Қант диабеті ауруының алдын алу жолдары
Мазмұны
КІРІСПЕ
І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.Ішкі секреция бездерінің физиологиясы және функциялық реттелу жолдары
1.1 Ішкі секреция бездерінің түрлері, қызметі,маңызы
1.2 Гормондар мен биологиялы активті заттардың химиялық құрылымы бойынша
жіктелуі және олардың әсер ету жолдары мен механизмдері...
1.3Ұйқы безінің адам ағзасындағы ролі
2.Қант диабеті туралы түсінік
2.1Қант диабетіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2.2Инсулиннің химиялық табиғаты және әсер ету
мехенизмі ... ... ... ... ... .
2.3 Қант диабетінің пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
3.1 Қызылорда облысы бойынша Қант диабетінің ауруының таралу көрсеткіші
(3 жылдық динамика бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
3.2.Қант диабеті ауруынан ағзада болатын
өзгерістер ... ... ... ... ... ... .
3.3 Қант диабеті ауруының алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
Практикалық ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Адам денсаулығы оның негізгі байлығы,сонымен
бірге әрбір жеке адамның денсаулығы адам өміріндегі айтарлықтай орын алатын
фактор болып табылады.Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі
жалпы мемлекеттің,қоғамның ,әрбір азаматтың негізгі борышы.Сонымен әрбір
қоғам мүшесі денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселерге баса
назар аударып,халықтың денсаулығын жақсарту мәселелерін шешу үшін белгілі
бір шаралар қолдану керек.
Адамның денсаулығын сақтаудағы ең бірінші мәселе-таза су мен кенеулі
асты пайдалануды,тазарту жүйелерінің болуын,қоршаған ортаны ластайтын және
экологиялық зиян келтіретін обьектілерді қысқартуды,басқа да қауіпті
факторларды төмендету жөніндегі осыған ұқсас шараларды қолға алу,және
жүзеге асыру[1].
Денсаулық-адам өміріндегі ең жоғары бағалы дүние.Өмірдің шаттығы мен
қызығы денсаулыққа байланысты.Адам бақыты-денсаулығының мықтылығында.Дені
сау адам көңілді жүреді.
Қазіргі кезде мемлекетімізде Қазақстан республикамыздың
конистутциясына сәйкес денсаулықты сақтау мәселері жөнінде мемлекеттік
бағдарламалар әзірленіп,Қазақстан республиксынның Адам және азамат
бөлімінің 29 бабында адам денсаулығы жайында толық мағлұмат келтірілген.
Ел басымыздың жолдауындағы бағыттардың бірі-денсаулықты
нығайту,медициналық қызмет көрсету,сапасын жақсарту және денсаулықты
сақтаудың жоғарғы техналогиялық жүйесін дамытуда біріншіден денсаулықты
сақтау саласындағы басқару қаржыландыру,үйлестіру мен бақылау тетіктерін
қайта саралау арқылы медициналық қызметтің нәтижелігі мен сапасын арттыру
қажет болып табылады[3].
Бүгінгі таңда дүние жүзінде қант диабетімен ауыратындардың
саны көбейіп, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық дерттен кейін үшінші орынды
иеленуі — көпшілікті алаңдатып отырған мәселе. Бұл дерт біздің елімізде
күннен-күнге көбейіп келеді. Сондықтан қант диабетінің белгілері білінген
күннен бастап, денсаулыққа аса күтім керектігін ұмытпаған жөн.
Қант диабетімен дүние жүзі тұрғындарының бес пайызға жуығы, яғни 250
миллион адам ауыратыны белгілі және 15 жыл сайын бұл көрсеткіш еселеніп
отыратын көрінеді[5-6].
Қант диабеті – эндокринді зат айналымы жүйесінің ауруы, оның негізінде
абсолютті және біршама инсулиннің жетіспеушілігі жатыр.
Инсулин – ұйқы безінен, дәлірек айтсақ, лангерганстың аралындағы
жасушалардан бөлініп шығатын гормон. Бұл науқас ұйқы безінің β-клеткалары
бөліп шығаратын сөл, инсулиннің жетіспеуіне байланысты пайда болады.
Инсулиннің тапшылығынан денедегі зат алмасуы, әсіресе көмірсутегі заттардың
химиялық ажырауы мен денеге сіңу процестері бұзылады да қанның құрамында
қанттың қалыпты деңгейі жоғарылаған кезде бүйректен сүзіліп өткен глюкоза
несеппен бөлініп шығады.
Біздің зерттеу жұмысымызда Қызылорда қаласындағы қант диабеті ауруының
динамикасы мен қант диабеті ауруымен ауырған адамдардың ағзасында болатын
болатын өзгерістерді анықтауға арналған мәліметтер келтірілген.
Зерттеудің мақсаты:Қызылорда қаласындағы кеңес беру орталығымен бірлесе
жұмыс істеп, қант диабеті ауруының динамикасын жәнеқант диабеті ауруымен
ауырған адамдардың ағзасында болатын өзгерістерді анықтап,аурудың алдын
алу жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:-
- Қызылорда қаласында қант диабетімен ауыратын адамдар санын анықтау
- Қант диабеті ауруынан ағзада болатын өзгерістерді талдау
- Қант диабеті ауруының алдын алу жолдарын насихаттау
Зерттеудің нысаны: Қызылорда қаласындағықант диабеті ауруынашалдыққан
тұрғындар
Зерттеудің пәні: Қант диабетімен ауыратын науқастардың жай-күйі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қант диабеті ауруының ағзаға әсерін анықтап,
білу тұрғындардың денсаулығын сақтап, көңіл бөлуге және аурудан сақтану
жолдарына үйретеді.
Зерттеудің негізгі базасы: Қызылорда қаласындағы кеңес беру орталығы
Негізгі бөлім
1.Ішкі секреция бездерінің физиологиясы және функциялық реттелу жолдары
1.1 Ішкі секреция бездерінің түрлері, қызметі, маңызы.
Адам және жануарлар организмі дамудың онтогенез деп аталатын циклін
бастан өткізеді. Онтогенез дегеніміз жұмыртқа клеткасы ұрықтанғаннан бастап
ағза өлгенге дейінгі аралықтағы даму кезеңі. Онтогенездік дамудың біраз
уақыты жатырда өтеді, оны антенатальдық немесе пренатальдық онтогенездік
даму деп атайды. Дамудың келесі сатысы организм туылғаннан бастап өлгенге
дейінгі аралықты қамтиды. Мұны постнатальді онтегенездік даму деп атайды.
Онтегенездік дамудың барысында дененің массасы мен көлемі ұлғайып,
жеке мүшелері өседі. Мұнымен қатар көптеген сапалық өзгерістер –
организмінің жекелеген физиологиялық жүйелері қалыптасып дамиды. Тұқым
қуалаушылықтың ақпараттық механизмдері ағза дамуының бастапқы кезеңінде –ақ
іске қосылып, ағзаның одан әрі дамуы мен қалыптасуында аса маңызды роль
атқарады. Зат алмасу процесінің тұрақты жүруі мен жасушалардың қалыпты
қызмет атқаруы – ішкі сұйықтың (қан, лимфа, ұлпалық, сұйық,т.б.) химиялық
құрамы мен физикалық және химиялық қасиеттердің тұрақтылығына тікелей
байланысты[2-6].
Денедегі ішкі сұйық заттардың жиынтығын К.Бернар ағзаның ішкі ортасы
деп атаған. Американ физиологы У.Кеннон бұл концепцияны ұлғайтып, одан әрі
дамытты. Ол ішкі ортаның тұрақтылығын реттейтін механизмдер мен жүйелерді
зерттей отырып, организмнің ішкі ортасының химиялық құрамы мен оның
физикалық және химиялық қасиетін тұрақты сақтауға бағытталған қасиетін
гомеостаз (грек сөзінен homoios- тәрізді, stalls- тұрып қалу,
қозғалмайтын) деп атады.
Биология мен медицина ғылымдарының табыстары гомеостаз туралы
көзқарасты одан әрі кеңейте түсті. Гомеостазды тұрақты сақтауға организмнің
барлық жүйелері қатысатын болса, өз кезегінде, гомеостаз жүйелердің қалыпты
қызмет атқаруына ықпал етеді. Егер ағзаның ішкі ортасының химиялық құрамы
мен физикалық және химиялық қасиеттері өзгеретін болса, оларды
тұрақтандыруға бағытталған көптеген физиологиялық жүйелер де біртіндеп
активтеніп, іске қосылады. Мысалы, жасушадан тыс ортада судың мөлшері
азайып кетсе, қандағы вазопрессин гормонының концентрациясы көбейеді.
Вазопрессин- бүйрек арқылы сыртқа шығарылатын суды қайтадан денеге
сіңіреді. Сонымен, денеде жүріп жатқан кез келген физиологиялық процестер
эндокриндік механизмдердің қатысуымен жүреді[8].Оганизмнің жатырлық
дамуының бастапқы кезеңдерінде олардың физиологиялық функцияларын реттеуді
дамып келе жатқан жасушалардың өз ішінде түзілетін химиялық заттар
атқарады. Функцияларды реттеудің осы сияқты жолдары ағза дамуының кейінгі
кезеңдерінде де сақталып, белгілі бір шектелген аумақты ғана қамтитын
болады. Жоғары сатыдағы жануарлар ағзадағы ұлпалық реттелу процестері,
көбіне осы жолмен жүзеге асады.
Қарапайым ағзалар тіршілігінде кең тараған функцияларындағы реттеу
ролін зат алмасу барысында түзілетін жасушаішілік химиялық активаторлар деп
аталатын химиялық заттар атқарады. Пайда болған химиялық акиваторлар өзара
жақын орналасқан бір жасушадан екіншісіне еркін таралып отырады.
Эволюциялық дамудың барысында нерв жүйесі қалыптасты және көп жасушалы
ағзалардың жекелеген мүшелерінің өзара үйлесімді қызмет атқаруында
жетекшілік ролне ие болды[9]. Дамудың ондай кейінгі барысында нервтік
элементтердің кейбіреулер биологиялық активті заттар түзіп, оларды сыртқа
шығара алатын қасиетке ие болды. Нерв жасушаларының мұндай жүйелерін
нейросекреторлық жасушалар деп атайды. Кейінен эндокриндік мүшелер немесе
ішкі секреция бездері пайда болып, қалыптасады. Ішкі секрециялық бездерде
түзілетін секреттер бірден қанға өтіп, өздері түзілген жерден алшақ
орналасқан мүшелермен жүйелерге әсер етеді. Сонымен функцияларды реттеу
жүйесі эволюциясы мына бағытты дамыған: жасушаішілік химиялық заттар, нерв
жасушалары, нейросекроторлық жасушалар, эндокриндік мүшелер. Омыртқалы
жануарлар ағзасында жоғары да келтірілген реттеу механизмдері барлық түрі
сақталған. Бірақ, ағзаның бір тұтастық қасиетін сақтап, оны қоршаған орта
жағдайымен сәйкестендіруде жүйке жүйесі ерекше роль атқарады[10].
Ішкі секрециялық қызметке кең мағыналы ұғым беріледі. Ішкі секрециямен
гормон деген ұғымды мүшелердің, ұлпалармен жасушалардағы жүретін алмасу
өнімдерімен шатастыруға болмайды. Мысалы, нағыз гормондарды алсақ, олар
алыстан әсер етеді, яғни өздері түзілген жерден алшақ жатқан мүшелермен
жүйелерге әсер ете алады. әсер етудің мұндай формасын телекриндік реттеу
механизмі деп атайды.Жекелеген жасушаларда түзіліп, сол жасушалардың өзіне
ғана әсер ететін активті заттар болады, оларды жасушалық гормон тобына
жатқызады және олардың реттеушілік әсерін аутокриндік реттеу деп атайды.
Ал, гормондарға ұқсас біраз заттар жасушаларда түзіліп, көршілес жатқан
жасушаларға қанға түспей ақ диффузия жолымен ұлпаларға жайылып, олардың
қызметіне әсер ететін биоактивті заттар кездеседі, оларды ұлпалық гормондар
немесе гистогормондар дейді. Осы сияқты биологиялық активті заттар
түзілетін жасушаларды паракринді жасушалар деп, олардың көршілес
жасушаларға тигізетін әсерін паракриндік реттеу деп атайды. Бұған
ұлпалардың қабыну процестері кезінде түзілетін простагландиндердің
қатысуымен жүретін реакцияларды жатқызуға болады[11].
Паракриндік жасушаларда түзілетін секреттер мен нейрондарда түзлетін
нейронмедиаторлар арасында айтарлықтай айырмашылықтар болмайды. Сондықтан
оларды нейроэндокриндік жасушалар деп те атайды. Бұл эндокриндік және
паракриндік жасушалар арасындағы аса тығыз морфологиялық және физиологиялық
байланыстарға негізделген.
Эндокриндік мүшелерге секреторлық қасиет тән, олардың мөлшері үлкен
болмайды, бірақ қанмен мейлінше мол жабдықталған. Безде қан тамырлары
капиллярлар торын құрайды, сондықтан безде түзілген өнімдер бірден қанға
өтіп отырады. Эндокриндік бездерге гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқансерік
бездері, айрықша без, бүйрек үсті, ұйқы және жыныс бездері жатады.
