Құтырық ауруының сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1
Құтырық ауруының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2
Құтырықты балау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.3
Құтырықтың әр түрлі түліктегі клиникалық ерекшеліктері ... ... ... ...
20
1.4
Жануарлар арасындағы құтырықпен күресуге қатысты ветеринариялық - санитариялық шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
29
3
ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ..
31
4
АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАРДЫ ЖАППАЙ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
5
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
5.1
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
36
5.2
Зерттеу материалдары мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
5.3
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
5.3.1
Құтырық ауруының Шығыс Қазақстан облысы Семей аймағында 2015-2018 жылдар аралығындағы эпизоотиялық жағдайы ... ... ... ...
42
5.3.2
Құтырық ауруының жылдық динамикасын сараптау ... ... ... ... ... ... ...
48
5.3.3
Құтырық ауруы тіркелген жерде жүргізілетін ветеринариялық санитариялық шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
5.3.4
Зерттеу нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
61
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
oo Жануарлардың аса қауіпті ауруларына қарсы ветеринариялық іс-шараларды жоспарлау және жүргізу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 30 маусымдағы № 16-07332 бұйрығы.
oo Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы Министрінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 9 наурыздағы № 96 бұйрығы.
oo Диагностикалық зерттеулерді жургізу қағидасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 11 маусымдағы № 16-07296 бұйрығы.
oo Орны ауыстырылатын (тасымалданатын) объектілердің және биологиялық материалдың сынамаларын алу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 7-1393 бұйрығы.
oo Ветеринария саласындағы мемлекеттік монополия субъектісі өндіретін және (немесе) өткізетін жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің бағаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 12 маусымдағы № 7-1529 бұйрығы.
oo "Аса қауіпті инфекциялық аурулардың алдын алу бойынша санитариялық-эпидемияға қарсы (профилактикалық) іс-шараларды ұйымдастыруға және жүргізуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 25 ақпандағы № 136 бұйрығы.
oo Эпизоотиялық мониторинг жүргізу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 27 қарашадағы № 7-1618 бұйрығы.
АНЫҚТАМАЛАР
oo Агглютинация - бактерия, эритроцит, ткань клеткасы сияқты бөлшек денелердің өзара желімделіп, олардың үстіне жабысқан антиген не антиденелермен бірге шөгуі.
oo Аллергия - мал денесінің белгілі бір затқа деген сезімталдылығының өзгеруі.
oo Анаэроб - оттегі жоқ жерде тіршілік етіп, өсіп өне алатын микроорганизмдер.
oo Антидене - белгілі бір антигеннің әсерінен мал денесіне қалыптасып, қан сарысуында жиынтықталатын белок тектес заттар.
oo Вакцина - микробтардан,олардың тіршілік етуі сарынында қалыптасқан заттардан алынатын, малға белгілі бір жұқпалы ауруларды дарытпау үшін қолданылатын биологиялық преперат.
oo Дезинфекция - сырттағы жұқпалы ауру қоздырғыштарын (бактериялар, вирустар) жою (өлтіру).
oo Дезинфекциялық дәрілер - адам мен малдың, өсімдіктердің жұқпалы ауруларының қоздырғыштарын жою (өлтіру) үшін қолданылатын заттар (күйдіргіш натр, күйдіргіш калий, сөнбеген әк, күл, сода ерітінділері, күкірт қышқылы, хлор, крезол, креолин, формалин.
oo Дератизация - кеміргіштерден арылу.
oo Иммунопрофилактика - иммундық сақтаныс. Белгілі бір тәртіппен малға арнаулы преператтар (вакцина,анатоксин) егіп, оны алдын-ала жұқпалы аурулардан сақтау.
oo Патогендік - белгілі бір микробтың ауру тудыру қабілеті. Онымен тығыз байланысты ұғым-вируленттік-уыттылық, яғни белгілі бір микроб штамының ауру тудыру қабілетінің күшті-әлсіздігі.
oo Реконвалесцент - сауыға бастаған мал. Осыған орай: реконвалесценция - малдың белгілі бір аурудан сауыға бастауы.
oo Серологиялық реакциялар (АР, ПР, КБР т.б.) - арнаулы антиденелерді табу мақсатымен мал қанының сарысуын зерттеу.
oo Штамм - дене құрылысы мен биологиялық қасиеттері, генетикасы біркелкі болып келген микроб себіндісі.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АР - агглютинация реакциясы.
ӘБ - әсер бірлігі.
БР - бейтараптау реакциясы.
БМҒБИ (ВГНКИ) - Бүкілодақтық Мемлекеттік Ғылыми Бақылау Институты даярлаған вакциналар.
ВБжҚК - Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитеті
ГАР - гемагглютинация реакциясы.
ГАТР - гемагглютинация тежеу реакциясы.
ДПР - диффузиялық преципитация реакциясы.
ИФА - иммуноферменттік анализ.
ИФР - иммунофлуоресценция реакциясы.
КБР - комплементті байланыстыру реакциясы.
ПР - преципитация реакциясы.
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы.
ҚР АШМ - Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі.
КІРІСПЕ
Құтырық - бұл ертеден келе жатқан, барлық жылы қанды жануарларға және адамдарға қауіпті індеттердің бірі. Бұл ауру ертеден белгілі болса да, қазіргі күнде барлық елдердің денсаулық сақтау саласында және ветеринария саласында басты проблемалардың бірі болып тұр, сонымен қатар біздің елде де өте өзекті және зерттеуге перспективті болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының бағалауы бойынша, Құтырық ең көп әлеуметтік және экономикалық шығын келтіретін, адамдар мен жануарларға ортақ инфекциялық аурулардың алдыңғы бестіктің қатарында тұр. Қазіргі таңда бұл індет жер бетінде 150 ден астам елдерде тіркеліп отыр, көбінесе Азия және Африка елдерінде. Жыл сайын 15 миллионнан астам адамдар Құтырықға қарсы вакцинация алып, аурудың алдын алып отырады, бұл жыл сайын жүз мыңдаған адамды өлім жітімнен сақтап отырады. Дегенмен, жыл сайын Құтырық ауруымен ауырған жануарлардың тістегенінен кейін елу бес мың адам өлім жітімге ұшырайды. Жануарлар арасында елімізде жыл сайын жүзден аса Құтырық ауруына қолайсыз ошақтар тіркеліп отырады [1,2].
Елімізде қазіргі кезде ауыл шаруашылық малдары және жабайы жануарлардың арасында Құтырық індетінің табиғи ошағы тұрақты сақталуда. Ғылыми әдебиеттердегі деректер бойынша негізінен, вирусты таратушылар қатарына түлкілер, қарсақтар, жабайы иттер, шибөрілер жатады. Сонымен қатар қаңғыбас иттер мен мысықтардың көбеюі осы мәселені одан әрі ушықтырады. Ірі қара және ұсақ малдардың, иттердің, мысықтардың ауруы негізінен Құтырықдың табиғи энзоотиялық аймағына байланысты болады. Індет бойынша сәтсіз жағдайлар Республиканың барлық облыстарына тән, ол белгілі бір тұрақтылығы жоқ уақытта және табиғи жағдайларға байланысты өрши отырады. Аталған мәселелер елімізде және Шығыс Қазақстан облысында кеңінен зерттелмеген. Сондықтан ғылыми-зерттеу жұмыстарын қиындатады.
Өзектілігі: Құтырық (Rabies, бешенство) - орталық жүйке жүйесін зақымдап, шырынды полиэнцефаломиелит арқылы ерекшеленетін, жіті өтетін жұқпалы ауру.
Құтырықдың қоздырушысы - Rabies lyssavirus - рабдовирустар тұқымдастығының лиссавирустар туыстығына жатады.Барлық рабдовирустар секілді оқ пішінді. Вириондарының ұзындығы 180 нм, көлденеңі 75-80 нм. Өсіп келе жатқан тауық және үйрек эмбриондарында , кейбір торшалардың өсінінде өсіруге болады. Індет кезінде кездесетін және лабороториялық Құтырық вирустарының көпшілігі бірінші сероварға жатады. Басқа сероварлары әзірше тек Африкада бөлініп алынған.Құтырық вирусы 60° С градус кезінде 10 мин өткенде 100° С градуста бірден белсенділігін жояды. Төменгі температураға төзімді болады да, тоңазытылып қатырылған мида ұзақ сақталады. Шіри бастаған материалда 2 - 3апта бойы тіршілігін жоймайды.
Құтырықмен барлық жылы қанды үй және жабайы жануарлар, сонымен бірге адам да ауырады. Жас жануарлар ересектерінен гөрі Құтырық вирусына сезімтал келеді. Құтырық табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады, оның қоздырушысының табиғатта сақталатын қорламасы үй және жабайы ет қоректілер, ал кейбір өлкелерде - жарқанат. Қазақстанның жағдайында Құтырықдың ең басты таратушысы - түлкі, ал үй жануарларының ішінде бұл ауруғы ең жиі шалдығатыны - сиыр.
Вирус денеге түскен соң аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы орталық жүйке жүйесі бағытында алдымен жұлынға, соңынан миға өтеді. Қоздырушының мидың сұр затына өсіп-өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеп соғады. Мидан вирус қайтадан орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі.
Зерттеу мақсаты: Құтырық ауруының Жамбыл облысы Түлкібас аймағында таралуын анықтап, ветеринариялық санитариялық шаралары.
Зерттеу міндеттері:
1. Құтырық ауруының Жамбыл облысы Түлкібас ауданында 2017-2020 жылдар арасында таралуын анықтау.
2. Түлкібас ауданында 2017-2020 ж ауырған жануарлардың пайыздық көрсеткішін анықтау.
3. Ауыл шаруашылығындағы құтырық ауруының жылдық динамикасы сараптау.
4. Түлкібас ауданында 2017-2020 ж бойынша құтырық ауруының ит пен мысық арасындағы жылдық динамикасы.
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Құтырық ауруының сипаттамасы
Құтырық (Rabies) - орталық жүйке жүйесін зақымдап, шашырынды полиэнцефаломиелит арқылы ерекшеленетін, жіті өтетін вирусты жұқпалы ауру.
Құтырық өте ерте заманнан, адамзаттың мәдени тарихы қалыптаса бастаған кезден белгілі. Демокрит (б.д.д 5-ғ.) иттің құтырығын жан-жақты баяндаса, Аристотель (б.д.д 4-ғ.) әр түрлі жануарларға құтырықтың ит қапқанда жұғатындығын жазды [3].
Құтырған ит сілекейінің жұғымталдығын алғаш рет тәжірибе жүзінде 1804 ж. Францияда Цинке дәлелдеді (бұл ауру тістегеннен де, сілекейдің жара мен көгерген жерге енуінен де пайда болады). Оның отандасы Лион ветеринария мектебінің профессоры В. Гальте (1879-1881) үй қоянында құтырық жұқтырып, қойды ауырған жануардың сілекейімен иммундеуге тырысты. Бұл деректерді пайдаланған Л. Пастер (1881-1889) үй қоянының миынан бірнеше рет өткізу арқылы аурудың қоздырушысын әлсіретіп, өзінің дүниежүзіне әйгілі вакцинасын алды. Құтырық қоздырушысының вирус екендігін бұдан көп кейін 1903 ж. Ремленже мен Риффат-бей дәлелдеді. Румын ғалымы В. Бабеш (1887) және итальяндық А. Негри (1903) кейіннен Бабеш-Негри денешігі деп аталып кеткен құтырыққа шалдыққан жануардың ми нейрондарының протоплазмасында болатын ерекше құрылымды ашты. P.Sikes шетел ғалымының мәлімдеуі бойынша дүниежүзі бойынша 75 елді мекен осы ауру таралғаны жайлы айтады [4,5].
Құтырық ауруы - жүйке жүйесін қатты зақымдайтын ауру. Құтырық дегеніміз жануарлар мен адамның жіті түрде өтетін, нервтік психикалық ауытқулармен, энцефаломиелитпен сипатталатын жұқпалы індет. Бұл індеттің бірнеше формасы бар: депрессивті, ашушаң, түсікпен сипатталатын және де қайтымды түрлері [2,3,4].
Ауруға шалдыққан малдар арықтаған, көзге көрінетін кілегейлі қабықтары көгерген, тері және тері жамылғылары құрғақ, қуық зәрге толған патологоанатомиялық белгілерімен сипатталады.
Адамның өмірі бойы айналасында әртүрлі жануалар болады, көбіне, бұл ит не мысық. Бұл жануарлар қашанда адамға пайдасын тигізіп келген. Алайда, кейде бұл жануарлар құтырық сияқты қауіпті аурудың қайнар көзіне айналуы мүмкін.
Құтырық орталық жүйке жүйесін зақымдап, өліммен аяқталатын вирустық жұқпалы ауру. Тыныс алудың салдануы немесе жүректің тоқтауы өлімге әкеп соқтырады.
