Жүректің ақыл сауыты

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Қaзaқcтaн Pecпyбликacы Бiлiм жәнe ғылым миниcтpлiгi

Қoжa Axмeт Яcayи aтындaғы Xaлықapaлық қaзaқ-түpiк yнивepcитeтi

Есенқараева Жанар

Абай: толық адам танымы

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

5В020500 - «Филология» мaмaндығы

Түpкicтaн 2020

Қaзaқcтaн Pecпyбликacы Бiлiм жәнe ғылым миниcтpлiгi

Қoжa Axмeт Яcayи aтындaғы Xaлықapaлық қaзaқ-түpiк yнивepcитeтi

«Қopғayғa жiбepiлдi»

Филология факультеті қазақ филологиясы

кaфeдpacының мeңгepyшici,

филoл. ғ. к., проф. м. а.

Г. Қ. Жылқыбай

«» 2020 ж.

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

Тaқыpыбы: Абай: толық адам танымы

5В020500 - «Филология» мaмaндығы

Opындaғaн: Есенқараева Жанар

Ғылыми жeтeкшici,

ф. ғ. к., доцент: Көшенова Тоты

Түpкicтaн 2020

Мазмұны

КІРІСПЕ

1. АБАЙ ҚАРАСӨЗДЕРІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК ІЛІМ

1. 1 Абай танымындағы адам категориясы мен адам болмысы хақында

1. 2 «Ғақлия-тастихат» 38 - қарасөзіндегі сопылық сарын мен «Хауас» мәселесі

1. 3 Абайдың 17-қарасөзіндегі «жүрек культі» мен «толық адам» танымының Әл- Фарабидің « кемел адам» теориясымен тамырласуы

2. АБАЙ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК ІЛІМ

2. 1 Абай өлеңдеріндегі адамгершілік құндылықтар

2. 2 «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде толық адам қасиеттерінің көрініс табуы

2. 3 Абайдың діни философиялық тақырыпты қамтитын өлеңдеріндегі үш сүюдің маңызы мен жауанмәртлік

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Абайтану ғылымы осы күнге дейін әр қырынан зерттеліп келді. Абай мұраларының ғасыр өтсе де өз құндылығын жоғалтпасы анық. Абай мұраларын зерттеу барысында, талқыға салынған еңбектер әруақытта өз жаңа қырынан танылып отырады. Әр заманға өз өрнегін салып, жаңаша сөйлейді. Дамыған XXI ғасыр тұсында өткен ғасырдың елеулі еңбектері жаңаша бағыттың айқын көзі болып табылып отыр. Плотин, Аристотель, Әл-Фарабиден бастау алған адам жаратылысы, дүниетанымы жайлы ғылымдардың жалғасы болған, Абай танымы тарих таңбасына айналды бүгінде. Адамзат үшін сарқылмас адамгершілік ілімінің көзін ашқан Абай еңбектері абсолюттік мораль теориясы болып табылады. Әрзаман салты өзгерсе де, адамдық аты өз биігінде қалуға тиіс. Қаншама жылдар өтсе де бүгінгінің өзекті мәселелерінде адам танымы мен моральдың өзіндік биік тұғырын танытуда. Адамгершілік пен қоса ақиқат өмір салтын ұсынумен ерекшеленетін Абай қарасөздерінің құндылығы қазіргі экономика саласында да алар орны бір төбе. Адам мен заманның мың құбылған тұсында, Абайдың өзіндік көзқарасы заман сахнасынан шеттелген емес, әркез жаңарып отыр. Абайды жүз оқыған адамның, жүз рет жаңа қырынан тани түспегі хақ. Абай еңбектері- адами құндылықтардың құны құлдырап баражатқан заманға таптырмас дауа.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абайдың қарасөздері мен өлеңдеріндегі негізгі таным- Алланың ақ жолы, ақиқат ғұмыр, адамдық. Осы тұста Абай сусындаған үшбұлақтың алар орны ерек. Абай өз заманынан ілгері ғалымдардың еңбектерімен сусындағанын өз еңбектерінде де келтіріп отырады. Сондықтанда Абай бастау алған бұлақтар, Әл-Фараби, Физули, Шамси, Дауани және де одан ілгері ғұмыр кешкен Платонның шәкірті Плотин, Аристотельдің еңбектеріндегі Адам болмысы жайындағы толғамдарының Абай танымымен ұштасуына ерекше назар аударылды. Абайдың «Толық адам» танымы Әл-Фарабидің «Кемел адам» теориясымен өзектестігін, және «жүрек культі» ілімінің Абай толғамындағы орнын ерекше назарға алынды. Абай танымындағы сопылық сарынның негізгі өзегі болған шығыс ғұламаларының еңбектерін саралап, діни ұғымдардың мағынасын айшықтау және Абай тынамындағы « үш сүюдің» өзіндік маңызын ашу. Абайдың мораль философиясы мен адамгершілік ілімін толғаушылардың көзқарасына сүйене отырып, Абай танымындағы ақиқат ілімді таныту.