Эндокриндік бездер қызмет ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөлінеді: 1)
Біріңғай эндокриндік қызмет атқаратын бездер. Оларға қалқанша, қалқансерік
бездері, гипофиз, эпифиз, бүйрек сүті бездері, плацента мен айырша без
жатады. 2) Аралас қызмет атқаратын бездер. Бұл топқа ұйқы безімен жыныс
бездері жатады[12].
1-сурет. Эндокриндік бездердің орналасу схемасы.
1-гипофиз; 2-эпифиз; 3-қалқанша без; 4-айырша без; 5-бүйрек үсті
безі; 6-қарын асты безі; 7-аналық без; 8-аталық без.
Гипофиз, немесе мидың төменгі қосындысы, ми сыңарларының астыңғы
жағында, ашамай сүйектің үстіңгі ойысында орналасады. Ол сол жағынан мидың
қатты қабығымен қапталады. Гипофиз құрылысы мен қызметі жағынан аралық
мимен тығыз байланысты.Без қанмен өте жақсы жабдықталады. Оған келетін қан
гипоталамус арқылы өтеді, сондықтан гапоталамустың нейросекрециялық
торшаларынан бөлінген биологиялық белсенді заттар аденогипофизге өтіп, оның
троптық гормондарының түзілуін күшейтеді.
Гипофиз барлық омыртқалы жануарларда кездеседі. Ол төрт бөліктен -
туберальдық, алдыңгы, аршық (ортаңгы) және нервті (артқы) құралған.
Туберальдық, алдыңғы және аралық бөліктерді біріктіріп аденогипофиз деп
атайды. Ал, нервті бөлік, гипофиз шанағы, сұр төмпешіктің ортаңғы денесі
нейрогипофизді құрайды. Құстарда, киттерде, дельфиндерде, пілдерде аралық
бөлік болмайды[13-15].
Гипофиздің алдыңғы безді бөлігінде 3 түрлі торшалар кездеседі:
хромофобтар немесе негізгі торшалар, базофильдер жоне ацидофильдер.
Хромофобтар гормон түзбейді, олар торша қоры болып табылады да, организм
жағдайына қарай базофильдерге не ацидофильдерге айналып отырады.
Ацидофильдік торшалар соматотроптықтар және лактотропоциттер болып екі
топқа жіктеледі, ал базофильдік торшалар - тиреотропоциттер,
кортикотропоциттер, фолликулотропоциттер және лютеотропоциттер болып төрт
түрге бөлінеді. Гипофиздің аралық бөлігінде меланотропоциттер орналасады.
Ал, гапофиздің артқы бөлігі питуициттер мен миелинсіз нерв талшықтарынан
құралады.
Гипофиз гормоңдары организмнің негізгі биологиялық процестерін,
денедегі зат алмасуды - судың, минералды затгардың, көмірсулардың,
белоктардың, майлардың алмасуын, реттейді. Ішкі секрециялық бездер
жүйесінде гипофиз ерекше орын алады. Ол басқа эңдокриндік бездер қызметін
реттеуге қатысады, соңдықтан оны орталық без деп есептейді . Гипофиздің
алдыңғы бөлігін бірнеше гормон бөледі: оларға мыналар жатады[16].
Соматотроптық, немесе өсу гормоны (СТГ), - организмнің барлық
торшаларында белоктың синтезін күшейтіп, РНК мөлшерін көбейтеді, кемірсулар
мен липидтер алмасуын жандандырады, организмнің өсіп-дамуын реттеп,
сүйектің жетілуін жақсартады, кальций мен фосфор алмасуын реттейді. Бұл
гормон жетіспесе организмнің өсіп-дамуы тоқтап, ергежейлік байқалады, ал ол
көп бөлінсе - өсу процесі шапшандап, алыптық (гигантизм) қалыптасады. Пісіп
жетілген организмде бұл гормонның көп бөлінуінің салдарынан акромегалия
(кейбір сүйектер мен мүшелер өсуіндегі теңсіздік) немесе спланхоме галия
(ішкі ағзалар өсуіндегі теңсіздік) байқалады. Гипофиз қызметінің
аутқуларымен байланысты организм кахексия (көтерем) жөне гипофиздік май
басу сияқты ауруларға да шалдығады.
Адренокортикотроптық гормон (АКТГ) бүйрек үсті безінің шоғырлы жөне
торлы аймақтарына әсер етіп, глюкокортикоидтардың түзілуін күшейтеді. АКТГ
бүйрек түтікшелерінде натрийдің, хлордың, судың кері сіңірілуін арттырып,
организмде май мен амин қышқылдарының биосинтезін жаңдандырады, қандағы
қанттың деңгейін жоғарылатады. АКТГ - катаболизмдік әсері бар гормон. Ол
организмнен азотың бөлінуін күшейтіп, капиллярлар қабырғасының өтімдлігін
төмеңдетеді, қабынуға қарсы әсер етеді.
Тиреотроптық гормон (ТТГ) - қалқанша бездің қызметін жандандырады,
фолликула ішінде жинақталған тиреоглобулиннің ыдырауын шапшаңдатады, қанға
тироксин мен трийодтирониннің бөлінуін күшейтеді, қалқанша безде йодтың
жинақталуын жақсартады.
Фолликуланы жандандырушы гормон (ФЖГ) аналық бездің дамуын, қызметін
реттейді. Оның әсерімен фолликулалар дамып, фолликулалық сұйық түзіледі,
түйіршікті (гранулезді) торшалар көбейіп, олардан аналық гормондар
(эстрогендер) бөлінеді. Аталық организмде ФЖГ аталық жыныс торшаларының
көбеюін (сперматогенезді) жандандырады.
Лютеиндеуші гормон (ЛГ) жетілген фолликулалардың жарылуын
-овуляцияны, жыныс торшаларының аналық безден бөлінуін реттейді, овудяция
жүрген фолликулада уақытша ішкі секрециялық қызмет атқаратын құрылым - сары
денешік, түзіледі. Аталық организмде ЛГ жыныс гормондарының түзілуін
күшейтеді.
Лютеотроптық гормон (ЛТГ) сары денеден прогестерон гормонының
бөлінуін күшейтіп, желіндеу және сүттену процестерін реттейді.
Пролактин (ПРЛ) - сүт безінің (желіннің) қызметін реттейді, сүт
қантының (лактоза) және сүт белогының (казеиноген) түзілуін жандандырады,
жүктілік (төл көтеру) кезінде сары дене қызметін сүйемелдейді, денедегі су
мен тұздар балансын реттеуге қатысады. Бұл гормон кептерлер балапанын
асырайтын кезде олардың жемсауының қабырғасында ерекше сүт бездерінің өсіп-
дамуын реттейді.
Әдеби деректерге сәйкес гипофиз қалқанша серік бездің, ұйқы безінің
қызметін реттеуге де қатысады[17].
Гипофиздің аралық бөлігі көп қабатты эпителийден құралған жіңішке
табакша іспеттес құрылым. Ол интермедин немесе меланофорлык, гормон бөледі,
пигменттер алмасуын реггейді. Кейбір деректерге сәйкес интермедин көздің
фоторецепциялық торшалары - таяқшалар мен сауытшалар, қызметін жандандырып,
көздің жарық күшіне бейімделгіштігін жақсартады.
Гипофиздің артқы бөлігі, немесе нейрогипофиз, түрленген нейроглия
торшаларынан — питуициттерден, құралады. Қазіргі деректерге сәйкес
нейрогипофизден бөлінетін гормондар гипоталамустың супраоптикалық және
паравентрикулярлық ядроларында түзіледі де, липопротеидтік секрет
түйіршікгері түрінде гипоталамус-гипофиз жолы арқылы гипофиздің артқы
бөлігіне өтеді. Нейрогипофиз тек нейросекреттер қоймасы ғана емес, олардың
белсенді күйге айналуын қамтамасыз ететін құрылым болып табылады.
Нейрогипофизде жиналған нейросекреттер окситоцин және вазопрессин
гормондары түріңде бөлінеді. Вазопрессин гипоталамустың супраоптикалық, ал
окситоцин - паравентикулярлық ядроларында түзіледі.
Вазопрессин зәрдің түзілуін азайтады - антидиурездік әсер етеді,
бүйрек түтікшелерінде алғашқы зәр құрамындағы судың қайта сорылуын
күшейтеді, калий, натрий және хлоридтердің кері сорылуын тежейді. Осымен
байланысты оны антидиурездік гормон (АДГ) деп те атайды. Сонымен қатар,
вазопрессин артериолалар мен капиллярлар арнасын тарылтып, қан кысымын
жоғарылатады[18].
Окситоцин - холинэстеразаны бейтараптап, ацетилхолиннің белсенділігін
арттырады, жатырдың бірыңғай салалы еттерінің жиырылуын күшейтеді. Бұл
гормон желіннің альвеолалық бөлігіндегі миоэпителийдің жиырылуын күшейтіп,
ию процесін, сүттің бөлінуін қамтамасыз етеді. Аталық организмде окситоцин
шәуеттік жолдың бірыңғай салалы еттерінің жиырылуын күшейтіп, овуляцияны
қамтамасыз етеді.
Әр түрлі тосын, қолайсыз факторлардың әсерімен (инфекция, улану,
қансырау, тоңазу т.с.с.) организм әрекеттері өзгеріп, ол шамадан тыс
ширығады, булыгу (стресс) күйіне ұшырайды. Стресс деген терминді канада
ғалымы Ганс Селье ұсынған.
Күшті тосын әсер тек сол тітіркендіргіш табиғатына байланысты реакция
тудырып қана қоймай (мысалы, суықта тері тамырларының тарылуы), сонымен
қатар нақтылы әсерге қатысы жоқ басқа да жалпылама реакциялар тудырады.
Осымен байланысты организм өз қызметін жаңа, тосын жағдайға үйрену,
бейімделу үшін жұмылдырады. Осындай жалпылама реакциялар тудыратын
факторларды стрессорлар деп атайды. Стрессорлардың әсер күші үйреншікті
деңгейден жоғары болады, сондықтан олар организмнің бейімделу тетігінің тек
нервтік жолын ғана емес, гормондық жолын да әрекетке қосады[19-20].
Булығу (стресс) жағдайында қан құрамындағы адреналиннің,
норадреналиннің, глюкокортикоидтардың, АКТГ, СТГ, глюкагонның, тироксиннің
және йодпен байланысқан белоктардың, қанттың, еркін май қышқылдарының
деңгейі жоғарылайды. Сонымен қатар қанның үйығыштық қасиеті өзгеріп, қарын
сөлінің бөлінуі азаяды, қан түйіршіктерінің саны көбейіп, жүрек жұмысы
жиілейді, қан қысымы жоғарылайды, жүректегі қан айналым күшейіп,
организмнің қорғанғыштық қабілеті артады. Сондықтан стресс жағдайын
жалпылама адаптациялық синдром (ауруға тән белгілер жиынтығы) деп атайды.
Огрессор өсерімен алдымен рефлекс ретінде адреналиннің бөлінуі
артады. Адреналин гипоталамуске әсер етіп, одан кортиколиберин бөлінеді.
Кортиколиберин аденогапофизден АКТГ- бөлінуін үдетеді. Ал, АКТГ бүйрек үсті
безінің қыртыс бөлігінен зат алмасу процесінің қарқынын реттейтін
глюкокортикоидтардың бөлінуін күшейтеді.
Стресс үш сатыда өршиді.
Дабыл сатысы - АКТГ мен глюкокортикоидтар секрециясы-
ның күшеюімен сипатталады.
Төзімділік сатысы - зат алмасу процесі қарқыиының күшеюімен
байланысты организмнің қорғанысгық қабілетінің жоғарылауьшен, оның
өр түрлі қолайсыз осерлерге төзімділігінің артуымен сипатгалады.
Қажу сатысы - стрессор әсері тым күшті болып, ұзаққа созыл-
са, глюкокортикоидтардың бөлінуі тиылып, зат алмасу процесінің
қарқыны басылады да, организмнің қолайсыз өсерге қарсыласу қабілеті
төмендейді, ауру дендейді.
Эпифиз немесе пинеальдық без омыртқалы жануарлардың барлық класында
кездеседі. Ол тек қолтырауын (крокодил) мен кит тәрізділерде ғана болмайды,
бірақ бұл жануарлардың ортаңғы миының үстінде эпифиздік ұлпалар
табылған[21].
Салқын қанды жануарлар эпифизі фоторецепциялық аппарат болса, сүт
қоректілерде ол эндокриндік без болып есептеледі. Мысалы, кесірткенің
"төбелік көз" деп аталатын мүшесінде көз бүршағы мен көздің торлы қабығының
элементгеріне ұқсас құрылымдар табылған. Бұл құрылым жарық өзгерістерін
қабылдап,жануардың сыртқы орта жарықтығының өзгерістеріне байланысты
реакцияларын туындатып отырады.
Сүт қоректілерде эпифиз ортаңғы мидың төрт төмпешігінің алдыңғы екі
төмпешіктерінің арасында орын теуіп, мидың үшінші қарыншасымен арнаулы
сабақша арқылы жалғасады. Ол дәнекер ұлпалы қабықпен қапталғаны, көмескі
бөлшектерге бөлінген тығыз құрылым. Оның бөлшектері пынеальдық және глиялық
торшалардан құралады. Бүл торшалар фоторецепциялық қабілетін жоғалтып,
бездік ұлпаға айналған[22].
Эпифиз серотонин және мелатонин деген биологиялық белсенді заттар
бөледі. Безде күңдіз серотониннің, түңце мелатониннің мөлшері көбейіп
отырады. Бүл заттар терінің пишентгік торшаларьша әсер етеді.