Бұл дерттің адамдарға жан-жануарлар арқылы беріледі, яғни тістеу арқылы, сілекеймен қанға беріледі. Құтырық энцефалиті (бас миының қабынуы), сал ауруы, құрысқақ түрінде шығады. Негізінен, құтырған жан-жануарлардың сілекейі ауру белгісі білінбестен, бірнеше күн бұрын-ақ жұқпалы болады. Құтырық ауруы адамдарға көбінесе, үй хайуанаттарынан - иттерден, мысықтардан (сирек кездеседі), сондай-ақ ет қоректі аңдардан (қасқыр, түлкі) тарайды. Қоздырғыш сау адамға ауруға шалдыққан жануарлардың сілекейі арқылы беріледі. Ауырған ит тынышсызданады, тамақ жемейді, одан кейін су көрсе үрейленіп, қаба бастайды, үргенде даусы қарлығып шығады, аузынан сілекей шұбырады.
Құтырықдың асқынып кетпеуінің өзіндік жолы да бар, ол - уақытылы антирабикалық вакцинаны егу. Жасырын кезең орта есеппен 1-2 ай (7 аптадан 1 жылға және оданда көп) созылады.
Құтырық дегеніміз жануарлар мен адамның вирусты ауруы, ОЖЖ бұзылуымен, өте ауыр түрде өтуімен сипатталатын індет. Өлім жітіммен аяқталады.
Ауру қоздырушысының құрамында РНК бар, рабдовирус тұқымдасына жататын, дамып келе жаткан кейбір тауық және үйрек эмбриондарының торшаларында көбейеді. Вирустың 4 серотипі бар.
Құтырыққа барлық жылы қандылар сезімтал. Ең жиі ауруға шалдығатындар: түлкілер, қасқыр, ірі қара, мысықтар. Қой, ешкі, жылқылар орташа деңгейде ауруға сезімтал болып келеді. Құстар өте сирек ауырады дейді. Жас төлдер ауруға бейім болып келеді, сақа малдарға қарағанда.
Ауру вирусы организмнен көп жағдайда сілекей арқылы бөлінеді. Сілекей арқылы ауру 8-10 күннен аурудың клиникалық белгілері айқын білінгенге дейін жұғуы мүмкін. Ауру кезінде вирус сілекейде үнемі және де жоғары концентрацияда болады. Аурудың өршу кезеңі көктем айларында жазда кейде байқалады, күзде иттердің шағылысу мерзімінде байқалуы мүмкін. Ауруға шалдыққан малда клиникалық белгілері айқын байқалады, яғни орталық жүйке жүйесінің бұзылуымен сипатталады. Салдану құбылысы айқын көрінеді.
1945-1954 ж.ж, аралығында Болгарияда мекенінде 10500 ауру жануарлар тіркелді, оның 80% ауру иттер болған [6].
Сонымен қатар Австралияда мекенінде иттердің құтырығы жиі болғанын мәлімдейді. 1970 жылы Африка елді мекенінде құтырықпен 292 адам және 32293 жануар ауырғандары тіркелген [6]. Біздің елді мекенге 50-жылдардың басында келді. Ауру иттер саны 3 есеге артты.
Республикамызда қазіргі кезде ауыл шаруашылық малдары және жабайы жануарлардың арасында құтырық індетінің табиғи ошағы тұрақты сақталуда. Ауыл шаруашылық малдарының құтырық аурумен көбінесе ірі қара малы мен қойлар шалдығады.Ет қоректілер арасынан кезеңдік құтырықтың таралуы індеттің табиғи антропургиялықлық ошақтың түзілуіне әкеледі [7].
Қазақстаннның жағдайында құтырықтың ең басты таратушысы түлкі, ал үй жануарларының ішінде бұл ауруға ең жиі шалдығатыны сиыр. Құтырық табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады, оның қоздырушысының табиғатта сақталатын қорламасы үй және жабайы ет қоректілер, ал кейбір өлкелерде жарқанат. Қорламасына байланысты құтырық індетінің табиғи және қалаалық түрлері болады. Инфекция қоздырушысының бастауы қалалық індет кезінде иесіз иттер мен мысықтар, ал табиғи індет кезінде жабайы ет қоректі жануарлар [8].
Аурудың үш сатысына сипаттама. Продромальды кезең 1-4 тәулікке созылады, дене қызуы көтеріледі, бас ауруымен, шаршау, тәбетті жоғалтумен сипатталады. Жануар тістеген, қапқан тұсқа жақын маңда невралгия, терінің жоғары сезімталдығы білінеді. Қозу сатысы 4-7 күнге созылады және психомоторлық ұстамамен сипатталады. Жарқын жарыққа, әр түрлі дыбыстарға, шуларға жоғары сезімталдық байқалады. Озбыр, долы келеді, галлюцинациялар, сандырақтау, қорқыныш сезімі пайда болады, құрысу, бұлшықет парездері мен параличтері бірге жүреді. Салдану (параличтер) сатысында көз бұлшықетінің параличі, жұту функциясы бұзылады, аузынан көбік ағады, судан қорқады. Өлім тыныс алу аппаратының зақымдануынан, тыныс тоқтауынан болады. Дерт 58 күнге, кейде 10-12 тәулікке созылады.
Ауру белгілері: Бір түрлі күйде болады, кейде сұлық жатады, мазасызданады, ашуланшақ болады, аузы көбіктенеді - ішіп жей алмайды; жанына жолағанның барлығын қауып тістеуі мүмкін. Хайуан 5 - 7 күннің аралығында өледі. Сырқат көбінесе жағымсыз күйлерден басталады. Хайуанның тісі батқан жер ауырады. Мұның арты қызбаға ұласуы мүмкін. Сонымен қатар адамның ұйқысы қашып, көңіл-күйі болмайды, мазасызданады, ашуланшақ болады, шаршау сезімі мен түрлі дыбыстар бейнелерге түршігіп тұрады. Сондай-ақ аузы көбіктенеді-ішіп жей алмайды, тыныс жолдары мен жұтынуы қиындап, ақыл есі бұзылып, сандырақтауы мүмкін және суға, жарыққа үрейі пайда болады, бет әлпеті жаңа ғана жылаған адамға ұқсас келеді. Аузының сілекейі қоюланып, желімделе береді, құтырып алас ұрады. Өлім алдында талма ұстап, дене құрысып сал болып қалады [9].
Патогенезі. Ауру әдетте малдың сілекейі арқылы тістеген кезде жұғады. Бұл тұрғыдан алғанда, әсіресе қасқырдың тістеуі өте қауіпті. Сондай-аіқ вирус мал денесіне ауыз бен көздің кілегейлі қабықтары, сәл ғана зақымданған тері арқылы енуі мүмікін. Тышқан мен түлкі құтырып өлген малдың өлексесін жеген сәтте ауруға шалдығады. Ауруға шалдыққан мал ауру белгілері білінуіне 8 - 10 сағат қалғанда сілекеймен, кейде сүтімен бірге сыртқа вирус шығарып тұрады.
Мал денесіне енісімен құтырық вирусы нерв тканін жайлап алады да, оны зақымдайды. Одан әрі нерв талшықтарын бойлай жылжи отырып, вирус орталық нерв жүйесіне, айталық миға барып, жетеді де, мұнда көбейіп, нервтер арқылы барлық органдар мен тканьдерге, сілекей бездеріне тарайды.
Вирус мал денесіне нерв талшықтары арқылы ғана емес, сондай-ақ сөл және қан тамырлары арқылы да тарайды. Бұған дәлел -- құтырып өлген малдың құрсағындағы төлден вирус табылған. Клеткада вирус өніпөсіп көбейеді де, сол клетканы ыдыратып, босап шығады да, осы арадағы басқа сау клеткаға енеді. Клеткалар жаігпай зақымданса, тыныс органдары мен жүрегі параличке ұшырап мал өледі. Кейде індет одан әрі дамымай, күрт үзіледі де, мал әсіресе ит сауығып кетеді. Мұның себебі -- денедегі ауруға төтеп беретін қорғаныс күштер жеңіп, иммунитет қалыптасады. Құтырған малдың нерв тканіне жайылған нейтротоксин сау малға еккен кезде оны құтырта алады. Мұның механизмі әлі толық анықталған жоқ.
Ауру белгілері. Астыртын кезең әдетте 3 апта, кейде 3 айға созылады. Өте сирек кездесетін жағдайда бұл кезең 3 күнге, тіпті 3 жылға созылуы мүмкін. Әрине мұны лабораториялық жолмен байқауға болады. Құтырық ірі қарада елірме және паралич түрінде өтеді. Еліріп Құтырық орта есеппен жалпы Құтырықдың 15-30 процентіне тең. Ауру мал бастапқы кезде еліріп, алға қарай ұмтылады, кез келген нәрсені, мәселен, шөмеледегі шөпті, мүйізімен іліп, алып жан-жағына шашады, қорадағы қоршауларды мүйіздеп бұзады, маңайына жолаған ит пен мысыққа тап береді, оларды сүзеді. Әлсін-әлсін басын шалқайтып бар дауысымен қатты өкіреді. Өкірген сәтте мал кенеттен жалп етіп құлап, аяқтарын тырбаңдатады, кенеттен бұрынғы қалпына келуі мүмкін. Аузынан сілекей шұбырып, ауру мал терлейді, әлсін-әлсін зәр шығарады, осы уақытта оның жыныстық шабыты артады. Сиырдан сүт шықпай қалады, бірақ ол аздап жем жеп, су ішеді. Кейде оның көпке дейін тәбеті қашпайды. Кейде мал аурудың алғашқы сатысында-ақ жемнен бас тартып, су ішпей қояды.
Еліріп, айналасындағы жануарларға тап бергеннен кейін мал көбінесе қатты күйзеліп, тырысып-бүрісіп қалады. Ақырында әбден әлсіреп бір бүйіріне жатып алады, айналасында не болып жатқанын сезбейді. Аяқтарын делбеңдетіп жер соғады. Арандай ашылған аузынан тілі салақтап шығып, сілекей шұбырады. Аурудың бұл сатысы әдетте екі күнге созылады. Құтырған ірі қара көбінесе параличке ұшырайды: алдымен. артқы аяқтары, кейін алдыңғы аяқтары сал болады. Оның сырт белгілері 5 -- 7 күн-бойы айқын білінеді.
Жасырын кезеңі бірнеше күннен бір жылға дейін, кейде одан да арттыққа созылады, әдетте 2-3 апта аралығындай болады. Құтырық жіті өтетін ауру. Әртүрлі жануарда оның клиникалық белгілері ұқсас болады, әсіресе иттің Құтырықы жан-жақты зерттелген. Итте құтырық өршіген және бәсең түрде өтеді.
Өршіген құтырықтың 3 кезеңі болады: біліне бастаған, көтерілген және дел-сал. Біліне бастаған кезең 12 сағаттан 3 тәулікке дейін созылады, бұл кезде жануардың мінезінің өзгеруі байқалады. Ит көңілсіз немқұрайлы болып, қараңғы бұрышқа немесе үйшігіне тығылады, иесінің шақыруына ықылас білдірмейді. Иттің кенеттен өшпенділігі артып, орынсыз басқа жануарларға, адамға, тіпті өз иесіне де ұмтылуы мүмкін. Бұл белгілер аурудың көтерілген кезеңі басталғанын көрсеттеді. Бұл кезең 3-4 күнге созылады. Иттің қорқыныш сезімі жоғалып, шынжырын тістеп, бұлқынып, үзіп кетуге тырысады, босанып алса кісіге шауып, бет алды жүгіріп, қашып кетеді. Біртіндеп бұлшық еттері жансызданып, аурудың үшінші дел-сал кезеңі басталады. Бұлшық еттерінің салдануы нәтижесінде дыбысы мүлде өшіп (афония), жағы салалақтап, көзі шапыраштанады.
1.2 Жануарлар құтырығын балау әдістері
Диагноз қою үшін нейрондардың цитоплазмасында Бабеш-Негри денешіктерін табудың маңызы зор. Олардың тұрқы дөңгелек, сопақша, үшбұрыш немесе ұзынша, мөлшері 0,5-30 мкм, саны мен мөлшері аурудың ұзақтығына байланысты. Алдын ала диагноз індеттік және клиникалық белгілері бойынша қойылады. Зертханаға малдың басын, ұсақ жануардың өлексесін тұтастай жібереді. Құтырық антигенін табу үшін диффузиялық преципитация реакциясы (ДПР), иммунды ферменттік талдау (ИФТ) қойылады.
Құтырған жануарды емдемейді, тез арада өлтіреді, өйткені оның адамға ауру жұқтыру қаупі зор.
Ауыл шаруашылық малдарын, әсіресе сиырды егу үшін АЗВИ антирабикалық тірі вакцинасы пайдаланылады. Соңғы кезде өлтірілген өсінді вакциналар шығарыла бастады.
