Гидрологиялық бақылауларды метеорологиялық қамтамасыздандыру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылық министрлігі

Қазақ Ұлттық агарарлық университеті

"Су ресурстары және мелиорация" кафедрасы

"Инженерлік гидрометриядан" оқу тәжірибелік жұмыстың есебі

Орындаған: №1 Бригада

Барлыбай Ұлданай(бригадир)

Абдықадыр Сауле

Абылғазиева Еңлік

Ахметжан Алихан

Әбдірәсіл Нұржан

Әмзе Иманғали

Баймухамедов Оралбек

Тексерген: Әбдібай Әсем

Алматы 2020ж

Жоспары:

I.Кіріспе:
Гидрометрия пәнінен оқу тәжірибесінің мақсаттары мен міндеттері

II.Негізгі бөлім:

a) Су өлшеу жұмыстарын жүргізу және құрал жабдықтарды қолдану
ә) Өзен бойында су өлшеу жұмыстарын жүргізіп енін, тереңдігін, жылдамдығын анықтау
б) Есептеулер
в) Метеорологиялық элементтерді анықтау

III.Қорытынды

Кіріспе

Гидрометрия пәнінен оқу тәжірибесінің мақсаттары мен міндеттері

Республика өзендерінің жалпы су қорлары 112 км3жыл құрайды, оның 64 км3жыл (54%) өз мемлекетіміздің жерінде, ал 58 км3жыл (46%) іргелес жатқан елдерде құралады. Қазіргі кезде өзендердегі барлық су қорлары шаруашылық айналымда, кейбір аймақтарда су қорларына аса қатты тапшылық байқалса, ал шектес мемлекеттерден ағып келетін су қорларын бірлесіп пайдалану толық шешілмеген.
Су қорларын тиімді және кешенді пайдалануда гидрометрия ілімі кеңінен қолданылады. Гидрометриялық зерттеулер мен мәліметтер су шаруашылық есептерде жан-жақты пайдаланылады. Олар су қоймаларда, бөгеттерді, бос су ағызғыштарды, су шығаратын құрылымдарды, автомобиль және темір жолдарды, көпірлерді жобалағанда қолданылатын негізгі мәліметтер болып табылады. Гидрометриялық өлшеулер мен зерттеулер және құрылыс жүргізудің кезінде, құрылымдарды пайдаланғанда ғылыми жұмыстар жүргізгенде және анықтамаларды жаңа мәліметтермен толықтырғанда маңызы аса зор.
Гидрометрия су шаруашылық салалардағы арнайы пәндердің негізі болып табылады, атап айтқанда: гидрология, гидравлика, су қорларын кешенді пайдалану, гидротехникалық құрылымдар, сумен қамту және суды әкету, суландыру, жерді суару, су энергиясын пайдалану және кеме жайларды пайдалану және т.б.
Су нысандарының режимін, сұйықтың жағдайын және қозғалысын сипаттайтын, мөлшерін анықтайтын құралдарды және тәсілдерді зерттейтін, әрі қарай жетілдіретін ғылымды гидрометрия деп атайды.
Гидрометрия тәсілдерінің дамуы және жетілдірілуі жалпы гидротехниканың дамуына және оның қажеттілігіне байланысты (жерді суару, суландыру, сумен қамту, су энергиясын пайдалану, су жолдарын пайдалану және т.б.)
Кейінгі кездерде су нысандарының құрылысын жүгізу және пайдалану мезгілдерінде гидрометриялық жұмыстарды бақылайтын және жүргізетін инженерлік гидрометрия дами бастады. Бұған жататындар: жұмыс істеп тұрған құрылымдардың ағынның элементтеріне және ағынның құрылымдарға тигізетін әсерін (құрылымдардың су астындағы бөліктерінің жағдайы және сақталуы), арнаның сығылу деформациясын бақылау, әсіресе құрылымдарға жақын жерлерге көңіл бөлу, тасқын суларды өткізу және мұздардың құрылымдарға тигізетін әсерін бақылау, арнаны бекітудегі гидрометриялық жұмыстар және т.б.
Егерде гидрометриялық жұмыстардың мақсаты су нысандарының гидрологиялық режимін зерттеу болса, онда гидрометрияны гидрологияның бір бөлігі деп қарау қажет, қалған жағдайларда табиғи сулардың таралу және қозғалу заңдарының ғылымы деп атау керек.
Сонымен гидрометрияның негізгі мақсаттарына жататындар:
1) су нысандарындағы режимнің әр-түрлі элементтерін есептейтін және сан жағынан анықтайтын құралдарды және тәсілдерді жетілдіру;
2) су нысандарындағы режимнің көп жылдық сипаттамаларын; судың деңгейі, судың ағыны және тасындылары, судың температурасы және химиялық құрамы, сонымен қатар мұз құбылыстары туралы мәліметтерді жүйелі түрде зерттеу.
Жердегі және оның төңірегіндегі сулардың түрлеріне байланысты гидрометрия төмендегідей топтастырылады:
1.Атмосферадағы сулардың гидрометриясы немесе гидрометеорометрия (атмосферадағы сулардың ғылыми - гидрометеорология), метеорологияда оқылады.
2.Жер бетіндегі сулардың гидрометриясы:
а) мұхиттар және теңіздер гидрометриясы - океанометрия немесе теңіздер гидрометриясы;
б) құрлықтағы сулардың гидрометриясы, оның өзі әрі қарай бөлінеді:
-потамометрия - өзендер туралы ғылым,
-гляциометрия - мұздар туралы ғылым,
-лимнометрия - көлдер туралы ғылым,
-тельматометрия - батпақтар туралы ғылым.
3.Жер астындағы сулардың гидрометриясы -геогидрометрия.
Келтірілген бөлімдердің ең көп зерттеліп, бүгінде ерекше ғылымдық пән болып отырғандары теңіздік және өзендік гидрометрия.