Эпифиз жыныс бездеріне тежеуші ықпал етіп, жыныстық жетілу процесін
реттейді. Жастық (ювенильдік) кезеңде без мезгілсізжыныс-тық жетілуден
сақтайды, организмнің жалпы (физиологаялық) жетілуі мен жыныстық жетілуінің
арасыңдағы үйлесімдікті қальштастырады.
Қалқанша безі. Қалқанша без кеңірдектің алғашқы екі-үш сақинасының
вентральдық бетінде, комекейдің қалқанша шеміршегінің артыңда орналасқан
жұп без. Оның массасы адамда 20-40 г, жылқы мен сиырда -25-40 г, шошқада -
15-20 г, қой-ешкіде 5-10 г, тауықта 40-100 мг. Без сырт жағынан дәнекер
ұлпалы кабықшамен қапталады да, одан тараған перделермен жеке-жеке
көпіршіктерден (фолликулалардан) тұратын бөліктерге бөлінеді. Көпіршіктер
қабырғасы бір қабат эпителиальды торшалардан құралады да, оның ішінде
тиреоглобулині бар біртекті коллоид жинақталады[23].
Қалқанша без құрамында йод элементі бар тироксин және үш йодты
тиронин атты гормондар бөледі. Бұл гормондар организмдегі зат алмасу
процесінің қарқынын, организмнің өсіп-жетілуін реттейді, жоғары дәрежелі
нервтік қызметке әсер етеді. Тироксин белоктардың, кемірсулардың, майлардың
тотығуын күшейтіп, ұлпалардың глюкозаны сіңіру қабілетін жоғарылатады,
бауыр мен бұлшық етте гликогеннің ыдырауын жылдамдатады. Қалқанша без
гормондары денедегі су мен минералды заттардың алмасуын реттейді, ас қорыту
ағзалары қызметін күшейтіп, сүт түзу процесін жандандырады.
Қалқанша без қызметі нашарласа зат алмасу процесінің қарқыны
төмендеп, организм әлсіреңді, бұлшық ет болжырал, дене температурасы
төмендейді, жыныстық қызмет бұзылып, нерв жүйесінің қозғыштығы нашарлайды,
жоғары дәрежелі нервтік қызмет бұзылады.
Бездің гиперфункциясы базед дертіне шалдықтырады. Бұл жағдайда зат
алмасу қарқыны жоғарылап, адам қатты арықтайды, жүрек соғады, дене қызуы
көтеріліп, адамның жұмыс қабілеті төмендейді, әлжуаздык, тершендік,
ашушаңдық байқалады.
Организмде йод жетіспеген жағдайда без шырышты секретті көп бөліп,
көпіршіктер қабырғасы керіліп, бездің көлемі өседі, секрециялық торшалар
қысылып, олардың қызметі нашарлайды, гормондардың түзілуі бәсендейді,
организм жемсау (зоб) ауруына шалдығады[24].Без қызметі мүлдем тоқтаса
шырышты ісік — мыкседема, байқалады. Мұндай сырқаттың өсуі тоқтап, сүйектің
жетілуі тежеледі, жүрек соғуы сиреп, зат алмасу процесі нашарлайды, дене
температурасы төмендеп, ас қорыту ағзаларьшың жұмысы бұзылады. Балалар
өспей, жарым ес болып қалады. Ересек адамда зат алмасу қарқыны 30-40
пайызға төмендеп, белоктың алмасуы бүзылады, үлпааралық сұйықта муцин мен
альбуминнің мелшері көбейіп, онкостық қысым жоғарылайды. Организм ісінеді,
жоғары дәрежелі нервтік қызмет нашарлап, адамның ойлау қабілеті төмендейді.
Қалқанша без кызметі жыл маусымына, организмнің физиологиялық күйіне
қарай өзгеріп отырады. Қыста бездің белсенділігі жоғарылап, жазда
төмендейді. Буаздық, сүтгену кезендерінде бездің физиологиялық
гиперфункциясы байқалады.
Қалқанша без фолликуласының сыртында орналасқан торшалар
(парафолликулярлық торшалар) тиреокальцитонин гормонын түзеді. Бүл гормон
қан қүрамындағы кальцийдің сүйек үлпаларьша жинақтальш, үнемдеп жұмсалуын,
бүйрек арқылы фосфордың бөлінуін қам-тамасыз етіп, қандағы кальций мен
фосфордың ара қатынасын реттейді.
Қалқанша серік бездер қалқанша бездің арт жағын ала, оған жабыса
орналасқан кішкентай қүрылымдар. Бұл бездер балықтан басқа барлық омыртқалы
жануарларда кездеседі. Жылқы, түйе, қой-ешкі, ит және қоянда бүл бездер қос
жүптан, ал шошқада жалғыз жұптан түрады.
Без негізгі және оксифлльдік торшалардан қүралады. Негізгі торшалар
секрециялық қызмет атқарады, ал оксифильдік торшалардың маңызы әлі толық
анықталмаған.
Қалқанша серік бездер паратгормон және кальцитонин деп аталатын
гормондар бөледі. Паратгормон сүйекте кальцийдің жиналуын реттейді,
кальцийдің белокгармен, фосфатгармен қосылыс түзуін шапшаңдатады, кальций
мен фосфордың сүйектен шайылуын жеңіддетеді, қан құрамындағы кальций
мөлшерін жоғарылатады, бүйректе кальцийдің кері сорылуын жеңілдетеді.
Кальцитонин қан қүрамында кальций деңгейін төмендетеді, сүйектен кальцийдің
шаймалануын бөгейді[25]. Оның әсері паратгармонға қарсы бағытталған.Бездің
гипофункциясы жағдайында организм тынышсызданып, нерв жүйесінің қозғыштығы
жоғарылайды, бұлшық ет тартылып, діріл байқалады, тәбет жойылып, шөл лайда
болады, жүрек қағып, тыныс жиілейді, ішек қимылы нашарлайды, тыныс
еттерінің сіреспе жиырылуы саддарынан организм тұншығып өледі. Без қызметі
нашарласа аминсіздеу процесі бұзылып, бауырдың аммиакты несепнөрге
айнаддыру қабілеті нашарлайды, денеде белоктың алмасу өнімі - гуанидин мен
оның туындыларының мөлшері кебейіп, организм уланады.
Без қызметі күшейсе қандағы кальций мөлшері көбейіп, фосфор деңгейі
төмендейді және бұл элементтер организмнен көп мөлшерде бөлінеді. Осының
салдарынан сүйек борып, кеуектенеді, ет босаңсып, ішекке қан құйылады.
Айырша без (тимус). Айырша без көкірек қуысында жүрекке жақын
жатқан ірі тамырлардың вентральдық бетін ала орналасады. Ол бір-бірімен
дәнекер ұлпамен жабысқан екі бөліктен тұрады. Әр бөліктің алдыңғы жағы
сүйірлене көкірек қуысынан мойынға шығып жатады да, артқы жағы толыса
келіп, жүрек қапшығына дейін созыла орналасады.
Без ұлпасы боз заттан және қыртыстық бөліктен тұрады. Әр бөлік
секрециялық торшалардан және қан түзуші мүшелерге тән торлы-эндотелийлі
ұлпа торшаларынан құралады. Без тек жыныстық жетілу кезеңінде ғана өсіп-
дамиды да, одан кейін өз қызметін тоқта-тып, инволюция (кері даму)
процесіне ұшырайды.
Айырша без күрделі қызмет атқаратын құрылым. Оның секрециялық
торшалары тимозин гормонын түзеді. Без бүкіл лимфалық жүйенің дамуына әсер
етеді, сүйектің қатаюын, организмнің өсіп-жетілуін реттейді. Бұл безде
лимфоциттер сұрыпталып, ұлпалық иммунитет қалыптастыруда маңызды рол
атқаратын Т-лимфоциттер пайда болады.
Айырша безді тәжірибе мақсатында сылып тастаса, организмнің өсіп-
дамуы баяулап, минерадды тұздар мен белоктың алмасуы бұзылады, сүйек
жұмсарып, майысады, бұлшық ет тонусы төмендеп, босаңсиды, жоғары дәрежелі
нервтік қызмет бұзылып, ацидоз жағдайында 2-3 ай ішінде мал өліп кетеді.
Сақа малда аталған ауытқулар байқалмайды.
Ішкі секреция бездері қызметінде екі түрлі ауытқу байқалады:
1) гиперфункция - без қызметінің күшеюі, мұндай жағдайда без гормонды көп
бөледі; 2) гипофункция - без қызметінің әлсіреуі, мұндай жағдайда без
гормонды аз, жеткіліксіз мөлшерде бөледі. Организм үшін бездің
гиперфункциясы да, гипофункциясы да қолайсыз, олар түрлі аурулар тудырады.
Қалқанша без қызметі күшейсе организм базед ауруына шалдығады: бездің
көлемі үлкейіп, көз шарасынан шығады (бадырақ коз), жүрек қағады, нерв
жүйесінің қозғыштығы жоғарылап, организм тез қажиды, терлегіш келеді. Без
жұмысы әлсіресе ересек организмде шырышты ісік - микседема дерті байқалады:
тері кебірсіп, қатаяды да, ісінеді, түк түсіп қалады, зат алмасу қарқыны
төмендеп, психика өзгереді. Без қызметі жас шақтан жетіспесе өсу процесі
нашарлап, ақыл-ойдың дамуы тежеледі, нақұрыс - кретинизм ауруы байқалады.
Ауыз су мен топырақта йод жетіспесе бездегі дәнекер ұлпа шамадан тыс
ұлғайып, секрециялық торшалар әлсірейді де, организм зоб ауруына шалдығады.
Бездің көлемі үлкейгенімен, гормон жеткіліксіз молшерде бөлінеді, зат
алмасу процесінің қарқыны төмендейді.
Қалқанша серік безінің қызметі нашарласа тетания ~ құрысу байқалады,
дененің бұлшық еттері тартылып, карысып, қанда кальций мөлшері күрт
төмендейді, тіс бұзылады, салмақ кемиді. Бүйрек үсті безінің қыртысты
бөлігінің қызметі нашарласа аддисон ауруы туындайды: тері қошқылданып,
тәбет жойылады, қандағы қант мөлшері азаяды, қан қысымы төмендейді,
организм ариды. Ұйқы безінің ішкі секрециялық қызметі нашарласа сусамыр -
диабет ауруы байқалады, көмірсулар мен майлардың алмасуы бұзылады, қан мен
зәрде қант мөлшері көбейеді[26].
Гипофиздің алдыңғы бөлімінің қызметі күшейсе организмнің өсу қарқыны
үдеп, алыптық (гигантизм), ал әлсіресе - ергежейлік байқалады. Гипофиз
қызметінің бұзылуы салдарынан организм акромегалия (дененің жеке
бөліктерінің өсуіндегі үйлестіктің бүзылуы), май басу сияқты дерттерге де
шалдығады.
Ішкі секреция бездері қызметін бірнеше арнаулы әдістермен зерттейді.
1) Клиникалық бақылау - жеке бездердің қызметінде ауытқу байқалған
организмге бақылау ұйымдастырылып, ауытқулар айқындалады.
2) Безді сылып тастау (экстирпация). Арнаулы операция жасап,
безді алып тастайды да, организмде болатын өзгерістерді анықтайды.
3) Безді алмастырып отыргызу (трансплантация). Бұл әдіс үш
нұсқада қолданылады: ауто-, гомо- және гетеротрансплантация.
Алғашқы нұсқада без өзінің қалыпты орынынан сол организмнің
басқа жеріне қондырылады. Гомотрансплантацияда бір түлікке жата-
тын малдың безі бір организмнен екінші организмге кондырылады.
Ал, гетеротрансплантацияда бір түлік малының безі екінші түлік өкіліне
қондырылады.
4) Организмді қосарлау, немесе парабиоз. Арнаулы операция жа-
сап, бір түрге жататын екі организмнің қан тамырын жалғастыра тігу
арқылы ортақ қан айналым жүйесі қалыптастырылады.
5) Ішкі секреция бездері сығындысын немесе гормондар егу. Бұл
әдіспен жасанды түрде бездің гиперфункциясы тудырылады.
6) Радиоактивті изотоптар қолдану арқылы гормондардың түзілу
құпиясын, олардың организмде таралуын, өзгерістерін, бөліну жол-
дарын аныктайды.
7) Радиоавтография әдісі. Организмге молекуласында радиоактивті
атомы бар гормон егіліп, белгілі бір мерзім өткен соң оның ұлпасынан
тілім алады да, одан жұқа қиынды дайындайды. Осыдан кейін қиын-
дыны радиоактивті сәулеге сезімтал фотографиялық эмульсияға сала-
ды. Өңделген пленкада гормон шоғырланған жерде қара дақ байқалады.
8) Гормондарды химиялық және биологиялық әдістермен анықтау
өдісі де практикада кең қолданылады[27].
1.2 Гормондар мен биологиялы активті заттардың химиялық құрылымы бойынша
жіктелуі және олардың әсер ету жолдары мен механизмдер
Гормондық және гуморальдік реттеу механизмдері туралы түсініктерді
өзара ажыратуға болады. Бірақ екеуінің арасында көптеген ұқсастықтар да
бар. Гуморальдық реттеу механизмі организмде ертерек қалыптасқан. Ал,
гормондар болса, тек жоғары сатыда дамыған жануарларда ғана кездеседі.