Құтырық шыға қалған жағдайда сол жердегі елді мекен, жайылым, орман-тоғай, немесе басқа табиғи қорық осы аурудан сау емес деп жарияланады. Итті далаға шығаруға, көрмесін ұйымдастыруға, ит пен мысықты басқа жаққа әкетуге, жабайы ет қоректілерді ұстап алуға және басқа жаққа әкетуге тиым салынады. Құтырғаны дүдәмәл жануарларды да жояды. Тек қана кісіні қапқан ит пен мысықты өлтірмей, оқшаулап 10 күн бойы ветеринариялық бақылауда ұстайды. Құтырықтың шығуына байланысты енгізілген барлық шектеу шаралары ең соңғы ауырған жануар өлгеннен немесе сауыққаннан соң 2 ай өткеннен кейін алынады.
Зертханаға құтырықға күмәнді патологиялық материал түссе орталық нерв жүйесінің мүшелерін алады.
Ірі малдарда (ірі қара малы, жылқы, қой, шошқа, ит, жабайы аңдар) терісінің жүнін қырып, тері мен бұлшық етін ажыратып алып оны залалсыздандырғаннан кейін, бас сүйегін аралап кейіннен қатты ми қабатын алып тастап, миды тұтасымен алып залалсызданған ыдысқа салады.
Қоянның миын алу үшін оны арнайы қабырғадағы станокқа немесе науаға бекітеді. Кейін тұмсығынан мойына дейін терісін ашады, егер жұлын керек болса құйрығына дейін ашып алады. Бас сүйегін йодпен жағады, оны арнайы сүйек кескішпен ашады. Бас сүйегінің қаппағын ашып, қатты ми қабатын кесіп оны жояды, жұлынның маңайынан өтіп бас миын мишығымен тұтас алып шығады.
Теңіз шошқаларында, егеуқұйрықта және тышқанда миды қояннан алғандай алады. Теңіз шошқасы мен егеуқұйрықтың бас сүйегін ашқанда шеті үшкір хирургиялық қайшыны, тышқанда - көз қайшысын қолданылады.
Бас миын ерітінділермен жууға ұсынылмайды. Миды алғанда барлық ережелерді сақтау керек (жұмысты орындағанда арнайы киім, қолғап, көзілдірік, маска қолданылуы керек, барлығы таза стерильді болу керек).
Зерттеу тәсілдері:
Иммунофлуоресценция тәсілі. Тәсілдің маңызы, таңбалы атиделердің арнайы антигенімен қосылғанында, жарық антидене - антиген комплекстерді люминисцентті микроскоп арқылы қарап бақылау.
Аппаратура, метриалдар, реактивтер және ерітінділер
oo Люминисцентті микроскоп;
oo Термостат, жылулығы +37° С;
oo Төсеніш шынылар, МЕСТ 928 - 75;
oo Бактериологиялық пробиркалар, МЕСТ 25336 - 82;
oo Петри табақшалары, МЕСТ 25336 - 82;
oo Өлшегіш пипеткалар, МЕСТ 20292 - 74;
oo Бас сүйегін ашуға және бас миын алуға арналған инструменттер;
oo Пинсеттер, МЕСТ 21241 - 74;
oo Спиртті немесе газды пліте;
oo Ацетон, МЕСТ 2603 - 79;
oo Балауға арналған флуоресцентті антирабикалық иммуноглобулин;
oo Сәулелі жарық шығармайтын имерсиялық май, МЕСТ 13739 - 78;
oo Дистилденген су, МЕСТ 6709 - 72;
oo Фосфатты - буферлі ерітіндісі, рН 7,4.
Зерттеуге дайындық.
Бас миын әр бөлімінен (аммон мүйізі, үлкен шарының қыртысы және сопақ миының қыртысы) екі препарат дайындайды - жағынды мен баспалар.
Зерттеуге глицеринмен косервіленген, этил спиртінен, формалин және басқа басқа заттармен бекітілген сынамалары жіберілмейді, олар антигеннің бұзылуын немесе өзгеше жарықтануын құрады.
Препараттарды ауада кептіреді және суытылған ацетонда +4°С немесе -12°С температурасында 4-12 сағат бекітеді. Кейін препараттарды ацетоннан шығарып ауада 10-15 минут кептіріп ылғалды камераға салады (түбі ылғалданған Петри табақшасы).
Балауға арналған флуоресценциялаушы антибактериялық иммуноглобулинді препараттың үстіне жұмыстық қатынаста пипетка көмегімен біркелкі енгізеді (0,1 см³ бір препаратқа). Препараты бар камераны жабады, термостатқа салып +37°С темпаратурада 30 минут ұстайды. Кейін препараты бар төсеніш шыныларды үш рет жуады, әр жуған сайын 10 минутқа арнайы рН 7,4 фосфатты буфермен толтырылған ыдысқа салады, соңында дистилденген сумен шайып ауаға кептіреді.
Боялған препарттарға сәулелі жарық шығармайтын имерсиялық майын енгізеді.
Дайын препараттарды иммерциялық жүйесі бар люминисйентті микраскоппен қарайды .
Нәтижелерді өңдеу
Құтырық вирусының антигені бар болған жағдайда әртүрлі көлемді және сарғыш-жасыл түсті түрлі грануналар нейрондарда және торша сыртында байқалады , яғни препаратын зерттеу нәтижесі оң дегеннің белгісі. Олардың көлемі ұсақ қоқымнан 15-20 мм дейін жетеді.
Құтырық вирусымен жарақатталмаған жұлынды мый ұлпасы сұр-сарғыш немесе жасыл-күңгірт түспен жарқырайды.
Иммунофлуоресценйияны бәсеңдету тәсілі. Тәсілдің маңызы жарық сәулесін шығармайтын антиденелер мен байланысы рабилық антигендердің екінші рет флоуресценциялаушы арнайы конъюгатпен қосылмауында.
Аппаратура, материалдар реактивтер және ерітінділер
- Аппаратура
- Материалдар
-Реактивтер мен ерітінділер 10 - п-дей және оған қосымша:
-антирабиалық жарық сәулесән шығармайтын моноөзгешелі 5% иммуноглобулин ;
-бейтарапты физиологиялық ерітінді .
Зерттеуге дайындық
Зерттелетін ми бөлігінен дайындалып бекітілетін препараттарға пипеткамен 5% антирабиалық жарық сәулесін шығармайтын моноөзгешелі иммуноглобулинді енгізеді ,ылғалды камераға салып термостатта +370С температурасында 30 минут ұстайды. Кейін препаратты екі рет бейтарапты физиологиялық ерітіндімен шаяды және антирабикалық жарық сәулесін шығаратын иммуноглобулинмен бояйды 10-п-дей.
Зерттеуді өткізу
Препараттарды иммерсиондық жүйесі бар люминисцентті микроскоп арқылы қарайды.
Нәтижелерді өңдеу
Құтырық вирусының антигені бар препараттарда, алдын-ала жарық сәулесімен шығармайтын және кейін жарық сәулесін шығаратын иммуноглобулинмен өңделген препараттарда жарық болмау керек, ал тек қана жарық сәулесін шығаратын иммуноглобулинмен өңделген препараттарда өзгеше байқалады.
Диффузды преципитация (шөгеру) реакциясының тәсілі. Тәсілдің маңызы антиденелер-преципитиндердің және оған сәйкес антигендердің агар гелінде араласуы және қосылғанда көзге көрінетін шөгеру сызығын антидене-антиген жүйесінің құрылуы.
Бұл тәсілмен бактериалдық микрофлорамен ластанған күмәнсіз паталогиялық материалдызерттеуге болады.
Аппаратура, материалдар және реактивтер
-термостат;
-су моншасы ;
-бактерологиялық жұмыстарға арналған жарқырағыш;
-өлшемдік және Пастер пипеткалары, МЕСТ 20292-74;
-Петри табақшалары, МЕСТ 25336-82;
-қабырғасы жіңішке темір трубка, диаметрі 4-5 мм;
-жазу перосы;
-хлорлы натрий, МЕСТ 4233-77;
-50% этил спиртінде жасалған метил оранждың 1% ерітіндісінен -10см3;
-мертиолят ;
-балауға арналған антирабикалық иммуноглобулин;
-теріс бақылаушы антиген ;
-оң бақылаушы антиген ;
-дистиленген су, МЕСТ 6709-72;
-биофабрикада дайындалған агар гелі немесе төменгі рецептпен дайындалынған; Дифко агар-агары немесе оған ұқсас -15 г,
-хлорлы натрий -8,5г,
-50% этил спиртінде жасалған метил оранждың 1% ерітіндісінен -10см3,
-мертиолят -0,01 г,
дистиленген су -1000см3.
Агар гелін рН 7,2-7,4 залалсыздандырылған ыдыстарға құяды , 30 минутке 0,5 атм. Автоклавка қояды, тоңазтқышта +4℃ жылулықта сақтайды.
Зерттеуді өткізу
Шөгеру реакциясын майсыздандырылған төсеніш шынларда қояды, оларға алдымен еріген агардың бір тамшысын тамызады, пипетка арқылы шыны бетіне біркелкі жайады және жұқа жағынды жасайды. Салқындаған агар қабатының бетіне шамамен 2мм қалыңдықта 2,5 см3 агар гелін құяды.
Агар қатқан соң оның үстінен қабырғасы жұқа темір түтікшемен диаметрі 4-5,6 мм траферетке сай шұңқырлар жасайды .
Агардың кесілген бөліктерін байқап қаламсаптың ұшымен алып тастайды, жұқа агар гелі төсеніш шыныдан ажырап кетпеу керек .
Шөгеру реакциясында ірі малдың (жылқы, ірі қара мал, ит, түлкі және т.б.) бас миының қабыршағының сол және оң жақ бөлігі, аммонов мүйізі - сол және оң жағы , мишық және сопақша ми бөлігі. Ұсақ малдарда шогеру реакциясын мидың кез келген үш бөлігімен қояды. Тышқандардың бас миын тұтасымен келіге малып немесе бас сүйегінің ішінде қоймалжың деңгейге дейін жеткізіп зерттейді.
Сурет 1. Диффузды преципитация (шөгеру) реакциясының схемасы
А - ми қабығы (сол жақ жарты шары)
Б - ми қабығы (оң жақ жарты шарты)
С - аммоний мүйізі (сол жағы)
Д - аммоний мүйізі (оң жағы)
Е - мишық
Ж - сопақша ми; 1,2,3,4 - глобулинмен араласқан шұңқырлар 1:2, 1:4, 1:8, 1:16 қатынаста.
Дайындалған төсеніш шыныларды ылғалды камераға салады (түбі ылғалдалынған Петри табақшасы) кейін реакция қоярда шұңқырларға патологиялық материалды және антирабикалық иммуноглобулинмен толтырады (1 - 4 суреттегідей).
А,В,С,Д,Е,Ж әріптерімен белгіленген ортадағы шұңқырларға зертелінетін патологиялық материалды енгізеді, 1,2,3,4 шеттегі шұңқырларға - физиологиялық ерітіндіде араласқан 1:2, 1:4, 1:8, 1:16 қатынастағы балауға арналған антирабикалық иммуноглобулинді (1 - 2 тамшысын) құямыз.
Бір уақытта оң нәтижелі және теріс нәтижелі антигендерімен бақылау тәжірибесі де қойылады, әрқайсысы бөлек шыныға қойылады, бұнда сол қатынастағы иммуноглобулин қолданылады.
Шұңқырларды қажетті компоненттермен толтырғаннан кейін Петри табақшаларын (ылғалды камераларды) +37°С температураға термостатқа 6 сағатқа қояды. Кейін табақшаларды бөлме температурасында 42 сағат ұстайды.
1:4
1:4
1:2
1:2
1:16
1:16
1:8
1:8
Сурет 2. Оң нәтижелі шөгеру реакциясы Сурет 3.Оң нәтижелі шөгеру
реакциясы
Шөгеру реакциясын қойғаннан кейін 6,24,48 сағаттан кейін қарайды. Шыны төсеніштерін қараңғы бөлмеде астынан 45° бұрыштан жарық түсіріп көзбен қарастырады.
Нәтижелерді өңдеу
Егер де шұңқырлардың аралығында антиген мен иммуноглобулині бар бір, екі немесе үш шөгеру сызығы пайда болса реакция оң нәтижелі деп саналады.
Бабеш-Негри денешіктерін табу тәсілі
Бұл тәсілдің маңызы жүйке ұлпасының торшаларында спецификалық цитоплазматикалық қосынды - Бабеш-Негри денешігін табу.
Бабеш-Негри денешігтерінтабу тәсілі қосымша болып есептелінеді жәнетек қанатүрлі спецификалық қосындыларды тапқанда ғана диагностикалық мәні болады.
Аппаратура, материалдар және реактивттер
биологиялық микроскоп, МЕСТ 8284-78;
төсеніш шынылар, МЕСТ 9284-75;
өлшегіш пипеткалар, МЕСТ 20292-74;
Селлерс бояғышы;
Фосфатты буфер, рН 7,0-7,5.
