Мұсылман отбасында тәрбие маңыздылығы мен бала тәрбиесінің ахлақтық қасиеттері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Қадирханова Индира Замирқызы

Тақырыбы: ИСЛАМИ ТӘРБИЕ ҚАЗЫҒЫ-МҰХАММЕД ПАЙҒАМБАР ТҰЛҒАСЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В021100-Теология мамандығы

Түркістан 2021

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Қopғaуғa жiбepiлдi
Дiнтaну кaфeдpacының мeңгepушici
Филос.ғ.к., доцент м.а. ________ Қ.Қаратышқанова
_________ _______________ 2021 ж.

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

Тaқыpыбы: ИСЛАМИ ТӘРБИЕ ҚАЗЫҒЫ-МҰХАММЕД ПАЙҒАМБАР ТҰЛҒАСЫ

5В021100- Теология мамандығы

Opындaғaн И.З.Қадирханова
Ғылыми жeтeкшici PhD,
доцент м.а. Қ.Р.Қаратышқанова

Түpкicтaн 2021

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 6
АННОТАЦИЯ 8

І ИСЛАМДЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ДІНИ-АХЛАҚИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1. Тәрбие анықтамасы және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Мәдениет және тәрбиенің діни негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3.Мұсылман отбасында тәрбие маңыздылығы мен бала тәрбиесінің ахлақтық қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4

ІІ ИСЛАМДЫҚ ҚАЙНАР КӨЗДЕРДЕ ТӘРБИЕ РӨЛІ ЖӘНЕ МҰХАММЕД ПАЙҒАМБАРДЫҢ ҮЛГІЛІ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ 40
2.1. Құран аяттары мен хадистердегі тәрбие рөлі мен тәрбиелеу әдістері 40
2.2. Мұхаммед Пайғамбардың тәрбиеге қатысты ұстанымдары 54