Эндокринді бездер функцияларының нейроэндокриндік (гипоталамустық) жолмен
реттелуі. Көптеген анатомиялық-физиологиялық зерттеулер гипофиздің қызметі
гипоталамусқа тәуелді екендігін көрсетеді. Гипофизбен байланысты
эндокриндік реакциялардың көпшілігі рефлекторлық процестер қатарына жатады,
өйткені, олардың орталығы гипоталамуста орналасады, эффекторлық бөлімі-
гормондық табиғаты басым заттар- гормондар болып есептеледі. Көптеген
морфологиялық зерттеулер гипоталамус нейрондарының аксондары гипоталамус
пен гипофиз аралығындағы аралық дөңесте үзілетінін немесе гипофиздің артқы
бөлімінің ішіне барып аяқталатынын көрсетеді. Бұл аксондар гормон көп
түзілетін алдыңғы және аралық бөлімдерге жетпейді. Аденогипофизді
нервтендіретін симпатикалық нерв талшығы ондағы қан тамырларының
қабырғасына барып аяқталады да вазомоторлық қызмет атқарады. Гипоталамуста
түзілетін нейрогуморальдық факторлар қан арқылы аденогипофиздің троптық
функциясын реттейді. Осы тәріздес нейросекреторлық процестер алдындағы
гипоталамустың ірі жасушалы ядроларында да байқалып, бұлардан
нейрогипофиздің пептиді секреттері бөлінетіні анықталды. Гипоталамустық
гуморальдық реттеу механизмдері медиаторлық принцип жүйесімен жүзеге
асырылады[28-29].
Эндокриндік реттеу. Эндокриндік реттеу деп бір бездің гормондарының екінші
бір бездердегі гормондардың түзілуі мен шығарылуына тигізетін әсерін
айтады. Ішкі секреция бездерінің функциясын реттеуде гипофиздің алдынғы
бөлімі ерекше роль атқарады. Егер гипофизді хирургиялық жолмен алып
тастаса, денедегі көпшілік бездер гормондар түзуін тоқтатып, солып қалады.
Гипоталамустың зақымдануы да осындай өзгерістерге әкеп соғады. Бұдан
гипофиздің троптық функциясының гипоталамуста түзілетін пептидті
гормондарға тәуелді екендігін көруге болады. Егер гипофизі алынып тасталған
жануарға гипофиздік троптық гормондарын енгізсе, бездер қызметі бастапқы
қалпына келеді.
Ішкі секреция бездерінің қызметін реттеуге гипофизден басқа да біраз
жүйелер жиынтығы қатысады: гипоталамус-гипофиз-бүйрекүсті бездері (КТ РФ
АКТГ глюкокортикоидтар); гипоталамус-гипофиз-жыныс бездері (ГТ-РФ, ЛГ және
ФСГ); гипоталамус-гипофиз-қалқанша безі (ТТ-РФ – ТТГ — Т3 және Т4),
жүйелері. Аталған жүйелердің әрқайсысы өз алдына біртұтас функциональдық
қызмет атқарады және екі жақты байланыс арқылы өздігінен реттеліп
отырады[30]. Бір жүйе гипоталамустан гипофизге қарай төмен бағытталса
(тура), екінші жүйе мүшелер мен бездерден басталып, гипоталамусқа қарай
(кері), жоғары көтеріледі. Гипоталамустың клеткалары сыртқы сигналдарды
мидың афферентті жолдары арқылы қабылдап, оларды жеке -дара талдайды. Одан
әрі олардың қасиетін өзгертіп, пептидті секреттер түрінде гипофизге
жібереді. Бұл гормондар гипофиздің алдынғы бөлігінің функциясын не
жылдамдатады (либериндер),не тежейді (статиндер).
Гипоталамустық пептидті гормондардың әсерінен гипофиздің алдыңғы бөлігін
пайда болатын биохимиялық өзгерістер тропты гормондар түрінде шетте
орналасқан бездерге әсер етеді. Кері байланыстар гипофиз (қысқа жол) бен
бездерден (ұзын жол) басталып гипоталамусқа барып аяқталуы мүмкін. Мысалы:
жыныс және тиреоидты гормондар мен картикостероидтар кері байланыс
заңдылығы арқылы гипофизбен гипоталамус функцияларына әсер ете
алады.Сонымен, гипоталамус біріншіден, сыртқы сигналдарды қабылдап, оларды
жіктеп, қайта өңдеу арқылы өзгертіп сол түрінде байланыс жолымен ішкі
секреция бездеріне бағыттаса, екіншіден, бездерден шыққан сигналдарды кері
байланыс жолымен қабылдап оған тиісті жауаптар қайтарады[31].
Гормондар қатарына жатпайтын кейбір метаболиттер эндокриндік бездер
қызметін гуморальдық жолмен реттеу механизіміне қатысады. Реттеудің бұл
түрі көпшілік жағдайларды, эндокриндік функциялардың өзін — өзі реттеу
жүйесіне жатады, өйткені, метаболиттер гормондар бақылауында болатын алмасу
поцестерінің деңгейі қарқыны туралы ақпарттарды гормон түзетін бездерге
жеткізіп оларды үнемі ол жөнінде хабардар етіп отырады. Мысалы, глюкоза
эндокриндік жасушалармен глюкорецепторлар арқылы әрекеттесіп, Лангерганс
аралшықтарында инсулиннің, глюкагонның, хромофин ұлпаларында адреналиннің,
аденогипофизде сомато және адренокортикотропты гормондардың түзілуіне
секреция қарқындылығына әсер етеді. Өз кезегінде, инсулин, глюкагон,
адреналин, СТГ және АКТГ – көмірсу алмасуының немесе гликемия деңгейін
реттеудің аса маңызды реттеуші факторлары ретінде жұмсалады. Ішкі секреция
бездерінде бос күйіндегі май қышқылдары да осы тәрізді жолдармен әсер
етеді. Белок алмасуын тежейді. СТГ мен инсулин гормонының секрециясы
қандағы амин қышқылдары концентрациясына байланысты. Кальций алмасуын
бақылайтын паратгормон мен кальцитониннің секрециялық деңгейі — қандағы
Са2+ концентрациясымен реттелсе, су алмасуын қатысатын АДГ түзілуі – қанның
осмостық қысымының деңгейімен анықталады[32].
Эндокриндік бездер функциясын жасушааралық бақылауда басқа типтегі
гормондық факторлар да көрнекті роль атқарады. Мұндай агенттерге көпшілік
жағдайларда гормондық әсерлердің іске асырылуында функция атқаратын
простагландиндер (ПГ) мен Са2+ жатқызуға болады. Простагландиндер гормондық
қасиеті бар заттар тобына кіреді және олардың қазіргі кезде 15 түрі
белгілі. Простагландиндер эндокриндік бездердің кейбіреулеріне гормондар
түзілуі мен олардың секреторлық активтіліктеріне тікелей немесе жанама
жолмен әсер етеді (гипофиз, бүйрекүсті, жыныс және қалқанша бездер).
Нерв ұштарынан медиаторлар бөлінуін өзгерте отырып, синапстардан
эфекторлы құрылымдарға нейрогуморальдық әсерлердің берілуін реттеуге
қатысады деген болжамдар бар. Простагландиндердің жануарлар мен адамдардың
репродуктивтік мүшелеріне тигізетін әсер күшті көрінеді. Егер буаз
малдардың әр 100кг массасына 0,05мг ПГ енгізге бірнеше сағаттан кейін
оларға туу актісі басталады.Кальций да кейбір эндокриндік бездер функциясын
реттейтін гуморальдық факторлар қатарына жатады. Кальций көптеген
белокпепидті және стероидты гормондар мен катехоламиндердің секрециясын
стимулдайды. Қорыта келгенде, эндокриндік процестердің өздігінен реттелу
механизмдері метаболизмдік гомеостазды тұрақты деңгейге ұстауға
бағытталған[33].
Ішкі секреция бездерінің өнімдерін (инсулин, тироксин, гидро-кортизон
т.б.)гормондар деп атайды. Олар қан арқылы бүкіл денеге тарап, гормондық
реттеу тетігін қалыптастырады. Жеке торшаларда түзіліп, солардың өзіне ғана
әсер ететін физиологиялық белсенді заттарды торшалық гормондар дейді. Ал
торшаларда түзіліп, ұлпаларға жайылып, олардың қызметіне әсер ететін
физиологиялық белсенді заттарды ұлпалық гормондар немесе гистогормондар деп
атайды.
Паратгормондар деп ұлпаларда зат алмасу өнімі ретінде бөлініп,
физиологиялык белсенділік көрсететін заттарды (мысалы, көмір қышқыл газы,
мочевина) атайды. Ішкі секреция бездерінен тыс, басқа мүшелер мен ұлпаларда
түзіліп, организмдегі зат алмасу процесі мен көптеген физиологиялық
әрекеттерді реттеуге қатысатын химиялық құрылымы жағынан әртекті
физиологиялық белсенді заттарды (мысалы, гастрин, серотонин, гепарин,
секретин, гистамин, ацетилхолин т.б.) гормоноидтар деп атайды. Олар қысқа
мерзім ішінде әсер етеді, ұлпа белоктарымен қосылып кетеді, немесе тез
бұзылады.
Бір организмнің сыртқы секрециялық бездерінде түзіліп, басқа
дарақтарға әсер ететін физиологиялық белсенді заттарды (ферромондар,
алломондар т.б.) телегрондар дейді[34].
Метаболизмдік гормондар организмдегі зат алмасу процесінің қарқыньн
реттейді. Зат алмасу процесіне гормондар қажетті ферменттердің түзілуін
жандандыру, бәсеңдету немесе тоқтату нәтижесінде әсер етеді. Мысалы,
инсулин, глюкагои, адреналин гормондары көмірсулардың алмасуын реттейді,
өсу гормоны белоктардың түзілуін жандандырып, көмірсулар мен майлардың
алмасу қарқынын өзгертеді; тироксин қуаттың өндірілуін күшейтіп,
белоктардың, көмірсулардың, майлардың тотығуын жақсартады.
Морфогенездік гормондар торшалардың генетикалық аппараттарына әсер
ету арқылы торшалардың өсуін, көбеюін, жіктелуін бағыттап, реттеп отырады.
Олар организм мүшелерінің, бөліктерінің, белгілерінің дамуындағы реттілікті
қамтамасыз етеді.
Үйлесімдік гормондар жеке мүшелердің қызмет әрекетін өзгертіп, оларды
өзара сәйкестендіреді, үйлестіреді. Мысалы, адреналин жүрек жұмысын
күшейтіп, оның жиырылу күшін арттырады, шеткей қан тамырларын тарылтады,
қарын мен ішек қимылдарын баяулатады
Атқаратын қызметіне, әсер бағытына қарай гормондар үш топқа бөлінеді.
1) Эффекторлық гормондар - олар тікелей нысана мүшелерге әсер етеді. 2)
Троптық гормондар - эффекторлық гормондардың түзілуі мен бөлінуін
жандандырады. 3) Релизинг гормондар - гипофиздің троптық гормондарының
бөлінуін және гапоталамустың нейросекрециялық қызметін реттейді.
Гормондарға оларды биологиялық белсенді заттардың басқа топтарынан
ерекшелендіретін бірнеше қасиет тән[35].
1.Алшақ (дистанциялық) әсер - гормондар өздері түзілген бездер-
ден алшақ орналасқан мүшелер қызметіне әсер етеді.
2.Өзіндік әсер - әрбір гормон организмде жүретін белгілі бір
процеске ғана әсер етеді. Дегенмен, жеке мүшелер қызметіне немесе
белгілі бір процесті реттеуге бірнеше гормон қатысуы мүмкін. Олар-
дың әсері не бірыңғай (синергиялық), не кереғар (антагонистік) болуы
мүмкін.
3.Зор биологиялық белсенділік. Гормондардың аз мөлшерінің өзі
үлкен биологиялық жауап тудырады. Мысалы, 1 г адреналин 10 млн
бақаның оқшауланған жүрегінің жиырылу күшін арттырып, жұмысын
жиілетеді. 1 г инсулин 125 мың қоянда гипогликемия тудырады.
4.Гормондар молекулалары ықшам болады, сондықтан олар ка-
пиллярлар қабырғасынан оңай өтеді.
5.Көптеген гормондарға туліктік-турлік өзінділік сипат тән бол-
майды, сондықтан олардьщ практикада қолданылу аясы кең болады.
6.Гормондар ұлпаларда ұзақ сақталмай, тез бұзылады, сондықтан
ішкі секреция бездері оларды толассыз бөліп отырады.
7.Гормондар тек тірі организмде гана әрекет етеді, олардың әсері
тірі торшалар мен құрылымдарға ғана бағытталған.
Гормондар өз бетінше жеке реттеуші жүйе құрамайды. Олардың түзілуі мен
қанға бөлінуі организм функцияларын ретгейтін біртұтас нервті-гуморальдық
тізбектің бір ғана буыны болып табылады[36].
Гормондар нысана мүше торшаларына не тікелей, не нерв жүйесі арқылы
өсер етеді. Олардың жеке мүшелер мен зат алмасу процесіне тікелей әсері
ферменттік жүйе арқылы атқарылады. Гормондар ферментгер концентрациясы мен
белсенділігіне әсер ете отырып, торша мембранасының ферментке деген
өтімділігін өзгертеді, ферменттің субстратқа әсерін жандандырып, не тежеп,
рибосомалар мен полирибосомалар белсенділігін өзгертеді, митохондриялар мен
лизосомаларға ықпал етеді.