Зерттеу нысаны. Абай еңбектері, оның ішінде қарасөздері мен өлеңдер кітабы, томдық жинақтардағы Абай әлемін зерттеушілердің еңбектері арқылы талдау, діни-ғұрыптарға анықтамалық сөздіктер мен Абайтанушы ғалымдардың зерттеулері, жалпы адамгершілік іліміне қатысты ғылыми еңбектер негізге алынды.

Зерттеу пәні. Абайтану саласындағы зерттеулер мен елеулі еңбектер. Адам болмысы жайындағы ілгергі ғалымдардың негізгі көзқарастары және Абайың хақиқат ілімі жайында монографиялар мен мақалалар.

Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Абай танымындағы адам болмысы, адамгершілік ілімі, толық адам қағидасының өзектілігі, гуманистік философия мен сопылық сарынның негізгі өзегін таныту .

- Адам болмысы мен адамгершілік ілімінің бастау алу тарихын тарқату

- Абай шығармашаларының философиялық кең толғамдарын мен өзіндік сыни көзқарасын ашу.

- Абайдың (діни) өлең өрнектерінде қолданыс тапқан шығыс үлгісіне тоқталып, араб-парсы элементтерінің мағынасын кеңінен тарқату.

- Абай танымындағы сопылық сарынның сырына үңілу

- Абайдың қарасөздерін талдай отырып, адам формуласы мен абсолюттік гуманизмді сарапқа салу.

- Абайдағы толысу «толық адам» мен Әл- Фарабидегі кемелдну «кемел адам» қағидаларының тамырласуын негізін ашу.

- Жүрек культі жайлы ежелгі философтардың Абаймен үндестігіне тоқталу.

- Адамгершілік негізі- Үш сүю мен жәуәнмәртлік маңызын тоқталу

Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы.

- «толық адам» категориясы мен Әл-Фараби іліміндегі «бақыт баспалдағының» үндестік сырының ашылуы

- «бірлік» пен « Алла» ұғымы хақындағы Абайдың жаңашыл көзқарасын таныту. Абай неліктен Тұлға ?

- «Жан мен тән» адам болмысы хақындағы өзге философ-зерттеушілерден бөлек Абайдың өзіндік сыни көзқарасын көрсету.

- Ақынның ғылым- білім тақырыбында жазылған өлеңдерінің адам болмысы (ақиқат, адамдық) хақындағы нәзік иірімдеріне ену.

- Жалпы философияда адамгершілік ілімдерінің ұштасуының негізі-ақиқат ілім екендігін дәлелдеу.

Зерттеу әдістері. Абай қарасөздеріне талдау, өлеңдерін моральдық тұрғыда саралау, мағынасына тереңдей тоқталу. Адамгершілік ілімінінің негіздерін қамтушы еңбектер мен философтардың көзқарастарын салыстыру, ұштастыру.

Диплом жұмысының ғылыми -тәжірибелік мәні. Абайдың ғылым, дін, табиғат тақырыбында жазылған өлеңдерінің «толық адам» танымынан алатын орнын айқындау. Мораль танымының ақын шығармашылығынан алатын орны.

Диплом жұмысының құрылымы . Зерттеу кіріспе, негізгі екі тарау және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1. 1 Абай танымындағы адам категориясы мен адам болмысы хақында

Абай өзінің үшінші қарасөзінде адамгершілік таымның тамырына балта шабатын адам бойындағы жағымсыз өасиеттердге тоқталады. « Қазақтың-қазаққа қас болатынының себебін данышпандар әлдеқашан байқаған. Әрбір жалқау адам- қорқақ, қайратсыз тартады, әрбір қайратсыз -қорақ адам мақтанғыш келеді. Әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан келеді, әрбір ақылсыз-надан, арсыз келеді, әрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, тыйымсыз, өнерсіз ешкімге достығы жоқ жандар шығады және бұл қасиеттер толық адам танымына теріс екенін мына сөзімен келтіреді « қыстауы тарлық қылса, арызы жеткендік, сыйы өткендік, барлық қызметімен біреудің қыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. Ол қыстауынан айырылған және біреуге тиіспек, я болмаса орынсыздығынан елден кетпек, әр қазақтың ойы осы»[5. 9] деп қазақтың қамсыз тірлігі адамдықтың алдына ар деп біледі. Қазақ қашан қамданып, бір-біріне көңіл жіберіп, алдауратып, шын пейілмен мейірленіп, адал маңдай терімен еңбектеніп, өзгенің жайына көз тікпей, өзгені де өзіңдей көрер болса, адамдықтық қадір-қасиетін сезінер еді. « мен ананы кедей болса екен деп, ол мені кейдей болса екен деп көз алартып» отырған шақта адами құндылқытың құлдырағаны. Не өзі жетпей не өзгені жеткізбей кешкен ит тірлікте адамның адам болып жаратылу мақсатын да ұмыттырады. Адам баласы абсурд күйге осы нұрлы ақылмен трішілік мәнін, Құдайды таба алмағаннан түседі. Дүниенің құлы болған адам өзгенің қуанышынан рақат таба алмай, не өзі рақат көре алмай өтеді өмірден.

