығын және әлеуметтік –мәдени шараларды
қаржыландыру шығындарының едәуір бөлігі субвенция формасында төменгі
бюджеттерге жіберіледі [6].
Кірістер мен шығыстардың тәптіштелген тізімі мен топтамасы бюджет
жіктемесімен айқындалады. (Бюджет жіктемесі(- бұл мемлекеттің қаржы
органдардың бүкіл бюджеттік қызметінің негізін қалайтын бюджеттің кірістері
мен шығыстарының жұйеленген экономикалық топтамасы.
Бюджет жіктемесі мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуының
жоспарлы, болжамдары мен бағдарламалары министрелер мен ведомствалар,
ұйымдар мен мемлекеттердің қаржы жоспарларының бюджеттің байланысын
қамтамасыз етеді, жеке сметалар мен қаржы жоспарларын жиынтық сметаларға
және жоспарларға біріктіруге мүмкіндік береді, жиынтық жоспарлар мен бюджет
жазбаларының байланысын қамтамасыз етеді.
Бюджеттік жіктелу- қызметтік, ведомстволық және экономикалық сапасы
бойынша Қазақстан Республикасының Қаржы Министрліктері бекіткен бюджетке
түсу және бюджеттен жұмсалу топтамалары болып келеді [7].
Облыс бюджеті – бір-бірінің арасындағы өзара жатқызылатын операциялар
есебінсіз жасалған облыстық, халалық және аудандық бюджеттің жиынтығы.
Бюджеттік бағдарлама- айқын бір мемлекеттік қызметті орындау бойынша іс
шаралар жиынтығы.
Бюджеттік процедура – бюджетті жасау, қарау, бекіту, қолдану бойынша,
оның орындалуы бойынша есебін бекітудегі мемлекеттік органдар мен қызметтік
тұлғалардың қызметтерін заң өкілдерімен белгілеу.
Үкіметпен кепілдендірілген қарыз- Қазақстан республикасының үкіметінің
кепілдігі бар, айқын бір уақытта игерілген сумма және қайтарылмаған,
өтелмеген заемдар.
Мемлекеттік құнды қағаздар – үкіметтің және жергілікті атқарушы
органдардың шығарған құнды қағаздарын және Қазақстан республикасы Ұлттық
банкінің құнды қағаздары.
Мемлекеттік бюджет- бір –бірімен өзара жатыстырылу есебінсіз,
республикалық жергілікті бюджеттер жиынтығы.
Бюджеттер тапшылығы – шығыстар көлемінің бюджеттен қайтарымды негізде
бөлінген кредиттердің бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасынан асып
кетуі. Бекітілген республикалық бюджет тапшылығының мөшері ұлттық валютамен
және ішкі жалпы өнімге қатысты процестен, ал жергілікті бюджеттің тапшылығы
ұлттық валютамен көрсетіледі.
Бюджет кірістері- салықтардан, алымдар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің салыққа жатпайтын және өзге де
түсімдердің, сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негізде келіп түсетін
капитамен жасалынатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.
Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер арнаулы экономикалық
аймақтардың қаржы қорлары қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқа)
қала аудандарды қоспағандағы, аудандардың бюджеттері; жергілікті атқарушы
органдардың қарыз алуы – облыстар, Астана және Алматы қалалары әкімдерінің
жергілікті атқарушы органдардың шарты немесе бағалы қағаздарды нысанадағы
заемдарда тарту, алу, орналастыру, қызмет көрсету және өтеу процесі.
Бюджеттік профициттік пайдалану – борыштың негізгі соммасын қайтаруға
жіберілетін бюджет профицитінің заем қаражаттары түсімі шегерілген көлемі.
Қазақстан Респубикасының аумағында Қазақстан республикасы Президентінің
шешімімен, қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының мемлекеттің
барлық қаржы ресурстарын қамтитын бюджетті енгізуі мүмкін. Төтенше бюджет
қолданылған уақытта республикалық бюджет туралы заңның және барлық
денгейдегі бюджеттер туралы шешімдердің күші тоқтатылады. Төтенше бюджеттің
қабылданғаны туралы Қазақстан республикасы парламенті дереу хабардар етеді.
Қазақстан Республикасының Президентінің шешімі бойынша Қазақстан
Республикасында төтенше жағдайдың енгізілуі немесе ғаламдық таралу сипаты
бар, табиғи немесе техногендік тұрғыдағы төтенше оқиғалар нәтиіжесінде
экономикаға келтірілген елеулі экономикалық және қаржылық зиян төтенше
бюджетті енгізуге негіз болып табылады.