Зерттеуге дайындық
Аммонов мүйізінен, үлкен жартылай ми қабыршығынан, мишықтан, сопақша мидан жағынды - мөрлер дайындайды және оларды Селлерс тәсілімен бояйды.
Жаңадан дайындалынған кеппеген препараттарға 10-30 секундқа Селлерс бояғышын құяды (негізгі фуксинін 1 % ерітіндісінің бір бөлігін 1 % метилен көк ерітіндісінің екі бөлігімен араластырады). Препаратты бояғаннан кейін фосфатты буфер ерітіндісімен шаяды және тікесінен қойып бөлме температурасында кептіреді.
Зерттеүді жүргізу
Препараттарды иммерсиондық жүйесі бар биологиялық микроскоппен қарайды.
Нәтижелерді өңдеу
Зерттеу оң нәтиже берді деп есептеледі, егер де спецификалық Бабеш-Негри денешіктері табылса, денешіктер анық көрінетін сопақша немесе ұзынша келеді, диаметрі 2-10 мм, ақшыл- қызғылт түсті, нейтронда және сыртында орналасқан.
Құтырық ауруында кездесетін өзіндік гранулды қосындыларды басқа жұқпалы ауруларда кездесетін орталық ми жүйесін зақымдайтын гранулаланбаған қосындылардан ажырата білу керек.
Сурет 4. Бабеш- Негри денешіктері
Биологиялық сынама тәсілі
Бұл тәсілдің маңызы аурып өлтірілген немесе өлген малдардан бөлінген патологиялық материалды ақ тышқандарға жұқтырып вирусты бөліп алу және кейін оны идентификациялау.
Егер де иммунофлуоресценция тәсілімде (немесе ШРжәне Бабеш-Негри денешіктерін анықтау) біріншілік материалда рабиялық антигенін бөлінуі теріс болса биосынаманы қолданады.
Аппаратура, материалдар және ерітінділер
центрифуга, айналым жиілігі 2000 мин"[1];
центрифугалықтүтікшелер;
келілер;
шприцтер инелерімен;
ақ тышкандарды салатын ыдыстар;
антибиотиктер (стрептомициқ пенициллин);
физиологиялық бейтарапты ерітінді.
Зерттеуге дайындық
тышқандарға ауруды жұқтыру үшін материалды мидың әрбір бөлігінен бірдей мөлшерде алып дайындайды, Аммонов мүйізінен, мишықтан, мидың жарты шарынан, сопақша мидан.
Ми ұлпасын қайшымен майдалайды және келіде езгілейді (немесе гомогенизаторда), 10% қоспа алынганша біртіндеп физиологиялық бейтарагіты ерітіндісін қосады.
Қоспаны 2000 айнмин ' центрифугада 5-10 минут айналдырады. Түнба бетіндегі сүйықты стерильды пробиркаға қүйып колданғанша дейін тоңазыткышта минус 0-4°С-та сақтайды. Егер қоспа бактериялардан толық тазармады деген күдік туса, 1 см[3] қоспаға 500ХӨ пенициллин және 500ХӨ стрептомицин косып, бөлме температурасында 30 минут үстайды.
Зерттеуді жүргізу
Биосынамаға 16-20 г салмақтағы ақ зертханалық тышкандарын немесе енесін еметін 20- 25 тәуліктік 6-8 г салмақтағы тышқандар алынады.
Тышқандарды дайын қоспамен мидың ішіне жіберу арқылы жұқтырады, 0,015-0,03 см3 гізеді тышқандардың салмағына карай немесе үстіңгі ерініне 0,1 см[3] молшерде тері астына жіберу арқылы.
Бір биосынамада 6-10 тышқан жұқтырылады.
Жұқтырылған тышқандарды торларға немесе шыньціарға орналастырады, сыртына жұқтырылған күнді, тышқандардың санын, жұқтыру тәсілін және сараптау нөмірін жазады. Шынынын ауызын тормен жабады, жәндіктер кірмеу үшін.
Жұктырылған тышқандарды 30 тәулік бойы күнделікті тексереді. Сау, ауру және өлген тышкандарды журналға тіркейді.
Нәтижелерді оңдеу
Зерггеу нәтижелерін бағалағанда жұқтырылған тышқандарда клиникалық белгілерінің пайда болуын есепке алады:
түктерінің үрпиуі;
дірілдеуі;
дене қозгалысынын бүзылуы;
сал болуы;
қалжырауы.
Жұқтырылған тышканың 48 сағат ішінде өлуі нәтижені бағалағанда есепке алынбайды.
Жоғарыда көрсетілген уақыттан кейін өлген тышқандардың миын 2-5 п. көрсетілгендей жолмен зерттелінеді.
Егер жұқтырылған тышқандардың миынан жасалынған препараттарда Бабеш-Неіри денешіктері табылса немесе иммунофлуоресценция тәсілімен немесе шөгеру реакциясында антиген шыкса биосынаманың нәтижесі оң дегі есептеледі.
Құтырыкка теріс нәтижелі диагноз биосынама койлғаннан 30 тәулік өткен соң қойылуы мүмкін, егер тышкандар ерекше аурудан өлмесе.
Ерекше биологиялык сынама тәсілі
Бүл тәсілдің мазмүны мынадай, қүтырык пен ауырған малдардың ми үлпасымен жүкгырылған гышқандар аурумен аурады, ал алдын-ала ангирабикалық қан сарысуымен өңделінпен (иммуноглобулинмен) үлгіамен жүктырылған тышқандар ауырмайды.
Аппаратура, материалдар және реактивтер
Аппаратура. материалдар және реактивтер 3.5.1 п - дей және оған қосымша:
су моншасы;
антирабикалық гипериммунды кан сарысуы (немесе иммуноглобулин);
қалыпты сарысу немесе физиологиялық ерітінді, рН 7,2-7,4.
Зерттеуге дайындық
Ерекше биосынама өткізу үшін 12 ақ тышқан таңдалынады. Тышкандарды жұқтыру үшін материалды 3.5.2 п-дей дайындайды.
Жұқтыруға дайындаған қоспаны 3 см[3] екі пробиркаға күяды. Сосын онын біреуіне 3 см' антирабикалық гипериммунды қан сарысуын немесе иммуноглобулинді еңгізеді, ал екіншісіне 3 см[3]қалыпты қан сарысуын немесе иммуноглобулинді қүяды, ал басқасына 3 см[3]қалыпты қан сарысуын немесе рН 7,2-7,4 физиологиялық ерітінді күяды. Екі пробирканы су моншасында 10 минут бойы 37°С жылулыкта үстайды.
Зерттеуді өткізу
Әр қоспамен алты тышқанды мидың ішіне 0,015-0,03 см[3] мөлшерінде немесе ерініне 0,1-0,2 см[3] мөлшерінде жұқтырады.
Нәтижелерді өңдеу
Егер де қалыпты қан сарысуымен өңделінген немесе физиологиялық ерітіндімен өңделінген материалмен жұқтырылған тышкандар 30 тәулік ішінде өлсе құтырыққа жасалынған ерекше биосынаманың нәтижесі оң деп саналады. Біракта антирабикалық иммунды қан сарысуымен немесе иммуноглобулинмен өңделінген материалмен жұқтырылған тышқандар тірі қалу керек.
Егерде ерекше аурудан 30 тәулік ішінде тышқанның өлуі байқалмаса қүтырыққа диагноз теріс деп саналады.
Әсіресе құтырған иттің өлексесі жете зерттелген. Сондықтан сөз алдымен сол туралы. Өлексе тым арық, бас пен мойын, алқым тұстары, алдыңғы аяқтар сілекеймен шыланған. Қасыну, еліріп кез келген нәрсеге соғылуы салдарынан терінің көп жері жарақаттанған. Ауыздың ішкі беті қызарған, бірқатар жері ойылып уытты жараға айналған. Шел мен бұлшық ет едәуір құрғаған.
Ішкі органдар қызарып, қанталаған, олардың ұлпасы азғынданған. Қарын бос, оның ішінде ештеңе жоқ (бұл осы ауруға тән белгі). Кейде қарынның ішінен төсеніш, шүберек қалдығы, ағаш жоңқасы, тас т. б. бөгде заттар табылады. Қарынның кілегейлі қабығы қызарып, қабынған, оған қан құйылган. Мидың сыртқы қабығы керіліп, тырсылдап тұрады. Ми қыртыстары тегістелген. Тіліп жібергенде нерв тканінің қызғылт тартқаны, оның әр жеріне нүкте тәрізденіп қан құйылғаны байқалады. Ткань аздап жұмсарған. Ми қарыншаларына, жұлын каналына көп болып жалқаяқ жиналған. Қан тамырларына қан кернеген, олар быттиып тұрады. Жұлынның қабынуы да осыған ұқсайды, бірақ ондағы өзгерістер айқын емес, көмескілеу. Жалпы орталық нерв жүйесіндегі өзгерістер әдеттегі жіті қабынуға ұқсайды, Құтырықға тән белгілер жоқ. Жоғарыда баяндалған өзгерістер ірі қараға да тән, бірақ оның жалбыршақ қарны мен тақия қарынында нығыздалып қатайған жем болады, бөгде заттар болмайды.
Гистологиялық зерттеу нәтижесінде мида іріңсіз энцефалит бар екенін білуге болады. Лейкоциттер мен лимфоциттер саны (әсіресе нерв тканінде) едәуір артады. Нейронофагия байқалады. Мида муфта тәрізді периваскулит, яғни Құтырық түйіндері кездеседі. Кейбір нейрондардың цитоплазмасынан бір немесе бірнеше Бабеш-Негри денешіктері (түйіршіктері) табылады. Жеке түйіршіктің диаметрі 2 -- 10, кейде 1 -- 30 микрон. Түйіршік эозинмен қызғылт түске боялады. Ауруды анықтауда мұның үлкен мәні бар. Симпатикалық нерв түйіндері қатты өзгерген, көптеген нерв клеткалары ыдыраған. Шеткей нервтер, мәселен, сілекей бездеріндегі нервтер бірқатар өзгеріске ұшыраған.
1.3 Құтырықтың әр түрлі түліктегі клиникалық ерекшеліктері
Аурудың пайда болуы. Вирус денеге түскен соң аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы орталық жүйке жүйесі бағытында алдымен жұлынға, соңынан миға өтеді. Қоздырушының мидың сұр затында өсіп-өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеп соғады. Мидан вирус қайтадан орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі. Онда жүйке жасушалары бүлінген кезде вирус бездің түтігіне өтіп, сілекеймен араласады. Мидан қоздырушы сонымен қатар көздің тор қабаты мен мүйіз қабатына, бүйрек үсті безіне жетеді, бәлкім оларда да өсіп өнеді.
Жасырын кезеңі бірнеше күннен бір жылға дейін, кейде одан да артыққа созылады, әдетте 2 - 3 апта аралығындай болады. Оның ұзақтығы құтырған жыртқыштың тісінен болған жарақаттың шамасы мен түскен орнына, вирустың мөлшері мен уыттылығында, таланған малдың
Індеттің сыртқы белгілері. Құтырық жіті өтетін індет. Әр түрлі жануарда оның клиникалық белгілері ұқсас болады, әсіресе иттің Құтырықы жан-жақты зерттелген. Итте құтырық өршіген және бәсең түрде өтеді.
Құтырық өршіген түріне байланысты 3 кезеңге бөлінеді: біліне бастаған, көтерілген және дел-сал. Біліне бастаған кезең 12 сағаттан 3 тәулікке дейін созылады, бұл кезде жануардың мінезінің өзгеруі байқалады. Ит көңілсіз немқұрайлы болып, қараңғы бұрышқа немесе үйшігіне тығылады, иесінің шақыруына ықылас білдірмейді. Кей жағдайда иесіне тым еркелеп, қолын, бетін жалауға тырысады. Бұл кезде иттің сілекейінде вирус болатындықтан, өте сақ болған жөн. Біртіндеп ит мазасызданып, тез шошынып, ызақорланады, орынсыз жүгіре береді. Есінің ауысқан белгілері біліне бастайды: бұрыннан үйреншікті нәрселерге ызалана үріп, ауызымен ауаны қабады (шыбын ұстағандай). Тәбеті бұзылып үйреншікті тамақты жемей, ағаш, шүберек сияқты заттарды жей бастайды. Кейде таланған жері өте қышынып, оны жалап, үйкеп, тіпті тістелей бастайды. Біліне бастаған кезеңі соңында жұтқыншақ, бұлшық еттерінің салдануы нәтижесінде жануар жұтына алмай, бір нәрсеге қақалғандай әсер туғызады. Иттің кенеттен өшпенділігі артып, орынсыз басқа жануарларға, адамға, тіпті өз иесіне де ұмтылуы мүмкін. Бұл белгілер аурудың көтерілген кезеңі басталғанын көрсетеді. Бұл кезең 3 - 4 күнге созылады. Иттің қорқыныш сезімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1
Құтырық ауруының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2
Құтырықты балау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.3
Құтырықтың әр түрлі түліктегі клиникалық ерекшеліктері ... ... ... ...