Бір гормон бір мезгілде бірнеше ферментгерге ықпал етеді. Мысалы,
кортизон митохондриялардағы акетоглютаратоксидазаның әрекетін тежеп,
бауырда глюкозалы-фосфотазаның түзілуін жандандырады, аталық жыныс безінде
тестостерон мен гиалуронидазаның белсенділігін күшейтеді, қуық безінде
қышқыл фосфотазаның түзілуін жандандырады, тыныс ферменттерінің
белсенділігін артгырып, ұлпалық тынысты жақсартады.
Гормон әрекетінің механизмі олардың өздерінің құрылым ерекшеліктеріне,
қасиеттеріне молекулаларының мөлшеріне және әсер ететін нысана торшалардың
ферменттік жүйелері мен беткейлік мембранасының құрылым ерекшеліктеріне
байланысты. Гормондар әсері мембраналық және торшалық болып бөлінеді[37].
Мембраналық әсер белок тектес гормондарға тән. Олар торша ішіне
өтпей, оның мембранасындағы рецептгорлық аппаратқа бекиді де, торша
ішіндегі биосинтездік процестерге мембрананың ферменттікжүйелері,
простагландиндер, кальций иондары т.б. элеметтер арқылы әсер етеді,
Гормоңдардың бұл тобы торша мембранасындағы аденшхлаза (АЦ) ферментінің
§£лсеңділігін артгырады. Осы фермент пен торша ішіңдегі фосфодиэстераза
ферментінің қосарланған өсерінен аденозинүшфосфор қышқылы (АТФ) циклдік
аденозинді -3-5 — монофосфатқа (цАМФ) айналады. Бүл қосылыс торша ішіндегі
алмасу процесінің әмбебап реттеушісі болып табылады жөне екінші медиатордың
рөлін атқарады (бірінші медиатор болып гормондар саналады). цАМФ
белсенділігін магний иондары, простагландиндер, фосфодиэстераза
жандандырады. Аденилциклаза мен фосфодиэстераза цАМФ-пен біріге отырып ядро
қызметіне және торша ішінде жүретін процестерге әсер ететін
аденилциклазалық жүйе құрайды.
Торшалық әсер стероидты гормондар мен релизинг - гормондарға тән.
Олар торша қабығының беткейлікқүрылымдарымен әрекеттесіп, мембрана ішілік
қабатындағы фосфолипидтермен, натрий тұздарымен, сульфатгармен және
глюкоранидтермен байланысады. Осының нәтижесінде суды тартатын қосылыстар
мембранасының липидтік қабаты ажырап, торша ішіне өтеді де, ондағы
рецепторлық белоктармен байланысқан соң, торшада жүретін әр түрлі
процестерге әсер етеді. Стероидты гормондар торша ішіндегі РНК-полимеразаны
жандандырып, белоктың түзілуін реттейді, қуат алмасуын жене биосинтездік
процестерді күшейтеді, торша мембранасының амин қышқылдары мен басқа да
заттарға өтімділігін жақсартады[38].
Гормондар әрекеі антигормондар мен антагонист гормондар әсерімен
шектеледі. Организмде олар бауыр мен басқа мүшелер тор-шаларында жойылады.
Олар күкірт және глюкурон қышқылдарымен байланысады да, қосылыс түрінде әр
түрлі экскреттер құрамына енеді. Кейбір гормондар ешқандай өзгеріссіз де
бөлінеді.
Ішкі секреция бездерінің гормондары және олардың адам ағзасына әсері
1-кесте
Гормондар Бөлетін бездер Ағзаға әсері
Тироксин Қалқанша безі Негізінен зат алмасу
қарқындылығын арттырады
Паратгормон Қалқаншамаңы Кальций және фосфор алмасуын
безі реттейді
Инсулин Ұйқыбездің Бұлшықет және басқа жасушалардың
аралды бөлігі глюкозаны пайдалануын арттырады,
қанның құрамындағы қанттың
мөлшерін азайтады, гликогеннің
қорын арттырады, глюкозаның
алмасуына әсер етеді
Глюкагон -"- Бауырдағы гликогеннің қанда
глюкозаға айналуына әсер етеді
Адреналин Бүйрекүсті Симпатикалық жүйкелердің әсерін
бездің без заты арттырады, бауыр мен
бұлшықеттердегі гликогеннің
ыдырауына
Норадреналин -"- Қантамырларын тарылтады
Өсу гормоны [соматроптыГипофиздің Сүйектің және ағзаның қалыпты
гормон) алдыңғы бөлігі өсуін реттейді, нәруыздың,
көмірсудың және майдың алмасуына
әсер етеді
Гиреотропты гормон -"- Қалқанша бездің өсуіне және
тироксиннін түзілуіне әсер етеді
Адренокортикотропты -"- Бүйрекүсті бездердің өсуіне және
гормон [АКТГ) оларда гормондардың түзілуіне
әсер етеді
Экцитоцин Гипоталамус Жатыр бұлшықеттерінің жиырылуына
(гипофиздің және сүттің бөлінуіне әсер етеді
артқы бөлігі)
Вазопрессин Example Бірыңғайсалалы бұлшықеттердің
жиырылуына жағдай жасайды. Зәрдің
бөлінуін азайтады
Тестостерон Аталық бездер Аталық жыныс белгілердің дамуына
(андрогендер) әрі сақталуына әсер етеді
Эстрадиол Аналық бездер Аналық жыныс белгілердің дамуын
(экстрогендер) әрі сақталуын қамтамасыз етеді
1.3Ұйқы безінің адам ағзасындағы ролі
Қарынасты (ұйқы безі) аралас сөлініс безге жатады.Ол әрі ішкі, әрі
сыртқы сөлініс қызметін атқарады. Сыртқы сөлініс қызметіне асқорыту сөлін
өндіру қызметі жатады.Ішкі сөлініс қызметіне Лангерганс аралшықтары
атқарады.Лангерганс аралшықтары ұйқы безінің негізінен ұш жағына және
аздап басқа бөлімдеріне орналасқан ерекше тін. Аралшық жасушалардың
өзектері болмайды. Ең алғаш аралшықты морфологиялық жеке құрылым ретінде
1863ж. Лангерганс ашты. Лангерганс аралшықтарында 2 түрлі жасушалар бар α
және β (түйірлі жасуша). Альфа-торшалар глюкагон гормонын, бета-торшалар -
инсулин гормонын, ая делъта-торшала - соматостатин гормонын бөледі. Олардың
жалпы салмағы бездің 0,01%. Аралшық тіндерінің салмағы аз болғанымен
организмнің тірлігіне өте қажетті. Оның гипо қызметі қантты диабет ауруын
тудыру. Диабет деген сөз грекше тесіп өтемін дегенді білдіреді.
Шынында, қант жасушалық тіндік кедергінің бәрінен өтіп көп мөлшерде сыртқы
шығады.
Инсулин гормонын алғаш рет канада ғалымдары Бантинг және Бест
анықтаған. Инсулин торша мембранасының глюкозага деген өтімділігін
жоғарылатады, глюкозаның торшаға өтуін жандандырады, гликогеннің түзілуін
күшейтіп, оның бауырда ыдырауын бәсендетеді, май қышқылдарының тотығуын,
кетонды денелердің түзілуін тежейді майдың қорға жиналуын жақсартады, белок
биосинтезін арттырады[39].
Бета-торшалар қызметі күшейіп, инсулин көп бөлінсе қан құрамында
глюкозаның мөлшері азаяды. Гипогликемия жағдайында тыныс жиілеп, ОНЖ-ның
қозғыш тығы жоғарылайды, дене дірілдеп, оны тер басады, бұлшық ет босаңсып,
температура төмендейді, инсулиндік немесе гапогликемиялық шок (талықсу)
байқалады.Ең алғаш аралшық клеткаларды дербес 1869 жылы Лангерганс ашқан,
сондықтан оның құрметіне осы клеткалар тобын Лангерганс аралшықтары деп
атаған. Ұйқы безінің эндокриндік ролін алғаш рет 1881жылы Улезько –
Строгонова көрсетті. 1889 жылы Меринг – пен Миниковский жануарлардың ұйқы
безін алып тастағанда оларға диабет ауруының белгілері пайда болып, қан мен
зәрдің құрамында қант мөлшері көбейген (гиперглихимия, глюкозурия). Ал 1901
жылы А. В Соболев диабет ауруын аралшық клеткаларды алып тастаса ғана
дамытатынын анықтады. Бездің сөл бөлетін өзегін байлап тастағанда оның
секреті жиналып, қысымы күшейеді де экскреторлық тканьдер бұзылады, ал
аралшық тканьдер өзгеріссіз қала береді[40]. Мұндайда диабет ауруы пайда
болмаған. Сабаеев алғаш рет без ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.Ішкі секреция бездерінің физиологиясы және функциялық реттелу жолдары
1.1 Ішкі секреция бездерінің түрлері, қызметі,маңызы
1.2 Гормондар мен биологиялы активті заттардың химиялық құрылымы бойынша
жіктелуі және олардың әсер ету жолдары мен механизмдері...
1.3Ұйқы безінің адам ағзасындағы ролі
2.Қант диабеті туралы түсінік
2.1Қант диабетіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2.2Инсулиннің химиялық табиғаты және әсер ету
мехенизмі ... ... ... ... ... .
2.3 Қант диабетінің пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
3.1 Қызылорда облысы бойынша Қант диабетінің ауруының таралу көрсеткіші
(3 жылдық динамика бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
3.2.Қант диабеті ауруынан ағзада болатын
өзгерістер ... ... ... ... ... ... .
3.3 Қант диабеті ауруының алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
Практикалық ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Адам денсаулығы оның негізгі байлығы,сонымен
бірге әрбір жеке адамның денсаулығы адам өміріндегі айтарлықтай орын алатын
фактор болып табылады.Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі
жалпы мемлекеттің,қоғамның ,әрбір азаматтың негізгі борышы.Сонымен әрбір
қоғам мүшесі денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселерге баса
назар аударып,халықтың денсаулығын жақсарту мәселелерін шешу үшін белгілі
бір шаралар қолдану керек.
Адамның денсаулығын сақтаудағы ең бірінші мәселе-таза су мен кенеулі
асты пайдалануды,тазарту жүйелерінің болуын,қоршаған ортаны ластайтын және
экологиялық зиян келтіретін обьектілерді қысқартуды,басқа да қауіпті
факторларды төмендету жөніндегі осыған ұқсас шараларды қолға алу,және
жүзеге асыру[1].
Денсаулық-адам өміріндегі ең жоғары бағалы дүние.Өмірдің шаттығы мен
қызығы денсаулыққа байланысты.Адам бақыты-денсаулығының мықтылығында.Дені
сау адам көңілді жүреді.
Қазіргі кезде мемлекетімізде Қазақстан республикамыздың
конистутциясына сәйкес денсаулықты сақтау мәселері жөнінде мемлекеттік
бағдарламалар әзірленіп,Қазақстан республиксынның Адам және азамат
бөлімінің 29 бабында адам денсаулығы жайында толық мағлұмат келтірілген.
Ел басымыздың жолдауындағы бағыттардың бірі-денсаулықты
нығайту,медициналық қызмет көрсету,сапасын жақсарту және денсаулықты
сақтаудың жоғарғы техналогиялық жүйесін дамытуда біріншіден денсаулықты
сақтау саласындағы басқару қаржыландыру,үйлестіру мен бақылау тетіктерін
қайта саралау арқылы медициналық қызметтің нәтижелігі мен сапасын арттыру
қажет болып табылады[3].
Бүгінгі таңда дүние жүзінде қант диабетімен ауыратындардың
саны көбейіп, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық дерттен кейін үшінші орынды
иеленуі — көпшілікті алаңдатып отырған мәселе. Бұл дерт біздің елімізде
күннен-күнге көбейіп келеді. Сондықтан қант диабетінің белгілері білінген
күннен бастап, денсаулыққа аса күтім керектігін ұмытпаған жөн.
Қант диабетімен дүние жүзі тұрғындарының бес пайызға жуығы, яғни 250
миллион адам ауыратыны белгілі және 15 жыл сайын бұл көрсеткіш еселеніп
отыратын көрінеді[5-6].
Қант диабеті – эндокринді зат айналымы жүйесінің ауруы, оның негізінде
абсолютті және біршама инсулиннің жетіспеушілігі жатыр.
Инсулин – ұйқы безінен, дәлірек айтсақ, лангерганстың аралындағы
жасушалардан бөлініп шығатын гормон. Бұл науқас ұйқы безінің β-клеткалары
бөліп шығаратын сөл, инсулиннің жетіспеуіне байланысты пайда болады.
Инсулиннің тапшылығынан денедегі зат алмасуы, әсіресе көмірсутегі заттардың
химиялық ажырауы мен денеге сіңу процестері бұзылады да қанның құрамында
қанттың қалыпты деңгейі жоғарылаған кезде бүйректен сүзіліп өткен глюкоза
несеппен бөлініп шығады.
Біздің зерттеу жұмысымызда Қызылорда қаласындағы қант диабеті ауруының
динамикасы мен қант диабеті ауруымен ауырған адамдардың ағзасында болатын
болатын өзгерістерді анықтауға арналған мәліметтер келтірілген.
