Түс атауларының семантикасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Бөлім. Түстер табиғатының теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Түстердің пайда болуы және шығу тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Түс атауларының семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
ІІ Бөлім. Негізгі түс атауларының ағылшын және қазақ тілдеріндегі мағыналарының прагматикалық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1. Түске байланысты сөздердің туындысы және шырай категориялары ... .19
2. Күрделі түс атаулары және түс атауларының қатыстық сын есім қызметінде көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

КІРІСПЕ

Ғылыми жоба тақырыбы: Ағылшын және қазақ тілдерінде түске байланысты сөздердің семантикалық құрылымы.
Өзектілігі
Түстер біздің өмірімізді әдемілікке бояйды. Біз күннің батып бара жатқан сәтін бейнелеу үшін көкжиектен көрінген түстер мен реңктерді анықтап, ашық немесе жылы шырай түстер екенін ажырата отырып, осындай табиғи үйлесімділікпен тамсанамыз. Күз мезгілі кезінде қызыл-сары түстерге боялған ағаш жапырақтарының палитрасы көздің жауын алады. Сонымен қатар, біз гүлденген өсімдіктер мен таңқаларлық түрлі түске боялған кемпірқосақ доғасынан ғажайып әсер аламыз. Ал өмірімізге әсерлі мән,рахат сезімін беру үшін әр түрлі жолдармен түстерді қолданамыз. Мәселен, көптеген адамдар өздерінің киім түстерін аса мұқияттылықпен таңдайды және өз үйлерін өздеріне, яки қонақтарына ғажайып әсер қалдыратындай немесе жайландыратын көңіл сыйлау үшін, әдемілік пен релаксация үшін әртүрлі түстерге қанық жиһаз аттрибуттарымен, интерьермен безендіреді. Ал суретшілер өздері таңдаған түстердің орындауында картиналарын шынайы немесе мәнерлі етіп көрсетеді.
Түстер табиғатта маңызды рөл атқарады, ал табиғат өздігінше әдемілікке, талғамға және бояуларға толы. Оның әдемілігі түстердің реңктерінің үйлесімділігіне байланысты. Түстердің реңктерін ажырату, ғажайыпты сезіну тек бір адамға ғана қажет емес, бұл бүткіл қоғамға маңызды. Сол үшін де түстер туралы мәселе физика, физиология, химия, оптика, астрономия және лингвистика сияқты ғылым салаларында жан-жақты зерттеледі.
Бұл тақырып біз үшін де өзекті. Себебі, түстердің атаулары түрлі тілдерде түрліше қолданылатындығы соның айғағы. Біз түске байланысты сөздерді, түс атауларын нақтылы бір түске реңк беру үшін қолданамыз, ал ол өз кезегінде оның маңыздылығы мен семантикалық құрылымына назар аудартады. Мұндағы түс атаулары мен түске байланысты сөздердің семантикалық құрылымы деп отырғанымыз сол сөздердің лексикалық мағынасы бойынша қолданылуы. Лингвист В.В.Виноградов сөздердің лексикалық мағынасын келесідей қарастырды: бұл әр тілдің грамматика ережелері арқылы құрастырылған тақырыптық мазмұны, тілдегі сөздік қордың жалпы семантикалық жүйесінің элементі. [1]
Түс атаулары мен түске байланысты сөздердің семантикалық құрылымымен мағынасын грамматика мен лексикология ғылымдары салаларында екі тіл бойынша салыстырып қарағанда, көптеген зерттеушілер әр тілдегі түс атауларының біршама ерекшеліктері мен ұқсастықтарын айқындады. Бұл ерекшеліктер мен ұқсастықтар адамның көзбен көруі арқылы және ми қыртысы жүйесінде түйсінуі арқылы қабылдауына байланысты. Бұл туралы А.Ахманова былай деп жазған: Егер соқыр адам өзінің туылған кезінен бастап бор, немесе сүт, немесе қарды, немесе сол іспеттес ақ түстес заттарды көрмесе, ақ сөзінің мәні ол үшін ешқашан да беймәлім болады. [2]
Осыған орай, адамның көру сезімі арқылы қабылдауы түс атауларының құрылуына себепші болады деп ой түйіндесек болады. Ал сол адамның көру сезімі арқылы қабылдауы, олардың сөйлеу тіліндегі дәстүрлік, мәдени ерекшеліктері мен сенімдері, нанымдары, сонымен қатар тілдің тарихына байланысты. Осы туралы заңдылықтардың бар екендігін аудармашылар түске байланысты сөздерді бір тілден екінші бір тілге аударғанда есепке алып отыру керек.
Түске байланысты сөздердің тіл білімі бойынша мәселесі көптеген ғалымдардың ғасырлар бойы зерттеу тақырыбы болып отыр. Қазақ тілінде мәселен, бұл мәселе бойынша біршама жұмыстар жазылған. Олар Хайдаров Е.Г., Өмірбеков А., Ахматбердиев З.Т. сынды лингвисттердің ғылыми мақалалары мен жұмыстары: Сырға толы түр мен түс (Хайдаров Е.Г.), Теңеу және түс атаулары (Ахматбердиев З.Т.), Түр-түстердің тілдегі көрінісі(Хайдаров Е.Г.). Сондай-ақ, Бодуен де Куртене, М.М.Покровский, Л.В.Шерба сияқты шетелдік лингвисттердің де осы мәселе туралы зерттемелері баршылық. Бұл ғалымдар түс атауларын сын есім ретінде қарастырған, олардың морфологиялық ерекшеліктері мен синтаксистік қызметін айқындаған.