20
1.4
Жануарлар арасындағы құтырықпен күресуге қатысты ветеринариялық - санитариялық шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
29
3
ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ..
31
4
АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАРДЫ ЖАППАЙ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
5
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
5.1
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
36
5.2
Зерттеу материалдары мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
5.3
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
5.3.1
Құтырық ауруының Шығыс Қазақстан облысы Семей аймағында 2015-2018 жылдар аралығындағы эпизоотиялық жағдайы ... ... ... ...
42
5.3.2
Құтырық ауруының жылдық динамикасын сараптау ... ... ... ... ... ... ...
48
5.3.3
Құтырық ауруы тіркелген жерде жүргізілетін ветеринариялық санитариялық шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
5.3.4
Зерттеу нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
61
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
oo Жануарлардың аса қауіпті ауруларына қарсы ветеринариялық іс-шараларды жоспарлау және жүргізу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 30 маусымдағы № 16-07332 бұйрығы.
oo Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы Министрінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 9 наурыздағы № 96 бұйрығы.
oo Диагностикалық зерттеулерді жургізу қағидасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 11 маусымдағы № 16-07296 бұйрығы.
oo Орны ауыстырылатын (тасымалданатын) объектілердің және биологиялық материалдың сынамаларын алу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 7-1393 бұйрығы.
oo Ветеринария саласындағы мемлекеттік монополия субъектісі өндіретін және (немесе) өткізетін жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің бағаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 12 маусымдағы № 7-1529 бұйрығы.
oo "Аса қауіпті инфекциялық аурулардың алдын алу бойынша санитариялық-эпидемияға қарсы (профилактикалық) іс-шараларды ұйымдастыруға және жүргізуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 25 ақпандағы № 136 бұйрығы.
oo Эпизоотиялық мониторинг жүргізу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 27 қарашадағы № 7-1618 бұйрығы.
АНЫҚТАМАЛАР
oo Агглютинация - бактерия, эритроцит, ткань клеткасы сияқты бөлшек денелердің өзара желімделіп, олардың үстіне жабысқан антиген не антиденелермен бірге шөгуі.
oo Аллергия - мал денесінің белгілі бір затқа деген сезімталдылығының өзгеруі.
oo Анаэроб - оттегі жоқ жерде тіршілік етіп, өсіп өне алатын микроорганизмдер.
oo Антидене - белгілі бір антигеннің әсерінен мал денесіне қалыптасып, қан сарысуында жиынтықталатын белок тектес заттар.
oo Вакцина - микробтардан,олардың тіршілік етуі сарынында қалыптасқан заттардан алынатын, малға белгілі бір жұқпалы ауруларды дарытпау үшін қолданылатын биологиялық преперат.
oo Дезинфекция - сырттағы жұқпалы ауру қоздырғыштарын (бактериялар, вирустар) жою (өлтіру).
oo Дезинфекциялық дәрілер - адам мен малдың, өсімдіктердің жұқпалы ауруларының қоздырғыштарын жою (өлтіру) үшін қолданылатын заттар (күйдіргіш натр, күйдіргіш калий, сөнбеген әк, күл, сода ерітінділері, күкірт қышқылы, хлор, крезол, креолин, формалин.
oo Дератизация - кеміргіштерден арылу.
oo Иммунопрофилактика - иммундық сақтаныс. Белгілі бір тәртіппен малға арнаулы преператтар (вакцина,анатоксин) егіп, оны алдын-ала жұқпалы аурулардан сақтау.
oo Патогендік - белгілі бір микробтың ауру тудыру қабілеті. Онымен тығыз байланысты ұғым-вируленттік-уыттылық, яғни белгілі бір микроб штамының ауру тудыру қабілетінің күшті-әлсіздігі.
oo Реконвалесцент - сауыға бастаған мал. Осыған орай: реконвалесценция - малдың белгілі бір аурудан сауыға бастауы.
oo Серологиялық реакциялар (АР, ПР, КБР т.б.) - арнаулы антиденелерді табу мақсатымен мал қанының сарысуын зерттеу.
oo Штамм - дене құрылысы мен биологиялық қасиеттері, генетикасы біркелкі болып келген микроб себіндісі.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АР - агглютинация реакциясы.
ӘБ - әсер бірлігі.
БР - бейтараптау реакциясы.
БМҒБИ (ВГНКИ) - Бүкілодақтық Мемлекеттік Ғылыми Бақылау Институты даярлаған вакциналар.
ВБжҚК - Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитеті
ГАР - гемагглютинация реакциясы.
ГАТР - гемагглютинация тежеу реакциясы.
ДПР - диффузиялық преципитация реакциясы.
ИФА - иммуноферменттік анализ.
ИФР - иммунофлуоресценция реакциясы.
КБР - комплементті байланыстыру реакциясы.
ПР - преципитация реакциясы.
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы.
ҚР АШМ - Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі.
КІРІСПЕ
Құтырық - бұл ертеден келе жатқан, барлық жылы қанды жануарларға және адамдарға қауіпті індеттердің бірі. Бұл ауру ертеден белгілі болса да, қазіргі күнде барлық елдердің денсаулық сақтау саласында және ветеринария саласында басты проблемалардың бірі болып тұр, сонымен қатар біздің елде де өте өзекті және зерттеуге перспективті болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының бағалауы бойынша, Құтырық ең көп әлеуметтік және экономикалық шығын келтіретін, адамдар мен жануарларға ортақ инфекциялық аурулардың алдыңғы бестіктің қатарында тұр. Қазіргі таңда бұл індет жер бетінде 150 ден астам елдерде тіркеліп отыр, көбінесе Азия және Африка елдерінде. Жыл сайын 15 миллионнан астам адамдар Құтырықға қарсы вакцинация алып, аурудың алдын алып отырады, бұл жыл сайын жүз мыңдаған адамды өлім жітімнен сақтап отырады. Дегенмен, жыл сайын Құтырық ауруымен ауырған жануарлардың тістегенінен кейін елу бес мың адам өлім жітімге ұшырайды. Жануарлар арасында елімізде жыл сайын жүзден аса Құтырық ауруына қолайсыз ошақтар тіркеліп отырады [1,2].
Елімізде қазіргі кезде ауыл шаруашылық малдары және жабайы жануарлардың арасында Құтырық індетінің табиғи ошағы тұрақты сақталуда. Ғылыми әдебиеттердегі деректер бойынша негізінен, вирусты таратушылар қатарына түлкілер, қарсақтар, жабайы иттер, шибөрілер жатады. Сонымен қатар қаңғыбас иттер мен мысықтардың көбеюі осы мәселені одан әрі ушықтырады. Ірі қара және ұсақ малдардың, иттердің, мысықтардың ауруы негізінен Құтырықдың табиғи энзоотиялық аймағына байланысты болады. Індет бойынша сәтсіз жағдайлар Республиканың барлық облыстарына тән, ол белгілі бір тұрақтылығы жоқ уақытта және табиғи жағдайларға байланысты өрши отырады. Аталған мәселелер елімізде және Шығыс Қазақстан облысында кеңінен зерттелмеген. Сондықтан ғылыми-зерттеу жұмыстарын қиындатады.
Өзектілігі: Құтырық (Rabies, бешенство) - орталық жүйке жүйесін зақымдап, шырынды полиэнцефаломиелит арқылы ерекшеленетін, жіті өтетін жұқпалы ауру.
Құтырықдың қоздырушысы - Rabies lyssavirus - рабдовирустар тұқымдастығының лиссавирустар туыстығына жатады.Барлық рабдовирустар секілді оқ пішінді. Вириондарының ұзындығы 180 нм, көлденеңі 75-80 нм. Өсіп келе жатқан тауық және үйрек эмбриондарында , кейбір торшалардың өсінінде өсіруге болады. Індет кезінде кездесетін және лабороториялық Құтырық вирустарының көпшілігі бірінші сероварға жатады. Басқа сероварлары әзірше тек Африкада бөлініп алынған.Құтырық вирусы 60° С градус кезінде 10 мин өткенде 100° С градуста бірден белсенділігін жояды. Төменгі температураға төзімді болады да, тоңазытылып қатырылған мида ұзақ сақталады. Шіри бастаған материалда 2 - 3апта бойы тіршілігін жоймайды.
Құтырықмен барлық жылы қанды үй және жабайы жануарлар, сонымен бірге адам да ауырады. Жас жануарлар ересектерінен гөрі Құтырық вирусына сезімтал келеді. Құтырық табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады, оның қоздырушысының табиғатта сақталатын қорламасы үй және жабайы ет қоректілер, ал кейбір өлкелерде - жарқанат. Қазақстанның жағдайында Құтырықдың ең басты таратушысы - түлкі, ал үй жануарларының ішінде бұл ауруғы ең жиі шалдығатыны - сиыр.
Вирус денеге түскен соң аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы орталық жүйке жүйесі бағытында алдымен жұлынға, соңынан миға өтеді. Қоздырушының мидың сұр затына өсіп-өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеп соғады. Мидан вирус қайтадан орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі.
Зерттеу мақсаты: Құтырық ауруының Жамбыл облысы Түлкібас аймағында таралуын анықтап, ветеринариялық санитариялық шаралары.
Зерттеу міндеттері:
1. Құтырық ауруының Жамбыл облысы Түлкібас ауданында 2017-2020 жылдар арасында таралуын анықтау.
2. Түлкібас ауданында 2017-2020 ж ауырған жануарлардың пайыздық көрсеткішін анықтау.
3. Ауыл шаруашылығындағы құтырық ауруының жылдық динамикасы сараптау.
4. Түлкібас ауданында 2017-2020 ж бойынша құтырық ауруының ит пен мысық арасындағы жылдық динамикасы.
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Құтырық ауруының сипаттамасы
Құтырық (Rabies) - орталық жүйке жүйесін зақымдап, шашырынды полиэнцефаломиелит арқылы ерекшеленетін, жіті өтетін вирусты жұқпалы ауру.
Құтырық өте ерте заманнан, адамзаттың мәдени тарихы қалыптаса бастаған кезден белгілі. Демокрит (б.д.д 5-ғ.) иттің құтырығын жан-жақты баяндаса, Аристотель (б.д.д 4-ғ.) әр түрлі жануарларға құтырықтың ит қапқанда жұғатындығын жазды [3].
Құтырған ит сілекейінің жұғымталдығын алғаш рет тәжірибе жүзінде 1804 ж. Францияда Цинке дәлелдеді (бұл ауру тістегеннен де, сілекейдің жара мен көгерген жерге енуінен де пайда болады). Оның отандасы Лион ветеринария мектебінің профессоры В. Гальте (1879-1881) үй қоянында құтырық жұқтырып, қойды ауырған жануардың сілекейімен иммундеуге тырысты. Бұл деректерді пайдаланған Л. Пастер (1881-1889) үй қоянының миынан бірнеше рет өткізу арқылы аурудың қоздырушысын әлсіретіп, өзінің дүниежүзіне әйгілі вакцинасын алды. Құтырық қоздырушысының вирус екендігін бұдан көп кейін 1903 ж. Ремленже мен Риффат-бей дәлелдеді. Румын ғалымы В. Бабеш (1887) және итальяндық А. Негри (1903) кейіннен Бабеш-Негри денешігі деп аталып кеткен құтырыққа шалдыққан жануардың ми нейрондарының протоплазмасында болатын ерекше құрылымды ашты. P.Sikes шетел ғалымының мәлімдеуі бойынша дүниежүзі бойынша 75 елді мекен осы ауру таралғаны жайлы айтады [4,5].
Құтырық ауруы - жүйке жүйесін қатты зақымдайтын ауру. Құтырық дегеніміз жануарлар мен адамның жіті түрде өтетін, нервтік психикалық ауытқулармен, энцефаломиелитпен сипатталатын жұқпалы індет. Бұл індеттің бірнеше формасы бар: депрессивті, ашушаң, түсікпен сипатталатын және де қайтымды түрлері [2,3,4].
Ауруға шалдыққан малдар арықтаған, көзге көрінетін кілегейлі қабықтары көгерген, тері және тері жамылғылары құрғақ, қуық зәрге толған патологоанатомиялық белгілерімен сипатталады.
Адамның өмірі бойы айналасында әртүрлі жануалар болады, көбіне, бұл ит не мысық. Бұл жануарлар қашанда адамға пайдасын тигізіп келген. Алайда, кейде бұл жануарлар құтырық сияқты қауіпті аурудың қайнар көзіне айналуы мүмкін.
Құтырық орталық жүйке жүйесін зақымдап, өліммен аяқталатын вирустық жұқпалы ауру. Тыныс алудың салдануы немесе жүректің тоқтауы өлімге әкеп соқтырады.