Облыс бюджетінің және аудандар мен қалалар бюджеттерінің арасындағы
кірістердің бөлінуін тиісті жергілікті атқарушы органдар белгілеп, тиісті
жергілікті өкілді органдар қарайды және бекітеді.
Қазақстан Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
резервтері күтілмеген шығыстарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында құралады. Қазақстан республикасының
үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың резервтері құрамында сот
шешімдері бойынша Қазақстан республикасы үкіметінің орталық және жергілікті
атқарушы органдардың резервтерінен қаражатты тиісті жылға арналған бюджет
шығыстарының құрамында белгіленген мөлшер шегінде бөлу және қаржыландыруды
ашу Қазақстан респубикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
ағымдағы қаржы жылының аяғында күшін жоятын шешімдері бойынша жүргізіледі.
Қазақстан респубикасы үкіметінің резервінің құрамында төмендегі тұрған
бюджеттерге кридит беруге арналған арнаулы резерв көзделеді.
Облыстық бюджеттен төмен тұратын бюджеттердің теңесітрілуін қамтамасыз
ету үшін кірістер бөлу нормативтері.
Жергілікті атқарушы органдар резервтерінің мөлшері; Жергілікті атқарушы
орган борышының лимиті. Қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мемлекеттік
қорының мөлшері. Арнайы эканомикалық аймақты дамытуға арналған шығыстар
көлемі. Жергілікті бюджеттің бағдарламалардың функционалдық топтары,
әкімшілері бойынша шекті шығыстардың тізбесі. Тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджетті атқару процесінде секвестрлеуге жатпайтын жергілікті
бюджеттік бағдарламалардың тізбесі қамтылуы тиіс. Осы заңды көзделген
жағдайларды қоспағанда, жоғары тұрған мемлекеттік органдардың және
жергілікті атқарушы органдардың төменгі бюджеттердің қалыптастырылуы мен
атқарылуы процесінде орналасуына жол берілмейді.
Аудандардың (қалалардың) әкімдері облыстық бюджет бекітілгеннен кейін
екі апта мерзімде бюджеттердің жобасын тиісті маслихаттың қарауына
енгізеді. Ол екі апта мерзімнен кешіктірілмей бюджетті бекіту туралы шешім
қабылдайды.
Тиісті маслихаттар тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті
бекіткенге дейін 1-тоқсан бюджетінің атқарылуы тиісті қаржы жылына арнаған
жылдық бюджет жобасының 14 бөлігі мөлшерінде жүзеге асырылады.
Субвенциялар бөліну көзделген төменгі тұрған бюджеттер бойынша
шығыстары азайған жағдайда олардың субвенцияларының көлемі де кемиді.
Республикалық бюджеттің есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелерді
жергілікті бюджеттерден ұстауға жол берілмейді.
Мысалы ретінде біздің Оңтүстік Қазақстан Облысының мысалын алып
қаралық. Қазіргі бюджеттің маңызды ерекшелігінің бірі Елбасы Н.Ә
Назарбаевтың оның халыққа жолдауарында айқындалған басымдылықтарды жүзеге
асыруына бағытталынған. Шын мәніне келгенде оны жүзеге асыру бюджетке бүкіл
резервтерді жұмылдыруды, мемекеттік қаржылық тәртіпті қатаңдатып және бүкіл
барысын реформалауды талап етеді.
Секвестор-бюджеттің атқарылуы кезінде бюджет тапшылығының белгіленген
денгейінен артып кететін не кіріс көздерінен түсетін түсімдер
қысқартылатын, соның салдарынан бюджетте көзделген бюджеттік
бағдарламаларды толық көлемде қаржыландыру мүмкін болмайтын жағдайларда
енгізілетін қаражаттардың белгіленген шекте жұмсауына тыйым салуын
көздейтін арнаулы механизм. Бекітілген бюджет –Қазақстан респубикасының
парламенті немесе тиісті жергілікті өкілетті органдар бекіткен, тиісті
қаржы жылына арналған бюджет.