Зерттеу жұмысының пәні - түс атаулары мағынасының прагматикалық аспектілері.
Зерттеу жұмысының нысаны - салыстырып отырған екі тілдегі түске байланысты сөздер.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі түс атауларын параллельді (екі жақты) зерттеу, сондай-ақ олардың дефиницияларын құрылымдық және сематикалық типтеріне байланысты топтастыру. Салыстырып отырған екі тілде түске байланысты сөздердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау, әр халықтың түстік қабылдауын және түс атауларының тілде қолданысының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Түстердің пайда болуы және шығу тегін шолу жасау;
oo Түс атауларының семантикасына зерттеу;
oo Түске байланысты сөздердің туындысы және шырай категорияларына салыстырмалы талдау жасау;
oo Күрделі түс атаулары және түс атауларының қатыстық сын есім қызметінде көрінуін айқындау.
Зерттеу жұмысының әдістері. Алға қойылған мақсаттарды ойдағыдай шешу үшін келесі әдістемелер қолданылды: салыстыру, топтастыру және талдау әдістемелері.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелері ауызша сөйлеу тілінде құнды және екі тілде сөздік құрастыру үшін негіз бола алады. Сондай-ақ, зерттеу жұмысы тіл білімі саласындағы зерттеуші-лингвисттерге қосымша мәлімет бере алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.

І БӨЛІМ. ТҮСТЕР ТАБИҒАТЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ

1. Түстердің пайда болуы және шығу тегі
Әр түстің психологиялық, көркемдік ерекшеліктері әртүрлі. Сол себепті де, әр түске байланысты әр ел халықтарында тұрақты сөз тіркесіне айналған сөздер бар. Жалпы алуан түрлі түстердің ерекшеліктері жайлы білгіңіз келе ме? Ақ түс Ақ - қайырымдылық пен пәктіктің түсі. Әлемнің көптеген елдердінде қалыңдық ақ киім киеді, сондай-ақ кейбір салт-дәстүрлерде ақ түсті жерлеу рәсімдерінде пайдаланады. Ақ маргаритка - бұл өзара махаббат белгісі. Ақ дүйсенбі түсі болып келеді. Ақ түс қуаты - жалпы ақ түс емес, ол көптеген түстердің жиынтығы. Сондықтан ақ - бұл қуат синтезі. Міне, неліктен көптеген елдерде ақ түс пәктіктің, ашықтықтың және шындықтың белгісі болып есептелінеді. Ақ түс - таза парақ, онда әлі де талай тарих жазылады. Бұл түс адам энергиясының тазалануына өз әсерін тигізеді. Ақ түс таңдайтындар, әдетте, жинақы, адал ниетті адамдар болып табылады. Көп жағдайда олар талап қоя біледі. Ақ түс қараңғы жерлерге жарық беріп тұрады, жандандыра түседі. Ақ түсінің ассоциациялануына байланысты психолог мамандар көпшілікке былай деп кеңес береді: Егер өзіңізді мейірімді, ретті, таза адам етіп көрсеткіңіз келсе, әрдайым ақ түсті киім сатып алуға тырысыңыз. Ақ түс адам санасында аңқаулық, пәктік, албырттық шағынан хабар беріп, ассоциациялық көріністер тудырады екен[3]. Мәселен, ағылшындардың қолданысындағы white day (сөзбе-сөз: ақ күн) бақытты күн, ағылш: whiter than white (сөзбе-сөз: ақтан да аппақ) күнәсіз пәк яғни қазақ тіліндегі судан тұнық, сүттен ақ деген фраза баламалас келеді. Ал, көршілес орыс халықтарында ақ түсінің ассоциациялануы мүлдем бөлек. Мысалы, белый - скорби и печали (мұң-қайғы) немесе собственной неполноценности или о болезни (денсаулығының нашарлауы немесе аурудың белгісі). Ақ түсінің жас ерекшелікке байланысты ассоциациялануынан туған санадағы түсінік-пайымдауларға байланысты, көбінесе ақты жастар жөн көреді екен. Ал бұл түсті ересек жастағы жанның таңдағаны оның өзгеге көмектесуге ынтығып тұратынын аңғартады. Оның қолынан көп нәрсе келеді. Алдына мақсат қойғыш жан. Сонымен қатар, ақ түсті киім кигенді қалайтын ересек адамдар, қарапайым өмірді қалайды әрі жастық шағын жиі аңсайды, - деп ұғынылады. Қара түс Қара - ең сиқырлы түс. Батыс елдерінің дәстүрлеріне сай қара өлім символы болып есептелінеді. Алайда, көптеген халықтарда (мысалы, Солтүстік Америка үндістерінде) қара - бұл жақсы түс, себебі ол құнарлы топырақты және жерді еске түсіреді.