Бұл дерттің адамдарға жан-жануарлар арқылы беріледі, яғни тістеу арқылы, сілекеймен қанға беріледі. Құтырық энцефалиті (бас миының қабынуы), сал ауруы, құрысқақ түрінде шығады. Негізінен, құтырған жан-жануарлардың сілекейі ауру белгісі білінбестен, бірнеше күн бұрын-ақ жұқпалы болады. Құтырық ауруы адамдарға көбінесе, үй хайуанаттарынан - иттерден, мысықтардан (сирек кездеседі), сондай-ақ ет қоректі аңдардан (қасқыр, түлкі) тарайды. Қоздырғыш сау адамға ауруға шалдыққан жануарлардың сілекейі арқылы беріледі. Ауырған ит тынышсызданады, тамақ жемейді, одан кейін су көрсе үрейленіп, қаба бастайды, үргенде даусы қарлығып шығады, аузынан сілекей шұбырады.
Құтырықдың асқынып кетпеуінің өзіндік жолы да бар, ол - уақытылы антирабикалық вакцинаны егу. Жасырын кезең орта есеппен 1-2 ай (7 аптадан 1 жылға және оданда көп) созылады.
Құтырық дегеніміз жануарлар мен адамның вирусты ауруы, ОЖЖ бұзылуымен, өте ауыр түрде өтуімен сипатталатын індет. Өлім жітіммен аяқталады.
Ауру қоздырушысының құрамында РНК бар, рабдовирус тұқымдасына жататын, дамып келе жаткан кейбір тауық және үйрек эмбриондарының торшаларында көбейеді. Вирустың 4 серотипі бар.
Құтырыққа барлық жылы қандылар сезімтал. Ең жиі ауруға шалдығатындар: түлкілер, қасқыр, ірі қара, мысықтар. Қой, ешкі, жылқылар орташа деңгейде ауруға сезімтал болып келеді. Құстар өте сирек ауырады дейді. Жас төлдер ауруға бейім болып келеді, сақа малдарға қарағанда.
Ауру вирусы организмнен көп жағдайда сілекей арқылы бөлінеді. Сілекей арқылы ауру 8-10 күннен аурудың клиникалық белгілері айқын білінгенге дейін жұғуы мүмкін. Ауру кезінде вирус сілекейде үнемі және де жоғары концентрацияда болады. Аурудың өршу кезеңі көктем айларында жазда кейде байқалады, күзде иттердің шағылысу мерзімінде байқалуы мүмкін. Ауруға шалдыққан малда клиникалық белгілері айқын байқалады, яғни орталық жүйке жүйесінің бұзылуымен сипатталады. Салдану құбылысы айқын көрінеді.
1945-1954 ж.ж, аралығында Болгарияда мекенінде 10500 ауру жануарлар тіркелді, оның 80% ауру иттер болған [6].
Сонымен қатар Австралияда мекенінде иттердің құтырығы жиі болғанын мәлімдейді. 1970 жылы Африка елді мекенінде құтырықпен 292 адам және 32293 жануар ауырғандары тіркелген [6]. Біздің елді мекенге 50-жылдардың басында келді. Ауру иттер саны 3 есеге артты.
Республикамызда қазіргі кезде ауыл шаруашылық малдары және жабайы жануарлардың арасында құтырық індетінің табиғи ошағы тұрақты сақталуда. Ауыл шаруашылық малдарының құтырық аурумен көбінесе ірі қара малы мен қойлар шалдығады.Ет қоректілер арасынан кезеңдік құтырықтың таралуы індеттің табиғи антропургиялықлық ошақтың түзілуіне әкеледі [7].
Қазақстаннның жағдайында құтырықтың ең басты таратушысы түлкі, ал үй жануарларының ішінде бұл ауруға ең жиі шалдығатыны сиыр. Құтырық табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады, оның қоздырушысының табиғатта сақталатын қорламасы үй және жабайы ет қоректілер, ал кейбір өлкелерде жарқанат. Қорламасына байланысты құтырық індетінің табиғи және қалаалық түрлері болады. Инфекция қоздырушысының бастауы қалалық індет кезінде иесіз иттер мен мысықтар, ал табиғи індет кезінде жабайы ет қоректі жануарлар [8].
Аурудың үш сатысына сипаттама. Продромальды кезең 1-4 тәулікке созылады, дене қызуы көтеріледі, бас ауруымен, шаршау, тәбетті жоғалтумен сипатталады. Жануар тістеген, қапқан тұсқа жақын маңда невралгия, терінің жоғары сезімталдығы білінеді. Қозу сатысы 4-7 күнге созылады және психомоторлық ұстамамен сипатталады. Жарқын жарыққа, әр түрлі дыбыстарға, шуларға жоғары сезімталдық байқалады. Озбыр, долы келеді, галлюцинациялар, сандырақтау, қорқыныш сезімі пайда болады, құрысу, бұлшықет парездері мен параличтері бірге жүреді. Салдану (параличтер) сатысында көз бұлшықетінің параличі, жұту функциясы бұзылады, аузынан көбік ағады, судан қорқады. Өлім тыныс алу аппаратының зақымдануынан, тыныс тоқтауынан болады. Дерт 58 күнге, кейде 10-12 тәулікке созылады.
Ауру белгілері: Бір түрлі күйде болады, кейде сұлық жатады, мазасызданады, ашуланшақ болады, аузы көбіктенеді - ішіп жей алмайды; жанына жолағанның барлығын қауып тістеуі мүмкін. Хайуан 5 - 7 күннің аралығында өледі. Сырқат көбінесе жағымсыз күйлерден басталады. Хайуанның тісі батқан жер ауырады. Мұның арты қызбаға ұласуы мүмкін. Сонымен қатар адамның ұйқысы қашып, көңіл-күйі болмайды, мазасызданады, ашуланшақ болады, шаршау сезімі мен түрлі дыбыстар бейнелерге түршігіп тұрады. Сондай-ақ аузы көбіктенеді-ішіп жей алмайды, тыныс жолдары мен жұтынуы қиындап, ақыл есі бұзылып, сандырақтауы мүмкін және суға, жарыққа үрейі пайда болады, бет әлпеті жаңа ғана жылаған адамға ұқсас келеді. Аузының сілекейі қоюланып, желімделе береді, құтырып алас ұрады. Өлім алдында талма ұстап, дене құрысып сал болып қалады [9].
Патогенезі. Ауру әдетте малдың сілекейі арқылы тістеген кезде жұғады. Бұл тұрғыдан алғанда, әсіресе қасқырдың тістеуі өте қауіпті. Сондай-аіқ вирус мал денесіне ауыз бен көздің кілегейлі қабықтары, сәл ғана зақымданған тері арқылы енуі мүмікін. Тышқан мен түлкі құтырып өлген малдың өлексесін жеген сәтте ауруға шалдығады. Ауруға шалдыққан мал ауру белгілері білінуіне 8 - 10 сағат қалғанда сілекеймен, кейде сүтімен бірге сыртқа вирус шығарып тұрады.
Мал денесіне енісімен құтырық вирусы нерв тканін жайлап алады да, оны зақымдайды. Одан әрі нерв талшықтарын бойлай жылжи отырып, вирус орталық нерв жүйесіне, айталық миға барып, жетеді де, мұнда көбейіп, нервтер арқылы барлық органдар мен тканьдерге, сілекей бездеріне тарайды.
Вирус мал денесіне нерв талшықтары арқылы ғана емес, сондай-ақ сөл және қан тамырлары арқылы да тарайды. Бұған дәлел -- құтырып өлген малдың құрсағындағы төлден вирус табылған. Клеткада вирус өніпөсіп көбейеді де, сол клетканы ыдыратып, босап шығады да, осы арадағы басқа сау клеткаға енеді. Клеткалар жаігпай зақымданса, тыныс органдары мен жүрегі параличке ұшырап мал өледі. Кейде індет одан әрі дамымай, күрт үзіледі де, мал әсіресе ит сауығып кетеді. Мұның себебі -- денедегі ауруға төтеп беретін қорғаныс күштер жеңіп, иммунитет қалыптасады. Құтырған малдың нерв тканіне жайылған нейтротоксин сау малға еккен кезде оны құтырта алады. Мұның механизмі әлі толық анықталған жоқ.
Ауру белгілері. Астыртын кезең әдетте 3 апта, кейде 3 айға созылады. Өте сирек кездесетін жағдайда бұл кезең 3 күнге, тіпті 3 жылға созылуы мүмкін. Әрине мұны лабораториялық жолмен байқауға болады. Құтырық ірі қарада елірме және паралич түрінде өтеді. Еліріп Құтырық орта есеппен жалпы Құтырықдың 15-30 процентіне тең. Ауру мал бастапқы кезде еліріп, алға қарай ұмтылады, кез келген нәрсені, мәселен, шөмеледегі шөпті, мүйізімен іліп, алып жан-жағына шашады, қорадағы қоршауларды мүйіздеп бұзады, маңайына жолаған ит пен мысыққа тап береді, оларды сүзеді. Әлсін-әлсін басын шалқайтып бар дауысымен қатты өкіреді. Өкірген сәтте мал кенеттен жалп етіп құлап, аяқтарын тырбаңдатады, кенеттен бұрынғы қалпына келуі мүмкін. Аузынан сілекей шұбырып, ауру мал терлейді, әлсін-әлсін зәр шығарады, осы уақытта оның жыныстық шабыты артады. Сиырдан сүт шықпай қалады, бірақ ол аздап жем жеп, су ішеді. Кейде оның көпке дейін тәбеті қашпайды. Кейде мал аурудың алғашқы сатысында-ақ жемнен бас тартып, су ішпей қояды.
Еліріп, айналасындағы жануарларға тап бергеннен кейін мал көбінесе қатты күйзеліп, тырысып-бүрісіп қалады. Ақырында әбден әлсіреп бір бүйіріне жатып алады, айналасында не болып жатқанын сезбейді. Аяқтарын делбеңдетіп жер соғады. Арандай ашылған аузынан тілі салақтап шығып, сілекей шұбырады. Аурудың бұл сатысы әдетте екі күнге созылады. Құтырған ірі қара көбінесе параличке ұшырайды: алдымен. артқы аяқтары, кейін алдыңғы аяқтары сал болады. Оның сырт белгілері 5 -- 7 күн-бойы айқын білінеді.
Жасырын кезеңі бірнеше күннен бір жылға дейін, кейде одан да арттыққа созылады, әдетте 2-3 апта аралығындай болады. Құтырық жіті өтетін ауру. Әртүрлі жануарда оның клиникалық белгілері ұқсас болады, әсіресе иттің Құтырықы жан-жақты зерттелген. Итте құтырық өршіген және бәсең түрде өтеді.
Өршіген құтырықтың 3 кезеңі болады: біліне бастаған, көтерілген және дел-сал. Біліне бастаған кезең 12 сағаттан 3 тәулікке дейін созылады, бұл кезде жануардың мінезінің өзгеруі байқалады. Ит көңілсіз немқұрайлы болып, қараңғы бұрышқа немесе үйшігіне тығылады, иесінің шақыруына ықылас білдірмейді. Иттің кенеттен өшпенділігі артып, орынсыз басқа жануарларға, адамға, тіпті өз иесіне де ұмтылуы мүмкін. Бұл белгілер аурудың көтерілген кезеңі басталғанын көрсеттеді. Бұл кезең 3-4 күнге созылады. Иттің қорқыныш сезімі жоғалып, шынжырын тістеп, бұлқынып, үзіп кетуге тырысады, босанып алса кісіге шауып, бет алды жүгіріп, қашып кетеді. Біртіндеп бұлшық еттері жансызданып, аурудың үшінші дел-сал кезеңі басталады. Бұлшық еттерінің салдануы нәтижесінде дыбысы мүлде өшіп (афония), жағы салалақтап, көзі шапыраштанады.
1.2 Жануарлар құтырығын балау әдістері
Диагноз қою үшін нейрондардың цитоплазмасында Бабеш-Негри денешіктерін табудың маңызы зор. Олардың тұрқы дөңгелек, сопақша, үшбұрыш немесе ұзынша, мөлшері 0,5-30 мкм, саны мен мөлшері аурудың ұзақтығына байланысты. Алдын ала диагноз індеттік және клиникалық белгілері бойынша қойылады. Зертханаға малдың басын, ұсақ жануардың өлексесін тұтастай жібереді. Құтырық антигенін табу үшін диффузиялық преципитация реакциясы (ДПР), иммунды ферменттік талдау (ИФТ) қойылады.
Құтырған жануарды емдемейді, тез арада өлтіреді, өйткені оның адамға ауру жұқтыру қаупі зор.
Ауыл шаруашылық малдарын, әсіресе сиырды егу үшін АЗВИ антирабикалық тірі вакцинасы пайдаланылады. Соңғы кезде өлтірілген өсінді вакциналар шығарыла бастады.
