Қазақ өркениетінің тарихи типтері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 250 бет
Таңдаулыға:

Философия және мәдениеттану: Оқу құралы

Алматы: Эверо, 2014. Ғабитов Т. Х. Соавтор Ж. Алтаев. - 272 б. ISBN 9965- 680-27-2

Бұл еңбек Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында дәріс алып жатқан студенттер мен магистранттарға арналған қазақ философиясының тарихы бойынша оқу құралы ретінде дайындалған. Жұмыстағы деректер ежелгі түркі әлемінде қалыптасқан дүниетанымдық үлгілерден бастап қазіргі кезеңдегі кәсіби философиялық деңгейге дейінгі аралықты қамтиды. Оқу құралын қалыптастыру барысында қазақтың философиялық ойының сан қырлы бейнелеу формалары сараптаудан өткізілді. Кейбір бөлімдер тарихи тұлғалардың дараланған дүниетанымындағы ерекшеліктерді ашып көрсетуге арналса, біршама бөлімдерде қазақ халқының тарихи санасындағы айрықша белгілерге философиялық сипаттамалар беріледі. Жұмыстың мәтіні қазіргі заманның талаптарына сай жаңа әдіснамалық ұстанымдарға сүйенеді және жалпы оқушы қауымға теориялық және практикалық тұрғыдан көмегін тигізетін мақсаттарға негізделген.

Бас редакторы:

ҚР ҰҒА академигі Ә. Нысанбаев

Рецензенттер:

философия ғылымдарының докторы, профессор М. Сәбит

философия ғылымдарының докторы, профессор М. Изотов

философия ғылымдарының докторы, профессор Ж. Молдабеков

Алматы: Эверо, 2014

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . . . . 3

1 МӘДЕНИЕТ ПЕН ӨРКЕНИЕТТЕГІ ӘМБЕБАПТЫЛЫҚ ПЕН ЕРЕКШЕЛІК 14

1. 1 Мәдениет пен өркениетті зерттеудің әдістемелік-философиялық мәселелері 14

1. 2 Мәдениет пен өркениеттегі дәстүр мен жаңашылдық үрдістері 36

1. 3 Мәдениет және өркениет ұғымдарының тарихи мәдениеттанудағы

орны 52

Қазақ өркениетінің қалыптасу ерекшеліктері80

2. 1 Қазақ өркениеті ғасырлар тоғысында 80

2. 2 Қазақ өркениеті ғасырлар сынында 93

2. 3 Қазақ өркениетінің тарихи типтері 108

3 Қазақ еліндегі батыстық және шығыстық ұлттық құндылықтардың арақатынасы 123

3. 1. Қазақ елі Шығыс пен Батыстың тоғысында 114

3. 2 Бұқаралық мәдениет өрісіндегі қазақстандық өркениет 147

4 ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНДЕГІ ТӨЛТУМАЛЫҚ ПЕН ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ 168

4. 1 Қазақ өркениеті болмысының төлтумалығы 168

4. 2 Қазіргі өркениет кеңістігіндегі Қазақ еліндегі мәдени инновациялық үрдістер 180