Зерттеудің мақсаты:Қызылорда қаласындағы кеңес беру орталығымен бірлесе
жұмыс істеп, қант диабеті ауруының динамикасын жәнеқант диабеті ауруымен
ауырған адамдардың ағзасында болатын өзгерістерді анықтап,аурудың алдын
алу жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:-
- Қызылорда қаласында қант диабетімен ауыратын адамдар санын анықтау
- Қант диабеті ауруынан ағзада болатын өзгерістерді талдау
- Қант диабеті ауруының алдын алу жолдарын насихаттау
Зерттеудің нысаны: Қызылорда қаласындағықант диабеті ауруынашалдыққан
тұрғындар
Зерттеудің пәні: Қант диабетімен ауыратын науқастардың жай-күйі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қант диабеті ауруының ағзаға әсерін анықтап,
білу тұрғындардың денсаулығын сақтап, көңіл бөлуге және аурудан сақтану
жолдарына үйретеді.
Зерттеудің негізгі базасы: Қызылорда қаласындағы кеңес беру орталығы
Негізгі бөлім
1.Ішкі секреция бездерінің физиологиясы және функциялық реттелу жолдары
1.1 Ішкі секреция бездерінің түрлері, қызметі, маңызы.
Адам және жануарлар организмі дамудың онтогенез деп аталатын циклін
бастан өткізеді. Онтогенез дегеніміз жұмыртқа клеткасы ұрықтанғаннан бастап
ағза өлгенге дейінгі аралықтағы даму кезеңі. Онтогенездік дамудың біраз
уақыты жатырда өтеді, оны антенатальдық немесе пренатальдық онтогенездік
даму деп атайды. Дамудың келесі сатысы организм туылғаннан бастап өлгенге
дейінгі аралықты қамтиды. Мұны постнатальді онтегенездік даму деп атайды.
Онтегенездік дамудың барысында дененің массасы мен көлемі ұлғайып,
жеке мүшелері өседі. Мұнымен қатар көптеген сапалық өзгерістер –
организмінің жекелеген физиологиялық жүйелері қалыптасып дамиды. Тұқым
қуалаушылықтың ақпараттық механизмдері ағза дамуының бастапқы кезеңінде –ақ
іске қосылып, ағзаның одан әрі дамуы мен қалыптасуында аса маңызды роль
атқарады. Зат алмасу процесінің тұрақты жүруі мен жасушалардың қалыпты
қызмет атқаруы – ішкі сұйықтың (қан, лимфа, ұлпалық, сұйық,т.б.) химиялық
құрамы мен физикалық және химиялық қасиеттердің тұрақтылығына тікелей
байланысты[2-6].
Денедегі ішкі сұйық заттардың жиынтығын К.Бернар ағзаның ішкі ортасы
деп атаған. Американ физиологы У.Кеннон бұл концепцияны ұлғайтып, одан әрі
дамытты. Ол ішкі ортаның тұрақтылығын реттейтін механизмдер мен жүйелерді
зерттей отырып, организмнің ішкі ортасының химиялық құрамы мен оның
физикалық және химиялық қасиетін тұрақты сақтауға бағытталған қасиетін
гомеостаз (грек сөзінен homoios- тәрізді, stalls- тұрып қалу,
қозғалмайтын) деп атады.
Биология мен медицина ғылымдарының табыстары гомеостаз туралы
көзқарасты одан әрі кеңейте түсті. Гомеостазды тұрақты сақтауға организмнің
барлық жүйелері қатысатын болса, өз кезегінде, гомеостаз жүйелердің қалыпты
қызмет атқаруына ықпал етеді. Егер ағзаның ішкі ортасының химиялық құрамы
мен физикалық және химиялық қасиеттері өзгеретін болса, оларды
тұрақтандыруға бағытталған көптеген физиологиялық жүйелер де біртіндеп
активтеніп, іске қосылады. Мысалы, жасушадан тыс ортада судың мөлшері
азайып кетсе, қандағы вазопрессин гормонының концентрациясы көбейеді.
Вазопрессин- бүйрек арқылы сыртқа шығарылатын суды қайтадан денеге
сіңіреді. Сонымен, денеде жүріп жатқан кез келген физиологиялық процестер
эндокриндік механизмдердің қатысуымен жүреді[8].Оганизмнің жатырлық
дамуының бастапқы кезеңдерінде олардың физиологиялық функцияларын реттеуді
дамып келе жатқан жасушалардың өз ішінде түзілетін химиялық заттар
атқарады. Функцияларды реттеудің осы сияқты жолдары ағза дамуының кейінгі
кезеңдерінде де сақталып, белгілі бір шектелген аумақты ғана қамтитын
болады. Жоғары сатыдағы жануарлар ағзадағы ұлпалық реттелу процестері,
көбіне осы жолмен жүзеге асады.
Қарапайым ағзалар тіршілігінде кең тараған функцияларындағы реттеу
ролін зат алмасу барысында түзілетін жасушаішілік химиялық активаторлар деп
аталатын химиялық заттар атқарады. Пайда болған химиялық акиваторлар өзара
жақын орналасқан бір жасушадан екіншісіне еркін таралып отырады.
Эволюциялық дамудың барысында нерв жүйесі қалыптасты және көп жасушалы
ағзалардың жекелеген мүшелерінің өзара үйлесімді қызмет атқаруында
жетекшілік ролне ие болды[9]. Дамудың ондай кейінгі барысында нервтік
элементтердің кейбіреулер биологиялық активті заттар түзіп, оларды сыртқа
шығара алатын қасиетке ие болды. Нерв жасушаларының мұндай жүйелерін
нейросекреторлық жасушалар деп атайды. Кейінен эндокриндік мүшелер немесе
ішкі секреция бездері пайда болып, қалыптасады. Ішкі секрециялық бездерде
түзілетін секреттер бірден қанға өтіп, өздері түзілген жерден алшақ
орналасқан мүшелермен жүйелерге әсер етеді. Сонымен функцияларды реттеу
жүйесі эволюциясы мына бағытты дамыған: жасушаішілік химиялық заттар, нерв
жасушалары, нейросекроторлық жасушалар, эндокриндік мүшелер. Омыртқалы
жануарлар ағзасында жоғары да келтірілген реттеу механизмдері барлық түрі
сақталған. Бірақ, ағзаның бір тұтастық қасиетін сақтап, оны қоршаған орта
жағдайымен сәйкестендіруде жүйке жүйесі ерекше роль атқарады[10].
Ішкі секрециялық қызметке кең мағыналы ұғым беріледі. Ішкі секрециямен
гормон деген ұғымды мүшелердің, ұлпалармен жасушалардағы жүретін алмасу
өнімдерімен шатастыруға болмайды. Мысалы, нағыз гормондарды алсақ, олар
алыстан әсер етеді, яғни өздері түзілген жерден алшақ жатқан мүшелермен
жүйелерге әсер ете алады. әсер етудің мұндай формасын телекриндік реттеу
механизмі деп атайды.Жекелеген жасушаларда түзіліп, сол жасушалардың өзіне
ғана әсер ететін активті заттар болады, оларды жасушалық гормон тобына
жатқызады және олардың реттеушілік әсерін аутокриндік реттеу деп атайды.
Ал, гормондарға ұқсас біраз заттар жасушаларда түзіліп, көршілес жатқан
жасушаларға қанға түспей ақ диффузия жолымен ұлпаларға жайылып, олардың
қызметіне әсер ететін биоактивті заттар кездеседі, оларды ұлпалық гормондар
немесе гистогормондар дейді. Осы сияқты биологиялық активті заттар
түзілетін жасушаларды паракринді жасушалар деп, олардың көршілес
жасушаларға тигізетін әсерін паракриндік реттеу деп атайды. Бұған
ұлпалардың қабыну процестері кезінде түзілетін простагландиндердің
қатысуымен жүретін реакцияларды жатқызуға болады[11].
Паракриндік жасушаларда түзілетін секреттер мен нейрондарда түзлетін
нейронмедиаторлар арасында айтарлықтай айырмашылықтар болмайды. Сондықтан
оларды нейроэндокриндік жасушалар деп те атайды. Бұл эндокриндік және
паракриндік жасушалар арасындағы аса тығыз морфологиялық және физиологиялық
байланыстарға негізделген.
Эндокриндік мүшелерге секреторлық қасиет тән, олардың мөлшері үлкен
болмайды, бірақ қанмен мейлінше мол жабдықталған. Безде қан тамырлары
капиллярлар торын құрайды, сондықтан безде түзілген өнімдер бірден қанға
өтіп отырады. Эндокриндік бездерге гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқансерік
бездері, айрықша без, бүйрек үсті, ұйқы және жыныс бездері жатады.
Эндокриндік бездер қызмет ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөлінеді: 1)
Біріңғай эндокриндік қызмет атқаратын бездер. Оларға қалқанша, қалқансерік
бездері, гипофиз, эпифиз, бүйрек сүті бездері, плацента мен айырша без
жатады. 2) Аралас қызмет атқаратын бездер. Бұл топқа ұйқы безімен жыныс
бездері жатады[12].
1-сурет. Эндокриндік бездердің орналасу схемасы.
1-гипофиз; 2-эпифиз; 3-қалқанша без; 4-айырша без; 5-бүйрек үсті
безі; 6-қарын асты безі; 7-аналық без; 8-аталық без.
Гипофиз, немесе мидың төменгі қосындысы, ми сыңарларының астыңғы
жағында, ашамай сүйектің үстіңгі ойысында орналасады. Ол сол жағынан мидың
қатты қабығымен қапталады. Гипофиз құрылысы мен қызметі жағынан аралық
мимен тығыз байланысты.Без қанмен өте жақсы жабдықталады. Оған келетін қан
гипоталамус арқылы өтеді, сондықтан гапоталамустың нейросекрециялық
торшаларынан бөлінген биологиялық белсенді заттар аденогипофизге өтіп, оның
троптық гормондарының түзілуін күшейтеді.
Гипофиз барлық омыртқалы жануарларда кездеседі. Ол төрт бөліктен -
туберальдық, алдыңгы, аршық (ортаңгы) және нервті (артқы) құралған.
Туберальдық, алдыңғы және аралық бөліктерді біріктіріп аденогипофиз деп
атайды. Ал, нервті бөлік, гипофиз шанағы, сұр төмпешіктің ортаңғы денесі
нейрогипофизді құрайды. Құстарда, киттерде, дельфиндерде, пілдерде аралық
бөлік болмайды[13-15].
Гипофиздің алдыңғы безді бөлігінде 3 түрлі торшалар кездеседі:
хромофобтар немесе негізгі торшалар, базофильдер жоне ацидофильдер.
Хромофобтар гормон түзбейді, олар торша қоры болып табылады да, организм
жағдайына қарай базофильдерге не ацидофильдерге айналып отырады.
Ацидофильдік торшалар соматотроптықтар және лактотропоциттер болып екі
топқа жіктеледі, ал базофильдік торшалар - тиреотропоциттер,
кортикотропоциттер, фолликулотропоциттер және лютеотропоциттер болып төрт
түрге бөлінеді. Гипофиздің аралық бөлігінде меланотропоциттер орналасады.
Ал, гапофиздің артқы бөлігі питуициттер мен миелинсіз нерв талшықтарынан
құралады.
Гипофиз гормоңдары организмнің негізгі биологиялық процестерін,
денедегі зат алмасуды - судың, минералды затгардың, көмірсулардың,
белоктардың, майлардың алмасуын, реттейді. Ішкі секрециялық бездер
жүйесінде гипофиз ерекше орын алады. Ол басқа эңдокриндік бездер қызметін
реттеуге қатысады, соңдықтан оны орталық без деп есептейді . Гипофиздің
алдыңғы бөлігін бірнеше гормон бөледі: оларға мыналар жатады[16].
Соматотроптық, немесе өсу гормоны (СТГ), - организмнің барлық
торшаларында белоктың синтезін күшейтіп, РНК мөлшерін көбейтеді, кемірсулар
мен липидтер алмасуын жандандырады, организмнің өсіп-дамуын реттеп,
сүйектің жетілуін жақсартады, кальций мен фосфор алмасуын реттейді. Бұл
гормон жетіспесе организмнің өсіп-дамуы тоқтап, ергежейлік байқалады, ал ол
көп бөлінсе - өсу процесі шапшандап, алыптық (гигантизм) қалыптасады. Пісіп
жетілген организмде бұл гормонның көп бөлінуінің салдарынан акромегалия
(кейбір сүйектер мен мүшелер өсуіндегі теңсіздік) немесе спланхоме галия
(ішкі ағзалар өсуіндегі теңсіздік) байқалады. Гипофиз қызметінің
аутқуларымен байланысты организм кахексия (көтерем) жөне гипофиздік май
басу сияқты ауруларға да шалдығады.
Адренокортикотроптық гормон (АКТГ) бүйрек үсті безінің шоғырлы жөне
торлы аймақтарына әсер етіп, глюкокортикоидтардың түзілуін күшейтеді. АКТГ
бүйрек түтікшелерінде натрийдің, хлордың, судың кері сіңірілуін арттырып,
организмде май мен амин қышқылдарының биосинтезін жаңдандырады, қандағы
қанттың деңгейін жоғарылатады. АКТГ - катаболизмдік әсері бар гормон. Ол
организмнен азотың бөлінуін күшейтіп, капиллярлар қабырғасының өтімдлігін
төмеңдетеді, қабынуға қарсы әсер етеді.