ҚОРЫТЫНДЫ 65
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТİЗİМİ

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тәрбие бұл қоғамның әр мүшесінің өсіп жетілуіндегі кемелдік дәрежесіне жетуіндегі, адамгершілік қасиеттерін дамытудағы ауадай қажет құрал. Еңбектеген сәбидің ана құрсағында жатқаннан бастап тәрбие алуы ислам дінінде ерекше айтылған. Сонымен қатар баланы тәрбиелемес бұрын тәрбие беруші ұстаздардың тәрбиелі болмасы керек.
Отбасы-ол дүниеге келген, өскен, бастауыш білім алған адамзаттың ең кішкентай әлеуметтік қауымдастығы. Бірінші адам жерге қадам басқаннан бері отбасылық мекеме де өсіп жетіледі. Кейбір әлеуметтанушылардың пікірінше бірінші отбасы, инстинктивті түрде пайда болды және кездейсоқ емес керісінше, Аллаһ Тағаланың қалауымен бірінші адам отбасы ретінде құрылды. Құран-пайғамбар, жер бетінде өмір сүретін адамдардың ата-бабасы. Ата ана бала алдындағы үлгі десек болады. Өйткені перзент көз алдындағы анасының не әкесінің жасаған іс әрекеттерін және үйреткендерін қайталайды. Сол үшінде олар өрнек болатындай ізгі әрекеттер жасауы тиіс әрі баласында соған баулуы керек. Ата ананың баласы үшін қалдыратын теңдессіз мұрасы тәрбие демекші, оның болашақта жақсы мінезбен қалыптасып, өзінен кейінгі ұрпаққа да сондай игі іс қалдыруы.
Қазақ ата бабаларымыз Ұяда не көрсе, ұшқанда да соны іледі, Қызды қырық үйден тыю деп бекерге айтпағаны бәрімізге мәлім. Бұл сөздердің барлығының астарында әрине үлкендердің кішіге өнегелік қасиеттері, қыз баласы нәзік болғандықтан, ол халықтың ар намысы болғандықтан оны қалай тәрбиелеу керектігі айтылған.
Дене мүшелеріміздің іс-әрекеті жан-дүниемізбен тікелей байланысты. Болмысымызда жақсы әдеттер орын алса, қылықтарымыз жақсарады, бұлар көркем ахлақ деп аталады. Ал егер болмысымызда жа-ман әдеттер орнықса, қылықтарымыз да жаман болады. Оны жаман әдет немесе жаман ахлақ деп атайды. Іс-әрекеттеріміздің жақсы, парасатты болуы үшін жан-дүниемізді жаман мінез-құлықтардан тазарта отырып, өзімізді жақсы мінез-құлықтарға бауруымыз керек.Топыраққа еккен тұқымға қарай өнім аламыз. Бидай тұқымынан би-дай өсіп шығатыны сияқты, арпаның дәнінен де арпа өсіп шығады. Демек, топыраққа қандай дән ексең, соған қарай өнім өсіп шығады. Осы сияқты жан-дүниеміздің түкпіріне жақсы мінез-құлықтардың тұқымын сепсек, бұл тұқым да дене ағзаларымызда жақсы іс-әрекеттерді іске асырады. Ал, егер жаман мінез-құлықтардың тұқымын сепсек, дене мүшелерімізді жаман іс-әрекеттерге итермелейді.
Исламда оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты - иманды, өнегелі және адамдарды тәрбиелеу. Бұл принцип уақыт пен географиялық аймақтармен ғана шектелмейді. Өйткені, алғашқы түскен Құран аятты оқып, үйренуге бұйрық береді. Пайғамбарымыздың әдет-ғұрыптары әрқашан осы бағытта болған. Осы мәселе бойынша Кітап пен Сүннеттің міндетті ережесін ескере отырып, мұсылмандар Исламның алғашқы жылдарынан бастап білім мен оқытуға үлкен мән берді. Бұрын бұл күштер діни білім мен оқытуға бағытталған: өйткені бұл ақпарат ғибадатты жүзеге асыруда қажет болды. Сонымен қатар, намаз, ораза, зекет және қажылықтарды орындау үшін мұсылмандар астрономия, география, күнтізбе және денсаулық туралы білуге мәжбүр болды. Исламдағы білім беру мен оқыту қызметі көбінесе осы қажеттіліктерден туындайды деп айтуға болады. Кеңінен қолданылатын білім - мәдениеттің маңызды элементтерінің бірі. Адам мен қоғам үшін тікелей функцияларды тағайындау осы дамудың себептерінің бірі ретінде қарастырылуы мүмкін. Гөкалптің тәртіп деп санайтын білім беру тұжырымдамасы - бұл қоғамның жеке адамға ие болуын қалайтын мінез-құлық. Білімнің арқасында біз қоғам мүшесі болып табылатын жеке тұлғаны кездестіреміз. Барлық тұжырымдамалардағы сияқты, білім беру тұжырымдамасында да әртүрлі анықтамалар жасалды, оның ішінде кең және тар мағыналар бар. Кең мағынада білім беру табиғаттың, әлеуметтік институттардың және басқа адамдардың біздің ақыл-ойымызға немесе еркімізге тигізетін әсерлері деген мағынада қолданылады. Білім берудің анықтамасы осылай сақталса, біз өмір сүріп отырған қоғам институттарының заңдары, саяси басқару формалары және өндіріс техникасының әсері де білім болып табылады. Білімге қоғам өмірінің барлық салалары әсер етеді.
Пайғамбар ахлағы Құран екендігін Айша анамыз одан сұрап келген сахабаға айтқан болатын. Ол ауқатты ма, кедей ма құлға да басқаға да бәріне бірдей қараған. Ешкімді бөліп жарып әсіресе, балаларды алалау оған тән емес еді. Кішкентай болсын бағалы үлкен сыйлық болсада ол барлығын қабылдаған және өзі де сыйлық сыйлау ара қатынасты жақындататынын айтқан еді. Отбасында да өз киімдерінің жыртығын өзі жамап, етіктерін өзі тігіп алатын болған. Қалған уақытында әйеліне үй шаруасына көмектесіп балаларды ойнатып көңілдерін көтеретін. Өз қызметшілеріне де басқа адамдарға да ешқашан ұрысып, жекімейтін керісінше бір жағдай болып қалса қасындағылары арқылы жеткізіп немесе өзі жеке сөйлесетін. Әрі қалғандарына да содан сабақ алуды үйрететін. Қандай жағдай болмасын сабырлық танытып, шыдамдылықпен түсіністік пен қараған. Әрбір ісін бір ұқыптылықпен жасаған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мұсылман отбасында баланы Пайғамбар ахлағымен тәрбиелеу өте маңызды. Қыз бала болсын не ұл болсын барлығына бірдей әділеттілік танытып, бірдей деңгейде сүйіспеншілікпен қарау. Бала балиғат жасына жеткеннен бастап, оған Алланың парыздарын орындау керектігін, күнә жасағанда жазаланатын ал жақсылық жасағанда марапатталатынын айтып түсіндіру қажет.Сол кезден бастап өсіп келе жатқан перзент те саналы түрде ақылмен әрекет ететін болады.Пайғамбар сүннетімен жүріп, өзіне көркем мінез қалыптастырып кемел инсан дәрежесіне жететіндей болады.
Әр қоғамның құндылықтар, нормалар мен мағыналар жүйесі әр түрлі. Бұл айырмашылық мәдени элементтерді құрайтын әлеуметтік құрылымдарда да айырмашылықтар тудырады. Сондықтан білім, мәдениеттілік және тәрбие өзгерістер тұрғысынан маңызды элемент. Тәрбие - бұл мәдениеттің сабақтастығын қамтамасыз ету тұрғысынан да, әлеуметтік өзгерістерді қалаған өлшемдермен шешу тұрғысынан да қарастырылатын маңызды әлеуметтік құрылым. Адам өзін тәрбиелеу арқылы айналасындағы қоршаған ортаны да өзгертуге ат салысады. Сонда ғана мәдениетті ода ары дамытуға болады. Мәдениетті орта әрине көркем мінезді мәдениетті, байсалды адамдардан құралады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысымның зерттелу барысы алдымен тәрбие сөзіне анықтама беріп, оның негізгі мәнін ашумен басталады. Одан кейін барып тәрбиенің құрылым әдістерімен, оның бөліктеріне тоқталдық.Сонымен қатар өркениетті қоғаммен де салыстырып, мәдениетпен тәрбиенің байланысын ашық жеткіздік.