Өзендердегі, көлдердегі және су қоймалардағы атқаратын негізгі гидрометриялық жұмыстың құрамына кіретіндер:
1.Гидрологиялық станциялардың жабдықтары мен керек-жарақтары.
2.Су деңгейінің ауытқуын бақылау.
3.Су бетінің еңістігін бақылау.
4.Судың температурасын өлшеу.
5.Су нысандарының бедерін және тереңдігін зерттеу үшін жүргізілетін өлшеу жұмыстары.
6.Ағынның бағытын анықтау және жылдамдығын өлшеу.
7.Судың өтімін өлшеу.
8.Тасындылардың құрамын анықтау және есептеу.
9.Су қорларын есепке алу және су кадастрі.
10.Гидрологиялық бақылауларды метеорологиялық қамтамасыздандыру.
11.Гидрологиялық жүйелерді автоматтандыру.
Гидрометриялық жұмыстарға аталғандардан басқа өзендер арнасының деформациясын, су қоймаларының жағалауларын және толқындардың режимін бақылау, жаңа құралдарды зерттеу және гидрометриялық жұмыстардың тәсілдерін жетілдіру және т.б. жатады.
Гидрометрия су шаруашылық саласындағы арнайы пәндердiңнегiзi болып табылады, атап айтқанда, гидрология, гидравлика, ағынды реттеу, су ресурстарын кешендi пайдалану, гидротехникалық құрылымдар, сумен қамту және суды әкету, суландыру, жердi суару, су энергиясынын пайдалану, су жолдары және кеме жайларды пайдалану және т.б.
Инженерлік гидрометрия пәнiн оқытудың мақсаты - студенттерге өзен ағынының факторы және түзiлу заңдылықтары; өзен және көл режимдерi; суағарлар мен суаттардың негiзгi гидрологиялық сипаттамаларын өлшеу мен анықтаудың әдiстерi мен техникалық құралдары туралы қажеттiбiлiм беру.
Пәндi оқытудың мiндетiстуденттердiгидромелиоративт iк жүйелермен гидроқұрылымдарды жобалау мен пайдалануда теориялық негiздер мен инженерлiктәсiлдердi пайдалануға, нәтижелердi талдау мен бағалауға үйрету болып табылады.
Пәндi оқу нәтижесiнде студент келесiбiлiм, ептiлiк және дағды минимумдарынигеруi қажет:
Инженерлік гидрометрия пәнiн оқу нәтижесiнде студент:
-өзендер мен гидромелиоративтiкжүйелердегiнегiзг i гидрометриялық өлшеу жұмыстар мен қолданылатын құралдарды және есептеу әдiстерiн оқып бiлуi қажет;
-гидрометриялық өлшемдер мен гидрологиялық ақпараттардың дұрыстығын, оларды талдап бағалауды және өңдеу әдiстерi мен тәсiлдерiнбiлуi қажет;
-гидромелиоративтiк жүйелер мен гидротехникалық құрылымдарды жобалау барысында олардың негiзгi гидрологиялық сипаттамаларын есептеудiүйренуi қажет.
Гидрометриялық жұмыстардың нәтижелері әртүрлі ғылыми зерттеулерді талдап қорытуға кеңінен қолданылады. Елiмiздегi су нысандары жердi суаруға, суландыруға, сумен қамтуға және әкетуге, гидроэнергетикаға, кеме қатынастарына, балық шаруашылығына, демалысқа, спортқа пайдаланылады.
Қазіргі кезде су қорларын кешенді пайдалану тиімді. Су шаруашылығын жоспарлау кезінде күрделі шешімдерді қабылдау және ірі гидротехникалық құрылымдардың құрылысын жүргізу жан-жақты және ұзақ мерзімде жүргізілетін гидрометриялық зерттеулерсіз және бақылауларсыз мүмкін емес.
Су қорларын пайдалану үшін гидрометрияның құралдарымен және тәсілдерімен ағынның әртүрлі сипаттамалары зерттелуі қажет. Мысалы, қарастырылып отырған табиғи жағдайда ГЭС-ның қуатын анықтау үшін су қандай деңгейге дейін көтерілетінін немесе арнаның көлденең қимасынан ағып өтетін судың өтімін білу қажет. Өзендер мен көлдерді жол қатынастарына пайдалану үшін олардың түбіндегі жер бедерін анықтау қажет. Ирригациялық құрылыстарға өзендердің суландыру қабілеті өтімдерді өлшеу арқылы анықталады. Қорыта айтқанда барлық гидротехникалық құрылымдардың негізгі өлшемдері өзендердің өтіміне байланысты. Сондықтан, гидротехникалық құрылымдарды жобалағанда судың деңгейін, тереңдігін және өтімін сипаттайтын мәліметтер керек. Оларға қоса ағынмен қозғалатын тасындылардың мөлшері де пайдаланылады. Мысалы, су қоймаларын жобалағанда олардың тасындыларға толу мезгілі ескеріледі, ол тікелей өзендегі тасындылардың мөлшеріне байланысты болады. Сонымен гидрометрияның тәсілдері және құралдары арқылы ағынның сипаттамалары анықталады, олар су қорларын пайдалануға қатысы бар келесі мәселелерді шешуге, атап айтқанда гидротехникалық құрылымдарды жобалағанда, құрылысын жүргізгенде және пайдаланғанда қажет болады.
Суландыру жүйелерін, су жолдарын және әртүрлі гидротехникалық құрылымдарды пайдаланғанда және де басқа су нысандарын пайдалану су режиміне үздіксіз бақылауды талап етеді, бұл бір жағынан су қорларын тиімді пайдалану мақсатында болса, екінші жағынан құрылымдарды топан, тасқын және сең жүру қауіп-қатерлерінің зардаптарынан сақтау мақсатында болады. Осыған байланысты гидрологиялық станциялардағы және бекеттердегі бақылаулардың қорытындысы су нысандарының гидрологиялық режимінің мәліметтері ретінде және гидрологиялық құбылыстарды болжауға пайдаланылады.