Тиреотроптық гормон (ТТГ) - қалқанша бездің қызметін жандандырады,
фолликула ішінде жинақталған тиреоглобулиннің ыдырауын шапшаңдатады, қанға
тироксин мен трийодтирониннің бөлінуін күшейтеді, қалқанша безде йодтың
жинақталуын жақсартады.
Фолликуланы жандандырушы гормон (ФЖГ) аналық бездің дамуын, қызметін
реттейді. Оның әсерімен фолликулалар дамып, фолликулалық сұйық түзіледі,
түйіршікті (гранулезді) торшалар көбейіп, олардан аналық гормондар
(эстрогендер) бөлінеді. Аталық организмде ФЖГ аталық жыныс торшаларының
көбеюін (сперматогенезді) жандандырады.
Лютеиндеуші гормон (ЛГ) жетілген фолликулалардың жарылуын
-овуляцияны, жыныс торшаларының аналық безден бөлінуін реттейді, овудяция
жүрген фолликулада уақытша ішкі секрециялық қызмет атқаратын құрылым - сары
денешік, түзіледі. Аталық организмде ЛГ жыныс гормондарының түзілуін
күшейтеді.
Лютеотроптық гормон (ЛТГ) сары денеден прогестерон гормонының
бөлінуін күшейтіп, желіндеу және сүттену процестерін реттейді.
Пролактин (ПРЛ) - сүт безінің (желіннің) қызметін реттейді, сүт
қантының (лактоза) және сүт белогының (казеиноген) түзілуін жандандырады,
жүктілік (төл көтеру) кезінде сары дене қызметін сүйемелдейді, денедегі су
мен тұздар балансын реттеуге қатысады. Бұл гормон кептерлер балапанын
асырайтын кезде олардың жемсауының қабырғасында ерекше сүт бездерінің өсіп-
дамуын реттейді.
Әдеби деректерге сәйкес гипофиз қалқанша серік бездің, ұйқы безінің
қызметін реттеуге де қатысады[17].
Гипофиздің аралық бөлігі көп қабатты эпителийден құралған жіңішке
табакша іспеттес құрылым. Ол интермедин немесе меланофорлык, гормон бөледі,
пигменттер алмасуын реггейді. Кейбір деректерге сәйкес интермедин көздің
фоторецепциялық торшалары - таяқшалар мен сауытшалар, қызметін жандандырып,
көздің жарық күшіне бейімделгіштігін жақсартады.
Гипофиздің артқы бөлігі, немесе нейрогипофиз, түрленген нейроглия
торшаларынан — питуициттерден, құралады. Қазіргі деректерге сәйкес
нейрогипофизден бөлінетін гормондар гипоталамустың супраоптикалық және
паравентрикулярлық ядроларында түзіледі де, липопротеидтік секрет
түйіршікгері түрінде гипоталамус-гипофиз жолы арқылы гипофиздің артқы
бөлігіне өтеді. Нейрогипофиз тек нейросекреттер қоймасы ғана емес, олардың
белсенді күйге айналуын қамтамасыз ететін құрылым болып табылады.
Нейрогипофизде жиналған нейросекреттер окситоцин және вазопрессин
гормондары түріңде бөлінеді. Вазопрессин гипоталамустың супраоптикалық, ал
окситоцин - паравентикулярлық ядроларында түзіледі.
Вазопрессин зәрдің түзілуін азайтады - антидиурездік әсер етеді,
бүйрек түтікшелерінде алғашқы зәр құрамындағы судың қайта сорылуын
күшейтеді, калий, натрий және хлоридтердің кері сорылуын тежейді. Осымен
байланысты оны антидиурездік гормон (АДГ) деп те атайды. Сонымен қатар,
вазопрессин артериолалар мен капиллярлар арнасын тарылтып, қан кысымын
жоғарылатады[18].
Окситоцин - холинэстеразаны бейтараптап, ацетилхолиннің белсенділігін
арттырады, жатырдың бірыңғай салалы еттерінің жиырылуын күшейтеді. Бұл
гормон желіннің альвеолалық бөлігіндегі миоэпителийдің жиырылуын күшейтіп,
ию процесін, сүттің бөлінуін қамтамасыз етеді. Аталық организмде окситоцин
шәуеттік жолдың бірыңғай салалы еттерінің жиырылуын күшейтіп, овуляцияны
қамтамасыз етеді.
Әр түрлі тосын, қолайсыз факторлардың әсерімен (инфекция, улану,
қансырау, тоңазу т.с.с.) организм әрекеттері өзгеріп, ол шамадан тыс
ширығады, булыгу (стресс) күйіне ұшырайды. Стресс деген терминді канада
ғалымы Ганс Селье ұсынған.
Күшті тосын әсер тек сол тітіркендіргіш табиғатына байланысты реакция
тудырып қана қоймай (мысалы, суықта тері тамырларының тарылуы), сонымен
қатар нақтылы әсерге қатысы жоқ басқа да жалпылама реакциялар тудырады.
Осымен байланысты организм өз қызметін жаңа, тосын жағдайға үйрену,
бейімделу үшін жұмылдырады. Осындай жалпылама реакциялар тудыратын
факторларды стрессорлар деп атайды. Стрессорлардың әсер күші үйреншікті
деңгейден жоғары болады, сондықтан олар организмнің бейімделу тетігінің тек
нервтік жолын ғана емес, гормондық жолын да әрекетке қосады[19-20].
Булығу (стресс) жағдайында қан құрамындағы адреналиннің,
норадреналиннің, глюкокортикоидтардың, АКТГ, СТГ, глюкагонның, тироксиннің
және йодпен байланысқан белоктардың, қанттың, еркін май қышқылдарының
деңгейі жоғарылайды. Сонымен қатар қанның үйығыштық қасиеті өзгеріп, қарын
сөлінің бөлінуі азаяды, қан түйіршіктерінің саны көбейіп, жүрек жұмысы
жиілейді, қан қысымы жоғарылайды, жүректегі қан айналым күшейіп,
организмнің қорғанғыштық қабілеті артады. Сондықтан стресс жағдайын
жалпылама адаптациялық синдром (ауруға тән белгілер жиынтығы) деп атайды.
Огрессор өсерімен алдымен рефлекс ретінде адреналиннің бөлінуі
артады. Адреналин гипоталамуске әсер етіп, одан кортиколиберин бөлінеді.
Кортиколиберин аденогапофизден АКТГ- бөлінуін үдетеді. Ал, АКТГ бүйрек үсті
безінің қыртыс бөлігінен зат алмасу процесінің қарқынын реттейтін
глюкокортикоидтардың бөлінуін күшейтеді.
Стресс үш сатыда өршиді.
Дабыл сатысы - АКТГ мен глюкокортикоидтар секрециясы-
ның күшеюімен сипатталады.
Төзімділік сатысы - зат алмасу процесі қарқыиының күшеюімен
байланысты организмнің қорғанысгық қабілетінің жоғарылауьшен, оның
өр түрлі қолайсыз осерлерге төзімділігінің артуымен сипатгалады.
Қажу сатысы - стрессор әсері тым күшті болып, ұзаққа созыл-
са, глюкокортикоидтардың бөлінуі тиылып, зат алмасу процесінің
қарқыны басылады да, организмнің қолайсыз өсерге қарсыласу қабілеті
төмендейді, ауру дендейді.
Эпифиз немесе пинеальдық без омыртқалы жануарлардың барлық класында
кездеседі. Ол тек қолтырауын (крокодил) мен кит тәрізділерде ғана болмайды,
бірақ бұл жануарлардың ортаңғы миының үстінде эпифиздік ұлпалар
табылған[21].
Салқын қанды жануарлар эпифизі фоторецепциялық аппарат болса, сүт
қоректілерде ол эндокриндік без болып есептеледі. Мысалы, кесірткенің
"төбелік көз" деп аталатын мүшесінде көз бүршағы мен көздің торлы қабығының
элементгеріне ұқсас құрылымдар табылған. Бұл құрылым жарық өзгерістерін
қабылдап,жануардың сыртқы орта жарықтығының өзгерістеріне байланысты
реакцияларын туындатып отырады.
Сүт қоректілерде эпифиз ортаңғы мидың төрт төмпешігінің алдыңғы екі
төмпешіктерінің арасында орын теуіп, мидың үшінші қарыншасымен арнаулы
сабақша арқылы жалғасады. Ол дәнекер ұлпалы қабықпен қапталғаны, көмескі
бөлшектерге бөлінген тығыз құрылым. Оның бөлшектері пынеальдық және глиялық
торшалардан құралады. Бүл торшалар фоторецепциялық қабілетін жоғалтып,
бездік ұлпаға айналған[22].
Эпифиз серотонин және мелатонин деген биологиялық белсенді заттар
бөледі. Безде күңдіз серотониннің, түңце мелатониннің мөлшері көбейіп
отырады. Бүл заттар терінің пишентгік торшаларьша әсер етеді.
Эпифиз жыныс бездеріне тежеуші ықпал етіп, жыныстық жетілу процесін
реттейді. Жастық (ювенильдік) кезеңде без мезгілсізжыныс-тық жетілуден
сақтайды, организмнің жалпы (физиологаялық) жетілуі мен жыныстық жетілуінің
арасыңдағы үйлесімдікті қальштастырады.
Қалқанша безі. Қалқанша без кеңірдектің алғашқы екі-үш сақинасының
вентральдық бетінде, комекейдің қалқанша шеміршегінің артыңда орналасқан
жұп без. Оның массасы адамда 20-40 г, жылқы мен сиырда -25-40 г, шошқада -
15-20 г, қой-ешкіде 5-10 г, тауықта 40-100 мг. Без сырт жағынан дәнекер
ұлпалы кабықшамен қапталады да, одан тараған перделермен жеке-жеке
көпіршіктерден (фолликулалардан) тұратын бөліктерге бөлінеді. Көпіршіктер
қабырғасы бір қабат эпителиальды торшалардан құралады да, оның ішінде
тиреоглобулині бар біртекті коллоид жинақталады[23].
Қалқанша без құрамында йод элементі бар тироксин және үш йодты
тиронин атты гормондар бөледі. Бұл гормондар организмдегі зат алмасу
процесінің қарқынын, организмнің өсіп-жетілуін реттейді, жоғары дәрежелі
нервтік қызметке әсер етеді. Тироксин белоктардың, кемірсулардың, майлардың
тотығуын күшейтіп, ұлпалардың глюкозаны сіңіру қабілетін жоғарылатады,
бауыр мен бұлшық етте гликогеннің ыдырауын жылдамдатады. Қалқанша без
гормондары денедегі су мен минералды заттардың алмасуын реттейді, ас қорыту
ағзалары қызметін күшейтіп, сүт түзу процесін жандандырады.
Қалқанша без қызметі нашарласа зат алмасу процесінің қарқыны
төмендеп, организм әлсіреңді, бұлшық ет болжырал, дене температурасы
төмендейді, жыныстық қызмет бұзылып, нерв жүйесінің қозғыштығы нашарлайды,
жоғары дәрежелі нервтік қызмет бұзылады.
Бездің гиперфункциясы базед дертіне шалдықтырады. Бұл жағдайда зат
алмасу қарқыны жоғарылап, адам қатты арықтайды, жүрек соғады, дене қызуы
көтеріліп, адамның жұмыс қабілеті төмендейді, әлжуаздык, тершендік,
ашушаңдық байқалады.
Организмде йод жетіспеген жағдайда без шырышты секретті көп бөліп,
көпіршіктер қабырғасы керіліп, бездің көлемі өседі, секрециялық торшалар
қысылып, олардың қызметі нашарлайды, гормондардың түзілуі бәсендейді,
организм жемсау (зоб) ауруына шалдығады[24].Без қызметі мүлдем тоқтаса
шырышты ісік — мыкседема, байқалады. Мұндай сырқаттың өсуі тоқтап, сүйектің
жетілуі тежеледі, жүрек соғуы сиреп, зат алмасу процесі нашарлайды, дене
температурасы төмендеп, ас қорыту ағзаларьшың жұмысы бұзылады. Балалар
өспей, жарым ес болып қалады. Ересек адамда зат алмасу қарқыны 30-40
пайызға төмендеп, белоктың алмасуы бүзылады, үлпааралық сұйықта муцин мен
альбуминнің мелшері көбейіп, онкостық қысым жоғарылайды. Организм ісінеді,
жоғары дәрежелі нервтік қызмет нашарлап, адамның ойлау қабілеті төмендейді.
Қалқанша без кызметі жыл маусымына, организмнің физиологиялық күйіне
қарай өзгеріп отырады. Қыста бездің белсенділігі жоғарылап, жазда
төмендейді. Буаздық, сүтгену кезендерінде бездің физиологиялық
гиперфункциясы байқалады.
Қалқанша без фолликуласының сыртында орналасқан торшалар
(парафолликулярлық торшалар) тиреокальцитонин гормонын түзеді. Бүл гормон
қан қүрамындағы кальцийдің сүйек үлпаларьша жинақтальш, үнемдеп жұмсалуын,
бүйрек арқылы фосфордың бөлінуін қам-тамасыз етіп, қандағы кальций мен
фосфордың ара қатынасын реттейді.
Қалқанша серік бездер қалқанша бездің арт жағын ала, оған жабыса
орналасқан кішкентай қүрылымдар. Бұл бездер балықтан басқа барлық омыртқалы
жануарларда кездеседі. Жылқы, түйе, қой-ешкі, ит және қоянда бүл бездер қос
жүптан, ал шошқада жалғыз жұптан түрады.