Қара - сенбі түсі. Қара - бұл түс емес, қара - бұл түстің жоқтығы. Әдетте, адамдар қарама-қарсылықты айтқанда олар ақ пен қара туралы айтады. Егер ақ түс бәрін анық қылса, қара түс керісінше жасырады деп ұғынылады. Қара - мағына беруші түс. Көпшілік санасында, қара адамдардың мүмкіншілігі мен деңгейі жайлы сыр беретіндігі анықталған. Қара даулы рең. Бір жағынан қараңғылық, қара күш, кінә, қарама-қайшылықпен байланыстырылса, бір жағынан берілгендік, табандылық, қажырлық, қайсарлық, өжеттік, тұрақтылық, шыдамдылықпен, қырағылықпен, білгірлікпен, сенімділікпен ассоциацияланады [4]. Көпшілік елдерде қара түс жағымсыз конотацияда ассоциацияланады. Мысалы, қазақ тілінде қара ниет, ағылш: black heart (сөзбе-сөз: қара жүрек), қара жүрек, қара ниет, қытай: hei xin chang (сөзбе-сөз: қара жүрек), қараниет. Жас ерекшелікке қарай қара түсінің адам санасы ұғымындағы көрінісінің дәлелі ретінде, егде кісілер қара түсін жиі таңдап жатады екен. Демек, қара түсі байсалдылықтан хабар береді. Кейде қара түсі адам сұлбасын арық көрсететіндіктен жастардың көпшілігі қоғамдық орындарға осы түсті жөн көреді. Психологтардың пайымдауынша: Қара түс - абсолютті шекара, өмірдің тоқтайтындығының белгісі. Ол ғайып болу, өлім ойын көрсетеді. Қара түс - соңы, енді ештеңе болмайтындықтың нышаны. Десе де, қара түсті таңдаған адам тағдыр ағысына қарсы тұра алады. Қара - түрлі жағымсыз көңіл-күй, мазасыздық, ашушаңдық тудырады. Қара түс - жұмбақ, құпия түс. Қара түс - тәуелсіздіктің белгісі. Бұл түсті араласатын ортасында өзінің лайықты орны бар адамдар ұнатады. Қара түсті көбіне жұмбақ, құпия болуға тырысатындар жақсы көреді. Олар өзінің ойын көп жерде айтпайды, жасыруға тырысып бағады. Көк түс Көк түс - жан тыныштығын, молшылықты, татулықты білдіреді. Ол адамдар мен қоғамды байланыстыратын негізгі дәнекер іспетті, бірлік, көпшілдік сезімнің, сенімнің түсі. Адам болмысы жаратушы күшімен тығыз байланыста болғандықтан көк түсі алғашқы болмыс ретінде көп тілде көрініс тапқан. Мәселен, латынша: materia - болмыс, алғашқы зат, үнді еуропаша madher - көк (синий), ежелгі үнді тілінде mati - сана, ақыл (разум); славян тілінде мать - ана; неміс тілінде mutter - мать; түрікше mabi - көк. Осыған байланысты көк түсінің ассоциациялануы барлық елде көбіне-көп, аспан, жаратушы (тәңірі), ана бейнесінде болып келеді. Соған сай туған тіркестер де көк аспан, көк заңғар, көк бөрі ежелгі таным бойынша түркілердің анасы. Көк күмбез, көк әлем т.б. Дегенмен, көк түсі кейбір этностар танымында жастық пен албырттықты ассоциациялайды. Мысалы, орыс ұлтының ұғымындағы көк түсі: синий цвет - духовность, жертвенность (көк түс - жанға жайлы, қаза болу); голубой цвет - юношеская привязанность (көгілдір түс - жастықпен байланысты). Яғни, бірде жанмен (дух, душа) ассоциацияланса, бірде жастықпен (юнность) пайымдалады. Қазақы танымда да көк түсін жастықпен ассоциациялау бар. Мысалы, көктеді (өсіп шықты, жайқалды), көктей солу (жастай қайтыс болды), көсегесі көгеру (балалы-шағалы болу) т.б. Көк түсінің ассоциациялануынан туындаған психологиялық пайымдауларға көз жіберсек, көк түсті ұнататындар өкпелегіш, сары уайымға салынғыш болып келетін көрінеді. Әсіресе, көк түсті молшылықтың нышаны болғандықтан семіз келген адамдар ұнатады екен. Көк түсті таңдағандар - тыныш ортаны, мазасыздық пен сотқарлықтан, келіспеушіліктен алыс болуды қалайтындар. Олар бір-біріне деген сенімді қалайды және өзгелердің де оларға сенуіне әбден болады. Көк түсі - арманыңыздың орындалуына әсер етеді. Бұл түс - шындықтың, біреуге деген адалдығыңның белгісі ретіндегі түс. Көк түсті киімдерді көп киетіндер сараптама жасаудың шебері. Бірақ бұл мүмкіндігін жасырады. Аталған түсті қалайтындар өте қарапайым келеді. Сезімталдығы да бар. Бірақ іштей қатал мінезі де жоқ емес. Оны өзгелерге аңғартпауға тырысады. Көгілдір түсті жақсы көретіндер өте сақ адамдар, - деп