Құтырық шыға қалған жағдайда сол жердегі елді мекен, жайылым, орман-тоғай, немесе басқа табиғи қорық осы аурудан сау емес деп жарияланады. Итті далаға шығаруға, көрмесін ұйымдастыруға, ит пен мысықты басқа жаққа әкетуге, жабайы ет қоректілерді ұстап алуға және басқа жаққа әкетуге тиым салынады. Құтырғаны дүдәмәл жануарларды да жояды. Тек қана кісіні қапқан ит пен мысықты өлтірмей, оқшаулап 10 күн бойы ветеринариялық бақылауда ұстайды. Құтырықтың шығуына байланысты енгізілген барлық шектеу шаралары ең соңғы ауырған жануар өлгеннен немесе сауыққаннан соң 2 ай өткеннен кейін алынады.
Зертханаға құтырықға күмәнді патологиялық материал түссе орталық нерв жүйесінің мүшелерін алады.
Ірі малдарда (ірі қара малы, жылқы, қой, шошқа, ит, жабайы аңдар) терісінің жүнін қырып, тері мен бұлшық етін ажыратып алып оны залалсыздандырғаннан кейін, бас сүйегін аралап кейіннен қатты ми қабатын алып тастап, миды тұтасымен алып залалсызданған ыдысқа салады.
Қоянның миын алу үшін оны арнайы қабырғадағы станокқа немесе науаға бекітеді. Кейін тұмсығынан мойына дейін терісін ашады, егер жұлын керек болса құйрығына дейін ашып алады. Бас сүйегін йодпен жағады, оны арнайы сүйек кескішпен ашады. Бас сүйегінің қаппағын ашып, қатты ми қабатын кесіп оны жояды, жұлынның маңайынан өтіп бас миын мишығымен тұтас алып шығады.
Теңіз шошқаларында, егеуқұйрықта және тышқанда миды қояннан алғандай алады. Теңіз шошқасы мен егеуқұйрықтың бас сүйегін ашқанда шеті үшкір хирургиялық қайшыны, тышқанда - көз қайшысын қолданылады.
Бас миын ерітінділермен жууға ұсынылмайды. Миды алғанда барлық ережелерді сақтау керек (жұмысты орындағанда арнайы киім, қолғап, көзілдірік, маска қолданылуы керек, барлығы таза стерильді болу керек).
Зерттеу тәсілдері:
Иммунофлуоресценция тәсілі. Тәсілдің маңызы, таңбалы атиделердің арнайы антигенімен қосылғанында, жарық антидене - антиген комплекстерді люминисцентті микроскоп арқылы қарап бақылау.
Аппаратура, метриалдар, реактивтер және ерітінділер
oo Люминисцентті микроскоп;
oo Термостат, жылулығы +37° С;
oo Төсеніш шынылар, МЕСТ 928 - 75;
oo Бактериологиялық пробиркалар, МЕСТ 25336 - 82;
oo Петри табақшалары, МЕСТ 25336 - 82;
oo Өлшегіш пипеткалар, МЕСТ 20292 - 74;
oo Бас сүйегін ашуға және бас миын алуға арналған инструменттер;
oo Пинсеттер, МЕСТ 21241 - 74;
oo Спиртті немесе газды пліте;
oo Ацетон, МЕСТ 2603 - 79;
oo Балауға арналған флуоресцентті антирабикалық иммуноглобулин;
oo Сәулелі жарық шығармайтын имерсиялық май, МЕСТ 13739 - 78;
oo Дистилденген су, МЕСТ 6709 - 72;
oo Фосфатты - буферлі ерітіндісі, рН 7,4.
Зерттеуге дайындық.
Бас миын әр бөлімінен (аммон мүйізі, үлкен шарының қыртысы және сопақ миының қыртысы) екі препарат дайындайды - жағынды мен баспалар.
Зерттеуге глицеринмен косервіленген, этил спиртінен, формалин және басқа басқа заттармен бекітілген сынамалары жіберілмейді, олар антигеннің бұзылуын немесе өзгеше жарықтануын құрады.
Препараттарды ауада кептіреді және суытылған ацетонда +4°С немесе -12°С температурасында 4-12 сағат бекітеді. Кейін препараттарды ацетоннан шығарып ауада 10-15 минут кептіріп ылғалды камераға салады (түбі ылғалданған Петри табақшасы).
Балауға арналған флуоресценциялаушы антибактериялық иммуноглобулинді препараттың үстіне жұмыстық қатынаста пипетка көмегімен біркелкі енгізеді (0,1 см³ бір препаратқа). Препараты бар камераны жабады, термостатқа салып +37°С темпаратурада 30 минут ұстайды. Кейін препараты бар төсеніш шыныларды үш рет жуады, әр жуған сайын 10 минутқа арнайы рН 7,4 фосфатты буфермен толтырылған ыдысқа салады, соңында дистилденген сумен шайып ауаға кептіреді.
Боялған препарттарға сәулелі жарық шығармайтын имерсиялық майын енгізеді.
Дайын препараттарды иммерциялық жүйесі бар люминисйентті микраскоппен қарайды .
Нәтижелерді өңдеу
Құтырық вирусының антигені бар болған жағдайда әртүрлі көлемді және сарғыш-жасыл түсті түрлі грануналар нейрондарда және торша сыртында байқалады , яғни препаратын зерттеу нәтижесі оң дегеннің белгісі. Олардың көлемі ұсақ қоқымнан 15-20 мм дейін жетеді.
Құтырық вирусымен жарақатталмаған жұлынды мый ұлпасы сұр-сарғыш немесе жасыл-күңгірт түспен жарқырайды.
Иммунофлуоресценйияны бәсеңдету тәсілі. Тәсілдің маңызы жарық сәулесін шығармайтын антиденелер мен байланысы рабилық антигендердің екінші рет флоуресценциялаушы арнайы конъюгатпен қосылмауында.
Аппаратура, материалдар реактивтер және ерітінділер
- Аппаратура
- Материалдар
-Реактивтер мен ерітінділер 10 - п-дей және оған қосымша:
-антирабиалық жарық сәулесән шығармайтын моноөзгешелі 5% иммуноглобулин ;
-бейтарапты физиологиялық ерітінді .
Зерттеуге дайындық
Зерттелетін ми бөлігінен дайындалып бекітілетін препараттарға пипеткамен 5% антирабиалық жарық сәулесін шығармайтын моноөзгешелі иммуноглобулинді енгізеді ,ылғалды камераға салып термостатта +370С температурасында 30 минут ұстайды. Кейін препаратты екі рет бейтарапты физиологиялық ерітіндімен шаяды және антирабикалық жарық сәулесін шығаратын иммуноглобулинмен бояйды 10-п-дей.
Зерттеуді өткізу
Препараттарды иммерсиондық жүйесі бар люминисцентті микроскоп арқылы қарайды.
Нәтижелерді өңдеу
Құтырық вирусының антигені бар препараттарда, алдын-ала жарық сәулесімен шығармайтын және кейін жарық сәулесін шығаратын иммуноглобулинмен өңделген препараттарда жарық болмау керек, ал тек қана жарық сәулесін шығаратын иммуноглобулинмен өңделген препараттарда өзгеше байқалады.
Диффузды преципитация (шөгеру) реакциясының тәсілі. Тәсілдің маңызы антиденелер-преципитиндердің және оған сәйкес антигендердің агар гелінде араласуы және қосылғанда көзге көрінетін шөгеру сызығын антидене-антиген жүйесінің құрылуы.
Бұл тәсілмен бактериалдық микрофлорамен ластанған күмәнсіз паталогиялық материалдызерттеуге болады.
Аппаратура, материалдар және реактивтер
-термостат;
-су моншасы ;
-бактерологиялық жұмыстарға арналған жарқырағыш;
-өлшемдік және Пастер пипеткалары, МЕСТ 20292-74;
-Петри табақшалары, МЕСТ 25336-82;
-қабырғасы жіңішке темір трубка, диаметрі 4-5 мм;
-жазу перосы;
-хлорлы натрий, МЕСТ 4233-77;
-50% этил спиртінде жасалған метил оранждың 1% ерітіндісінен -10см3;
-мертиолят ;
-балауға арналған антирабикалық иммуноглобулин;
-теріс бақылаушы антиген ;
-оң бақылаушы антиген ;
-дистиленген су, МЕСТ 6709-72;
-биофабрикада дайындалған агар гелі немесе төменгі рецептпен дайындалынған; Дифко агар-агары немесе оған ұқсас -15 г,
-хлорлы натрий -8,5г,
-50% этил спиртінде жасалған метил оранждың 1% ерітіндісінен -10см3,
-мертиолят -0,01 г,
дистиленген су -1000см3.
Агар гелін рН 7,2-7,4 залалсыздандырылған ыдыстарға құяды , 30 минутке 0,5 атм. Автоклавка қояды, тоңазтқышта +4℃ жылулықта сақтайды.
Зерттеуді өткізу
Шөгеру реакциясын майсыздандырылған төсеніш шынларда қояды, оларға алдымен еріген агардың бір тамшысын тамызады, пипетка арқылы шыны бетіне біркелкі жайады және жұқа жағынды жасайды. Салқындаған агар қабатының бетіне шамамен 2мм қалыңдықта 2,5 см3 агар гелін құяды.
Агар қатқан соң оның үстінен қабырғасы жұқа темір түтікшемен диаметрі 4-5,6 мм траферетке сай шұңқырлар жасайды .
Агардың кесілген бөліктерін байқап қаламсаптың ұшымен алып тастайды, жұқа агар гелі төсеніш шыныдан ажырап кетпеу керек .
Шөгеру реакциясында ірі малдың (жылқы, ірі қара мал, ит, түлкі және т.б.) бас миының қабыршағының сол және оң жақ бөлігі, аммонов мүйізі - сол және оң жағы , мишық және сопақша ми бөлігі. Ұсақ малдарда шогеру реакциясын мидың кез келген үш бөлігімен қояды. Тышқандардың бас миын тұтасымен келіге малып немесе бас сүйегінің ішінде қоймалжың деңгейге дейін жеткізіп зерттейді.
Сурет 1. Диффузды преципитация (шөгеру) реакциясының схемасы
А - ми қабығы (сол жақ жарты шары)
Б - ми қабығы (оң жақ жарты шарты)
С - аммоний мүйізі (сол жағы)
Д - аммоний мүйізі (оң жағы)
Е - мишық
Ж - сопақша ми; 1,2,3,4 - глобулинмен араласқан шұңқырлар 1:2, 1:4, 1:8, 1:16 қатынаста.
Дайындалған төсеніш шыныларды ылғалды камераға салады (түбі ылғалдалынған Петри табақшасы) кейін реакция қоярда шұңқырларға патологиялық материалды және антирабикалық иммуноглобулинмен толтырады (1 - 4 суреттегідей).
А,В,С,Д,Е,Ж әріптерімен белгіленген ортадағы шұңқырларға зертелінетін патологиялық материалды енгізеді, 1,2,3,4 шеттегі шұңқырларға - физиологиялық ерітіндіде араласқан 1:2, 1:4, 1:8, 1:16 қатынастағы балауға арналған антирабикалық иммуноглобулинді (1 - 2 тамшысын) құямыз.
Бір уақытта оң нәтижелі және теріс нәтижелі антигендерімен бақылау тәжірибесі де қойылады, әрқайсысы бөлек шыныға қойылады, бұнда сол қатынастағы иммуноглобулин қолданылады.
Шұңқырларды қажетті компоненттермен толтырғаннан кейін Петри табақшаларын (ылғалды камераларды) +37°С температураға термостатқа 6 сағатқа қояды. Кейін табақшаларды бөлме температурасында 42 сағат ұстайды.
1:4
1:4
1:2
1:2
1:16
1:16
1:8
1:8
Сурет 2. Оң нәтижелі шөгеру реакциясы Сурет 3.Оң нәтижелі шөгеру
реакциясы
Шөгеру реакциясын қойғаннан кейін 6,24,48 сағаттан кейін қарайды. Шыны төсеніштерін қараңғы бөлмеде астынан 45° бұрыштан жарық түсіріп көзбен қарастырады.
Нәтижелерді өңдеу
Егер де шұңқырлардың аралығында антиген мен иммуноглобулині бар бір, екі немесе үш шөгеру сызығы пайда болса реакция оң нәтижелі деп саналады.
Бабеш-Негри денешіктерін табу тәсілі
Бұл тәсілдің маңызы жүйке ұлпасының торшаларында спецификалық цитоплазматикалық қосынды - Бабеш-Негри денешігін табу.
Бабеш-Негри денешігтерінтабу тәсілі қосымша болып есептелінеді жәнетек қанатүрлі спецификалық қосындыларды тапқанда ғана диагностикалық мәні болады.
Аппаратура, материалдар және реактивттер
биологиялық микроскоп, МЕСТ 8284-78;
төсеніш шынылар, МЕСТ 9284-75;
өлшегіш пипеткалар, МЕСТ 20292-74;
Селлерс бояғышы;
Фосфатты буфер, рН 7,0-7,5.