Қазақ отбасындағы баланы қандай жолдармен тәрбиелейтініне, ата бабаларымыздың айтып кеткен нақыл сөздерінің мән мағынасын жеткізуге тоқталдық. Балаға азан шақырып ат қою, тілашар, тұсаукесер тойларын жасау. Жалпылама айтқанда балаға қатысты мәнді жоралғылардың түп тамырына үңілу. Ана құрсағында жатқаннан бастап әр жасқа толған сайын балаға берер тәрбие де өзгешеленіп, күрделене түседі. Оның жасы ұлғайған сайын түсінігі де кеңейіп, ақылы толыса бастайды. Өзіне парыз етілген амалдарды орындамаған жағдайда Құдіретті бір Алланың жазасын алатынын немесе орындаған жағдайда ақиретте марапатқа ие болатындығын түсіндіру. Адал жолмен ас тауып жеу керектігін, харам амалдарға жоламай хақ жолмен жүру.Пайғамбарымыздың үмбеттеріне көрсеткен жолмен қия баспай оның сүннеттерін қайталау және көркем ахлағына ұқсау.
Әке мен ананың балаға тәрбиесі туралы Құран кітапта аят, сүрелерде де айтылған. Алланың тура жолмен жүретін, өтірік айтпайтын, әділетті құлдарды жақсы көретіні баяндалған. Сонымен қатар Пайғамбарымыздың көзін көрген сахабалардан жеткен хадистерде де Алла Елшісінің мінезінің сондай көркем екені жеткізілген. Өзінен кейінгілер де одан үлгі алатын болған.
Ислам дінінде ахлақтың маңызы үлкен. Исламның мақсаты - адамдарды игі ахлақ иесі қылып тәрбиелеп, кемелдендіру. Ислам - көркем мінез деген сөз. Пайғамбарымыз (с.а.у) былай деген: Мен адамгершілік мінезді толықтырып, кемелдендіру үшін жіберілдім. Мұсылманға берілетін баға оның парасаттылығымен өлшенеді. Пайғамбарымыз: Сіздердің маған ең сүйкімділерің және қиямет күнінде маған ең жақындарыңыз - ахлағы көркем болғандарыңыз. дейді. Пайғамбарымыздан: Алла жанында ең сүйікті құлдар кімдер болады? деп сұрады. Сонда: Ең көркем ахлаққа ие болғандары, - деп жауап береді. Ғибадаттар қалай дініміздің әмірі болса, ахлақи міндеттерді орындау да дініміздің әмірі. Исламдағы ғибадаттардың негізгі мақсаты - адамдарды жаманшылықтан тыйып, ізгі ахлақты болуға тәрбиелеу.
Дипломдық зерттеудің мақсаты. Диплом жұмысымның ең басты мақсаты қашан да болмасын тәрбиенің адам өміріндегі орны маңызды екенін көрсету. Тәрбиенің психологиялық, педагогтық, тарихи және ең бастысы діни тұрғыдан қалыптасу жолдарын көрсетіп, теориялық және тәжірибелік әдіс тәсілдерді негіздеу. Қазіргі жаһандану заманында көптеген келеңсіздіктер орын алуда. Осының барлығы үйдегі балаларға берілетін тәрбиенің аздығы мен ата-ананың аз көңіл бөлуінен туындап отыр. Сәбиді кішкентайынан өздеріне кедергі жасамауы үшін көгілдір экранның торына тастап кетеді де ол жерде тіпті нені тамашалап отқандарына да мән бермейді. Одан өсе келе алақандай телефонның баласын алдаусыратуына көмегіне жүгінеді. Одан тәрбиелік мәні бар ма немесе керісінше баланы теріс жолға салатын видеороликтер қарайдыма? Үй тірлігімен не жұмыс барысымен қабаттасып жатқан әке мен шеше оған көңіл бөлместен тыныш жыламай отырса болды деп есептейді. Бірақ сондай қара жәшіктің тәрбиесін көріп өскен бала бір күні анасына қарсы шықса, яки әкесін балағаттаса шошынып бұларды қайдан үйренген деп таңданады. Жегені алдында, жемегені артында, әдемі қымбат киімдер кигізіп ешкімнен кем қылмай өсіріп жатырмын деп шешемен әке сорлайды. Бірақ тәрбие беру, білім беру тек киіндіру мен ішкізу емес. Сол уақытта өздері балаларын қараусыз қалдырғандарынан хабары жоқ. Кінәні мектепке болмаса достарына жаба салады. Әрине бала тәрбиесінде мектеп те, қоршаған орта, достары да әсер етуші факторларға жатады. Алайда тәрбиенің бастапқы кірпіші өз үйінен бастап қаланады.
Көптеген жастар қазірде смартфонның басқаруында жүріп, әр елдің киноларын тамашалап, соларға еліктеуде. Солайша олар тарихтан қол үзіп, ата әжелерінен бері сақталып келе жатқан дәстүрлерді мойындамай жоққа шығаруда. Қазіргі ұрпақ тарихты өзінен кейінгілерге жеткізбесе, онда қазақ деген ұлтымыздың жоғалуына қауіп төнуі мүмкін.
Осылайша, жас жеткіншектеріміздің Пайғамбардың (с.а.с) жасаған амалдарын, оның қандай болғанын және ата-баба дәстүрін, олардың қазақ жері үшін қаншама соғысты бастан кешкендерін, ақын жазушылардың қазақ балаларын сауатты оқыту үшін мектеп ашып, кітап жазғандарын, батырларымыздың тәуелсіздікке жету жолында құрбан болғандарын осылардың барлығын бойларына сіңіре отырып, жиырма бірінші ғасыр апатынан аман сақтап қала аламыз.
Уа, иман келтіргендер! Өздеріңді және отбасыларыңды отыны адамдар мен тастар болған оттан (тозақтан) құтқарыңдар. Осы аяттағы құтқарудың мағынасын Әли ибн Әбутәліп (р.а.): Оларға ғылым-білім үйретіп, әдепке баулыңдар, - деп түсіндірген. Ал Хасан Басри: Аллаға мойынсұнуға бұйырып, ізгілікті үйретіңдер, - деген. Хакимнің Ибн Аббастан риуаят еткен хадисінде Пайғамбар: Сәбилеріңнің алғашқы сөзін Лә иләһә иллалламен ашыңдар және өмірден өтер алдында оларға Лә иләһә иллалла сөзін айту керектігін үйретіңдер, - деген.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Диплом тақырыбы тарих, психология және дінтану ғылымдарының ортақ тақырыбы аясында жазылды. Зерттеу тақырыбы мақсатына жету барысында әртүрлі теориялық та, практикалық та тұрғыдан әдіс тәсілдерге сүйене отырып, жаңашыл білім негіздерін ұштастырып және де сүзгіден өткізілген мысалдар қолданылып, діни әдебиеттер пайдаланылды. Алланың Елшісі: Әкенің баланың алдындағы міндеті: жазу-сызуды, жүзуді және садақ атуды үйрету әрі жақсы етіп тәрбиелеу, - деген. Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан -- 2030 Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағын жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өкілдері болады. Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады деп көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш -- білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы -- бүгінгі мектеп оқушылары. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіңдіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту -- бүгінгі күннің өзекті мөселесі.
Зерттеудің ғылыми құрылымы. Ғылыми жұмыс құрылымы осы зерттеліп отырған тақырыптың жоспары және мазмұнына сәйкес кіріспе, екі тарау және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 64 бетті құрайды.