ұғынылады. Сары түс Сары түс - жеңілдік пен қуанышты, сабырсыздықты, нұр сәулені білдіреді. Қуаныштың, күн шапағатының нышаны. Сары түс адамды болашаққа бағыттайды, жаңалыққа талпындырады, заманауилыққа, дамушылыққа құштар етеді. Сары түсті Гете ашық түстердің ішіндегі ең мықтысы деген екен. Сары түс адам бойын сергітеді, көңілдендіреді деп көрсетеді. Әрине бұл, қазақы таным-түсінікке жат нәрсе. Ғаламның тілдік бейнесіне байланысты орыс халқында сары түсі ашықтық пен жақсы көңіл-күйді ассоциацияласа, қазақы ұғымда сары түс жағымды мағынада да, жағымсыз мағынада да қолданылады. Көбіне қазақы ұғымда сары түсі уайым мен қайғыны, мұң-шер мен ауруды ассоциациялаған. Психологияда: Бұл түсті таңдаған кез-келген адам қиындықты тезірек жеңуге құлшынып, тезірек босап шығудың амалын іздеп тұрады. Өзгерісті жиі қалап тұрады, сары түске құмар адамға тұрақсыздық тән. Сары түс - адамның ойлау, тез қабылдау қабілетін жақсартады. Өз өзіне сенімсіз, ұялшақ адамдарға оң әсерін тигізеді. Адамға күлкі, қуаныш әкеледі. Әдетте, бұл түс қуаты мол, көп сөйлейтін, әртістік өнерге, шығармашылыққа жақын адамдарға тән. Сары түсті киім адамға сарғыш түс сияқты әсер етеді. Сары түсті еркіндікті қалайтындар және арманы биік, қиялға берілгіштер ұнатады. Олар күтпеген оқиғаларды жақсы көреді. Үнемі ізденісте жүреді. Мұндай мінезді адамдардың маңайында көбінесе әзілге жақын адамдар жүреді.Тың идеяларды талқылап, ой таразысына салғанды жаны қалайтын адамдар өзгені тыңдап, өз пікірін де ұмыт қалдырмайды. Бірақ кейде жауапкершіліктен қашады. Бұл өзін еркін сезінгісі келетін адамдардың жиі таңдайтын түсі. Бірнеше тілдік материалдарын салыстыратын болсақ, А.Залевскаяның талдауы бойынша төмендегілерді атап көрсетеміз: сары түс - неміс халқында жек көрушілік, қызғаныш, жалғандық, салқындық; америкалықтарда - қорқақтық, қауіп төнетіндей жағдай, француздарда - сатқындық; орыс ұлты үшін - күзгі жапырақ деген ассоциацияларды тудырады. Қызыл түс Қызыл - түстердің ішіндегі ең жылы түс. Бұл түсті сөзшең адамдар таңдайды, және еркектердің көпшілігіне ұнайды. Екінші жағынан қызыл түс күш пен қызбалықтың белгісі. Қытайда қызыл түс байлық пен дамудың белгісі ретінде ассоциацияланады. Бұдан бөлек қызыл түс азия елдерінде қызбен байланыстырылады. Бұған дәлел, қазақы танымда: қыздың көзі - қызылда десе, қытайда: hong yan bo ming, hong yan (сөзбе-сөз: қызыл реңк, 'әйелдің нұрлы жүзі' bo ming: соры ашылмаған) арудың маңдайы тайқы т.б. Күн шығыс елінің дәстүрлі үйлену салтында жас келін қызылдан желек жамылып, қызыл көйлек киіп, қызыл күймеге отырған. Олар тіпті той-думандарында да қызыл шырақ жағып, қызыл түсті қима қағаз суреттер ілуді қуаныштың символына балағандықтан, таным-түсініктеріне сәйкес қызыл түсін бақыт пен жеңіске, адалдық пен мейірімділік секілді ұғымдармен ассоциациялайды [5]. Дүние жүзінде қызыл раушан гүлі махаббаттың белгісі ретінде саналғандықтан, қызыл түс көбінесе раушан гүлімен немесе махаббат, ғашықтық сезімімен де ассоциацияланады. Ал қызыл планета Марс - соғыс құдайы ретінде танымал екендігі белгілі, сондықтан болар қанды қырғын соғыстар, қан майдандар қызыл түсімен байланыстырылып, санада ұрыс, төгілген қанмен елестетіледі. Ассоциациялық өрісте берілуі - қызыл әскер, қызыл қан, қызыл от, қызыл жалын, қызу қанды, қызыл гүл т.б. Психологтардың кеңесі бойынша, қызыл түсті мына кезде таңдаңыз: қызығушылық тудырғыңыз келсе арманыңызды іске асырғыңыз келсе,қорқыныш пен үрейден қорғанғыңыз келсе, бойыңыздағы қуатты арттырғыңыз келсеқызыл түсті таңдаңыз. Сондай-ақ, Қызыл түс тасыған күшті білдіреді. Көбінесе қызуқанды адам киімді осы түстен таңдайды. Албырт, белсенді, тез шешім шығаратындар бір орында отырғанды қаламайды. Өмірден бәрін үйреніп, алға ұмтылғыштар қызылға құмар. Оларды бірқалыптылық тез жалықтырады. Айналасындағылардың қателігіне көз жұмып қарамайды. Шынайылықты жақсы көреді, - деген пайымдаулар бар. Жасыл түс Жасыл түс - еркіндікке деген жігерлікті, табандылықты, мақсаткерлікті, өзімшілдікті, Мен деп өзіне жоғары баға берушілікті білдіреді. Жасыл - Америка мәдениетінде ақшаны ассоциациялайды. Жасыл түсі көп елдерде жастық пен жаңа шыққан көк, өсімдік бейнесімен ассоциацияланады. Мәселен, қазақы танымға сай жасыл мен көк түсі бір-бірінің орынына қолданыла берген. Соған сай жасыл шықты - көктеді, жасыл түсті - көк түсті (Көк түскен жер тақыр-ды. Қыз Жібек); ал, әзірбайжан тілінде йаш деген сөз дымқыл, сулы, көк деп беріледі түсіндірме сөздікте. Славян халқының танымында жасыл түсі зелёный - өмір мен жастықшақ, белсенділікпен ассоциацияланады екен. Психологияда, бұл түсті таңдағандар - өзінің құндылығына деген сенімді жоғарылатқысы келетіндер, айналасындағы адамдардан мақтаулар, жақсы пікірлер күтетін адамдар деп ұғынылады. Сондай-ақ, бұл түс тәкаппарлықтың нышаны. Жасыл - адамға сенімділік береді. Кабинет және сіз жұмыс жасайтын орын үшін тамаша түс. Ол белсенділік пен табандылық береді. Жасыл түс - нағыз гармониялық түс. Адамның жүйке жүйесін тыныштандырады. Бұл түс біреудің қуаныш, ренішіне ортақтаса білетін, достары көп адамдарға тән. Жасыл түсін ұнататын адамдар тұрақты, сенімді болып келеді. Бұл түсті кез келген жерде қолдана беруге болады. Жасыл түсті киім кисеңіз, сіз кез-келген ортада тек жақсы жақтан ғана көзге түсесіз. Жасыл түсті үйлесімділікті қалайтындар ұнатады. Бұл түс үмітті білдіреді. Жасылды жақсы көретіндер тыныштықты жаны қалайды. Дегенмен көпшілікпен араласқанға құмар. Шыдамды, тым байсалды. Ұжымның арасында өзін көрсеткенді қаламайды. Өйткені өзгелер жомарттығын пайдаланып кетеді деп қорқады. Жасыл көпшілік ұғымында қарым-қатынасты білдіреді. Бірақ жалпыға ортақ таным бойынша табиғатты және жастықты бейнелейді. Жасылдың түрлі реңдері түрліше әсер береді екен: Қою жасыл - суықтық, байлық, еркекшоралық, кертартпалықты сипаттаса, көк жасыл - жағымсыздықты, кері тартпалықты, зәйтүн жасылы - татулықты, бейбітшілікті, сарғыш жасыл - тұтынушылардың басқа жасылдардан артық көретін реңі. Қоңыр түс Қоңыр түс - топырақтың және ағаш тақтаның реңі. Төзімділік және сенімділік береді. Қоңыр, сондай-ақ, жердің түсі. Жер халықтың тіршілік орны. Осымен байланысты қазақ елінің танымында ерекше жағымды мәнде ассоциацияланады. Жалпылай алғанда қоңыр түсі, ежелден Азиялық көшпелі халықтардың болмысына тән түс болғандықтан, бұл түсті тау-тас, құм мен дала, қой төлі мен шопан бала, самал жел, кеш, үй т.б секілді ұғымдармен ассоциацияланады. Мәселен, араб, иран тілдерінде қоң - қар - қор (қорум, қорымтас), каф, қап (Қап тауы), қая, қия, құз, қыр, қыз (Қазбек), кур - гора, тау, биік мағыналарын білдірген. Қазіргі тіліміздегі жер, тау, ұғымдары кур аталған екен. Қоңыр табиғи, тыныш, жайлы, ашық бір атмосфераны қамтамасыз етеді. Қоңыр түсінің ассоциациялануы, тыныштық өмір бейнесімен де астасып жатыр. Соған сай туған тіркестер қатары: қоңыр жел, қоңыр тірлік, қоңыр күз, қоңыр самал, қоңыр дала, қоңыр кеш, қоңыр жол, қоңыр ымырт, қоңыр төбе, қоңыр күй, қоңыр леп т.б Ассоциациялық тіркестер қатарындағы қоңыр үн, қоңыр дауыс ер адамға тән, ер баланың белгілі бір даму кезеңіне сай пайда болатын, ән салғанда кәсіби әншілікті қажет етпейтін (қоңырлатып ән салды) дауыс, үн. Мысалы, Оғлан үні қоңрады - Баланың дауысы қоңырлады Бала балиғатқа жеткенде дауысы өзгерді, дауысы қоңырланды. Ендігіде қоңыр түсінің адам санасында ассоциациялануына байланысты, психолог мамандар мынадай пікірлерді ұсынады: Қоңыр түсті ұнататындар өмірден мол тәжірибе алған жандар. Оның өз тәртібі бар, ойы кемелденген адам. Бұл түсті қалайтындар байсалды мінезімен тартымды келеді. Қоңыр түсті көбінесе шыдамды, байсалды жандар ұнатады. Ешкімге тәуелсіз, өзінің ойынан қайтпайтын адамдар қалайды. Кейде олармен араласқанда ойын анық түсіну мүмкін емес. Көбінде ер адамдардың сүйікті реңкі. Кейде кейбір тондардың ескірген, оңған түрі секілді де әсер береді.[6]

2. Түс атауларының семантикасы
Колоративті лексика -- қазақ тіл білімінде ерекше назарға ілінген мəселелердің бірі. Ғалымдар түр-түс атауларын адамның тану əрекетімен, мəдениетімен, сол халықтың өзімен байланыста қарап, түр-түстану деген бір саланың негізін қалап, тың зерттеулер жүргізіп жатыр. Əр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан сарқылмас қазынасы болып табылатын өзіндік тарихы, мəдениеті, салт-дəстүрі, əдет-ғұрпы бар. Міне, осы мəдениетті, тарихты, дəстүрді түр мен түссіз елестету мүмкін емес. Мысалы, тарихтан белгілі Көк түрік, Ақ Орда, Көк Орда, мəдениетімізбен байланысты кісі өлсе, үй сыртынан ту тігу, бала алғаш жүргенде аяғына ала жіп байлау -- бəрі-бəрі түр-түспен байланысты болып келеді. Тіпті, тұрмысқа жаңа шыққан қыз баланың ата-анасына орамал тігіп, өз мұңын, жағдайын, қуанышын жіптің түр-түсімен жеткізіп отырған. Егер орамал қызыл жіппен кестеленсе, оның əке-шешесі бұл хабарға өте қатты қуанып, барған жеріне риза болған. Өйткені қызыл жіп қуанышты, шат көңілді, бейбіт өмірді білдіреді де, ал сары жіп -- керісінше, уайым-қайғының белгісі болғандықтан, қыздың əке-шешесін сағынып жүргендігін білдірген [7]. Бұның барлығы айналып келгенде қазақ халқының түр-түстанудағы идиоэтникалық болмысын танытады.
Түр-түстердің шығу төркіні жайлы мəселеге байланысты ғалымдар тарапынан əр түрлі көзқарастар айтылып, қилы-қилы болжамдар жасалған еді. Ғалымдардың кейбіреуі түр-түстерді қытай сөзінен алынған десе, кейбіреуі монғолдан кірген кірме сөз, кейбіреуі өзіміздің түркінің төл сөзі деген пікірді білдірген еді. Барлық ғалымдар талдауды ақ сөзінің шығу этимологиясынан бастаса, біз түркі танымындағы дүниенің бастауы саналатын түс -- көк сөзінен бастаймыз.
Көк, ғалымдар пікірінше, синкретикалық түбір болып табылады. Академик Ə.Қайдар: Алғашқы адамдар көк күмбезін оның түсіне қарап, көк деп атап кетуі қаншалықты заңды болса, керісінше, жер бетіндегі көк түсті заттардың бəрін аспан түсімен салыстыра отырып, жалпылама көк деген түр-түс атауын жасап алуы да мүмкін ғой, [8] -- деп, көк сөзіне қатысты пікірін білдірген болатын. Шынымен де, бұның құбылыс ретіндегі мағынасы бірінші пайда болды ма, əлде сындық (түстік) мағынасы бірінші пайда болды ма деген сұрақ əлі күнге шейін өз шешімін таппай келеді. Зерттеуші Н.Аитова бұл сөзге қатысты ойын былай дейді: Түркі тектес халықтардың ішінде қазақта көк күшейту мəнінде көкпеңбек болып қолданылады. Бұл көк пен көк, яғни көкпен бірдей деген ұғымға келеді. Əр сөздің екі рет қайталануы оның реңдік мəнін əсірелеп, үдетіп жіберген [9].
Көк пен Тəңір аспан мағынасындағы синоним сөздер болып табылады. Бұған дəлел ретінде түркінің ұлы ғалымы М.Қашқари сөздігінде көктің бірнеше мағынасы берілген, соның бірі -- аспан. Ал осы сөздікте тəңір номинативінің мағынасы да аспан деп көрсетілген. Ш.Уəлихановтың
Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы атты мақаласында: Аспан -- бұл шамандықта ең жоғарғы құдірет. Көк тəңірі -- көк аспан. Қырғыздарда бірінші сын есім көк сөзі көрінетін заттық нəрсені білдіреді, ал тəңірі зат есімі Алла жəне Құдай сөздерінің синониміне айналған, -- дейді [4]. Сондай- ақ бұл діни-танымдық мақалада тəңірі жарылқасын, көк соқсын деген тұрақты тіркестер бар. Бұл тілдік бірліктер де екі сөздің мағыналас екендігінің тағы бір дəлелі. Тəңір деген атаудың этимологиясы туралы М.Есжанның мына бір дерегін келтіре кетсек, артық болмас. Көне шумерлер құдайларын Ди-ниг-ир деп атапты. Тағы бір дерек бойынша, тəңір сөзі көне тибет тілінде аспан дегенді білдіреді. 2003 жылы Анкара қаласында бас қосқан түркі тектес 36 мемлекеттің ғалымдары тəңір сөзінің төркіні көне түркі тіліндегі тең (тұрақты), ңір (шексіз) дейтін екі атаудың қосындысы деген пікірге тұрақтағандай болды, -- дейді [10].
Сонымен қатар көк сөзімен байланысты шыққан қазақта көптеген сөздер бар. Бұған көк тəңірідегі алғашқы компоненттің ықпалы бар секілді. Мысалы, көк шықты дегендегі көк заттың түсін емес, жаңа шыққандығын білдіреді. Тəңірідегі көк дүниенің бастауы деп түсінсек, шөп сөзімен тіркескен көктің мағынасын біз көктем мезгілінің келгендігі, жаңа тірліктің басы деп ұғамыз.
Көк сондай-ақ көне түркіде туыстық мағынада қолданылған. Мысалы, М.Қашқаридағы көгің кім? деген сұраудың аудармасы -- шыққан тегің қандай? Сөздікте көке деген туыстық атауы да кездеседі. Көке деп əкесінің апа-қарындастарын атаған екен. Қазіргі қазақ тілінде бұл сөз ауыз екі сөйлеуде көкең кім? түрінде жиі қолданылады. Бұл тіркес туыстық атауды білдіргенімен, тірек, демеуші деген мағынада жұмсалады. Дегенмен кей отбасыларда көне түркілік мəні əлі де болса сақталған.
Қарақ -- қазақ əдет-ғұрпында, салт-дəстүрінде қасиеттілікті білдіруімен қатар, қайғы-қасіретпен ассоциацияланады. Бұл сөздің шығу табиғатын көзбен байланыстыруға болады. Адамның дүниені танудағы ең негізгі мүше -- көз болып табылады. Көзге қатысты тілімізде көптеген тұрақты тіркестер қалыптасқан. Қазақтар көзімнің ағымен қарасындай деп ең қымбатты, ең ардақты адамдарына айтса, көзінің қарашығындай немесе қарасындай сақтау деп атадан мирасқа қалған бағалы бір затты, мұраны сақтауды айтады. Абайдың Көзімнің қарасы деген өлеңіндегі мағына да жоғары айтылғандармен мəндес. Бұны айтып отырған себеміз мынада: М.Қашқаридың сөздігінде қарақ көздің қарашығы, көз мəнінде түсіндірілген. Яғни, қарақ жəне көз сөздері бір-біріне синоним болып келеді. Алайда қазіргі қазақ тілінде бұл көздің бір ғана бөлшегі (қарашық) болып қалыптасты. Қазіргі қазақ тілінде көзі қарақты, қарақтау секілді сөздер қолданылады жəне де көне түркілік қарақ сөзінен қаншама сөз пайда болды. Қара, қарашы, қарғам, қарығу, қар барлығы да көзбен, яғни қарақпен байланысты.
Қара түс атауы да заттық ұғымнан (қарақтан) туындаған. Ал қазақ халқының қарғам деп еркелету мəнінде айтылатын сөзі -- 300 жыл жасайтын қара құсқа байланысты шықты ма, əлде көне түркілік қарақтан пайда болды ма? Бұл өте даулы мəселе болып табылады. Мысалы, аққу құсы кез келген көлге мекендемей, аса талғампаз, тəкəббар болып келгендіктен, қазақ халқы үшін тазалық пен сұлулықтың символы болып танылады. Ал қарғаға қатысты халқымызда қарға тамырлы деген бейнелі сөз бар, яғни бұл қарғаның ұзақ өмір сүруіне қатысты шыққан. Сонда қарға ұзақ ғұмырдың белгісі болып саналады. Зерттеуші Н.Аитова қарғам деген еркелету сөзі қара құстың атына қатысты емес, көзге байланысты туындағандығын айтады. Ғалым қарық сөзін қар жəне -ық деп екі морфемаға бөліп талдап, қар сөзі көз мағынасында жұмсалатынын атап көрсетеді. Сонымен қатар ғаш, ғай сөздері құс мағынасын береді дейді. Дегенмен де ғалым қарғам еркелету сөзінің құрамын толықтай ашып, дəлелдемеген.
Қарығу деген көздің ауруы да бар. Б.Қыдырбекұлы бұл сөздің этимологиясы жөнінде былай дейді. Қарығу -- көздің суықтан, əсіресе қарлы далада ұзақ жүруден болатын ауру, көздің төңірегінде иненің жасуындай ақ бөріткеннің пайда болуы, ол көзге тікендей қадалып тұрады. Қазақ оны қардың ақтығынан көреді. Сондықтан қарығ, яғни қар қапты деседі [6]. Дивани Лұғатта қарықты дегенге адамның көзі қардан қамалды деген анықтама берілген. Бұдан түйетініміз -- көздің қарға шағылысуынан қарығу сөзі, ал қарақтың ауруын тудырған ақ нəрсені қар деп атап кетуі мүмкін. Қорытындылай айтатын болсақ, зат мағынасындағы қарақтан сындық, іс-əрекет, ауыс, символдық мағыналар туындаған деген пікірдеміз.
Ақ сөзі түркі тілдерінде ақахаға: қ формасында қолданылып, бір-біріне жақын үш топ мағынаны аңғартады: 1) ақ деген негізгі түстік мағына (белый); оның төңірегіне: ақшыл, көздің ағы, жұмыртқаның ағы, т.б. мағыналар туған; 2) ақ сөзінің ауыс мағыналары: кіршіксіз таза, кінəсіз, ақжүрек, адал; 3) керемет, тамаша, ғажайып. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не түстік негізі жайында ХХ ғасырдың өзінде-ақ түркологтар арасында əр түрлі пікірлер қалыптасты. Э.В.Севортян аға жəне əке деген туыстық атаулардағы екі сөздің де негізі ақ -- оқ (қартаю) етістігінен өрбіген дегенді айтады. Жалпы сүт тағамдарын білдіретін ақ атауы (қымыз, сүт, шұбат, құрт т.б.) ақ етістігі негізінен өрбігенін аңғаруға болады. Оған дəлел ақ -- ағу, жоғары-төмен жылжу, құйылу мəніндегі етістік. Сүттің төмен сауылып, сорғалап құйылатыны белгілі. Əрі өзі де ақ, басқа реңкі жоқ, өзгермейтін ақ түсті ақ атау да көңілге қонымды. Көне түркі тілінде үрүң атаудың тілден ығыстырылып шығуына да ақ сөзінің конверсиялануы əсер еткен. Көне мұраларда кездесетін таң ағару тіркесіндегі ақ жоғары көтерілу, таң көтерілу мағынасын беретін ақ -- етістігінің əр түрлі сапада жеткендігін ғалым Б.Сағындықұлы дəлелдейді [11].
Тарихшы-ғалым Х.Көктəнді ақ сөзінің ежелгі нұсқасы ретінде су сөзіне де үлкен мəн береді:
Су -- ақ деген сөз. Судың ақ деген мағынаны білдіретінін көптеген деректер айғақтайды. Жапондарда да су дыбысталуы ақ мағынасын білдіреді екен. Ақ сунбу -- ақ-ақ биік болып аударылады. Сырдария өзенінің Авеста кітабындағы атауы -- Ардвисур. Бұл өзеннің ежелгі аты -- таза ақ құндар өзені деген мағына берген. Су сөзінің ақ мəнін білдіретіндігіне тағы бір мысал: Сурманақ -- жалайыр тайпасының Шыңғыс хан заманындағы бір тармағы, екінші тармағы -- Шуманақ. Жалайырлар үлкен екі тармаққа бөлінген. Алғашқы тұлғалық атауы Су-ман, кейін Суман (мəні ақ деген мағынада), түсініксіз болған соң, алғашқы мағынасын калькалық тəсілмен көшіре аударып, ақ сөзін қосқан, содан кейін Сурманақ болып шыққан. Шуманақ тармағы атауы да осындай тарихқа ие. Тұнғыс-маньчжур тілінде су сөзі чуу дыбысталуында сақталып, өте мағынасын берген. Қазақ тіліндегі су қараңғы соқыр тұрақты тіркесі көзі аппақ болып ағарып кеткен адам деген ұғымды білдіреді. Екінші бір мысал: Алтын Орданың Жошы заманындағы атауы -- Сыр Орда. Көптеген тарихшылар, соның ішінде Рашид-ад-дин, Вассаф, А.Б.Греков, А.Якубовский сынды ғалымдар Алтын Орданы Сыр Орда деп атаған немесе Су Орда -- Алтын Орда деген атауға еге деп жазған, -- деген деректер келтіреді [12]. Су -- ақ. Осыған қарағанда Шыңғыс заманында су атауы əлі де ақ деген мағыналық мазмұнын жоймаған. Бұл күндегі тілімізде кеңінен қолданылатын сүттен ақ, судан таза деген тұрақты тіркесіндегі мағынасы да аппақ, мөлдір түске қатысты айтылып, кінəсіз деген мағынаны білдіреді.
Енді бірқатар ғалымдар Қ.Ғабитханұлы, Т.Жанұзақов ақ сөзінің шығу төркінін ай космонимімен сабақтастырып, оның фонетикалық өзгерісінің схемасы ајаsајаај болуы мүмкін деп болжайды. Мұның дəлелі ретінде түркі тілдерінде үнемі қолданылатын ай йузлүк тіркесінің мағынасына тоқталады. Ай атауын ақ сын есімімен байланысты қарауынының негізі бар. Сөздердің тілдегі қолданысы мен оның беретін мағынасына қарасақ, расында да ай атауы о баста заттың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.