Қызмет пен болыстыққа таласудың соңында бөтен жаққа шығып еңбек қылмай, мал таппай, сауданың да керегі жоқ, бірін- бірін аңдысумен, арыз беріп, бір-бірінің артын ашуды абырой көріп, адам сүйсінер қасиеттен ада қалады. Арамдықпенен болыстыққа жеткен адам, малын қадірлемейді, өзіндей арамды қадірлейді . Өзін алдаумен қоса өзгені де алдаусыратып, айламен алуды ойлап « ісі білмес, кісі білер» деген мақамның төркіні осы. Іспене бағамдап қарамай, айласы озған кісіге дүние жеңіл келіп, жалғанды жалпағынан басып жүрмін деген сезіммен масаттанып жүріп, бақыт баспалдағынан тек төмен құлдилай беретінін ескермейді. Адам болып жаратылып, адам бақытын сезіне алмау, хайуанша күн кешіп жүріп

« адамдық» деген биік тұғырдың етегін де бойлай алмай кетеді- бұл нағыз қасірет.

Абай төртінші қарасөзінде « қайғысыздығыңа уайым қайғы қыл дағы, сол уайым- қайғысыздықтан құтыларлық, орынды харекет табу керек һәм қылу керек дейді. Әрбір жаман кісінің қылығына күйсең, ыза болғаннан күл»[5. 14] дейді . Яғни өзгенің қайғысына қайғыланудың өзі адамдық, ал адам уайымсыз тірішілік кешіп өзгенің мұңын бөлісе алмаса, шын жүрекпен тілекші бола алмаса, уайымсыз күйі- қамсыз, маңызсыз тіршілікке ұласпақ. Және бір кісінің жақсылығын көрсеңіз сүйсініз, қуанышын көргенде, шын пейілмен қуана білсеңіз, бұл да бір тірішілікте нағыз бақыттың не екенін сезіндіреді, адам баласының бәрі де бір-біріне бауыр, біріне -бірі ізгілік ойлаумен ғана бақыт табады расында.

Абай үлкен адамгершілік шынарының тамырына осылайша бойлайды. Өзіңе тілегенді өзгеге да тілей алу адамның ісі деп бағамдайды. Осы тұста қайғылану тек қарабастың қамы емес, барша қауым үшін болса, өз дертіңмен ғана арпалыспай, өзгенің де дертімен ауыру, өзгенің әлегімен мазалану - бұл нағыз Алланың өзі махаббатпен жаратқан әрбір адамға тән қасиет. Алла берген ғұмырын, қызыл-жасыл дүниемен өлшеген жан адамдықтың бұлағынан сусындай алмай, өмір бойы арзан ғұмыр кешеіп өтеді. Абай өзінің бесінші қарасөзінде келтіргендей күйбең тіршілікке тоймай, қара жерге кіргенше көзі тоймай, қулықпен арын сатып, азқазанын ғана асырап өтеді.

« Өзінде жоқ болса, әкең де жат», « мал- адамның бауыр еті» деген мақалдарды Абайдың ащы сынауды да осыдан келіп шығады. Ғылым, білім, әділет үшін қам жемейтін, мал үшін әкесін жат деп танитын жаратылыстың несі адам?! Абай өзінің сегізінші қарасөзінде «Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білім-ұяты, ары, жақыны, бәрі - мал. » деп, өмірді тым арзан дүниемен өлшеген малжанды дүниенің құлдарын сынайды. Адамдықтан безіп жүріп, мал тапсақ жазалы демейді екенбіз деп ашынатыны да осы. Расыменде дүниедегі бар асылдан артық көріп жиған малдың несі мұрат, несі бақыт?! Қарны тойса адамдыққа қолын бір сілтеген жандардың сиқы осы . Адам баласы өмірге келгенде пәк, таза қалыпта туады. Абай жетінші қарасөзінде адам баласы өмірге келгенде бойында жан қалауы мен тән қалауы деп аталатын екі қасиетті ерекше ескереді. Осы жан қалауы білмекке, көрмекке ынтық келсе, тән қалауы ішіп - жемек пен арзан күлкіні қанағат тұтып, адам баласының қайратына қайшы келеді екен. Жан қалауынан тән қалауын артық көрген жан өзін, жан дүниесін, ішкі әділет таразысына бірде бір салмай кеткен жан екен. Дүниені терең таныған адам, жалғанның мәңгілік мұрат емес екенін ұғар еді, бескүндік баянсыз тірлікте, ішіп- жемекпен өтуді бойына ар санар еді. Ақыл иелерін бұл жалғанның ешбір қызығы Құдай сүйген ізгі амалдардан тия алмайды, оған татырлық, ол адамдық жолды аттап кетерлік қызық жоқ жалғанда. Сол себепті Абай жас күнімізде бізді басқарған жан қалауына бас ұрсақ, қайраттанып сол қалыпты берік ұстап қалсақ керек еді дейді . Жан қалауы - ізгілік, қайырымдылық, әділет, ғылымды сүймек - Алла сүйген амалдар еді. Жан қалуына бойын билеткен жан бұл дүниде бақыт көзін табады, ал тән қалуына ерік берген жан, өзінің толымсыз күйін сезінсе дағы, қайраттанып күресе алмағандар бұл дүниеде не рақат тапсын?! Абай оныншы қарасөзінде осы турасында Құдайдан бала сұрайсың « Хош, құдай тағала бала берді, оны өзің жақсы асырай білесің бе?» демектегі, өзіңнің тән қалауыңды тия алмай жүріп, оған сол баяғы қулық, сұмдығыңды үйретіп, « дүниенің көзі- мал» деп жан қалауы әуелден ақ ит тірілікке жеңдірмексің деп ашынады. Адам баласы дүниеге келгенде жан атауы бойына еніп, таза қалыпта келеді. Дүниені, жүріп-тұру салтын ғана таныған адам, Абай танымында « жарым адам» кейіпін киеді.

Адам өз бойын Құдай сүйген қасиеттермен толықтырса ғана «толық адам» бола алмақ. Абай танмындағы толық адам - Алланы таныған, Алла сүйген қасиеттерге сүйсініп, бойына жиған, нұрлы ақыл мен ыстық қайратын жылы жүрегіне байлаған жан. Ең әуелі адамдықтың бастауы -Иман десек, жүректегі иманы берік адам, әділетті, қайырымды жүрекпен сүйеді. Ізгі істерді жаны рақат таба отырып жасайды . Құдай тағала адам баласын жаратқанда жақсылыққа құштар етіп, ал, жүрегін әділет пен қайырымнан тыныш табатын етті, тек жүрек көзін байлап, тән қалауына бас ұрғандар, ол рақатты сезіне алмайды. Әрбір адам білсе керек, Құдай адамы махаббатпен жаратқанын, оның бойына өз құдіретімен рух дарытып, дүниені оның аяғының астында айналдырды, тілсіз табиғат, аң атаулыны ол ақыл иесіне бағындырып еді, осыншама ізгілік, мейірім -мәрхабаттын төгіп әділетпен жаратқан Алла, шексіз Құдірет Иесі. Мақұлықты да баласына сүйсіндіріп қоюында да, оған да ұзақ өмір сүруге талпындырып жаратуында да махаббат бар емес пе? Мақұлық небәрі ұзақ ғұмыр кешсе адамзатқа да тигізер пайдасы молаймай ма? Міне осыдан аңғарсақ керек еді. Құлдарын мейірім- махаббатпен жаратып, сүйген Алла, өз құлдарының бойынан да сол ізгіліктердің табылғанын сүйетіні Хақ емес пе?! Махаббатқа - махаббатпен жауап қату-адамдықтың парызы һәм қарызы екені осыдан айқын емес пе?! «Махаббатпен жаратқан адамзатты, сен де сүй Ол Алланы жаннан тәтті»[7. 144] дейді . Яғни Алла жаратқан әрбір дене - Жаратушы сүйгенді сүймекке қарыз. Абай өзінің жиырма жетінші қарасөзінде Сократ Хаким өзінің ғалым шәкірті Аристодемге Хақ тағаланың адамды махаббатпен жаратқандығына еш шүбәсіз дәлел келтіретіні бар . « Олай боса адамды жаратушы хауаси хамса захири бергенде, тахқиқ ойлап, олардың пайдасының барлығы түгел оған мұқтаж боларлығын біліп бергендігі әшкере тұр ғой»[5. 67] демектегі көзді беріп, дүниені танытып, ауыз беріп, ас беріп, ол астың тазалығын тексермекке иіс сезуге мұрын беріпті, осының бәрін көркем етіп мойыннан жоғары басқа орналастырғанында бір ақыл бар емес пе сезініп, байқап қарағанға, адам баласын айуанша жорғалап жүретін емес, басын көтеріп, тіктеп көркем еткенінде махаббат сезінбейміз бе?! Яғни шексіз ақыл иесі адам етіп жаратқасын, адам болу әрбірімізге парыз болып табылмайды ма. Абай айтатын адамдық, жәй көрген көзге адам болу емес, жүрекпенен сезіну, Алланы терең таныған адам, Оның жаратқан әрбір дүниесіне қиянат жасай алмақ емес. Осындай махаббаты жүрекпен сезіне алу үшін алдымен Иман керек екенін ескеріп Абай өзінің он үшінші қарасөзінде Иманды берік етпек үшін, қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек дейді. Иманы кәміл адам ғана Алланы жүрекпен тани алмақ.

Құдай сүйген барша ізгі қасиет жүрекке орын алады, жүректен шығады. Абай өзінің он төртінші қарасөзінде « тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды» дейді. Абайдың түйіндеуіндегі « жүректі кісі» деген - рақым мен мейірім, қайырым мен әділетті сүйген, өз бойын әділет таразысына сала алған кісі. Абай танымындағы жүрек адам категориясының түп қазығы. Он жетінші қарасөзде ақыл, қайрат, жүрек ғылымға жүгінген сәтте, үшеуің ала болсаң мен жүректі жақтадым демеуші ме еді?! Міне сондағы жүрек адам бойының басты мүшесі, адамдықтың алтын діңгегі деп бағалайды, себебі ақылдың өзі әркез туралықты, қайырымды жақтай бере ме ? Жоқ! Ақылы көп бола тұрып, өзі ғалым бола тұрған кісі, ешкім ойлап таба алмайтын, әлемге зиянды бір қару ойлап тапса, ол ақыл адам табынарлық, ақыл ма ? Абай сондықтан да « Нұрлы ақыл, әділетті ақыл, суық ақыл» деп аражігін ажыратты. Ал, қайрат болса, оның өзін нұрлы ақыл мен, жылы жүрек бастамаса ол бір өткір қылыш іспетті. Біреудің әділетсіздігн көріп, жаны шыдамай, өз барын соған құрбан етіп, сол жолда тартынбай, жігерлік танытса немесе өзіне әділетті, ізгіні ұсыну жолында, өз жанына да жаза тарттыра алатын болса, осыны ақылға сүйенген қайрат десек болады. Ал, өзінің атын шығарамын деп, ақ пен қараны ажырата алмайтын, өзгенің «өйт» дегенін өз ақылына салмай, шауып кетебертін асаулығы да бар ғой. Адам бойына ақылсыз, жылы жүрексіз біткен қайрат та асау ат секілді, қай тау- тасқа соғарын кім білсін? Ал, жүрек осы жүгенсіз кеткен қайрат пен әділетпен қол алыспаған ақылды да түзеуші жүрек. Жылы жүрек болмаса, жүректе Алла сүйген асыл қасиеттерге деген сүйіспеншілік болмаса, әлгіндегіден не пайда шығады? Адамның ісі, сөзі, сезімі бәрі де шынайы шығу үшін жүрек керек екен. Ол бар болмысының патшасы һәм қазынасы. Адамды- адамға мейірлендретін де жүрек. Сондықтанда біз Алла жүрекке салсын деп тілейміз . Қайырым, рақым, әділет сүйген жүрек, нәпсінің дегеніне көнбейді, әрбір бұрыс іс үшін адамды іштей қысатын әділет иесі де өзі.

Жүрегінде үлкен Құдайы бар адам суық ақылға бой алдырмайды. Құдай сүйген барша ізгілік атаулының мекені- Жүрек. Әл-Фарабидің ілімінде де ең басты мүше жүрек екенін ескерсек. Абай шығыс ғұламаларымен қатар Әл- Фараби ілімімен де сусындағанын байқаймыз. Абай жиған ілімін өз ақыл таразысына салып, өзінше жырлап отырған. Абайдың барлық қарасөздері Алланы тану мен адамгершіліктің жайын насихаттайды. Отыз бесінші қарасөзінде « Құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды» демектегі Абайдың нұсқағаны да осы жүрек болатын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.