1.3 Жергілікті бюджеттің қалыптасуының теориялық ерекшеліктері
Жергiлiктi бюджеттер- түсiмдер мен бюджет тапшылығын (профицитiн
пайдалану) қаржыландыру есебiнен қалыптасып, конститутциямен, заңдармен
және Қазақстан Републикасы Президентiнің және Қазақстан Республикасы
үкіметiнің актiлерiмен жүктелген мiндеттердi жүзеге асыру үшін жергiлiктi
атқарушы органдар белгiлейтiн жергiлiктi бюджеттiк бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған тиiстi маслихаттың шешiмiмен бекiтiлген әкiмшiлiк-
аумақтық бөлiнiстердің ақша қорлары болып табылады.
Жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi әкiмшiлiк -аумақтық бөлiнiстердің
бюджетiн өздерiнің аумағына жұмыс iстейтiн арнайы экономикалық аймақтарды
ескере отырып, бiрiнғай бюджеттiк жоспарлау негiзiнде әзiрлеп дербес
атқарады. Жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi қаржы жылына арналған
бюджеттi және өткен қаржы жылына тиiстi жергiлiктi бюджеттің атқарылуы
туралы есептi қарап бекiтедi. Облыс бюджетiн және аудандар мен қалалар
бюджеттерiнің арасындағы кiрiстерiнің бөлiнуiн жергiлiктi атқарушы органдар
белгiлеп, тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар қарайды және аудандар мен
қалалар бюджеттерiнің арасындағы кiрiстердi бөлудің тұрақты нормативтерiн
анықтауды және тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтуi мүмкін [3].
Қазақстан Респубикасының аумағында Қазақстан республикасы
Президентiнің шешiмiмен, қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының
мемлекеттің барлық қаржы ресурстарын қамтитын бюджеттi енгiзуi мүмкін.
Төтенше бюджет қолданылған уақытта республикалық бюджет тураы заңның және
барлық денгейдегi бюджеттер туралы шешiмдердің күшi тоқтатылады. Төтенше
бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан республикасы парламентi дереу
хабардар етедi. Қазақстан Республикасының Президентiнің шешiмi бойынша
Қазақстан Республикасында төтенше жағдайдың енгiзiлуi немесе ғаламдық
таралу сипаты бар, табиғи немесе техногендiк тұрғыдағы төтенше оқиғалар
нәтиiжесiнде экономикаға келтiрiлген елеулi экономикалық және қаржылық
зиян төтенше бюджеттi енгiзуге негiз болып табылады [8].
Облыс бюджетiнің және аудандар мен қалалар бюджеттерiнің арасындағы
кiрiстердің бөлiнуiн тиiстi жергiлiктi атқарушы органдар белгiлеп, тиiстi
жергiлiктi өкiлдi органдар қарайды және бекiтедi.
Тиiстi жергiлiктi атқарушы органдар облыс бюджетiнің және аудандар мен
қалалар бюджеттерiнің арасындағы кiрiстердi бөлудің жалпы нармативтерiн
анықтауды тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтуi мүмкін.
1. Жергiлiктi бюджеттердің кiрiстерi (арнайы эканомикалық аймақтардың
қаржы қорларына есептелетiн сомалардан басқа) олар мыналардан
тұрады;
а) салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетiн басқада мiндеттi
төлемдердің түсiмдерi:
-заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы-50(;
-акциздер:
-спирттің барлық түрлерi-50(;
-арақ-50(;
-ликер арақ iшiмдiктерi-50(;
-шарап-50(;
-коньяктар-50(;
-шампан шарабы-50(;
-сыра-50(;
-күшейтiлген iшiмдiктер, күшейтiлген шырындар мен бальзамдар-50(;
-шарап материалдары-50(;
-ойын бизнесi;
-жеке адамдардан алынатын табыс салығы;
-әлеуметтiк салық;
-заңды және жеке тұлғалардың мүлкiне салынатын салық;
-жер салығы;
-көлiк құралдарына салынатын салық;
-жасалған келiсiм шарттарға орай жергiлiктi бюджетке түсетiн бөлiгiнде
өнiм бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесi;
-кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке адамдарды тiркеу үшін алынатын
алым;
-жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшін алынатын лицензиялық
алым;
-заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу үшін алынатын алым;
-аукциондық сатудан алынатын алым;
-рыноктарда тауарларды сату құқығы үшін алынатын алым;
-заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәмiздерiн өздерiнің