Гидрометрияның ғылыми пән ретінде дамуы мына бағыттарда өтеді: гидрометрия теориясын дамыту, жаңа тәсілдерді ұсыну физиканың жаңа жетістіктерін пайдалана отырып ағынның элементтерін өлшеуге жаңа құралдар жасау, гидрометриялық жұмыстарды механикаландыру және автоматтандыру, ағыны реттелген өзендерге гидрометрияның тәсілдерін қолдану.
Жүйелі түрде жүргізілген гидрометриялық зерттеулердің және бақылаулардың негізінде Гидрологиялық-жылнама, Кеңестер Социалистік Республикалар Одағының (КСРО) жер бедеріндегі су қорлары, КСРО су кадастрі, Гидрологиялық зерттеулер, Гидрологиялық сипаттамалардың негіздері, Су қорлары, Жеке-дара өзендерді, көлдерді және су қоймаларын жүйелеп жазу атты анықтамалар және құжаттар жарияланған. Олар белгілі бір мезгілде толтырылып отырылды. Ғылыми зерттеулерде, су нысандарын жобалағанда, құрылысын жүргізгенде және пайдалану кезінде аталған анықтамалар мен құжаттардың маңызы өте зор.
Сонымен, гидрометрия ғылымы, су шаруашылығы және гидротехниканың арасында тығыз байланыс бар, ол гидрометрияның тәсілдерін және жалпы гидротехниканы дамытуға және жетілдіруге мүмкіндік туғызады.
Су нысандарында инженерлік тәсілдерді қолданып көлемді және жүйелі зерттеулер I Петрдің кезінде жүргізілді. Ол жаңа су жолдарын игеруге және кеме қатынайтын каналдардың құрылысын жүргізуге байланысты болды. Сол кезде Волга және Дон, Ока және Дон, Москва өзенімен жоғарғы Волганың аралығындағы су айрықтарында бірінші рет инженерлік ізденістер жүргізілді. 1700 жылы Волга өзенінде, қазіргі Камышин қаласының төңірегінде Россияда бірінші рет өтім өлшенді, ал 1715 жылы I Петрдің нұсқауымен Нева өзеніндегі Петропавловск қамалында бірінші су өлшейтін бекет соғылады.
XIX ғасырдың 70 жылдарынан Ұлы Октябрь социалистік революциясының аралығындағы жылдарда өзендерді және көлдерді зерттеу жұмыстары кеңінен дамыды. Бұл кездерде жұмыс істеп тұрған тұрақты гидрологиялық станциялар және бекеттер ұйымдастырылды, алғашқы өзендер режимін бақылау мәліметтерімен ғылыми қорытындылар жасалды. Мысалы, 1909 жылдан бастап қуаң жерлерді суландыруды кеңейтуге байланысты, өзендердің және көлдердің гидрологиялық режимдеріне тұрақты бақылау жүргізіле бастады. Осы жұмыстарды орындау үшін жерге орналастыру және егін шаруашылығы бас басқармасының жерді жақсарту бөлімі Түркістанда және Кавказда (1910ж), ал 1913 жылы Россияның Европалық бөлігінде гидрометриялық бөлім құрылды. Гидрометриялық бөлімдер 600-ден астам тұрақты бекетттерді іске қосты. Солардың ішінде Түркістанда - 14 станция және 144 бекет, Кавказда - 10 станция және 100 бекет, ал Россияның Европа бөлігінде - 374 су өлшейтін бекет құрылды. Станцияларда және бекеттерде жүйелі түрде судың деңгейіне және температурасына бақылаулар жүргізіле бастады, судың өтімі және тасындылар өлшенді, судың химиялық құрамы анықталды.
Гидрометриялық бөлімдердің еңбектері жылдық есептерде жарияланып отырды, олар гидрометрияның дамуына үлкен үлес қосты. Әсіресе, Гидрометриялық бөлімнің 1910 жылғы Түркістан аймағындағы есебі атты жылдық есепті бөліп айтуға болады. Онда В.Г.Глушковтың жетекшілігімен жасалған өте бағалы әдістемелік ұсыныстар болды.
Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін (1917ж) гидрометриялық жұмыстар кеңінен және жылдам дами бастады. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында, бірінші дүниежүзілік соғыстың әсерінен халық шаруашылығының жалпы құлдырауына және азамат соғысына байланысты гидрологиялық станциялар және бекеттер едәуір қысқарып кетті. Мысалы, Орта Азияда 1921-1922 жылдары гидрометриялық жүйелердің барлығы дерлік жұмыс істемей қалды, ал Кавказда бар болғаны су өлшегіш бекеттер жұмыс істеп тұрады.
Азамат соғысы жылдарынан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру, гидрометриялық бақылауларды бұрынғы қалпына келтіруді қажет етті. Ол үшін күрделі қаражат керек болды. Соған қарамастан көптеген гидрологиялық станциялар және бекеттер іске қосылды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941...1945) көптеген станциялар және бекеттер фашист басқыншылардың дөрекі әрекеттерінен талқандалды.
Соғыстан кейінгі жылдарда гидрометриялық өлшеулердің әдістемесін жетілдіруге және техникалық орындалуына, бақылау мәліметтерін қорытындылауға және ғылыми бекеттерді тиімді орналастырудың ғылыми негіздері ұсынылды. Ал 1947 жылы гидрологиялық станциялардың және бекеттердің жалпы саны 4343-ке, ал 1980 жылдың 1 қаңтарында - 7083-ке жетті.

Негізгі бөлім

а)Су өлшеу жұмыстарын жүргізу және құрал жабдықтарды қолдану

Судың деңгейі. Өзендердегі және каналдардағы гидрометриялық жұмыстардың көлемі және құрамы олардың мақсатына байланысты болады. Олар үлкен үш топқа бөлінеді:
1. Гидрологиялық станциялардағы және бекеттердегі тұрақты гидрометриялық жұмыстар;
2. Экспедициялық - гидрометриялық жұмыстар;
3. Құрылымдарды салу және пайдалану кезіндегі гидрометриялық жұмыстар.
Кез келген гидрометриялық жұмыстардың құрамында судың деңгейін өлшеу қарастырылады.
Бекеттің ноль графигі деп аталатын тұрақты салыстырмалы жазықтықтан су бетіне дейінгі биіктігі судыңдеңгейі деп аталады.

Бекет графигінің нөлдік орнын өзенде байқалған ең төменгі деңгейден шамамен 0.5 м төмен қабылдайды. Мұндай шарт су деңгейлерінің мәндері теріс таңбамен шықпауына мүмкіншілік береді.
Су деңгейлерін су өлшегіш бекеттерде бақылайды. Бекеттер қажетті құрал-саймандармен жабдықталады (таяқшалармен, бағандармен, өзі жазғыштармен, тұрақты реперлермен және т.б.).
Су деңгейі - жер бетіндегі, сонымен қатар, жер астындағы сулар режимінің ең басты және маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Мысалы, су деңгейлері арқылы ағудың көлемін анықтауға болады.
Тәулікте су деңгейлерін, негізінде, екі мезгіл өлшейді: сағат 8.00 және сағат 20.00. Су тасқыны кезеңдерінде оның күші мен жылдамдығына байланысты қосымша әр 2, 4, 6 сағат сайын бақылау жұмыстары жүргізіледі.

Су деңгейлерін өлшеуге арналған құралдар.
Су өлшегіш таяқшалар (рейкалар) тұрақты және ауыспалы болып бөлінеді.Тұрақты таяқшаларды көбінде өзіндік су өлшегіш бекеттерде орнатады. Олар темірден, шойыннан, ағаштан жасалады.
Тұрақты таяқшалар шлюздың қабырғасына, бөгетке, көпірге бекітіледі Бөгеттерде таяқшалар (шлюздың қабырғасына), жоғарғы және төменгі бьефтеріне жеке орнатылады. Бұл таяқшалардың ұзындығы 2.8 м болады. Олар әр бір 2 см сайын бөліктерге бөлінеді. Егер су деңгейлерінің тербеліс амплитудасы 2.8 м шамасынан асса, онда бірнеше таяқшаларды біріне-бірін жалғайды.
Олардың өлшеу дәлдігі +-1.0 см. Таяқшаның нөлдігі, оның төменгі жағында орналасқан және бақылау нөлдігі деп аталады. Бекет графигінің нөлдік орнынан таяқшаның нөлдігіне дейінгі ара қашықтығын таяқшаның келтіргіші деп атайды. Бағанды бекеттегі бақылау нөлдігі деп бағанның беткі жазықтығын атайды.
Бағанды су өлшегіш бекеттерде қолданатын ауыспалы таяқшалар диаметрі 25 ммдюраль түтікшеден жасалады; оның бір ұшында тұтқасы болады, ал екінші ұшы дюральтығыншығымен бекітіледі. Таяқшаның жалпы ұзындығы 114 см, темір бөлігінің ұзындығы 100 см, әр бір 1 см сайын бөлімдер көрсетілген. Бақылаушы таяқшаны суға батқан бірінші бағанға қойып, одан су бетіне сәйкес санақты алады.

Өзендердегі жел әсерінен пайда болған толқындар көзінде немесе жылдам ағысты тау өзендерінің деңгейлерінің өлшеу дәлдігін жоғарылату үшін, органикалық шыныдан жасалған су өлшейтін таяқшалар қолданылады. Бұл таяқшаның ұзындығы 1м, бөлінділері 1см сайын, таяқшаның ішінде су толтырылатын кеңістік болады. Сонымен қатар оның ішінен төменгі жағында тесікпен аяқталатын темір түтікше өтеді. Бақылаушы таяқшаны бірінші суға батқан бағанға қойып, таяқшаның жоғарғы жағында орналасқан кнопканы басады. Сол кезде қақпақ ашылады, өзен суы таяқшаның ішіне кіреді. Таяқшадағы су деңгейі қалыптасқаннан кейін бақылаушы кнопканы басады, содан соң таяқшаны судан шығарып санақты алады.

Олардың өлшеу дәлдігі +-1,0 см. Таяқшаның нөлдігі, оның төменгі жағында орналасқан және бақылау нөлдігі деп аталады. Бекет графигінің нөлдік орнынан таяқшаның нөлдігіне дейінгі ара қашықтығын таяқшаның келтіргіші деп атайды. Бағанды бекеттегі бақылау нөлдігі деп бағанның беткі жазықтығын атайды.
Бағанды су өлшегіш бекеттерде қолданатын ауыспалы таяқшалар диаметрі 25 ммдюраль түтікшеден жасалады; оның бір ұшында тұтқасы болады, ал екінші ұшы дюральтығыншығымен бекітіледі. Таяқшаның жалпы ұзындығы 114 см, темір бөлігінің ұзындығы 100 см, әр бір 1 см сайын бөлімдер көрсетілген. Бақылаушы таяқшаны суға батқан бірінші бағанға қойып, одан су бетіне сәйкес санақты алады.
Өзендердегі жел әсерінен пайда болған толқындар көзінде немесе жылдам ағысты тау өзендерінің деңгейлерінің өлшеу дәлдігін жоғарылату үшін, органикалық шыныдан жасалған су өлшейтін таяқшалар қолданылады. Бұл таяқшаның ұзындығы 1м, бөлінділері 1см сайын, таяқшаның ішінде су толтырылатын кеңістік болады. Сонымен қатар оның ішінен төменгі жағында тесікпен аяқталатын темір түтікше өтеді. Бақылаушы таяқшаны бірінші суға батқан бағанға қойып, таяқшаның жоғарғы жағында орналасқан кнопканы басады. Сол кезде қақпақ ашылады, өзен суы таяқшаның ішіне кіреді. Таяқшадағы су деңгейі қалыптасқаннан кейін бақылаушы кнопканы басады, содан соң таяқшаны судан шығарып санақты алады.

Валдай атты өзі жазғыштың тәжірибе нәтежелерін өңдеу.
Өзі жазғыштың жұмыс істеу принципі, қалтқы қозғалысының құралдық тіркеушінің механизіміне беруіне негізделген.
Деңгей өзгерген кезде қалытқылық деңгейлер тиісті берілісті тістерін және қаламды ұстағыш орнатылған қозғалыс винтін қозғалысқа келтіреді. Деңгей өзгергенде қалам барабан бетінен жылжып отырады. Барабан сағаттық механизімнен қос ауыспалы шестерналар арқылы айналмалы қозғалыстар келтіріледі. Деңгейді жазудың масштабын өзгерту үшін екі қос ауыспалы шестернаға қолданылады. Сағаттық механизм кілтпен 38 тәулікке туралап қойылады.
Лентаны ауыстыру мынадай ретпен жүргізіледі:

1. Құрал қақпасын ашып, барабанды жеңіл айландыра отырып, лентада 10,5 мм белгі қойып, дәл уақытпен су деңгейін жазып алады.

2. Қалам ұшының кронштейнін алып, қозғалу орталығын суырамыз. Солға қарай бұрай отырып, барабанды бекітулерден босатып құралды аламыз.

3. Барабанның шетіндегі рычакті бұрай отырып, қыспаны босатып лентаны барабаннан шығарып аламыз.

4. Шеті кесілген жаңа лентаны, ондағы "барабанның сол шетіне" деген жазу рычаг жақта орналасатындай етіп саламыз. Барабан тесіктеріне жаңа лента ұштарын салып, рычаг көмегімен лентаны барабанға қысамыз.

5. Қозғалмалы орталығы бар қоршауға барабанды бұрап отырып орнатамыз.

6. Сағаттарды жүргізіп, қалам ұшты түсіреміз. Шамалы уақыттан соң, қалам ұштың жазып жатқанына көзіміз жеткенде лентаға белгі қойып, қаламмен күнді, дәл уақыт және таяқшадағы су деңгейін жазамыз.

7. Құрал қақпағын жауып қалтқының төрт тік тербелу жазбасы
және бақылау кезеңдеріндегі лентадағы белгілер бойынша уақыттар
тексеріледі. Деңгей ауытқуының қисығы бойынша әр сағаттағы деңгей
шамасы алынады.
Өзен түбінің кескінін және тереңдігін өлшейтін құралдар. Қазіргі кезде өзен түбінің кескінін және тереңдігін өлшейтін құралдар және тәсілдер көптеп саналады. Бұл жерде гидрометрияда және гидрологиялық зерттеулерде кеңінен қолданылатын құралдар және тәсілдер қарастырылады.
Ең көп тараған құралдар: нүктелік өлшеуде қолданылатын өлшеуіш сырық, қол және механикалық лоттар, үздіксіз өлшеуге қолданылатын эхолоттар жатады.

Өлшеуіш сырық берік ағаш түрінен жасалады, оның диаметрі 4...5 см, ал ұзындығы 6...7 м. Ол ақ бояумен сырланады және қызыл бояумен дециметрге бөлінеді. Өлшеуіш сырықтың төменгі жағы салмағы 0,5...1,0 кг темірмен қапталады, ол сырыққа тұрақылық береді және оны өзен түбіндегі соқтығыстан қорғайды. Өлшеуіш сырық өзен түбіндегі лайға батпау үшін, оның төменгі жағынан диаметрі 10...15 см дөңгелек табандық жасалынады. Өлшеуіш сырықпен тереңдікті өлшеу үшін сырық төменгі жағымен ағынға қарсы тасталады, ол тік жағдайға келгенде ғана тереңдік өлшенеді, өлшеу дәлдігі 2 см-ге дейін. Ағынның жылдамдығына байланысты өлшеуіш сырықпен 5...6 м-ге дейінгі тереңдікті өлшеуге болады.
Лот - салмағы 0,5...100 кг болатын шойын жүктен тұрады. Оның түрі цилиндр, конус, пирамида немесе балық тәріздес болады. Ол суға тікелей қолмен (қолдық лот) немесе шығырдың көмегімен (механикалық лот) түсіріледі.
Қол лоты салмағы 10 кг-ға дейін жетеді, ол болат арқанға байланады. Оның ең көп тараған екі түрі бар: өлшейтін лот және шұңқырлы лот.
Өлшейтін лот - ұзындығы 38 см, диаметрі 6...7 см, салмағы 4,5 кг-ға жуық, кесілген конус тәрізді болып келеді. Өлшейтін лоттың түбі шұңқырланған, ал өзен түбіндегі топырақтың сипаттамасын анықтауға қажет, ол шұңқыр мал майымен немесе вазелинмен толтырылады. Өлшеу процесінде, өлшейтін лот өзен табанына жанасқанда, ондағы топырақтың бөлшектері өлшейтін лотқа жабысып, жоғары көтеріледі.
Шұңқырлы лот - биіктігі 8...15 см, диаметрі 8 см, салмағы 4 кг шойыннан жасалған цилиндр түрдегі жүктен тұрады. Жүктің ортасына жарып, ұзындығы 30 см стержень өтеді, оның жоғарғы жағында дөңгелек бар, ол белгіленген болат арқанға жалғанады, ал төменгі жағында шұңқыр бар. Онымен топырақ бөлшектері санауға алынады. Шұңқырдың үсті қақпақпен жабылады, қақпақ стерженге кигізілген. Ол стерженде еркін қозғалады. Шұңқырлы лотты суға түсіргенде қақпақ ашылады, ал лот көтерілгенде қақпақ жабылып шұңқырдағы топырақтың бөліктерін жайылып кетуден сақтайды.

Қолдық лоттарды суға түсіру үшін диаметрі 3...5 мм болат арқан қолданылады, ол 0,1...0,2 м арқылы түрлі-түсті қиқымдармен немесе былғарыдан жасалған белгілермен белгіленеді.
Егерде тереңдікті өлшеу үшін кендір арқан қолданылатын болса, онда кендір арқан жиырылып қалмау үшін, оны белгілеу алданда 2...3 күн суға салып, екі бағанның арасына, 35...40кг салмақпен керіп қою керек. Содан кейін, оны болат лентамен немесе рулеткамен өлшеп белгілейді.
Механикалық лот үш негізгі бөліктен тұрады:
шығыр санаушылармен, ол тереңдікті өлшегенде лотты түсіріп және көтеріп тұрады;
болат арқанмен жүк түсіріледі;
сүйір түрдегі жүк;
Ағыстың тереңдігі деп - су түбінен судың бетіне дейінгі тік арақашықтықты айтамыз.
Тереңдіктерді өлшеу нәтижелері біріншіден арнаның көлденең қимасын тұрғызу және оның морфометриялық сипаттамаларын анықтау үшін; екіншіден өзен арнасын, көлді немесе су қоймасын горизонтальдармен (изобаталармен) көрсету үшін; үшіншіден өзен кесіндісінің көлденең қимасын құрастыру үшін қажет.

ә) Өзен бойында су өлшеу жұмыстарын жүргізіп енін, тереңдігін, жылдамдығын анықта

ЕСЕП: Каналдың ұзындығы 34м, ені 7 м, тереңдігі 3м.
2.1Аудан-жылдамдық тәсілімен өтімді есептеу

Өлшеу тіктік-
терінің
реті
№
Жыл-
дамдық
тіктік-
терінің
реті
№

Толық
бастама-
дан
қашық-
тық
Терең-
дік
Өлшеу
Тіктік-
тері
арасын-
дағы қашық-
тық
Өлшеу
тіктік-
тері
арасын-
дағы ор-
таша
терең-
дік,м
Ағын қимасының
Ауданы м2

Өлшеу
Тіктіктері
арасында
Жылдамқ
тікі
арасында
1
2
3
4
5
6
7
8
С.ж

4
0,09
4
0,12
0,48

1

8
0,15

4
0,6
2,4

2
1
12
1,05

2,88

4
1,96
7,84

3

16
2,88

4
2,94
11,76

4
2
20
3,00

19,6

4
2,87
11,48

5

24
2,74

4
2,16
8,64

6
3
28
1,59

20,12

4
1,22
4,88

7
4
32
0,35

4,88

2
0,42
0,84

О.ж

34
0,00

0,84

а1 - деп тұрақты бастамадан сол жағалаудан бірінші тіктікке дейінгі ара қашықтықты белгілеп, а2 -- бірінші тереңдік тіктіктен екіншіге дейінгі ара қашықтықты белгілеп, т.с.с., ал h1 - сол жағалаудағы тереңдік, h2 - бірінші тіктіктегі тереңдігін белгілесек, т.с.с, онда біздің мысалда:
a1 = 4 м; Өлшеутіктіктерінің арасындағы орташа тереңдік
а2 = 8 -- 4= 4,0 м; һ1= (0,09+0,15)2 = 0,12 м;
a3 = 12 -- 8 = 4,0м; һ2= (0,15+1,05)2 = 0,6 м;
а4 = 16 -- 12 = 4,0 м; һ3= (1,05+2,88)2 = 1,96 м;
a5 = 20 -- 16 = 4,0 м; һ4= (2,88+3,00)2 = 2,94 м;
а6= 24 -- 20 = 4,0 м; һ5= (3,00+2,74)2 = 2,87 м;
а7= 28 -- 24 = 4,0 м; һ6= (2,74+1,59)2 = 2,16 м;
a8=32 -- 28 = 4,0 м; һ7= (1,59+0,35)2 = 1,22 м;
а9=34-32 = 2,0 м һ8= 0,352 = 0,42 м.

h1 = 0,09м;
h2 = 0,15м;
h3 = 1,05 м;
h4=2,88 м;
h5 = 3,00 м;
h6 = 2,74 м;
h7 = 1,59 м;
h8 = 0,35 м;
һ9 = 0,00 м.
Ағын қимасының ауданы. Өлшеу тіктіктері арасында.
S1= 0,12x4= 0,48 м2;
S2= 0,6x4 = 2,4 м2;
S3= 1,96x4 = 7,84 м2;
S4= 2,94x4 = 11,76 м2;
S5= 2,87x4 = 11,48 м2;
S6= 2,16x4 = 8,64 м2;
S7= 1,22x4 = 4,88 м2;
S8= 0,42x4 = 0,84 м2.

Ағын қимасының ауданы. Жылдамдық тіктіктерінің арасында.
S1= 0,48+2,4 = 2,88 м2;
S2= 7,84+11,76 = 19,6 м2;
S3= 11,48+8,64 = 20,12 м2;
S4= 4,88 м2;
S5= 0,84 м2.

2.2.Тереңдіктегі ортша жылдамдықтарды есептеу

Жылдам-
дық тік-
тіктері-
нің реті
№

Терең-
дік, м
Жылдам-
дық өл-
шейтін
нүктелер
Өлшеу нүктелеріндегі
жылдамдық
Орташа жылдамдық

Дәл-
дік
тәсіл
Не-
гіз-
гі
тәсіл
Қысқар-
тылған
тәсіл
Дәл-
Дік
тәсіл
Негізгі
тәсіл
Қысқар-
тылған
тәсіл
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
1,05
С.б
0.2h
0.6h
0.8h
С.т
0,21
0,18
0,17
0,14
0,1

0,18
0,17
0,14

0,18

0,14

16,4

2,64

0,64
2
3,00
С.б
0.2h
0.6h
0.8h
С.т
0,17
0,17
0,14
0,11
0,06

0,17
0,14
0,11

0,17

0,11

13,8

2,24

0,56
3
1,59
С.б
0.2h
0.6h
0.8h
С.т
0,20
0,17
0,17
0,14
0,1

0,17
0,17
0,14

0,17

0,14

16

2,6

0,62
4
0,85
С.б
0.2h
0.6h
0.8h
С.т
0,20
0,17
0,11
0,10
0,06

0,17
0,11
0,10

0,17

0,10

13

1,96

1,14

Жылдамдық тіктіктеріндегі жылдамдықтарды өлшеу

Жылдам-
дық тік-
тікьері
№
Жыл-
дамдық өл-
шенген
нүктелер
Сигналдар саны
n
Уа-
қыт,
t

Айна-
лым
саны
N
Айна-
лым жиі-
лігі
Нүкте-
дегі жыл-
дамдық
мс
Жылдам-
дық тік-
тіктерін-
дегі жыл-
дамдық
1
2
3
4
5
6
7
8
1
U с.б
U 0,2h
U 0,6h
U 0,8h
Uс.т
6
6
5
4
3
111
132
113
110
120
120
120
100
80
60
1,08
0,90
0,88
0,72
0,5
0,21
0,18
0,17
0,14
0,1

0,138
2
U с.б
U 0,2h
U 0,6h
U 0,8h
Uс.т
6
5
4
3
2
136
115
108
109
130
120
100
80
60
40
0,88
0,86
0,74
0,55
0,30
0,17
0,17
0,14
0,11
0,06

0,113
3
U с.б
U 0,2h
U 0,6h
U 0,8h
Uс.т
6
5
6
4
3
119
112
135
109
120
120
100
120
80
60
1
0,89
0,88
0,73
0,50
0,20
0,17
0,17
0,14
0,1

0,16
4
U с.б
U 0,2h
U 0,6h
U 0,8h
Uс.т
6
5
3
3
2
119
113
108
120
132
120
100
60
60
40
1
0,88
0,55
0,50
0,50
0,20
0,17
0,11
0,10
0,06

0,11

Каналдың көлденең қимасы.

Жылдамдық эпюралары

Изотаха

б)Есептеулер

Біз Біз есептеулерді және графиктерді барлығын группа болып есептедік

Өзеннің ұзындығын анықтау
Өзеннің ұзындығын табу үшін курвиметр немесе өлшеуіш-циркульдерді (қолданамыз) пайдаланамыз. Өзен ұзындығы мынадай формуламен анықталады:

L = n · α · к (9.1)
Мұндағы:
L - өзеннің ұзындығы;
n - өлшеуіш-циркульдің белгілі бір адым мөлшерімен екі рет өлшеуішіндегі орташа шамасы.

Циркуль өлшеуішінің адымы маштабты сызғышымен 2 мм-ге тең болып алынады.

а - циркульдің бір алымың шамасы 2 мм.

Егер гидрографиялық нұсқасының (үлгінің) масштабы 1:2000 болса, онда а=0,4 км (0,2x2=0,4 км);
к - өзен иіріліміне түзету енгізетін коэффициент, өлшелінетін су жолының иірімділігіне байланысты алынады.
Өзен иірілімдерінің үлгілері және оларға қажетті түзету коэффициентірінің мөлшерлері тіркемеде берілген.
Өзеннің және оның тармақтарының ұзындығын өлшеу нәтижелерінің қорытындысы 9.1-кестеде көрсетілген. Циркульдың көмегімен Талас өзенінің және оның тармақтарының ұзындығын өлшейміз.
9.1-кесте
Картосхемамаштабы 1:2000 циркульдың адымы 2 мм (а=0.4 км).