АННОТАЦИЯ

Дипломная работа рассамтривает методы религиозного воспитания основанные на выказываниях и деяниях Пророка Мухаммеда. Цель дипломной работы включает раскрытие основных канонов воспитательного и образовательного влияния ислама, пути роста внутренней духовности. В работе приводятся личностные качества религиозных лидров, персонажей эпических и героических песен, рассказов, сказок и произведений поэтов-песенников. Указывается правомерность образа жизни и Сунны Посланника Аллаха, также акцентируется внимание на важность выбора таких качеств как воспианность и образованность.

ТҮЙІНДЕМЕ

Диплом жұмысында Мұхаммед Пайғамбардың айтқандары мен істеріне негізделген діни тәрбие берудің әдістері қарастырылады. Жұмыстың мақсаты ретінде ислам дінінің тәрбиелік және діни білім берудегі ықпалының басты ұстындары, іштей рухани даму жолдары қарастырылған. Диплом жұмысында дін беделдерінің тұлғалық қаистеттері, эпостар мен ертегілер кейіпкерлері келтірілген. Алла Елшісінің өмір сүру үлгісі мен оның Сүннетінің дұрыстығы, білімгерлік пен тәрбиелілікке ерекше назар аударылатындығы айғақталады.

ABSTRACT

Thesis examines the methods of religious education based on the statements and deeds of the Prophet Muhammad. The purpose of the thesis includes the disclosure of the basic canons of the upbringing and educational influence of Islam, the path of growth of inner spirituality. The work presents the personal qualities of religious leaders, characters of epic and heroic songs, stories, fairy tales and works of songwriters. The legitimacy of the way of life and the Sunnah of the God's envoy is indicated, and attention is also focused on the importance of choosing such qualities as upbringing and education.

ÖZET

Tez, Hz. Muhammed'in söz ve fiillerinden hareketle din eğitimi yöntemlerini incelemektedir. Tezin amacı, içsel maneviyatın büyüme yolu olan İslam'ın yetiştirilmesi ve eğitsel etkisinin temel kanunlarının açıklanmasını içerir. Tez, dini liderlerin kişisel niteliklerini, destan ve kahramanlık şarkılarının karakterlerini, hikayeleri, masalları ve şarkı yazarlarının eserlerini sunar. Allah Resulü'nün yaşam tarzının ve sünnetinin meşruiyetine işaret edilmekte, yetiştirilme ve eğitim gibi niteliklerin seçilmesinin önemine de dikkat çekilmektedir.

І ИСЛАМДЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ДІНИ-АХЛАҚИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

1.1. Тәрбие анықтамасы және құрылымы
Тәлім-тәрбие - белгілі бір индивидтің жеке адами бейнесін, мінез-құлқын қалыптастырып, үлкен өмірге бейімделу мақсатындағы жасалатын процесс. Ұлы ғұлама, философ әбу Насыр әл - Фараби- Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек. Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі - деп бекерге айтпаса керек. Яғни, бұл жерде балаға білімнен бұрын тәрбиені бойына сіңіріп өсіру керек. Сонда ғана бала тәрбиелі бола отыра, ғылым,біліммен айналысуында ешқандай кедергі туындамайтыны анық. Егер адамға берілген тәрбие нәтижесіз болса, онда сол адамның қоғамдағы өмірге бейімделуі қиындық туғызуы мүмкін. Бұндай жағдайда адам қарым-қатынаста қиындықтарға тап болып және өмірлік проблемаларды жеңе алмауы әбден мүмкін. Мұндай қарым-қатынас барысында педагог өзінің арнайы принциптері арқылы тәрбиеленушіге дұрыс жолды нұсқайды.
Жаңа моральдық және саяси ойлау қоғамдық өмірдің барлық салаларында қажеттілік туғызады. Әрине, ата-ана тәрбиесі де ерекше, алайда жеткілікті білімі мен мінез-құлық принциптері бар жеке тұлғаны-қоғамның әлеуметтік-экономикалық, адамгершілік және мәдени даму қоғамынсыз қалыптастыру мүмкін емес. Мұның бәрі білім беру теорияларын әзірлеу мен жетілдіруде ғылыми зерттеулерді едәуір жандандыруды, оның тұтас әлеуметтік процестегі орны мен рөлін түсінуді қажет етеді. Адам-бұл тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің, қоршаған ортаның, нақты әлеуметтік қатынастар жүйесінің, жалпы қоғамның өнімі болып табылады. Бұл көбінесе оның типтік әлеуметтік ерекшеліктерін анықтайды, соған сәйкес ондағы белгілі бір процестердің даму дәрежесін бағалауға болады. Адамдардың адамгершілігі, руханилығы, тәрбиесі-кез-келген қоғамның жетілуінің белгісі. Л. П. Буева былай деп жазғаны кездейсоқ емес: Шынайы принциптердің бірі- адамның объективті қарым-қатынаста жауапты тәуелділіктің болуы [1].
Философтар тәрбие турасында өте көп мәліметтер айтқан және әлі де айтуда. Бірақ тәрбие туралы болғанда, олар не туралы айтады? Ең алдымен, "тәрбие" сөзінің өзін ұғым ретінде емес, "тірі сөз" ретінде зерттеу керек, сөздің мәнін түсінуге тырысу керек, тілдің өзіне мән беру керек. Әрине, тәрбиенің өзі жеке адам мен қоғамның объективті өмір сүру жағдайларын өзгерте алмайды, бірақ адамды, оның жағдайға деген көзқарасын қалыптастыра отырып, сонымен қатар оның қабілеттері мен қажеттіліктерін дамыта отырып, ол жағдайдың өзгеруі мен дамуының алғышартына айналады. Алайда, философиялық талдау қазіргі жағдайды анықтап қана қоймай, оны түсіндіруге мүмкіндік беретінін есте ұстаған жөн, бұл теңдесі жоқ артықшылық береді. Өйткені, не болып жатқанын түсіндіру мысалы, кейбір қарама-қайшылықтар немесе оқу үрдісіндегі кемшіліктер олардың тарихи жағдайының көрінісі ғана емес. Олар өнер көрсеткендіктен"...адам тұлғасының мәдени-тарихи қалыптасуының әмбебап процесінің ерекше оның ішінде түрлендірілген нысандары ретінде бұл қарама-қайшылықтар мен кемшіліктер өтпелі, еңсерілуі мүмкін деп түсініледі". Осы қарама-қайшылықтар мен кемшіліктерді жеңуде білім беру жүйесінің дамуы мен жетілуін анықтайтын мақсат бар. Қоғамның талаптарына сәйкес келетін адамды тәрбиелеуді мақсат ретінде қарастыра отырып, біз оны белгілі бір пайдалы функциялар жиынтығын ескере отырып ұсынамыз. Ол қазіргі әлеуметтік жағдайларға бейімделіп, сыртқы мақсатқа бағынуы керек. Осыдан тәрбие міндеті күрделене түседі, бұл жағдайда іс жүзінде мүмкін емес қарапайым мәселелерді шешу, адамның дамуына кедергі келтіретін әлеуметтік қайшылықтарды жою қажеттілігімен байланысты.
Тәрбие берудегі мақсаты-қоғамның белгілі бір қажеттіліктері мен талаптары нәтижесінде пайда болатын объективті қажеттіліктердің көрінісі және оны анықтау, жеке тұлғаға тиісті түрлі идеялар қалыптастыру. Бірақ бұл іс-әрекеттің мақсаттарын философиялық тұрғысынан түсіну оңай көрінеді. Тәрбие адамның қоғаммен өзіндік байланысын қамтиды.
Тәрбие сөзін араб тілінен аударғанда, көктету, өсіру, жетілдіру деген мағыналарды береді екен. Сәбидің келешектегі өмірі алған тәрбиесіне тікелей байланысты болмақ. Біздің қазақ халқымыз өз ұрпақтарына тәлім-тәрбие беруде ешқашан қапы қалмаған. Жұмыстың соңында алынған және адамның мінез-құлқында және оның басқа адамдармен қарым-қатынасында байқалатын қалыпты және нәзік мінез-құлық.
Тәрбие термині жан-жақты және ең танымал ұғымдардың бірі. Көптеген анықтамалар осы сөзге сүйемелденіп оны түсіндіруге тырысуда, әрбір анықтама осы тұжырымдамаға тән өлшемдердің, аспектілердің немесе міндеттердің біреуіне ғана жауап береді. Мұнда біз кейбір анықтамаларды келесі ретпен келтіреміз: Тәрбие дегеніміз - жан мен тәннің кемелдік пен сұлулықтың барлық түрлерімен қамтамасыз етілуі. Білім ақыл-ойды жаңа ақыл және жүректің жаңа жүрекке айналуы тәсілін білдіреді. Білім дегеніміз - баланың қабілеттерін біркелкі және сәйкесінше жетілдіру. Тәрбие баланың сау қабілетін және бақытты адамгершілік өмір сүруі үшін оның табиғи қабілеттерін адамгершілік жағынан байытуды көздейді.
Тәрбие заңдылықтары дегеніміз-тәрбие процесінің тұрақты түрдегі үздіксіз қайталанып отыруы. Оларды жүзеге асыру арқылы индивидтің, еңбек ұжымдарының дамуында нәтижеге қол жеткізуге және өз қызметіне тәрбиелік ықпал етуге мүмкіндік береді. Индивид жан-жақтағы факторлардың әсер етуі арқылы тәрбиеленеді. Бұл процесте ең маңызды орынды иеленушілер әрине ата-аналар мен педагогтар. Процестің нәтижесі баланың ішкі жан дүниесіне тәрбиенің қаншалықты маңыздылығын сіңіре білуі қажет. Яғни, бұл дегеніміз баланың санасын отансүйгіштікке, бауырмалдыққа, руханилыққа және өз елінің тарихына, салт-дәстүріне деген сыйластыққа үйрету. Сонымен қатар,тәрбиеленуші мен тәрбиелеуші арасындағы қарым-қатынас тәрбиедегі мән беретін үлкен факторлардың бірі болып табылады. Осы қарым-қатынас барысында балаға жағымды мінез-құлық қалыптастыруға, саналы түрде іс-әрекет жасауға бағыт-бағдар көрсетіледі.
Я.А.Коменский білім мен тәрбие беру мәселелерінің бір-бірімен байланыста екендігін, әрқашан бір-бірінсіз елестете алмайтынын айтқан. Білім беру мен тәлім-тәрбие ісін егіз іспеттес қарастырды. Я.А.Коменский тәрбиені үш сатыға бөліп қарастырады: өз-өзін және қоғамды тану (ақыл-ой тәрбиесі), өз-өзін басқара білу (адамгершілік тәрбиесі) және Алла Тағалаға құлшылық ету (діни тәрбие). Коменскийдің ортағасыр тәрбиелеуші педагогтарынан айырмашылығы бірінші тәрбиеге, яғни ақыл-ой тәрбиесіне ерекше мән берді. Оқыту барысында бір ғана жақтан білім беру оқушыны жан-жақты дамыған тұлға болып қалыптастыра алмайды. Коменский тәрбиенің рөлін жоғары бағалаған. Адам тәрбиенің арқасында ғана жеке тұлға болып қалыптасады,әрине тәрбие балалық шағынан бастап берілу керек деп жазды. Ол "кез-келген бүлдіршіннен адам қалыптастырып шығаруға болады",- деп тұжырымдады. Талантты, ұқыпты, дарынды, инабатты, тіл алғыш шәкірттермен қатар, жалқау және қырсық, әлжуаз болып келетін шәкірттер кездеседі дей келе, Коменский бұл топтағы шәкірттерді тәрбиелеумен қатар оқыту керек екендігін айтады. Коменскийдің тұжырымдауынша, адамның өз-өзін басқаруы тәрбиенің үш сатысының бірі болып саналады, әрі ол адамгершілік тәрбиесі арқылы жүзеге асатын болады. Және де ол осы адамгершілік тәртібіне байланысты мынадай талаптарды қояды: адамгершілік қасиеттерді баланың кішкентай кзінен бастап миына сіңіріп өсіру, іс-қимылдармен көрсетіп үлгі болу және осындай адамгершілік қасиеттерді ата-бабаларымыздың тарихынан мысал келтіріп көрсету, соңғысы балалардың ойын бұзатын, адми қасиеттерге жат ортадан аулақ ұстау. Адамгершілікке баулитын тәрбиенің құралдарына келетін болсақ: ата-ананың көрсететін өнегесі, ұстаздардың беретін тәлім-тәрбие, бағыт-бағдары және айналасындағы дос, туыстарының ақыл-кеңестері. Тәртіп-тәрбиенің әрбір қоғамда, мектепте, отбасыда болуы шарт. Тәрбие әрбір адамға ауадай қажет десек артық айтқандық емес. Бұған чех халқының Тәртіпсіз мектеп, сусыз айналған диірменмен бірдей деген мақалы дәлел бола алады [2].
Әдетте, ислам мәдениеті білім беру баламасы ретінде тәрбиені қолданады. Сонымен қатар, білім беру, білім алу үшін тәдиб, тахзиб, саясат, тезкие, иршад сияқты сөздер қолданылады. Сөздікте ғылымның тамырынан шыққан тәлім, затты нақты қырынан түсіну, заттың формасын санада қалыптастыру, затты нақты түрінде білу деген мағынаны білдіреді, біреуді үйрету сабақ, сабақ беру. Білімді оқыту жұмысын жасайтын адамды мұғалім, ал білімді игергенді оқушы дейді. Оның егінін өсіру және дамыту сөзі қорғау, жақсарту, қарау, көтеру мағынасындағы рабв яғни өнерден шыққан. Рагиб эль-Исфахани білім беруді бірдеңені біртіндеп ең жақсы дәрежеге жеткенше келтіру деп анықтайды. Бейзави болса, біртіндеп жақсарту және оның кемеліне жету деп түсіндіреді және бұл барлық тіршілік иелеріне қатысты дейді. Тәрбие мен даму барлық тіршілік иелерінде көрінгенімен, тәрбие адамдар туралы көбірек қолданылатын, олардың физикалық, ақыл-ой, адамгершілік дамуын және жетілуін білдіретін терминге айналды. Осы қызметтің маңыздылығы, принциптері, әдістері, нәтижелері мен мақсаттары туралы әңгімелейтін пәнді білім туралы ғылым немесе қысқаша білім деп те атайды. Сабақтың түбірінен оқу және есте сақтау мағынасынан шығатын оқу бағдарламасы оқыту, дәріс беру дегенді білдіреді. Сабақ беретін адамды мұғалім, ал курс өтетін жерді медресе деп атайды. Тренингтен басқа біліммен айырбастау үшін қолданылатын сөз жақсы қатынас, мейірімділік деген мағынаны білдіретін әдеби сөздің туындысы болып табылады және тәрбиелеу, хабарлау деген мағынаны білдіреді. Адамның тенденциялары мен мінез-құлқы оның