4. 3 «Қазақ елі - мәңгілік» ұстыны аясындағы қазақстандық ұлттық идея 197

Қорытынды . . . 235

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 242

АЛҒЫ СӨЗ

Бұл оқу құралы « Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы ауқы-мындағы «Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі қазақ халқының философия-лық мұрасы» (20 томдық) топтамасының негізінде қалыптастырылған алғаш-қы оқу құралы. Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында дәріс алып жатқан студенттер мен магистранттарға арналған қазақ философиясы бойынша қосымша оқу құралы ретінде ұсынылады. Жұмыс ежелгі түркі әле-мінде қалыптасқан дүниетанымдық үлгілерден бастап қазіргі кезеңдегі кәсіби философиялық деңгейге дейінгі аралықты қамтиды. Оқу құралын қалыптас-тыру барысында қазақтың философиялық ойының тарихта сан қырлы си-патта көріну формалары сараптаудан өткізілген. Кейбір бөлімдер тарихи тұл-ғалардың дараланған дүниетанымындағы ерекшеліктерді ашып көрсетуге ар-налса, біршама бөлімдерде қазақ халқының эпостық жырларындағы, рухани әлеміндегі айрықша белгілерге философиялық сипаттамалар беріледі. Жұ-мыстың мәтіні қазіргі заманның талаптарына сай жаңа әдіснамалық ұстаным-дарға сүйенеді және жалпы оқушы қауымға теориялық тұрғыдан көмегін тигізетін мақсаттарға негізделген. Әсіресе, соңғы бөлімде ХХ ғасырдың екін-ші жартысында елімізде қалыптасқан кәсіби философия туралы қызғылықты ойлар баяндалған.

Қазақ халқының көп ғасырлық тарихында даналықтың озық үлгісі боларлық әлемді танып-білудің, зерделеудің өзіндік сипаттамалары, түркілік ерекшеліктерді танытатын философиялық ойлар мен тұжырымдар жеткілікті болғаны белгілі. Мәселе сол рухани інжу-маржанның қадірін біліп, қаймағын бұзбай қазіргі жаһандану заманында жүйелі түрде жинақтай алуда және оны әрбір келетін жас ұрпаққа рухани сабақтастықпен бере білуде болып отыр. Осы істі абыроймен жүзеге асырған жағдайда еліміздің Еуроазиялық кеңістіктегі ерекше халық ретіндегі этникалық сипатымыздың, басқа халықтар алдындағы құрметіміздің асқақтай түсері анық. Өйткені, өзінің рухани құндылықтарын аялаған, өрбіткен ел ғана, оған жаңа заманда өзіндік жаңғырту сипатын берген халық қана адамзаттың күрделі Тарихының ауқымында шынайы бағалануға иеленері белгілі. Осы мақсатты оқу құралының авторлар ұжымы жұмыстың негізгі бағдары, методологиялық ұстанымы ретінде алға қоя отырып, қазақ философиясы пәні бойынша аталмыш еңбекті оқушы қауымға ұсынуды жөн көрді.

Әрине, қазақ халқының философиялық ойы жайлы еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгенен бері қазақ және орыс тілдерінде бірталай еңбектер жарық көргені белгілі. Олардың кейбірі жеке монографиялар болса, біршамасы оқулық, немесе оқу құралы сипатында көрініс тапты. Бірақ олардың баспадан шығу даналары да, таралу ауқымы да жоғары оқу орындарындағы күннен күнге ұлғайып келе жатқан интеллектуалдық рухани байлыққа деген сұранысты толығымен қанағаттандыра алмасы анық. Оның үстіне философиялық ойлау тарихына деген көзқарас біржақты болмауы тиіс, ол әр түрлі түсініктердің сұхбатынан, өзара байланысынан қалыптасқаны тиімді. Сонда ғана жас ұрпақтың шығармашылыққа деген талпынысы күшейе түседі, күрделі тарихымыздағы көптеген мәселелер бойынша, тарихи тұлғалардың дүниетанымдық жүйелері бойынша соны ойлар туындайды. Міне, осындай түпкі астары бар жағдайды ескере отырып, авторлардың жаңа бір тобы жастарға оқу құралын қалыптастыруға бел байлаған болатын.