Зерттеуге дайындық
Аммонов мүйізінен, үлкен жартылай ми қабыршығынан, мишықтан, сопақша мидан жағынды - мөрлер дайындайды және оларды Селлерс тәсілімен бояйды.
Жаңадан дайындалынған кеппеген препараттарға 10-30 секундқа Селлерс бояғышын құяды (негізгі фуксинін 1 % ерітіндісінің бір бөлігін 1 % метилен көк ерітіндісінің екі бөлігімен араластырады). Препаратты бояғаннан кейін фосфатты буфер ерітіндісімен шаяды және тікесінен қойып бөлме температурасында кептіреді.
Зерттеүді жүргізу
Препараттарды иммерсиондық жүйесі бар биологиялық микроскоппен қарайды.
Нәтижелерді өңдеу
Зерттеу оң нәтиже берді деп есептеледі, егер де спецификалық Бабеш-Негри денешіктері табылса, денешіктер анық көрінетін сопақша немесе ұзынша келеді, диаметрі 2-10 мм, ақшыл- қызғылт түсті, нейтронда және сыртында орналасқан.
Құтырық ауруында кездесетін өзіндік гранулды қосындыларды басқа жұқпалы ауруларда кездесетін орталық ми жүйесін зақымдайтын гранулаланбаған қосындылардан ажырата білу керек.
Сурет 4. Бабеш- Негри денешіктері
Биологиялық сынама тәсілі
Бұл тәсілдің маңызы аурып өлтірілген немесе өлген малдардан бөлінген патологиялық материалды ақ тышқандарға жұқтырып вирусты бөліп алу және кейін оны идентификациялау.
Егер де иммунофлуоресценция тәсілімде (немесе ШРжәне Бабеш-Негри денешіктерін анықтау) біріншілік материалда рабиялық антигенін бөлінуі теріс болса биосынаманы қолданады.
Аппаратура, материалдар және ерітінділер
центрифуга, айналым жиілігі 2000 мин"[1];
центрифугалықтүтікшелер;
келілер;
шприцтер инелерімен;
ақ тышкандарды салатын ыдыстар;
антибиотиктер (стрептомициқ пенициллин);
физиологиялық бейтарапты ерітінді.
Зерттеуге дайындық
тышқандарға ауруды жұқтыру үшін материалды мидың әрбір бөлігінен бірдей мөлшерде алып дайындайды, Аммонов мүйізінен, мишықтан, мидың жарты шарынан, сопақша мидан.
Ми ұлпасын қайшымен майдалайды және келіде езгілейді (немесе гомогенизаторда), 10% қоспа алынганша біртіндеп физиологиялық бейтарагіты ерітіндісін қосады.
Қоспаны 2000 айнмин ' центрифугада 5-10 минут айналдырады. Түнба бетіндегі сүйықты стерильды пробиркаға қүйып колданғанша дейін тоңазыткышта минус 0-4°С-та сақтайды. Егер қоспа бактериялардан толық тазармады деген күдік туса, 1 см[3] қоспаға 500ХӨ пенициллин және 500ХӨ стрептомицин косып, бөлме температурасында 30 минут үстайды.
Зерттеуді жүргізу
Биосынамаға 16-20 г салмақтағы ақ зертханалық тышкандарын немесе енесін еметін 20- 25 тәуліктік 6-8 г салмақтағы тышқандар алынады.
Тышқандарды дайын қоспамен мидың ішіне жіберу арқылы жұқтырады, 0,015-0,03 см3 гізеді тышқандардың салмағына карай немесе үстіңгі ерініне 0,1 см[3] молшерде тері астына жіберу арқылы.
Бір биосынамада 6-10 тышқан жұқтырылады.
Жұқтырылған тышқандарды торларға немесе шыньціарға орналастырады, сыртына жұқтырылған күнді, тышқандардың санын, жұқтыру тәсілін және сараптау нөмірін жазады. Шынынын ауызын тормен жабады, жәндіктер кірмеу үшін.
Жұктырылған тышқандарды 30 тәулік бойы күнделікті тексереді. Сау, ауру және өлген тышкандарды журналға тіркейді.
Нәтижелерді оңдеу
Зерггеу нәтижелерін бағалағанда жұқтырылған тышқандарда клиникалық белгілерінің пайда болуын есепке алады:
түктерінің үрпиуі;
дірілдеуі;
дене қозгалысынын бүзылуы;
сал болуы;
қалжырауы.
Жұқтырылған тышканың 48 сағат ішінде өлуі нәтижені бағалағанда есепке алынбайды.
Жоғарыда көрсетілген уақыттан кейін өлген тышқандардың миын 2-5 п. көрсетілгендей жолмен зерттелінеді.
Егер жұқтырылған тышқандардың миынан жасалынған препараттарда Бабеш-Неіри денешіктері табылса немесе иммунофлуоресценция тәсілімен немесе шөгеру реакциясында антиген шыкса биосынаманың нәтижесі оң дегі есептеледі.
Құтырыкка теріс нәтижелі диагноз биосынама койлғаннан 30 тәулік өткен соң қойылуы мүмкін, егер тышкандар ерекше аурудан өлмесе.
Ерекше биологиялык сынама тәсілі
Бүл тәсілдің мазмүны мынадай, қүтырык пен ауырған малдардың ми үлпасымен жүкгырылған гышқандар аурумен аурады, ал алдын-ала ангирабикалық қан сарысуымен өңделінпен (иммуноглобулинмен) үлгіамен жүктырылған тышқандар ауырмайды.
Аппаратура, материалдар және реактивтер
Аппаратура. материалдар және реактивтер 3.5.1 п - дей және оған қосымша:
су моншасы;
антирабикалық гипериммунды кан сарысуы (немесе иммуноглобулин);
қалыпты сарысу немесе физиологиялық ерітінді, рН 7,2-7,4.
Зерттеуге дайындық
Ерекше биосынама өткізу үшін 12 ақ тышқан таңдалынады. Тышкандарды жұқтыру үшін материалды 3.5.2 п-дей дайындайды.
Жұқтыруға дайындаған қоспаны 3 см[3] екі пробиркаға күяды. Сосын онын біреуіне 3 см' антирабикалық гипериммунды қан сарысуын немесе иммуноглобулинді еңгізеді, ал екіншісіне 3 см[3]қалыпты қан сарысуын немесе иммуноглобулинді қүяды, ал басқасына 3 см[3]қалыпты қан сарысуын немесе рН 7,2-7,4 физиологиялық ерітінді күяды. Екі пробирканы су моншасында 10 минут бойы 37°С жылулыкта үстайды.
Зерттеуді өткізу
Әр қоспамен алты тышқанды мидың ішіне 0,015-0,03 см[3] мөлшерінде немесе ерініне 0,1-0,2 см[3] мөлшерінде жұқтырады.
Нәтижелерді өңдеу
Егер де қалыпты қан сарысуымен өңделінген немесе физиологиялық ерітіндімен өңделінген материалмен жұқтырылған тышкандар 30 тәулік ішінде өлсе құтырыққа жасалынған ерекше биосынаманың нәтижесі оң деп саналады. Біракта антирабикалық иммунды қан сарысуымен немесе иммуноглобулинмен өңделінген материалмен жұқтырылған тышқандар тірі қалу керек.
Егерде ерекше аурудан 30 тәулік ішінде тышқанның өлуі байқалмаса қүтырыққа диагноз теріс деп саналады.
Әсіресе құтырған иттің өлексесі жете зерттелген. Сондықтан сөз алдымен сол туралы. Өлексе тым арық, бас пен мойын, алқым тұстары, алдыңғы аяқтар сілекеймен шыланған. Қасыну, еліріп кез келген нәрсеге соғылуы салдарынан терінің көп жері жарақаттанған. Ауыздың ішкі беті қызарған, бірқатар жері ойылып уытты жараға айналған. Шел мен бұлшық ет едәуір құрғаған.
Ішкі органдар қызарып, қанталаған, олардың ұлпасы азғынданған. Қарын бос, оның ішінде ештеңе жоқ (бұл осы ауруға тән белгі). Кейде қарынның ішінен төсеніш, шүберек қалдығы, ағаш жоңқасы, тас т. б. бөгде заттар табылады. Қарынның кілегейлі қабығы қызарып, қабынған, оған қан құйылган. Мидың сыртқы қабығы керіліп, тырсылдап тұрады. Ми қыртыстары тегістелген. Тіліп жібергенде нерв тканінің қызғылт тартқаны, оның әр жеріне нүкте тәрізденіп қан құйылғаны байқалады. Ткань аздап жұмсарған. Ми қарыншаларына, жұлын каналына көп болып жалқаяқ жиналған. Қан тамырларына қан кернеген, олар быттиып тұрады. Жұлынның қабынуы да осыған ұқсайды, бірақ ондағы өзгерістер айқын емес, көмескілеу. Жалпы орталық нерв жүйесіндегі өзгерістер әдеттегі жіті қабынуға ұқсайды, Құтырықға тән белгілер жоқ. Жоғарыда баяндалған өзгерістер ірі қараға да тән, бірақ оның жалбыршақ қарны мен тақия қарынында нығыздалып қатайған жем болады, бөгде заттар болмайды.
Гистологиялық зерттеу нәтижесінде мида іріңсіз энцефалит бар екенін білуге болады. Лейкоциттер мен лимфоциттер саны (әсіресе нерв тканінде) едәуір артады. Нейронофагия байқалады. Мида муфта тәрізді периваскулит, яғни Құтырық түйіндері кездеседі. Кейбір нейрондардың цитоплазмасынан бір немесе бірнеше Бабеш-Негри денешіктері (түйіршіктері) табылады. Жеке түйіршіктің диаметрі 2 -- 10, кейде 1 -- 30 микрон. Түйіршік эозинмен қызғылт түске боялады. Ауруды анықтауда мұның үлкен мәні бар. Симпатикалық нерв түйіндері қатты өзгерген, көптеген нерв клеткалары ыдыраған. Шеткей нервтер, мәселен, сілекей бездеріндегі нервтер бірқатар өзгеріске ұшыраған.
1.3 Құтырықтың әр түрлі түліктегі клиникалық ерекшеліктері
Аурудың пайда болуы. Вирус денеге түскен соң аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы орталық жүйке жүйесі бағытында алдымен жұлынға, соңынан миға өтеді. Қоздырушының мидың сұр затында өсіп-өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеп соғады. Мидан вирус қайтадан орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі. Онда жүйке жасушалары бүлінген кезде вирус бездің түтігіне өтіп, сілекеймен араласады. Мидан қоздырушы сонымен қатар көздің тор қабаты мен мүйіз қабатына, бүйрек үсті безіне жетеді, бәлкім оларда да өсіп өнеді.
Жасырын кезеңі бірнеше күннен бір жылға дейін, кейде одан да артыққа созылады, әдетте 2 - 3 апта аралығындай болады. Оның ұзақтығы құтырған жыртқыштың тісінен болған жарақаттың шамасы мен түскен орнына, вирустың мөлшері мен уыттылығында, таланған малдың
Індеттің сыртқы белгілері. Құтырық жіті өтетін індет. Әр түрлі жануарда оның клиникалық белгілері ұқсас болады, әсіресе иттің Құтырықы жан-жақты зерттелген. Итте құтырық өршіген және бәсең түрде өтеді.
Құтырық өршіген түріне байланысты 3 кезеңге бөлінеді: біліне бастаған, көтерілген және дел-сал. Біліне бастаған кезең 12 сағаттан 3 тәулікке дейін созылады, бұл кезде жануардың мінезінің өзгеруі байқалады. Ит көңілсіз немқұрайлы болып, қараңғы бұрышқа немесе үйшігіне тығылады, иесінің шақыруына ықылас білдірмейді. Кей жағдайда иесіне тым еркелеп, қолын, бетін жалауға тырысады. Бұл кезде иттің сілекейінде вирус болатындықтан, өте сақ болған жөн. Біртіндеп ит мазасызданып, тез шошынып, ызақорланады, орынсыз жүгіре береді. Есінің ауысқан белгілері біліне бастайды: бұрыннан үйреншікті нәрселерге ызалана үріп, ауызымен ауаны қабады (шыбын ұстағандай). Тәбеті бұзылып үйреншікті тамақты жемей, ағаш, шүберек сияқты заттарды жей бастайды. Кейде таланған жері өте қышынып, оны жалап, үйкеп, тіпті тістелей бастайды. Біліне бастаған кезеңі соңында жұтқыншақ, бұлшық еттерінің салдануы нәтижесінде жануар жұтына алмай, бір нәрсеге қақалғандай әсер туғызады. Иттің кенеттен өшпенділігі артып, орынсыз басқа жануарларға, адамға, тіпті өз иесіне де ұмтылуы мүмкін. Бұл белгілер аурудың көтерілген кезеңі басталғанын көрсетеді. Бұл кезең 3 - 4 күнге созылады. Иттің қорқыныш сезімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz