Көшпенділік қоғамның генезисі мен эвалюциясы

Кіріспе

Көшпенділер қауымының тіршілік әрекетінің барлық саласын қамтитын табиғи географиялық және әлеуметтік экономикалық факторлардың өзара қатынастық жүйесі номадизм эвалюциясымен генезисінің мәселелерін талдамастан, меңгерместен толық жан – жақты зерттеледі. Көшпенділердің пайда болу уақыт кеңістігін және тіршілік ету заңдылықтарын зерттеу Евразияның аридты аймағының шаруашылық процестерін адам меңгеруінің және номадизмнің экологиялық детерминанттарын зерттеу үшін, сонымен қатар осы аймақ халқының тарихи даму динамикасын талдау үшін қажет. Қазіргі тарих жазбаларында Выразиядағы мал шаруашылығымен айналыстардың бірден көшпенділікке ауысу мәселесін әртүрлі оның үстіне бір – біріне қарама - қарсы гипотезаларымен көрсетілген. Мысалы қазіргі таңға дейін мал шаруашылығымен айналысатын әр түрлі тайпалардың шаруашылықтың дәстүрлі типін өзгертуіне не себеп болғаны беймәсіл болып отыр. Кейбір зерттеушілердің пікірі бойынша мал шаруашылығымен айналысатындардың малдарының көбейуіне байланысты жаңа жайылымдарды игеруге мәжбүр болғандығы отырықшы мал шаруашылығының номадизмге ауысуының бастап себебі деп есептейді. Бір қатар зерттеушілер бұл процесте шешуші ролді Блит Сернандер жүйесі бойынша супариальды кезеңнен супатлантикалық кезеңге өтуі және ксеротерм дәуірінің климаттық өөзгерістері атқарады деп есептейді. Срокин 1962 ж; Сольников , 1967; Вереш, 1979; Викторова, 1980; Хабдулина , Зданович, 1984 және тағы басқалар . Климатологиялық концепцияның дамуы Л.Н. Гумилев еңбектерінен кезеңнен алынды.
Сонымен қатар номадизмнің пайда болуы алғашқы қауымдық қатынастардың не егіншілікпен айналысатын Оңтүстік жақтағы мемлекеттердің экономикалық және саяси қысымның салдарынан

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Көшпенділік қоғамның генезисі мен эвалюциясы
Қазақстанның табиғаты және көшпелі тұрғындары
Көшпенділер қауымының тіршілік әрекетінің барлық саласын
қамтитын табиғи географиялық және әлеуметтік экономикалық
факторлардың өзара қатынастық жүйесі номадизм эвалюциясымен
генезисінің мәселелерін талдамастан, меңгерместен толық жан – жақты
зерттеледі. Көшпенділердің пайда болу уақыт кеңістігін және
тіршілік ету заңдылықтарын зерттеу Евразияның аридты аймағының
шаруашылық процестерін адам меңгеруінің және номадизмнің
экологиялық детерминанттарын зерттеу үшін, сонымен қатар осы
аймақ халқының тарихи даму динамикасын талдау үшін қажет.
Қазіргі тарих жазбаларында Выразиядағы мал шаруашылығымен
айналыстардың бірден көшпенділікке ауысу мәселесін әртүрлі
оның үстіне бір – біріне қарама - қарсы гипотезаларымен
көрсетілген. Мысалы қазіргі таңға дейін мал шаруашылығымен
айналысатын әр түрлі тайпалардың шаруашылықтың дәстүрлі типін
өзгертуіне не себеп болғаны беймәсіл болып отыр. Кейбір
зерттеушілердің пікірі бойынша мал шаруашылығымен
айналысатындардың малдарының көбейуіне байланысты жаңа
жайылымдарды игеруге мәжбүр болғандығы отырықшы мал
шаруашылығының номадизмге ауысуының бастап себебі деп
есептейді. Бір қатар зерттеушілер бұл процесте шешуші ролді
Блит Сернандер жүйесі бойынша супариальды кезеңнен
супатлантикалық кезеңге өтуі және ксеротерм дәуірінің
климаттық өөзгерістері атқарады деп есептейді. Срокин 1962 ж;
Сольников , 1967; Вереш, 1979; Викторова, 1980; Хабдулина , Зданович, 1984
және тағы басқалар . Климатологиялық концепцияның дамуы Л.Н.
Гумилев еңбектерінен кезеңнен алынды.
Сонымен қатар номадизмнің пайда болуы алғашқы қауымдық
қатынастардың не егіншілікпен айналысатын Оңтүстік жақтағы
мемлекеттердің экономикалық және саяси қысымның салдарынан
деген көзқарастар бар. өзінің кезегінде Л.С. Клейн
көшпенділердің әскери артықшылығын сезінуінен көреді. Біздің
көзқарасқа Г.Е. Марковтың концепциясы негізділеу болып көрінеді:
мал өсіруші және мал бағушы халықтардың номадизмге өтуі
факторлар жиынтығына - климатогенді , антропогенді , әлеуметтік -
экономикалық, саяси мәдени жағы басқаларға негізделген және
осыардың жиынтығы көшпелілер генезисін қамтамасыз етеді дейді
ол. Сонымен қатар мал өсірушілердің қоныстану баймақтарында
климаттық аридизация жағдайындағы егіншілік шаруашылығы
тауысылған кездегі географиялық ортадағы объективті өзгерістер
тікелей түрткі болады. [1]
Бұл салада Шнирельманның көзқарасы сөзсіз қозғаушылық
танытады. Көшпенділердің даму факторы әртүрлі аймақта нақты
болмаған. Оларға номадизм генезисінің 4 типологиялық үлесі
ұсынылған. Біріншіден жер мәселелерінің өршуіне және егеншілік
мал шаруашылық бірлігінен жылжытуға байланысты шетке жер
аудару процесінде өзінің әрекетінде мал шаруашылығын
күшейтетін халық тобы ажыратылы.
Екіншіден диқаншылар өздерінің малдарын көршілеріне
жайылмаға бере алатын еді немесе белсенді түрде ауыса
беретін болады. Мұның барлығы егіншілік шеттерде мал
шаруашылығын күшейтті. Бұл үлгілердің барлығы авторды
біріншілік көшпенділік деп атауға жетеледі. Басқа 2 үлгі
осыдан туындаған , екінші көшпенділік еді.
Біріншіден мал өсірушілік халықтың мал өсіруші топтарын
қарым – қатынас нәтижесінде күшейді. Екіншіден кейбір ролдерді
халықтың аңшылар топтары атқарды. (Шнирельман 1988 ж.)
Барлық зерттеушілер мал шаруашылығының эвалюциялық даму
процесінің алғашқы түрткісі болып б.э.д. V – IV – мың жылдық
белесте түрткі болып, б.э.д. ІІ – І мың жылдық белесте
көшпенділердің пайда болуына әкеледі. Б.э.д. І мың жылдықтың
ортасында номадизм бүкіл әлемдік тарихта нақты тарихи
көрініс болады. (Хозанов 1975, Марков 1979, т.б.). В. П. Шиловтың көз
қарасы бойынша төменгі Повальжедегі көне мәдениет
ұстаушылар көшпенділер ретінде идентифицерленуі мүмкін.
В.П. Шиловтың командизм туындауының мың жылдан аса
көнертуі көшпенді танушылар арасында сүйеніш таппады.
Осылайша көшпенділердің тұратануы көпшілік зерттеушілердің
ойынша евразияның аридты аймағының барлық жерінде б.э.д. І
мыңжылдықта климат өзгерісінде болды. Номадизмнің пайда
болуын және оның тұрақтануының тарихи заңдылығына себепші
болған негізгі факторлардың арасында табиғи климаттық
факторды ажыратқан жөн. Мына ерекшеліктері аса маңызды
еді. Жазғы мезгілде жер бетін аса күйдіретін сәулесінің
жоғарғы баланс кезеңнен ауысатын атмосферлік құрғақшылық ауа
райының континенттілігі, су , өсімдік, топырақ ресурстарының
жетіспеушілігі фитоценездің функционалды мезгілдігі атмосфералық
жауын – шашын тағы басқалар. Барлық осы табиғи климаттық
факторлар мал шаруашылықсыз тіршілікке ең бастысы егіншілікке
мүмкіндік беріледі. Бұған куәгер ретінде мысалға қазіргі
кезде қазақстанда жайылым және шабындық жердің көлемі 190 мин
га. республикадағы барлық ьауыл шаруашылығы жерінің 85,5% - ы ал
егіншіліктің өнімділігі өте төмен және орташа 6 – 7 ц – га
құрайды. Осыған ұқсас жағдай әлемнің басқа аймақтарында да оырн
алған, көшпенді мал шаруашылығы қазірге дейін өзінің позициясын
сақтай қалып, аридты аймақтардағы табиғи ресурстардың қайта
өңдеуіндегі жалғыз өріс болып қалайын деп отыр. (Луспи Газдер
1984 24 – 35 беттер; Андрианов 1985 ж) жемнің жетіспеуіндегі , өсімдік
жамылғысының төмен өнімділігі болды.
сондықтан азықты жүріп іздеуге байланысты кезеңмен жер
ауыстырып отырып. Ең кем дегенде бір жылда жайылым жерлер
бір малға 5 – 7 га құрады, ал шөп және жартылай шөлейт
жерлерде 12 – 24 га аймақты алып отырды. Жайылымның ауысып
отыруына су ресурстардың жетіспеушілігі де себепші болды.
Буланудың жоғарғынан беткей ағымның болмауынан атмосфералы
жуан – шашының аздығынан және су көзінің гидрохимиялық құрамының
жетіспеушілігінен су іздеу мақсатында ауысу қажеттілігі
тұрақтанды. Табиғи – климаттық континентік фактор көшпенділікті
жазықтықта меридиянды бағытта, ал таулы аймақтарда вертикальды
бағытта жетеледі. Қар жамылғысының тереңдігі мен тығыздығы малдарға
қысқы азықты дайындау ұйымдастыруды анықтады, өйткені ұсақ
малдар мысалға 10 – 12 см тереңдікте, ал жылқылар 30 – 40 см
тереңдікте ғана жүре алатын еді. Қар үстінде жүре
алмайтындықтан, қар жамылғысының көп немесе аз болуы номадтардың
тұрақтануына себебін тигізеді. Көшпенділердің алып отырған
экологиялық жерінің динамикасы тіршілік ортасындағы элемент
ресурстарының орналасуымен және мезгілді аймақты сипатта
функциялануымен анықталды. Атмосфералы жауын – шашынның су көзінің суы
мол болуы, бұлттылық және ауа салмағының айналымының жиынтықтары
номадизмнің тұрақтануындағы басты фактор болып табылады. [2]
Көшпенділердің көшу жоғарылығы тіршілік ортасында табиғи
ресурстар кеңістігінде өзгеруі әсіресе малды жеммен және сумен
қамтамасыз етуі ауытқуына қарсы тұра алды. (Радченко 1985 136 бет ж.
т.б.).
Осының салдарынан тұрақты әсер ететін номадизмнің
экологиялық детерминанттары жеткілікті анық байқалаып отырады.
(Капо Рей , 1958 жыл; Гумилев , 1966; Акишев, 1972 ж; Хазанов, 1972; ол ,
1975 А; Федорович, 1973; Назаревский, 1973; Клейн, 1974; Пуляркин, 1976;
Артомонов 1977; Грайворонский, 1979ж: Радченко, 1983; Адрианов, 1985 ж.
т.б.).
Көшпенділердің пайда болуының әлеуметтік мәдени
аспектісінде жануарлардың деместикация процесімен мал шаруашылығымен
дамуы қоршаған орта ерекшеліктерінде өмір сүрумен малды
бағу білімінің жиналғаны алдын – ала анықталған еді. Табиғи
ресрустарды тану процесінде үйірдің құрылымын жасау, мал
шаруашылығының өнімін алу (Ет, сүт, жүн, көлік, т.б.) тіршілікті
ауытқудың қалыптасуы мен техника, технологияның жаңаруына
байланысты салтаттылық пайда болды т.б.. (Грязнов, 1957, Черников
1960; Сорокин, 1962; Шилов, 1975; Кузьшина, 1977; Смирнов, Кузьшина, 1977,
Траг 1980, ол 1988; Косарев,1981, 1984 ол. Зданович 1988 т.б. Еуразияның
аридты кеңістігінің экологиялық меңгерілген тәжірибесі мал –
егін шаруашылығынан жаңа саналы жағдайға көшуінде ақпаратты
жабдықты негіз болып көшпенділердің пайда болуының
мүмкіндігін қамтыды. Көшпенділердің даму этапындағы мал
өсірушілердің бастапқы позициясы қандай болғаны жайында
көп таластардан сұрақ туындайды. Көшіп – қону шаруашылығының ,
оның пайда болған уақытынан қазіргі шаруашылығынан , оның
пайда болған уақытынан қазіргі заманға ейінгі даму
мәселесі жайлы көзқарастар беркелкі болып келеді.
Әдебиеттердегі көзқарасқа сүйенер болсақ, халықтың көшіп -
қонуында ешқандай белгілі бір аумақтылық сақталған емес, халық
ең соңында бірте – бірте белгілі бір қыстақтарда қоныс теуіп,
белгілі бір жерде тұрақтап болған. Халықтың көшіп – қону
мәселесімен шұғылданғандар: М.П. Грязнов С.Е. Толыбеков, С.Н. Руденко
және кейінірек С.А. Плетнева, А.М. Хазанов т.б. С.А. Плетнев
схемасын қарастыратын болсақ бұл еңбекте номадизм өзінің
эволюциялық дамуында ең алдымен тобыр сатысынан өтеді. Яғни
тұтас жыл бойы көшуі және тұрақты қыстақтарда қоныстану
астысы. (Плетнева, 1982). Көшпенділіктің даму периодтарын
жеткілікті, бөлшекті түрде зерттелген А.М. Хазанов болды.
Плетеновтың схемасының кейбір туыстары әдебиетте қызу
талқылауға салынды. С.Е. Толыбековтың концепциясын алатын болса,
мұнда көшпелі қазақтар өздерінің тарихи- мәдени дамуында 3
сатыдан өтеді. Ең алдымен таза көшіп – қону сатысы қазақстан
территориясында XV – XVIII ғасырлар аралығында жүрген және
мезгілдік жайылымдар жоқ болуымен сипатталған.
Екіншіден жартылай көшпелі мал шаруашылығы сатысының
ерекшелігі мұнда халық 1 қоныста жылына 6 айдай қоныстанған. [3]
Шаруашылықтың пайда болуы XVIII ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың басы аралығын қамтиды. Үшінші саты яғни ол
отырықшы мал шаруашылығы - көбіне таулы және халықтың
тұрақты қатысуымен, баспана тұрғызу мен және шөп жинау
жұмыстарын сипаттайды. (Толыбеков 1971 с 466 – 410).
Біздің жеке көзқарастарымыз, пікіріміз бұл пікірімен
келіспейді. Себебі XIX ғасырда моңғолдар қыс мерзімінде де
көшіп қонған, бұл олардың қазақтардан ерекшелігі. Ал қазақтар
қысты қыстақтарда өткізген, сирек жағдайларда ғана қыста көшіп
– қонған . Сбебі Монғолия биік тауларда орналасқандықтан қыс
кезінде күшті жерлер қар көшкіндерін ұшырап көшуге ешбір
кедергілер болмаған. (Мурзаев, 1952, С 105, 192 – 219 т.б.). Ал
қазақстандағы үлкен аумақтарды орташа есеппен жылына 6 айдай
басып жатқан қар жамылғысын жылдың бұл мезгілінде көшуге
кедергі келтірді. Сондықтан қазақстар қысты қыстақтарда өткізді.
Көшіп конудің дәстүрлі яғни қазақстар мен монғолдардың да
табиғи - климатқа негізделген болатын және комадизмнің ғылыми -
эвалюциялық дамуымен байланысы жоқ еді. Сонымен қатар
археологиялық мәліметтер тобыллық көшуді мақулдамайды. Көшпенді
қазақтарда XV – XVII ғасырларда қысқы тұрақтар кең түрде тараған
болатын. (Жолдасбаев 1975). Екіншіден климаттық жағдай 1500 -1800
жылдарда кіші мұз эпохасы болып, бұл эпоха күннің сууымен,
ылғалдануынан тұратын болған.
Сондықтан бұл жағдайларда ешқандай көшу жалы сөз
болмауы керек. еді. Ал тобырлау сатысы мен жыл бойы көшу бұл
ойдан шығарылғандай болады. Сондықтан Сонымен әртүрлі табиғи -
климаттық жағдайларда көше беру мүмкін емес болатын. Сонымен
көрсетілген схемалардың ешбіріде көшпелі мал шаруашылығының
дамуын жеткілікті түрде негіздеп түсіндіріп бере алмайды.
Барлық схемаларда седентаризация процесі командизмнің эволюциялық
дамуының соңғы сатысы тәрізді берілген аграрлы қоғам
шегінде жермен мұғылдану тек қана атмосфералық жауын – шашын
мөлшері 400 мм немесе су жүйесі бар аймақтарға ғана
мүмкін еді. Ал қазақстанды алатын болсақ оның аймағы 95 %
шөлді жерлер мен атмосфералық жауын – шашыны 400 мм аз болып
яғни гидрогеографиялық режимі нашар дамығандықтан (яғни Монғолия,
Жонғория, Араб шөлдер, Сахара шөлі т.б.) яғни қоныстануға ш бір
қолайлы жағдайлар туғызбайды. Номадизм эвалюция процесін
қарастыратын болсақ, біздің көзқарасымызда көшпенділік өзінің пайда
болу сәтінен қозғалғыштықтан көшпенділік бағытана қарай дамыды.
Мәселен, бірте – бірте көлік күштері болып саналатын аттар пайда бола
бастады, біртіндеп табиғи таулар, бірегей емес топырақ, тастар, өзендер
тіпті көлдер де көшпенділер үшін кедергі болудан қалды. Біртіндеп
көшпенділердің материалды мәдениетке өтуі (киіз үй, тұрмыстық заттар,
жиһаздарды қолдануы XV – XVI ғасырларда байқалған. Ал бұл аталған
жағдайлар көшудің жиілігі мен жылдамдығын арттырып, көшетін
аумақтардың кеңеюіне жол ашты. Осының нәтижесінде классикалық
көшпенділер типтері пайда болады, барлық зерттеушілер үшін этонол
болып қазақ көшпенділері адайлар, табындар, саба саналады. Бұл
аталған көшпенділер 2000 км және одан да көпқашықтықта көшіп қонған.
Номадизм эвалюциясы процесінде номаттардың материалды мәдениеті
өмірдің жаңа бейнеі мал шаруашылықтың түріне өтуі болды. Эвалюция
процесінде материалды мәдениеттің ауыр заттарын жең материалдарға
ауыстыру (Тері, киіз, ағаш т.б.) және тез жиып , жазып жүре
беретін заттар (киіз үй, жиһаздар)кең қолданыла бастады. Міне осындай
өзгерістерге көшпенділердің мәнеиетінің элементтері ұшырады. Осы
арқылы біз сақтар және скифтердің, сарматтар және үйсіндердің
мәденитін салыстыра аламыз. Яғни б.э.І мың жылдықтың ортасында
Орталық Азиядағы классикалық номадизмнің орнауы Евразия және
Солтүстік Африкадағы халықтардың жағдыларында көшпенділердің ролін
күшейтіп олардың әлемдік тарих Б.э.д. IV – III мыңжылдықта
пайда болға материалды шаруашылық жүйесі дестабилизация(бұзылыс)
процесстеріне ұшырайды. Осының нәтижесінде осы шаруашылық мәдени
жүйенің бейімделу қасиетері төмендеп, оның қайта құрылу
процесстері жүреді. Бұлы б.э.д. ІІ – ші мың жылдықтың ІІ жартысын
(қола эпохасы) – б.э.д. І мың жылдықтың басын (ерте темір
эпохасына) сәйкес келеді. Бұл этаптың тарихи – мәдени дамуы мұнда
шаруашылық мәдени қызметтің әртүрлі түрлері кең тараған. Өзінің
ары қарай даму барысында инадаптивті топтар босаған (өзен
жағалаулары, төмен таулы аймақтарды), және қайта пайда болған ( дала
жазықтық) экологиялық бос жерлерді толтырып, сұрыптаудың қатаң
бақылауынан өтеді және өз тұрақтылығын сақтап қалуы тиіс.
Нәрижесінде мекендеу ортасы бейімделу сұрыптауынан шаруашылық
топтарды ысырап тастайды. Біздің көзқарасымыз бойынша аталған
географиялық жағдайларға және мәдениет пен қызметтің
барлық жақтарында өздерінің бейімділік механизмдерін көрсете
алатын топтар ғана бейімделе алады. Көбіне бейімділік қасиеттерін
танытқан шаруашлық топтар олар мал шаруашылығын аңшылықпен
бірге орындауды қажет етеді. Ол мезгілдік асқан ептілікті
қажет етеді, ал көпшіліктің қалған бөлігі қоныстарда өмір
сүреді. Мұның негізінде мезгілдік көшпенді ақшылықты мал
шаруашылығы түрі құрылады. Бұл шаруашылық түрі экологялық
бостықтау жануарлардан арылып, оның орнына халықтың көптеген
бөліктері орналасып және үш жануарларының (қой, ешкі, ат,
түйелердің ) көбіюіне алып келеді. Б.э.д І мыңжылдықтың ортасы
көшпенділіктің тұрақты түрде орнағандығын білдіреді.
Эвалюциялық номадизмнің келесі сатысы жүйенің
бейімделушілік мүмкіндіктерінің тереңдеуі деп аталады және ол
мәліметтің жиналып оның жаңа қасиеттеріне көшуін
білдіреді. Көшпенділік эвалюция аз қимылдан көп қимылға , аз
қозғалыстан неғұрлым ұзақтау қашықтағы қозғалыстарға дейін
дамыды. Егер алдыңғы атаған сатыда жайылым жерлерді мезгілдік
айдалану жүйесі қалыптасқан болса, бұл сатыда миграциялық
көшіп қонудың тығыздығы және аумақтардағы көшпенділердің
концентрациясы өсе түсті. Б.э.д І мыңжылдықпен – б.э І – ші
мыңжылдықтың ортасында қыстық жайылымдар, малдың сусыз
кеңістіктері меңгеріледі және вертикалды, радиалды элипс тәрізді,
меридионельді көшпенділік жүйелерінің құрылуы аяқталады. Б.э І
мыңжылдықтың ортасында көшу жүйесі өзінің дамуының шегіне
жетіп, келесі мыңжылдықта өзінің потенциалын түгел жойады.
[4]
Б.э. І мыңжылдықтың ортасында технологиялық иновация
түрінде жаңалықтың жаңа қоры айналады. (Оттық, құрал – жабдықтар,
терісіз және тағы басқа материалдық жаңа шикізаттар кең
таралады және экологиялық бейімделудің тәжірибесі көбейтіп
мекен ететін жердің табиғи ресурстары жайлы білім қоры
молаяды. Нәтижесінде көшпенді мал шаруашылығы классикалық
көшу деп аталатын жаңа даму саттысына көшеді. Номадизм
климат жағдайларына үлкен бейімділік пен жоғары мамандануды
көрсетеді. Жоғарғы мамандылық кейде шектік қалыпта да болуы
мүмкін . Яғни жылына 1000 – 2500 қашықтықта көшу , көшу саны
жылына 60 – 120 – ны құрайды). Көшпенділер Евразия континентіндегі
Азиядағы, Солтүстік Африка және Оңтүстік шығыс Европадағы
этно – саяси процесстерге белсенді қатысады. Бұл периодқа
номадизм өзінің даму жағынан тұрақтанып, өзінің потенциалының
жоғары деңгейіне жетеді. Атақты географиялық ашу және оқ
атушы қару – жарақтардың кең жаралуына дейінгі кезеңге
дейін көшпенділер Евразия халықтарының өмірінде басты ролді
ойнаған . Яғни көшпенділер сауданы ішкі бақылауға алған,
сонымен қатар керуен жолдарын да бақылауға алған. Яғни
олардың әскери шеңберінде де жетістіктері көп.
Көшпенділер өмірінде егін салмай қалған жұт жылдары да
болды. Бұл құбылыстар көбіне табиғи - климаттық өзгерістер
әсіренен туындайтын еді. Келесі даму сатысына тән белгі бұл
көшпенді тайпалардың біртіндеп ірі орталықтандырылған
мемлекеттер құрамына енуі болады. Атап айтқанда Ресей
империясының құрамына қазақ, түркімендер, қырғыздар кірді. Ал
қытайдың құрамына (моңғолдар мен жоңғарлар кірді).
Түркия құрамына (таяу шығыстың көшпенділері) Франция құрамына
(Солтүстік Африканың көшпенділері) кірді. Билік жүргізуші
мемлекеттерге көшпенділер бағынышты болды. Жаңа заманда
индустрия - урбанизацияланудың даму сатысында номадизмнің
дамуының соңғы сатысы болды. Өндірістік кәсіпорындар
көшпенділердің жерін иеленіп, оларды мал аймақтарына ығыстырып
көшіреді. Көшпенділер қоныс аудартудың қатаң тәжірибесі
нәтижесінде олар аштықтан жаппай қырылды.
Қазақстанның кең байтақ жері әр түрлі географиялық
аймақтарда орналаса отырып, табиғи климаттық және
геофизикалық жағдайларының алуан түрлілігі мен ерекшеленеді.
Евразия материгінің түбінде ішкі континенті яғни 40 – 50 С
шамасында және 46 – 87 С аралығында араласа отырып, Атлант және
тынық мұхит, Үнді мұхиты мен Солтүстік мұзды мұхиттан
айтарлықтай қашықтықта орналасқандықтан Қазақтсанның табиғаты
Басыс Сібір, шығыс Европа және Орталық Азия аралықтарында
өтпелі ретінде сипатталады.
Геофизикалық жағдайы жағынан Қазақстан негізінде төмен
таулардың ұшы – қиырсыз жазықтарымен алмасуымен сипатталады. Биік
ұшар бастарында қар жататын таулар Шығыс және Оңтүстік
Шығыс биліктерді алып жатыр. Қазақстан жерлерінің биік таулы
және төмен таулы аймақтары ұшы қиырсыз жазықтарымен
алмасып отырады. Жердің мұндай сипаты климаттың қалыптасуы мен
табиғи ландшафтардың жаралуында маңызды зор. Жазықты төмен
таулы аймақтарды Батыс - Сібір, Тұран ойпаты және Каспий
аумақтары алып жатыр. Мұнда ұсақ өзендер, ойпаттар, құмды жерлер
көптеп кездеседі. бұл аймақтардағы өзендердің сулы және
олар құмға сіңіп жоғалып кетеді. Қазақстан жерлерінің қомақты
бөлігін үстірттер алып жатыр. Торғай , Орал , Бетбақдала ,
Балқаш жазығы және жалпы Сырт үстіртінің бөлігі Бетбақ
дала , үстірт Балқаш жазықтарында сулы жерлер аз. Ал Торғай аймағы
болса өзендермен яғни Тобыл , есіл өзендерімен Орал аймағы
Енбі өзенімен және т.б. ұсақ өзендермен, жалпы сырт уралдың
көптеген ағыстарымен қамтылған.
Қазақстанның төме таулы аймақтары жазық аймақтарының
негізгі бөліктеріне кіреді және мұнда тау массалары қатты
бұзылыстарға қопарылыстарға ұшыраған. Яғни Мұғалжар мен
Маңғыстау тауларын атап айтсақ болады. Төмен таулы аймақтар
Солтүстік және Оңтүстік аралығында және Бастыс және Орталық
Қазақстан арасындағы климатты бөлушы аймақ болып саналады.
Қазақстанның биік таулы аймақтары Алта, Сауыр – Тарбағатай
тауларымен Жоңғар және Алатау, Тянь – Шань тауының Батыс
бөліктерімен сипатталады. Барлық тау жүйелерінің географиялық
құрылысы ең күрделі болып келеді және олар бір – бірінен
жауаралық ойпатарымен бөлінген. таулар бір – бірінен көптеген
өзен және көлдерімен , күрделі бедерлерімен сипаттарымен , қарлы
ұшар бастарымен ерекшеленеді. Жер бедерінің және
атмосфералық жауын – шашынның басқа да географиялық
факторллармен бірігуі Қазақстан территориясының географялық
факторларымен бірігуі Қазақстан территориясының гидрографиялық
режимін анықтайды. Су қорының негізгі бөлігі ішкі ағынға
жатады, тек қана аймақтың Солтүстік бөлігі ағын бассейініне
жатады. (Ертіс, Тобыл өзендерінің бассейіндері). Көптеген өзендр
бастауын таулардан алады. Бұл өзендердің үнемі толуын
қамтамасыз етеді. Таулардан шыққан жерде өзендер жазық секілді
болады және олардың толуы нашарлайды. Өзендердің көптеген
бөліктері ағымы көлдерге құяды немесе құмда жоғалып кетеді. Жазық
жерлердегі өзендер көбіне қардың еруімен шашын есебінен
жасады. Ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.