Бұл еңбекті жинақтауға, қалыптастырып, құрастыруға еліміздің әр түрлі ғылыми мекемелері мен жоғары оқу орындарында қызмет атқарып жүрген философия тарихы мамандығы бойынша қызмет атқарып жүрген жоғары білікті мамандар қатысты. Жұмыста келтірілген мәтіндердің біршамасы ғылыми өнімдер түрінде баспасөз бетінде жарық көрген және олар бірнеше жылдар ауқымында ғылыми көпшіліктік деңгейде сынақтан өткен. Әсіресе, мәтіндердің негізі арқауы болатын бөлімдер қазақ философиясының тарихына арналған «Қазақ даласының ойшылдары» атты көптомдық жинақта жарық көрген еді. Өкінішке орай, кезінде бұл топтамадағы материалдардың Қазақстан Республикасының интеллектуалды кеңістігі көлемінде кеңінен таралып кетуіне, студенттердің қолына жетуге баспа данасының аздығы кедергі болды. Сондықтан оқушы қауымның осы ұжымдық еңбекте кездесетін кейбір авторлардың мақалаларымен етене таныс болмауы әбден мүмкін. Міне, осындай мәселелер ғалымдарды жаңа әрекеттерге итермеледі. Жұмыс философия тарихын баяндаудағы аталған олқылықтарды кәсіби деңгейде жою мақсатында, сонымен қатар қазақ философиясының қыры мен сырын белгілі бір жүйеге келтіру үшін жасалынды.

Ал, енді оқу құралының мәтінінің осындай түрдегі кешенді жұмысқа жинақталуы еліміздегі ежелгі заманнан қазіргі кезеңге дейінгі философияны игеру тарихында алғашқы рет жасалып отыр. Сондықтан мәтіндегі әр түрлі ғылыми стильдердің, пайымдаулардың кездесіп қалуы заңды дүние деген ойдамыз. Негізгі мақсат - қазақ философиясының көп ғасырлық тарихында орын алған дүниетанымдық әмбебаптарға, рухани игеруге ғылыми түсініктердің көкжиегін кеңейту, оқушы қауымды мемлееттік тілде сұхбатқа шақыру, шығармашылыққа баулу болып табылады.

Жалпы философияның өзі адамдардың дұрыс ойлау мәдениетін қалыптастыруға бағытталған ілім. Оның құрылымынан догмалық түрде қатып қалған көзқарастарды, түсініктерді іздеу жаңсақтық. Ол үнемі ағып жатқан өзендей жаңғырып отыруы тиіс. Тек тоталитарлық қоғамда ғана философияның аясы тарылып, белгілі бір идеологиялық қалыптардың ауқымдарымен шектеліп отырылады. Әрине, ол дегеніңіз белгілі бір іргелі ұғымдар болмайды деген сөз емес. Қазақ дүниетанымы үшін ондай базалық негіз болған әмбебап ұғымдар бар екені осы еңбекте кеңінен айтылады. Мәселен, қазақтың дүниетанымдық әлемі этикалық принциптерді негізінен адамаралық қатынастарда асқар биікке қойып, оны барлық бағдарлардан жоғары қоятындығы атап көрсетіледі және осы ұстаным зерттеулердің басымдылық танытатын методологиялық қағидасына айналған.

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ елін өркениет теориясы негізінде терең зерттеу бүгінгі күнгі ғылым талабы. Зерттеу жұмысында адамзаттың өмір сүру болмысына айналған жалпы өркениеттегі қазақ өркениеті, оның сатылары мәдениет философиясы тұрғысынан сарапталып, ғылыми пайымдаулар жасалады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ өркениетін зерттеу өз өзектілігін ұзақ сақтайды, себебі бұл мәселе теоретикалық пайымдау мен қолданбалы ұсыныстарға аса қолайлы. Дәстүр мен жаңашылдық, өзімдікі мен өзгенікі арасындағы айқын үйлесімді теңдік өте сирек және бұл уақыт өте өз соқпағынан жаңылады. Өткенге оралу, өшкенді жандыру, діни қайта өрлеу, шашыраған құндылықтарды түгендеу жаппай батыстандыруды араластырмағанда, белсенді модернизация аймағында жүретіні рас. Мұндай құрылым ерікті де еріксіз өркениеттің күйіне сүйенеді. Өйткені, өркениет барынша қалыптасқан жүйе, дегенмен оның шарықтауына бөгде күштер ықпал етері анық. Өркениет ең бірінші - үдеріс, яғни ескі мен жаңаның, өзімдікі мен өзгенікінің өзара қатынасы және игеру мен жатсыну, сақтап қалу мен ұмыт болу процесстері. Демек, өркениеттің әрбір күйі бір мезет сияқты, бірақ бұл сәт ешқашан шектелмейді, әрі аяқталмайды.