еркімен немесе сыртқы биліктің әсерінен басқарылады және бағытталады деп түсіндіріледі. Авторлар тахзибті адамгершілігін тазарту, көркейту деп сипаттайды. Бұған қоса, тәдибті тәлім деп сипаттайды. Тахзибуль-этика композициясы адамгершілікке тәрбиелеу мен оқыту үшін қолданылған. Яхья бин Ади, Ибн Мискевейх, Насируддин-и Туси, Ғаззали сияқты авторлар бұл атауды өздерінің мораль туралы кітаптарына немесе шығармаларының адамгершілікке қатысты бөліктеріне берген. Саясат сөзі білім беру, үйрету және басқару, тапсырыс беру және тыйым салу, бағындыру деген мағынаны білдіреді. Екінші жағынан, бұл білімге ішінара жақын тазарту, жетілдіру және әсіресе жанды тазарту және дамыту сияқты мағыналарда қолданылады. Рушдтың түбірінен шыққан, яғни дұрыс жолды табу және оны табандылықпен қабылдау, дұрыс жолды көрсету дегенді білдіреді және ол көбінесе діни салалардағы бейресми білім беру қызметтері үшін қолданылады. Осы сөздердің ішінде көбінесе білім беру және оқыту үшін қолданылатын сөздер тәрбиелеу мақсатында болып табылады. Оқыту - бұл адамзат туралы білімді өскелең ұрпаққа бере отырып, білім алу қызметі. Екінші жағынан, білім мінез-құлық пен мінездің негізін қалайтын дағдылар мен құндылықтарға ие болу туралы зерттеулерді айтады. Нұсқаулық тек білім алуды, оны есте сақтауды және керек кезде бөлісуді білдіреді. Екінші жағынан, оқыту - бұл адам бойындағы барлық қабілеттердің дамуы мен бағыты. Осыған сәйкес пән ұғымы оқытуға қарағанда кеңірек және білім беру саласындағы барлық пәндерді қамтиды және негізінен жалғыз қолданғанда оқытуға қатысты. Оқыту адамдарға заттар мен оқиғалар туралы нақты ақпарат беруді мақсат етеді. Адамдардың білімі жақсарған сайын және білім деңгейі жоғарылаған сайын өзін тұрақты ұстайды және біртұтас тұлғаға ие болады деп күтеді, бірақ білім беру аспектісін ескермей жүзеге асырылатын оқытумен бұл мақсатқа жетуге болмайды. Ақыл мен білім арқылы дамитын болса, білім күшті ерік-жігермен ақыл және ерік арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етеді. Осы себептен адамгершілік пен мінез тәрбиесі адамдардың білім деңгейімен қатар жүргізілуі керек. Ислам дереккөздеріндегі ортақ түсінікке сәйкес, білім беру мен оқыту өмір бойы жалғасатын процесс болып табылады және оның мақсаты адамдар мен қоғамдарды шынайы сенімге, шынайы білім мен ізгілікті өмірге жеткізу болып табылады. Осы себепті тәрбиешілер әр баланы ата-аналарына, тәрбиешілеріне және қоғамға сеніп тапсырылған құндылық ретінде қарастырады, сондықтан оларды қорғау және дамыту керек. Мысалы, ақыл-ой мен мінез-құлық тәрбиесіне бірдей мән беру, білім берудегі мүмкіндіктердің теңдігін қамтамасыз ету, баланың ақыл-ой қабілетіне сәйкес білім мен мінез-құлық тәрбиесін беру, баланың білім алу жасын ескере отырып, баланың болуына себеп болатын қатынастардан аулақ болу. Оның жеке басының эрозиясы, осылайша жетістікке жету, сәтсіздіктер мен қателіктерді педагогикалық қағидаттарға сәйкес түзету және жазалауға асықпау - исламдық білім беру ресурстарындағы кең таралған принциптер мен әдістердің бірі. Мұсылман ағартушылары толеранттылықты, сүйіспеншілік пен жанашырлықты білім берудегі өзгермейтін принциптер ретінде қабылдауға, егер ол міндетті болмаса, оқушыға қатал қарым-қатынас жасамауға келісіп, ескертуден басталып, біртіндеп қатал болатын жазалау әдісін қолданған тиімді деп санайды. Ибн Сахнун, Кәбиси, Ибн Сина, Ибн Мискевейх сияқты ағартушылар мен ойшылдар жеңіл әрі жұмсақ соққы беру білім беруде соңғы құрал ретінде пайдалы болуы мүмкін деп ойлаған кезде, Маверди, Ибн Халдун, Таскөпризода, Эрзурумлу Ибрахим Хакки сияқты ұрудың жазасына қарсы болды.
Білім берудің тар анықтамасын қарастырған кезде, бұл қоршаған орта факторларының әсерінен ажырату арқылы білім беру мекемелерінің көмегімен адамдардан келетін тікелей әсерлермен күресу керек. Білім беру жеке тұлға мен қоғамда өзіндік сүзгіні көреді. Дюркгейм шабыттандырған осы тәсілге сәйкес, білім - бұл ересек ұрпақтың әлеуметтік өмірге әлі дайын емес адамдарға қолданатын әсері. Оқытудың мақсаты - баладан одан жалпы саяси қоғамдастық тарапынан да, соларға тиесілі белгілі бір кәсіптік орта тарапынан да белгілі бір сұраныс беру. Бұл сонымен қатар қоғамның мәдени өмірімен тікелей байланысты. Қазіргі қоғамдарды, Дюркгейм, қоғамдастық, әркімнің жеке тұлғасын физикалық, интеллектуалды және моральдық жағдайларды тудыру және дамыту арқылы жасайды. Оны дамыта отырып, өзінің әлеуметтік функциясын орындау қажет деп анықталады. Тиісінше, білім - бұл функцияны адамдарға ұсынатын маңызды әлеуметтік институт. Бұл тұрғыда білім беру қазіргі заманғы қоғамның үміттерін жеке негізде жүзеге асыратын әлеуметтік функцияға ие. Заманауи қоғамда өмір сүру үшін қажетті біліктілікті тек білім алу арқылы алуға болады.

1.2. Мәдениет және тәрбиенің діни негіздері
Мәдениет - бұл адамның организм ретінде және түр ретінде өмір сүруі үшін оны өзгерту және қалыптастыру арқылы сыртқы және ішкі табиғатқа араласу мүмкіндігі. Бұл процесте адам өзінің қоршаған ортасы мен осы ортаға қатысты құндылықтар жасайды. Мәдениет, адамның орындай алатын барлық өрістерін қамтиды. Басқаша айтқанда, бұл материалдар өмірді қамтамасыз етуден көшіп, әлеуметтік өмір тапсырыстарынан өтіп, эстетика мен құндылықтарға бейімделген қоршаған орта жағдайларына таралады. Мәдениет сөзінен кең мағынада, мінез-құлықтың типтік мысалдары және бейімделу мысалдары. Бұл түсінікті. Бұл мысалдар, соның ішінде стандартты негіздерде жасалған материалдық негіздер. Бұл ғаламның өмір сүруіне, киіну, отыру (тұру) формалары, құрылғылар, машиналар сияқты жеке және ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға дейін әкеледі.

Қазіргі осынау қоғамда тәрбиеге тек оқушы ғана емес, оқушыны тәрбиелейтін ұстаздың өзі де мұқтаж десек артық айтқандық болмас. Ал, шындығына үңілсек қалай? Негізінде тәлім-тәрбиеге бала да, жасы үлкені де кішісі де соның ішінде ғалым да, мұғалім де, дәрігерлер де, такси жүргізушілері де, сатушы да, қаржыгер де бәрі бәріне тәрбие ауадай қажет. Тіпті, үйде отырған ата-ананың да тәрбиелі болуы үлкен жауапкершілік. Ал осы заманғы мектептердің ұстаздарында тәрбие бар деп айта аламыз ба? Олар болашақ мамандарды дайындаушы ұстаздар, алдымен өздері сондай салаға лайық, тәрбиелі болуы міндетті. Шын мәнісінде біз тәрбиені қайдан аламыз? Әрине бұл сұраққа жауап беруші-Ислам діні. Мұны біреу білсе, біреу білмес, ал білгендер тіптен мойындамас та. Ендігі кезек Ислам дінінің адамдарды қалай тәрбиелейтініне тоқталатын боламын. Қасиетті Құран-Кәрімнің Бақара сүреіндегі мына аятына мән берейік: Шын мәнінде, көктер мен жердің жаратылысын-да, түн мен күннің алма-кезек ауысуында, сондай-ақ адамдарға пайда келтіру үшін кемелердің теңіз бетінде жүзуінде, Алланың көктен жаңбыр жаудырып өлген жерді тірілтуінде және оның үстінде әр алуан жан-жануарларды таратып қойуында, желдің құбылуы мен жер мен көк арасында бұлттардың көшуінде ақыл иелері үшін Алланың бар және жалғыз екендігін білдіретін ап-айқын дәлелдер бар(Бақара сүресі, 164-аят). Міне, осы айтылған аяттағы бір Алланың қалауымен болып жатқан табиғаттың сан алуан құбылыстары. Алланың бар және бір екендігіне сенетін мұсылман Құранның да аяттарына сенетіні сөзсіз. Бұның барлығы мұсылманды тәрбиелеудегі іс-әрекеттер. Тәрбие-Құдіретті Алла Тағаланың бізге яғни өз құлына нәсіп еткен нығметтерінің бірі.[3]
Алла Тағала біздің басымызға түскен үлкенді-кішілі сынақтармен бізді сынауы мүмкін. Біреуіміз бұл сынақтарға шыдамдылық танытып жатсақ, енді біріміз мойымай кінәні екінші біреуден іздеп жатамыз. Алайда біз бұл проблемалардың астарына мән беріп қарамаймыз. Негізінде Алла бізді осындай сынақтарға қарай біздің шыдамдылығымызды арттырып, еңбекқорлығымызды арттыра түседі екен. Көрдіңіз бе, осындай емтихандар дан да біз өзімізге тәрбие ала білуміз қажет, өзіміздің ішкі жан-дүниемізді руханиландырып, тәрбиені алдымен рухымызға сіңдіруіміз керек. Сондықтан біз кез-келген нәрседен тек пайданы ғана емес, мұсылмандықты, шүкіршілікті көре алсақ нұр үстіне нұр болушы еді. Ата-ана баланы өсіріп, оған жақсы киім кигізіп, қымбат телефон ұстатып өскенде жақсы жоғары оқу орнына түсіреді. Жоғарғы оқу орнын қалай болса солай оқып, бітіріп шыққан баласын ер жетті, тәрбиелі, білікті азамат болып шықты деп үміт күтеді. Бірақ, жоғары оқу орнын бітіріп шыққан түлектердің барлығы дерлік тәрбиелі азамат пен азматшалар деп айта алмаймыз. Неге десеңіз, өткен ғасырлардағы өз ата-бабаларымызға көз жүгіртейік. О заманда ешқандай университет, колледж оқу орындары жоқ. Қазіргідей дамыған технологиялар болмаса да, қара жерде мал бағып та тәрбиелі бола білді. Үлкеннің айтқанын тыңдап, сөзін бөлмей, кішіпейіл болып, адамдық қасиеттен аспай, үлкендердің батасын алып өсті. Ата-бабаларымыз Тәрбие-тал бесіктен басталады демеші, тәрбиенің бесіктен басталатыны айтып өткен. Бесік дегеніміз - Орта Азия аумағында ерте дәуірден бері қолданылыпкеле жатқан тербеткіш түрі. Қазақ бесігі осы қазіргі заманға дейін қолданыста келе жатыр. Бесік құрылысындағы кішкентай сәбиді жөргекке қатты құндақтап бөлеу сәбидің шыдамды, төзімді болуға тәрбиелейтін болған. Қазақ ата-бабаларымыз бесікті ешқашан да тастамаған, келесі бір бала туылғанша үйінде сақтап қойған. Тіпті кейбір отбасыларда атасының жатқан бесігі деп ырымдап сақтап оны келесі немере шөберелеріне дейін сақтайтын болған. Данышпан халқымыздың Ел боламын десең, бесігіңді түзе деген мақалы да осы бесіктің баланы тәрбиелеудің бір құралы екендігіне айғақ болар. Ал енді мына заманның ата-аналарына бір назар аударсақ, қазір дамыған заман баламызды бесікке жатқызбаймыз, ол ескінің көзі деп айтатындар көптеп кездесуде.Өздері бесікте тербетіліп, содан тәрбиеленіп шықса да, балаларының болашағы үшін тәрбиенің түп-төркіні қайдан шығатынына аса мән бере бермейді.
Уақыт өте келе балаға азан шақырып ат қою да қалып бара жатыр. Шариғат бойынша жаңадан ата-ананың бала алдындағы парызы дүниеге келген сәбиіне жақсы есім беру. Бала дүние есігін ашпай жатып, оның ата-ана, туыстары ұл-болса осылай атаймыз, қыз болса былай деп қоямыз алдын ала жоспарлап жатады. Негізінде Мұхаммед Пайғамбарымыздың (оған Алланың сәлемі мен салауаты болсын) сүннетінде сәбиге есім туылғаннан кейінгі күндерде қойылады. Ол түгілі мағыналы ат қою да қалып жатыр, ешқандай мағына бермейтін, тек құлаққа жағымды, әдемі естілетін, сән болып жатқан есімдерді қойып жатыр. Адамды атымен атап шақырғанда, оған Алланың шапағат нұры төгіледі дейді. Ал қазіргі еш мағынасыз есімдерде қандай нұр болсын. Ат қою да баланың болашақтағы өмірінде зор ықпал етеді. Егер жақсы дана, ғалым, киелі тұлғалардың есімдерін берсе, онда балада сол кісілерге ұқсап өсуге тырысады. Әнәс ибн Мәлік (р.а) сахабадан жеткен хадисте ...Нәресте туылғаннан кейін үш күн өткен соң есім беріледі делінсе, Сумрадан жеткен деректе ...жетінші күні қойылады деп келтірілген. Әбу Мұсадан (р.а) жеткен риуаятта өз баласы туылғанда атын Пайғамбарға (оған Алланың сәлемі мен салауаты болсын) қойдыртады. Пайғамбарымыз (с.а.с) баланың атын Ибрахим деп қойып, таңдайын құрмамен сүртеді екен. Бұрынғы Пайғамбарлардың бірі Зәкәрия (ғ.с) пайғамбардың баласы туылмастан бұрын сүйінші сұралған. Құран кітапта бұл турасында былай деп жазылған: Уа, Зәкәрия! Біз сені Жақия (Яхия) атты ұлмен қуантамыз. Біз бұрын оған ешкімді аттас қылмап едік! (Мариям сүресі, 7 аят ). Егер де ата-ана есім қою мәселесінде қандай да бір ортақ шеше алмаса, бұл жерде әке құқығы жоғарырақ тұрады. Әрине жеке өзі де қоюуына болады, бірақ жұбайына да ұсыныс білдіріп, оның да пікірін тыңдай алады. Мысалы, Қадирханова Индира Замирқызы дейтін болсақ, әр есімде әкенің аты аталуымен оның баласының есімін қоюда лайықты екендігі көрсетіледі. Қасиетті Құран кітабында бұл жайлы Оларды, (яғни асыранды балаларды) әкелерінің аттарымен қосып атаңдар, Алла Тағаланың алдындағы ең әділі-сол (Ахзаб сүресі, 5-аят). Сонымен қатар, ақыретте адам баласы өз әкесінің есімімен аталып шақырылады екен. Әбу Дардадан (р.а) жеткен хадисте Алла елшісі Сендер қиямет күні өздеріңнің есімдеріңмен және әкелеріңнің есімдерімен шақырыласыңдар, сондықтан да есімдеріңді жақсартыңдар, -деген. Қазақ халқы әрқашанда үлкендерді құрметтеп, сыйлап тұратын болғандықтан баланың ата-анасы әулеттің үлкен ақсақал, әжелеріне немесе туыстарына да рұқсат ете алады. [4]
Бұның өзі бір жақсы дәстүр болып есептеледі, өйткені біздің ақсақалдарымыз, әжелереіміз көпті көрген, дана, ақылды кісілер болған. Олар өз немере, шөпшек-шөберелеріне тақуа, ізгі, қадірлі адамдардың есімдерін қоятын болған. Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с) есімдердің ішіндегі ең әдемі әрі мағыналы болғандарын жақсы көретін. Сол үшінде балаға жақсы, көркем болған атты таңдап қоюуымыз керек екен. Әбу Уәһб әл-Жашмиден жеткізілген хадисте алла Расулы (с.а.с): (Балаларыңа) Пайғамбарлардың есімдерін қойыңдар, әрі есімдердің Аллаға сүйіктісі-Абдулла (Алланың құлы), Абдуррахман (Рахманның құлы), ең шынайысы-Харис (Диқан), һәммам (Қайратты), ал ең жағымсызы - Харб (Соғыс) және Мурра (Ащы, ауыр, қайғылы). Тағы айта кететін Алла тағаланың 99 есімін де сәбиге қойса болады, бірақ қоятын уақытта абдун атты қосымшаны есімге қосып беру керек. Ата-бабаларымыз ақын-жыраулардың, билердің мысалы: Төле би, Махамбет, Абай және Кенесары секілді есімдерді жақсы ниетпен балаға беретін болған. Ислам дінімізде, әсіресе шариғатымызда жаман есімдердің қойылуы жағымсыз істің басы болады, деп есептеген. Пағамбар да ондай есімдерді ұнатпаған әрі сондай жағымсыз естілетін жаман атаулы жерлерде қоныстанбаған. Бізге жеткен бір хадисте: Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір түйені әкеледі де, сахабаларынан мына түйені кім сауады?-деп сұрайды. Сонда бір кісі мен деп жауап бергенде оның атын сұрайды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.