Өзеннің ұзындығын курвиметрдің көмегімен мынадай өрнекпен анықталады:

Мұндағы :
n1 - курвиметрмен есептелген 2 өлшемінің орташа мәні;
ΔIn1 - шкаланың бір бөлігіне жасалатын құралдық түзет (құралдың куәлігінде нұсқаланған);
- курвиметр шкаласының бөлігінің карта маштабымен 1 см жол жүргенде санайтын механизмінің бағасы.

Судың деңгейі төмендегідей формуламен анықталады:

Мұндағы: Нi - судыңдеңгейі;
hi - келтірілгенбиіктік,см;
Келтірілгенбиіктікбылайшаесептеліне ді:

hi= "¯ ноль бақылау" - "¯ ноль график"

Мұндағы: ¯ ноль бақылау" - қаданыңбасыныңбелгісі (рейканыңнолі) нивелирлеуарқылыанықталады, м;
"¯ ноль график"- ноль графигініңбелгісі,м.

Ноль графигініңбелгісімынадайайырмамента былады:

"¯ ноль график"=¯СТД - (³0,5м)

Мұндағы: ¯ СТД - судыңтөменгідеңгейініңбелгісі,м.
Белгілімерзімдегі су деңгейлерініңмәнікелесіформуламенан ықтадалы:
Hмерз = hi + санақ

Мұнда h1- келтіргіш (бағанбелгісіменграфиктіңнөлдікорын ыныңайырмашылығы) см. Зерттеутәжірибелікжұмыстыжүргізгенк ездекелтіргіштіңмәніннөлгетеңдепқаб ылдаймыз, олайболсамерзімдік су деңгейлерініңмәнібылайанықталады:
Нмерз= санақ
Орта тәуліктік су деңгейі келесі формуламен анықталады:
Hорттәул =

Осылайша есептелген Норта.тәулмәндері "күнделікті су деңгейлері" кестесінеенгізіледі, ал гидрометқызметінің бас басқармасыолардыгидрологиялықжылтіз бектерінежинақтайды. Күнделікті су деңгейлерікестесініңкөмегіменкүндел ікті су деңгейлерініңхронологиялықтербелісг рафигі, соныменқатар, қайталанужәнеқамтамасыздыққисықтары тұрғызылады.

2.1 кесте бойынша есептеулер

Өлшенген мәліметтер бойынша көлденең қима сызылады және арнаның келесі морфометриялық сипаттамалар анықталады :
А).Өзеннің (науаның) ені (в) м - тұрақтыбастама мен соңғысыныңайырмасы (3- графа).
Б). Еңүлкентереңдікhmax, (м) өлшенгентереңдіктерарасынантағайынд алады (4- графа).
В). Орташатереңдікhорт (м), (6-графа).
hор=hn
Г). Су қимасыныңауданы ω, м (2-графа).
Д). Суланғанпериметрдіңұзындығы х, м.
Біздіңмысалдасуланған периметр х - қимадағысуланғаннауатүбіменқабырғал арыныңұзындығы:
X= в+2h
Мұндағы: в - науатабаныныңені, м;
h - науаныңсолжәнеоңжағалауларыныңтерең дігі, м.
Е). Гидравликалық радиус R, m - суланғанқиманыңауданыменсуланған периметр үзындығыныңбөліндісі:
R= wx
Ж).Өзеннің (науаның) орташатереңдігісуланғанқиманыңаудан ы мен оныңенініңбөліндісі:
hор=wв

Тірі қиманың ауданын анықтау үшін әр бір үшбұрыш немесе трапеция фигураларының ауданын анықтап, сонаң соң олардың қосындысын анықтау қажет.
Егер а1 - деп тұрақты бастамадан сол жағалаудан бірінші тіктікке дейінгі ара қашықтықты белгілеп, а2 -- бірінші тереңдік тіктіктен екіншіге дейінгі ара қашықтықты белгілеп, т.с.с., ал h1 - сол жағалаудағы тереңдік, h2 - бірінші тіктіктегі тереңдігін белгілесек, т.с.с, онда біздің мысалда:
a1 = 1,4 м;
а2 = 3,4 -- 1,4 = 2,0 м;
a3 = 5,4 -- 3,4 = 2,0 м;
а4 = 7,4 -- 5,4 = 2,0 м;
a5 = 9,4 -- 7,4 = 2,0 м;
а6= 11,4 -- 9,4 = 2,0 м;
а7= 13,4 -- 11,4 = 2,0 м;
a8=14,2 -- 13,4 = 0,8 м;
h1 = 0,0м;
h2 = 0,15м;
h3 = 0,40 м;
h4=0,55 м;
h5 = 0,77 м;
h6 = 0,85 м;
h7 = 0,66 м;
h8 = 0,27 м.

Қимадағы тереңдік тіктіктердің көмегімен бөлінген бірінші фигураның, үшбұрыштың, ауданын - w 1, екінші фигураның - трапецияның ауданын - w 2, үшіншінің - w 3 және т.с.с. белгілеп, олардың мәндерін анықтаймыз.

Сұйық өтімінің моделі. Су өтімі Q - өзен ағуының ең негізгі сипаттамасы болып табылады, себебі өзен су деңгейлерінің тербелісі, ағысының жылдамдылығы, су бетінің еңістігі, таспидипардың қозғалуы т.б. тәуелді болады. Арынның көлденең қимасын қарапайым ауданшаны белгілейміз.

Қарапайым ауданшадағы өтімдердің моделі олардың жағалауға, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.