Өркениет негізін мәдениет құрайды, яғни өркениет мәдениеттің сыртқы формасы, қабығы. Жер жүзіндегі мәдениеттердің барлығы құрылымы жағынан бір-біріне өте ұқсас. Кез-келген мәдениеттің белгілі бір ерекше тұсы келесі мәдениетте әлсіздік танытса, дәл осы әлсіздік өзге мәдениет өркендеуінің басты себебі болуы мүмкін. Демек, мәдениеттер әрдайым өзгерісте, олардың өзіндік ерекшеліктері мәдени белгілер жиынтығының ұдайылығы мен екпінінен айқын көрінеді. Өзгермелі мәдениеттің орны мен уақыты ауысқан сәтте, мәдениет субъектілері - этнос, социум, тұлғалар да өзгеріп отырады. Ол үшін біз мәдениет динамикасын өте жақсы меңгеруіміз қажет, тек осындай білім ғана бізге константты анықтауға жәрдем береді. Үздіксіз процесті меңгеру феноменнің үстемдік етуші белгілерін анықтайды, әрі бейімделуге қолайлы қозғалмалы-иілгіш қалыпқа келіп, терең зерттеуді талап етеді. Аталмыш өзекті мәселе біздің зерттеу жұмысымызда әлемдік мәдени-философиялық идеялар тұрғысынан талданып, өркениеттік негіздер арқылы көрініс тапты.

Өркениет өзін-өзі бұзбай, жүйе ретінде қалыптасып, тұтастықты сақтау мақсатында міндетті түрде қажет. Егер біз өркениетті О. Шпенглерше ағза деп алатын болсақ, әрбір ағзаның өзіндік қажеттіліктері бар. Бұл имманенттік қажеттілік өзін-өзі қанағаттандыра алады және ол өте мәнді де. Өркениет дами отыра өзгереді, себебі даму ұғымының дұрыс мағынасы - Өзгеріс. Өркениет өзгеріске ең бірінші ішкі негіз бойынша ұшырайды, өйткені ол ашық жүйе. Ашық жүйе әрқашан жаңа ақпаратқа ие, ал ақпаратты өңдеу үзіліссіз процеске тән. Сонымен қатар, ол табиғи аймақтан да көптеген жаңалықтар мен мәліметтер ала алады.

«Қазақ өркениеті» ұғымын нақты тарихи, рухани-мәдени және ғылыми тұрғыдан негіздеу бүкіл қазақстандық әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар жүйесін өзгертуге, көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі ұлттық тарихымызға мәдени-өркениеттік тәсілмен жаңаша қарауға, ескірген Қазақстан тарихына деген бұрынғы батыстық немесе ресейлік көзқарастан мүмкіндігінше бас тартуға итермелейді. Кең байтақ Еуразия даласында отырықшылық мәдениетпен қолтықтаса отырып, көшпенділер мәдениеті де қалыптасып, айрықша қазақ-қыпшақ өркениеті өмір сүрген. Біз өз жұмысымызда «Қазақ өркениеті» мен «Қазақстандық өркениет» ұғымдарын жақын мағынада қолданамыз. Олардың арасындағы айырмашылық негізінен саяси және демографиялық факторлармен (мысалы, 1959 жылы қазақтар Қазақ ССР халқының 29 пайызын құрастырса, 50 жыл өткен сон олар Қазақстан халқының 65 пайызын құрастырып тұр) байланысты. Қазақстанның тәуелсіздігі нығая берген сайын «Қазақ өркениеті» феномені де жаңа мазмұнмен айшықтала түседі. Дәл сол сияқты «Қазақ елі» мен «Қазақстан» негізінде синонимдер болып табылады.

Зерттеу тақырыбы елімізде қабылданған «Мәдени мұра» бағдарламасымен тікелей байланысты. Әлемдік озық өркениеттердің, таңдаулы елу елдердің қатарына аяқ басқан Қазақстанда уақыт талабы да жоғары, сондықтан халқымыздың мәдени, тарихи, әлеуметтік мұралары мен рухани жәдігерлерін зерттеу күн тәртібіне қойылып отырған өзекті мәселе. Қазақстандық рухани жүйенің бүгіні мен келешегі оның кешегі дәуірінде жинақталған рухани мұраларын талдай, танып білумен, мойындаумен және қадірлеумен байланысты.

Халқымыздың өзіне тән қайталанбас тарихы, ешкімге ұқсамайтын мәдениеті мен өркениеті, асқақ рухты болмысы бар. Қазіргі замандағы өркениетті елдер дегенде екі мәселе бар: олар - адам құқының сақталуының стандарттық нормалары және өркениеттің технологиялық сапасы. Өркениетті болу әркімнің болғысы келетін психологиялық еркін мәдени ынта. Қазақ өркениеті - халықтың ішкі бірлігі, оның азаматтық парасаттылығын нығайтатын, қалыптастыратын әлеуметтік-мәдени шындық (Ғарифолла Есім) .

Қазiр жаһандану дәуiрi басталды және онда қай ұлттың рухани мәдениетi күштi болса, сол ұлт өмiр сүруге бейiм болады да, рухани мәдениетi әлсiз елдер ассимиляцияға ұшырап, өз-өзiнен жойылып отырады.

Бұл адамзат қоғамының дамуындағы заңды құбылыс. Сондықтанда оған ешкiм қарсы тұра алмайды. Қазiргi кезеңде дүние жүзiнде «Мәдениеттер майданы» жүрiп жатыр деуiмiздiң себебi сол. Олай болса қазiр күн тәртiбiнде, болашақта қазақ халқының ұлт болып қалу-қалмау мәселесi, яғни ұлтымыздың тағдыры қойылып отыр. Қазақ мәдениеттің ішкі теориялық, идеялық потенциалын анықтау барысында тек отандық ғалымдар теориялары мен концепцияларына негізделмей, мәдениет тарихы теориясы мен мәдениеттің концепциялары жақсы қалыптасқан Батыстық теориялық тұжырымдар тұрғысынан зерттелініп талдануы тиіс. Бұдан ешкім ұтылмайды. Қазақ ұлттық мәдениетін тек бір позиция көзқарасынан қарастыру оның ішкі рухани және материалды мәдениет байлығының көзін толық ашпайды. Мәдениет дегеніміз өткен уақыт пен қазіргі уақытты және қазіргі уақыт пен болашақ уақытты байланыстыратын уақыт жалғастығы (сабақтастығы) . Мәдениет дегеніміз тарих уақыты, тарих оқиғалары, тарих үлгі-өнегесі. Қазақ мәдениетінің жаһандану кеңістігіндегі инновациялық үрдістері - яғни, қазақ мәдениетінің бұл уақыт талабына сай функциялары қалай өзгереді?

Қазір қазақстандық қоғамды тұтас қамтып отырған жаһанданудың ақпараттық төңкерісі адам өмірінің барлық салаларына ықпал етеді. Ұлттық егемендік пен ұлттық «Меннен», өзіндік болмыс пен қайталанбас дәстүрлі мәдениеттің архетиптік құндылықтарынан ажырап қалу қауіпі нақтылы көрініс табады. Жаһанданудың бірегейлендіру тенденциясы ұлттық ерекшеліктерге тиімді емес, сондықтан батыстандыру мен жаһанданудың қабылданатын модельдерін трасформациялау қажет.

Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дәстүрлі мәдениет пен өркениет, өркениет тарихы - батыстық ғалым-философтар жүйелеген бірізділік ұғымдар. Қазақ өркениетін мәдениет философиясы тұрғысынан жете зерттеуді талап ететін тың тақырып болғандықтан, отандық мәдениеттану және философиялық әдебиетте мазмұндық, формальді жағынан соны болып табылады.

Батыс пен Ресейдің О. Шпенглер, А. Тойнби, Н. Данилевский, П. Сорокин, С. Хантингтон, Ф. Фукуяма, Э. Тоффлер сынды танымал өркениетшілердің іргелі еңбектері диссертациялық зерттеу жұмысының дәйектік көзін құрайды. ХХ ғасырдың басында мәдениеттанушы О. Шпенглер тек техникалық құндылықтарға сүйенген өркениет рухани мәдениетті күйзелтіп жібереді деген еді. Батыс зиялылары Ф. Ницше, З. Фрейд, Э. Фромм, И. Хейзинга, Х. Ортега-и-Гассет, постмодернизм мен жаңа гуманизмнің өкілдері индустриалдық қоғам, бұқаралық мәдениет пен әсіре рационалдық енді мәдени дамудың тежеуішіне айналды, сол себепті мәдениет философиясы алдынғы қатарға шығу керек деген пікір айтты.

Тарихи тұжырымдарға сүйенсек, мәдениет пен өркениет жеке ғылыми нысан ретінде XІX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады. Сондықтан да оны әлі де болса буыны бекімеген жас ғылымдар саласына жатқызамыз. А. Швейцер кезінде философияда мәдениеттің көп зерттелмегенін айта келе, мәдениетке көңіл бөлмесе, философияның өзі мәдениетсіздікке ұрынады деген екен. Бұл тұжырым мәдениеттің қоғамдағы маңыздылығын көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге заман шындығын айта отырып, болашаққа жол нұсқайды. Осы жерде Швейцердің сөзіне сүйеніп, мәдениеттану пәні дамымаса, ұлттық мәдениеттің негізін оқымаған ұрпақ қана емес, бүкіл қоғамның өзі өркендемейді, үнемі рухани шектеуге ұшырап отырады деп сеніммен тұжырым жасауға болады. Егер ортағасырда біз діни орталықтың әлем суреттемелерін, Жаңа заманда - логоорталықтық принциптерді көрсек, онда ХХІ ғасырда әлем мәдениеттілік және өркениеттілік өлшемдерімен сарапталды.

Қазақ өркениетінің маңызды мәселелері қойылған және өзінше шешім тапқан шығармалардың арасында Ғарифолла Есімнің «Сана болмысы» (1-10 кітаптар) мен «Хакім Абайының» рөлін атап өткен жөн. Жазушы-ғалым Абайдың рухани философиялық мұрасын қазіргі заман өркениеттілігі құндылықтары тұрғысынан қарастырып, «хакім» мәдени феноменіне терең түсіндірме береді. Ғ. Есім қазақ мәдениеті тарихында типтік бейнелер ретінде көрініс тапқан «пысық», «шолақ белсенді», «бай» мен «кедей», «үрей», «үміт», «шайтан», т. т. феномендеріне жаңаша герменевтикалық талдау береді. Ғарифолла Есім қазақы мәдениетке кеңірек тоқталады. Қазақ мәдениетінің классигі Абай шығармашылығын негізгі үш бұлақтан нәр алды десек болады. Олар: халық ауыз әдебиеті, шығыс поэзиясы, еуропа мен орыс әдебиеті. Тағы бір ескерер жайт, қазақ мәдениеті сондай-ақ ежелгі түркі өркениетінен де тамыр алған. Яғни, қазақ мәдениетінде Батыстың да, Шығыстың да элементтері бар. Мысалы, Қорқыт пен Асан Қайғы заманының өзінде өмір мен өлім проблемалары қамтылған. Бұл кезде батыс еуропалықтар аталған ағымға экзистенциализм деп ат берген. Сондай-ақ қазақтар ежелден-ақ өмір мен өлім туралы ой қозғаған, өмірдің өлшеулілігін, өлімнен құтылмайтынымызды сөз еткен. Әрине, Шығыс пен Батыстың арасындағы әңгіме мұнымен шектелмейді.

Шығыс пен Батысқа қатысты қазақ мәдениетінің проблемалары да өзімен бірге көптеген қоғамдық қатынастарға әсер етеді. Мысалы психология ғылымы ұлттың өзін-өзі тануын, менталитетін, ұлттық идея деңгейін зерттейтіндіктен мәдениет саласынан сөзсіз алыстамайды. Автор «Халықтық дүниетаным» атты мақаласында ұлттық ойлаудың кешегісі, бүгіні мен ертеңіне сараптау жасай келе, қазақ философиясы мен мәдениеттануын қалыптастыру жолындағы міндеттерді айқындайды. Біз қазір ұлттық мәдениетпен қатар ұлттық өркениет туралы сөз қозғауымыз керек. Әдетте өркениет өрісі үшін ең басты қағиданың бірі - халықтың саяси еркіндігінің жүзеге асуы, яғни ұлттық, тәуелсіздіктің орнауы.

«Қазақ өркениеті» ұғымымен қатар «көшпелілік өркениет» деген термин де әдебиетте кездеседі. Н. Масановтың «Қазақ өркениеті. Номадтық қоғам тіршілігінің негіздері» кітабында, Н. Конрадтың, А. Сейдімбектің еңбектерінде бұл ұғым қолданыс тапты. «Көшпелілік өркениет» ұғымын мойындау дегеніміз еуропоцентристік мәдениеттанудағы әлемде бір ғана батыстық өркениет бар, қалғандары вестернизацияландыру аймағы болып табылады деген үстемшілік көзқарасты бекерге шығару.

Аталмыш мәселе басқа да отандық ғалымдар назарынан да тыс қалмауда.

Бұл мәселені жан-жақты зерттеген ғалымдардың арасында А. Х. Қасымжановтың еңбектері ерекше орын алады. Философ қазақстандық мәдениеттанудың қалыптасуында маңызды рөл атқарған «дала өркениеті» деген ұғымды ғылыми қолданысқа енгізді. «Дала өркениеті» деген ұғым қазір бүкіл дүниені бір стандартқа, бұқаралық мәдениет нормаларына, ортақ белгіге келтіріп жатқан ғаламдану үдерісінде бекерге шығарылуы да мүмкін. Бұл қисында ерекше, айрықша, «экзотикалық», батыстағыға ұқсамайтынның барлығы «өркениет емес» деп жарияланады. «Дала өркениеті» ұғымының қалыптасуында Л. Н. Гумилевтің еуразиялық ұлы дала туралы ілімі де эвристикалық рөл атқарды. Түркілік мәдениетті терең білу үшін еуропалық, ирандық, арабтық, қытайлық авторлармен қатар Ресей ғұламалары, саяхатшылары мен ғалымдарының зерттеулерін меңгеру қажет. Мысалы, түркілік өркениеттілік мәселелері Л. Гумилев, Н. Бернштам, Я. Бичурин, А. Левшин, В. Бартольд сынды зерттеушілердің шығармаларында жан-жақты қарастырылған.

Мәдени-философиялық ой-пікірлердің даму арақатынасын анықтау мақсатында Ғарифолла Есім, С. Н. Ақатай, Н. Байтенова, Б. Р. Қазыханова, А. Қ. Қасабек, Д. Кішібеков, Ж. Ж. Молдабеков, Ж. Мүтәліпов, Б. Ғ. Нұржанов, Г. Ж. Нұрышева, Ә. Н. Нысанбаев, С. Нұрмұратов, М. С. Орынбеков, Т. Х. Ғабитов, С. Омаров, О. Сегізбаев, Н. Ж. Шаханова, Д. С. Раев және т. б. ғалымдар еңбектерінің кейбір тұстары диссертациялық зерттеуімізге арқау болды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.