фирмалық атауларында қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында заңға
сәйкес пайдаланғаны үшін алынатын алым;
-су үшін төленетiн алым;
-орманды пайдаланғаны үшін төленетiн төлем;
б) Салықтық емес түсiмдер:
-коммуналдық меншiк болып табылатын акциялардың пакеттерiнен алынатын
дивиденттердің түсiмi;
-жергiлiктi өкiлдi органдардың лотереяларын өткiзуден алынатын
кiрiстердің түсiмi;
-жергiлiктi бюджеттерден кредиттер бергенi үшін алынған сыйақылар
(мүдделер);
-жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдарға сондай-ақ жергiлiктi
атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттiк мекемелерге тиесiлi мүлiктi
сатудан түсетiн түсiмдер;
-жергiлiктi атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттiк мекемелер
көрсететiн қызметтердi сатудан түсетiн түсiмдер;
-коммуналдық меншiк мүлкiн жалға беруден түсетiн түсiмдер;
-жергiлiктi атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттiк мекемелер заңға
сәйкес ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуды жүргізуден түсетiн ақша
түсiмдерi;
-жер учаскелерiн жалға беруден түсетiн түсiмдер;
-қоршаған ортаны ластағаны үшін, қоршаған ортаны қорғаудың жергiлiктi
мемлекеттiк қорларына-50( мөлшерiнде төленетiн төлемдер;
- мемлекеттiк баж;
- өзге де әкiмшiлiк алымдары;
- жергiлiктi атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттiк мекемелер
алатын, Қазақстан республикасының заң актiлерiнде көзделген әкiмшiлiк
айыппұлдар мен санкциялар;
- Қазақстан республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де салыққа
жатпайтын және басқа түсiмдер;
в) капиталмен жүргізiлетiн операциялардан түсетiн түсiмдер;
- аймақтардың өзiн-өзi қамтамассыз ету үшін сатып алатын астықты
сатудан түсетiн түсiмдер;
2. Жеке және заңды тұлғалардан немесе шет мемлекеттерден;
жоғары тұрған бюджеттерден алынған трансферттер;
3 Бұрын жергiлiктi бюджеттерден берiлген несиелер бойынша негiзгi
борыштың өтемi;
Жергiлiктi бюджеттердің қаражаты;
- мектепке дейiнгi жалпы бастауыш, жалпы негiзгi,
- жалпы орта, қосымша және кәсiптiк бiлiм берудi;
- әскери қызметке тiркеу және шақыру жөнiндегi шараларды;
- жергiлiктi деңгейдегi төтенше жағдайлар бойынша жұмыстарды;
- жергiлiктi жердегi құқық қорғау қызметiн;
- халыққа тегiн медициналық қызмет көрсетудің кепiлдiк көлемiн;
- жергiлiктi деңгейдегi арнаулы медициналық бағдарламаларды;
- мәслихаттардың шешiмдерiне сәйкес әлеуметтiк-қамсыздандыру
саласындағы әлеументтiк бәсiрелi көмек көрсетудi;
- жұмысты қамту бағдарламасын;
- жергiлiктi деңгейдегi өнеркәсiп және обьектiлер құрылысын;
- жергiлiктi деңгейдегi қоршаған ортаны қорғауға;
- жергiлiктi деңгейдегi жобалау iздестiру жұмысын жүргізудi;
- елдi мекендердi көркейтудi, қала жолдары мен көшелерiнің құрлыстарын;
- жергiлiктi маңызы бар жолдарды пайдалану мен қайта құруды;
- жергiлiктi бюджеттерден республикалық бюджетке берiлетiн ресми
трансферттердi;
- жергiлiктi атқарушы органдардың бұрыштарына қызмет көрсетудi;
Арнайы эканомикалық аймақтарды дамыту жөнiндегi бағдарламаларды
қаржыландыруға жұмсалады.
12-баптың 1 тармағында аталған қызмет түрлерiн жүзеге асыратын
жергiлiктi бағдарламалардың әкiмшiлерi мен оларға бағынышты мемлекеттiк
мекемелердi ұстауға арналған шығыстар да жергiлiктi бюджеттерден
қаржыландырылады. Жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерiн
ұстауға арналған шығыстар облыстар мен Астана және Алматы қалаларының
әкiмдерiнің актiлерiмен бекiтiлген штат санының лимитi мен бiр қызметтерге
арналған шығыстардың норма типтерi негiзге алына отырып белгiленедi [9].
Маслихаттардың шешiмi бойынша жергiлiктi атқарушы органдар
республикалық бюджеттiк бағдарламаларды қозғамай, қызметтің басқа бағыттары
бойынша бюджеттiк бағдарламалар енгiзуге құқылы;
-жергiлiктi бюджеттердің сыртқы экономикалық қызмет пен байланысты және
ұлттық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.