Без негізгі және оксифлльдік торшалардан қүралады. Негізгі торшалар
секрециялық қызмет атқарады, ал оксифильдік торшалардың маңызы әлі толық
анықталмаған.
Қалқанша серік бездер паратгормон және кальцитонин деп аталатын
гормондар бөледі. Паратгормон сүйекте кальцийдің жиналуын реттейді,
кальцийдің белокгармен, фосфатгармен қосылыс түзуін шапшаңдатады, кальций
мен фосфордың сүйектен шайылуын жеңіддетеді, қан құрамындағы кальций
мөлшерін жоғарылатады, бүйректе кальцийдің кері сорылуын жеңілдетеді.
Кальцитонин қан қүрамында кальций деңгейін төмендетеді, сүйектен кальцийдің
шаймалануын бөгейді[25]. Оның әсері паратгармонға қарсы бағытталған.Бездің
гипофункциясы жағдайында организм тынышсызданып, нерв жүйесінің қозғыштығы
жоғарылайды, бұлшық ет тартылып, діріл байқалады, тәбет жойылып, шөл лайда
болады, жүрек қағып, тыныс жиілейді, ішек қимылы нашарлайды, тыныс
еттерінің сіреспе жиырылуы саддарынан организм тұншығып өледі. Без қызметі
нашарласа аминсіздеу процесі бұзылып, бауырдың аммиакты несепнөрге
айнаддыру қабілеті нашарлайды, денеде белоктың алмасу өнімі - гуанидин мен
оның туындыларының мөлшері кебейіп, организм уланады.
Без қызметі күшейсе қандағы кальций мөлшері көбейіп, фосфор деңгейі
төмендейді және бұл элементтер организмнен көп мөлшерде бөлінеді. Осының
салдарынан сүйек борып, кеуектенеді, ет босаңсып, ішекке қан құйылады.
Айырша без (тимус). Айырша без көкірек қуысында жүрекке жақын
жатқан ірі тамырлардың вентральдық бетін ала орналасады. Ол бір-бірімен
дәнекер ұлпамен жабысқан екі бөліктен тұрады. Әр бөліктің алдыңғы жағы
сүйірлене көкірек қуысынан мойынға шығып жатады да, артқы жағы толыса
келіп, жүрек қапшығына дейін созыла орналасады.
Без ұлпасы боз заттан және қыртыстық бөліктен тұрады. Әр бөлік
секрециялық торшалардан және қан түзуші мүшелерге тән торлы-эндотелийлі
ұлпа торшаларынан құралады. Без тек жыныстық жетілу кезеңінде ғана өсіп-
дамиды да, одан кейін өз қызметін тоқта-тып, инволюция (кері даму)
процесіне ұшырайды.
Айырша без күрделі қызмет атқаратын құрылым. Оның секрециялық
торшалары тимозин гормонын түзеді. Без бүкіл лимфалық жүйенің дамуына әсер
етеді, сүйектің қатаюын, организмнің өсіп-жетілуін реттейді. Бұл безде
лимфоциттер сұрыпталып, ұлпалық иммунитет қалыптастыруда маңызды рол
атқаратын Т-лимфоциттер пайда болады.
Айырша безді тәжірибе мақсатында сылып тастаса, организмнің өсіп-
дамуы баяулап, минерадды тұздар мен белоктың алмасуы бұзылады, сүйек
жұмсарып, майысады, бұлшық ет тонусы төмендеп, босаңсиды, жоғары дәрежелі
нервтік қызмет бұзылып, ацидоз жағдайында 2-3 ай ішінде мал өліп кетеді.
Сақа малда аталған ауытқулар байқалмайды.
Ішкі секреция бездері қызметінде екі түрлі ауытқу байқалады:
1) гиперфункция - без қызметінің күшеюі, мұндай жағдайда без гормонды көп
бөледі; 2) гипофункция - без қызметінің әлсіреуі, мұндай жағдайда без
гормонды аз, жеткіліксіз мөлшерде бөледі. Организм үшін бездің
гиперфункциясы да, гипофункциясы да қолайсыз, олар түрлі аурулар тудырады.
Қалқанша без қызметі күшейсе организм базед ауруына шалдығады: бездің
көлемі үлкейіп, көз шарасынан шығады (бадырақ коз), жүрек қағады, нерв
жүйесінің қозғыштығы жоғарылап, организм тез қажиды, терлегіш келеді. Без
жұмысы әлсіресе ересек организмде шырышты ісік - микседема дерті байқалады:
тері кебірсіп, қатаяды да, ісінеді, түк түсіп қалады, зат алмасу қарқыны
төмендеп, психика өзгереді. Без қызметі жас шақтан жетіспесе өсу процесі
нашарлап, ақыл-ойдың дамуы тежеледі, нақұрыс - кретинизм ауруы байқалады.
Ауыз су мен топырақта йод жетіспесе бездегі дәнекер ұлпа шамадан тыс
ұлғайып, секрециялық торшалар әлсірейді де, организм зоб ауруына шалдығады.
Бездің көлемі үлкейгенімен, гормон жеткіліксіз молшерде бөлінеді, зат
алмасу процесінің қарқыны төмендейді.
Қалқанша серік безінің қызметі нашарласа тетания ~ құрысу байқалады,
дененің бұлшық еттері тартылып, карысып, қанда кальций мөлшері күрт
төмендейді, тіс бұзылады, салмақ кемиді. Бүйрек үсті безінің қыртысты
бөлігінің қызметі нашарласа аддисон ауруы туындайды: тері қошқылданып,
тәбет жойылады, қандағы қант мөлшері азаяды, қан қысымы төмендейді,
организм ариды. Ұйқы безінің ішкі секрециялық қызметі нашарласа сусамыр -
диабет ауруы байқалады, көмірсулар мен майлардың алмасуы бұзылады, қан мен
зәрде қант мөлшері көбейеді[26].
Гипофиздің алдыңғы бөлімінің қызметі күшейсе организмнің өсу қарқыны
үдеп, алыптық (гигантизм), ал әлсіресе - ергежейлік байқалады. Гипофиз
қызметінің бұзылуы салдарынан организм акромегалия (дененің жеке
бөліктерінің өсуіндегі үйлестіктің бүзылуы), май басу сияқты дерттерге де
шалдығады.
Ішкі секреция бездері қызметін бірнеше арнаулы әдістермен зерттейді.
1) Клиникалық бақылау - жеке бездердің қызметінде ауытқу байқалған
организмге бақылау ұйымдастырылып, ауытқулар айқындалады.
2) Безді сылып тастау (экстирпация). Арнаулы операция жасап,
безді алып тастайды да, организмде болатын өзгерістерді анықтайды.
3) Безді алмастырып отыргызу (трансплантация). Бұл әдіс үш
нұсқада қолданылады: ауто-, гомо- және гетеротрансплантация.
Алғашқы нұсқада без өзінің қалыпты орынынан сол организмнің
басқа жеріне қондырылады. Гомотрансплантацияда бір түлікке жата-
тын малдың безі бір организмнен екінші организмге кондырылады.
Ал, гетеротрансплантацияда бір түлік малының безі екінші түлік өкіліне
қондырылады.
4) Организмді қосарлау, немесе парабиоз. Арнаулы операция жа-
сап, бір түрге жататын екі организмнің қан тамырын жалғастыра тігу
арқылы ортақ қан айналым жүйесі қалыптастырылады.
5) Ішкі секреция бездері сығындысын немесе гормондар егу. Бұл
әдіспен жасанды түрде бездің гиперфункциясы тудырылады.
6) Радиоактивті изотоптар қолдану арқылы гормондардың түзілу
құпиясын, олардың организмде таралуын, өзгерістерін, бөліну жол-
дарын аныктайды.
7) Радиоавтография әдісі. Организмге молекуласында радиоактивті
атомы бар гормон егіліп, белгілі бір мерзім өткен соң оның ұлпасынан
тілім алады да, одан жұқа қиынды дайындайды. Осыдан кейін қиын-
дыны радиоактивті сәулеге сезімтал фотографиялық эмульсияға сала-
ды. Өңделген пленкада гормон шоғырланған жерде қара дақ байқалады.
8) Гормондарды химиялық және биологиялық әдістермен анықтау
өдісі де практикада кең қолданылады[27].
1.2 Гормондар мен биологиялы активті заттардың химиялық құрылымы бойынша
жіктелуі және олардың әсер ету жолдары мен механизмдер
Гормондық және гуморальдік реттеу механизмдері туралы түсініктерді
өзара ажыратуға болады. Бірақ екеуінің арасында көптеген ұқсастықтар да
бар. Гуморальдық реттеу механизмі организмде ертерек қалыптасқан. Ал,
гормондар болса, тек жоғары сатыда дамыған жануарларда ғана кездеседі.
Эндокринді бездер функцияларының нейроэндокриндік (гипоталамустық) жолмен
реттелуі. Көптеген анатомиялық-физиологиялық зерттеулер гипофиздің қызметі
гипоталамусқа тәуелді екендігін көрсетеді. Гипофизбен байланысты
эндокриндік реакциялардың көпшілігі рефлекторлық процестер қатарына жатады,
өйткені, олардың орталығы гипоталамуста орналасады, эффекторлық бөлімі-
гормондық табиғаты басым заттар- гормондар болып есептеледі. Көптеген
морфологиялық зерттеулер гипоталамус нейрондарының аксондары гипоталамус
пен гипофиз аралығындағы аралық дөңесте үзілетінін немесе гипофиздің артқы
бөлімінің ішіне барып аяқталатынын көрсетеді. Бұл аксондар гормон көп
түзілетін алдыңғы және аралық бөлімдерге жетпейді. Аденогипофизді
нервтендіретін симпатикалық нерв талшығы ондағы қан тамырларының
қабырғасына барып аяқталады да вазомоторлық қызмет атқарады. Гипоталамуста
түзілетін нейрогуморальдық факторлар қан арқылы аденогипофиздің троптық
функциясын реттейді. Осы тәріздес нейросекреторлық процестер алдындағы
гипоталамустың ірі жасушалы ядроларында да байқалып, бұлардан
нейрогипофиздің пептиді секреттері бөлінетіні анықталды. Гипоталамустық
гуморальдық реттеу механизмдері медиаторлық принцип жүйесімен жүзеге
асырылады[28-29].
Эндокриндік реттеу. Эндокриндік реттеу деп бір бездің гормондарының екінші
бір бездердегі гормондардың түзілуі мен шығарылуына тигізетін әсерін
айтады. Ішкі секреция бездерінің функциясын реттеуде гипофиздің алдынғы
бөлімі ерекше роль атқарады. Егер гипофизді хирургиялық жолмен алып
тастаса, денедегі көпшілік бездер гормондар түзуін тоқтатып, солып қалады.
Гипоталамустың зақымдануы да осындай өзгерістерге әкеп соғады. Бұдан
гипофиздің троптық функциясының гипоталамуста түзілетін пептидті
гормондарға тәуелді екендігін көруге болады. Егер гипофизі алынып тасталған
жануарға гипофиздік троптық гормондарын енгізсе, бездер қызметі бастапқы
қалпына келеді.
Ішкі секреция бездерінің қызметін реттеуге гипофизден басқа да біраз
жүйелер жиынтығы қатысады: гипоталамус-гипофиз-бүйрекүсті бездері (КТ РФ
АКТГ глюкокортикоидтар); гипоталамус-гипофиз-жыныс бездері (ГТ-РФ, ЛГ және
ФСГ); гипоталамус-гипофиз-қалқанша безі (ТТ-РФ – ТТГ — Т3 және Т4),
жүйелері. Аталған жүйелердің әрқайсысы өз алдына біртұтас функциональдық
қызмет атқарады және екі жақты байланыс арқылы өздігінен реттеліп
отырады[30]. Бір жүйе гипоталамустан гипофизге қарай төмен бағытталса
(тура), екінші жүйе мүшелер мен бездерден басталып, гипоталамусқа қарай
(кері), жоғары көтеріледі. Гипоталамустың клеткалары сыртқы сигналдарды
мидың афферентті жолдары арқылы қабылдап, оларды жеке -дара талдайды. Одан
әрі олардың қасиетін өзгертіп, пептидті секреттер түрінде гипофизге
жібереді. Бұл гормондар гипофиздің алдынғы бөлігінің функциясын не
жылдамдатады (либериндер),не тежейді (статиндер).
Гипоталамустық пептидті гормондардың әсерінен гипофиздің алдыңғы бөлігін
пайда болатын биохимиялық өзгерістер тропты гормондар түрінде шетте
орналасқан бездерге әсер етеді. Кері байланыстар гипофиз (қысқа жол) бен
бездерден (ұзын жол) басталып гипоталамусқа барып аяқталуы мүмкін. Мысалы:
жыныс және тиреоидты гормондар мен картикостероидтар кері байланыс
заңдылығы арқылы гипофизбен гипоталамус функцияларына әсер ете
алады.Сонымен, гипоталамус біріншіден, сыртқы сигналдарды қабылдап, оларды
жіктеп, қайта өңдеу арқылы өзгертіп сол түрінде байланыс жолымен ішкі
секреция бездеріне бағыттаса, екіншіден, бездерден шыққан сигналдарды кері
байланыс жолымен қабылдап оған тиісті жауаптар қайтарады[31].
Гормондар қатарына жатпайтын кейбір метаболиттер эндокриндік бездер
қызметін гуморальдық жолмен реттеу механизіміне қатысады. Реттеудің бұл
түрі көпшілік жағдайларды, эндокриндік функциялардың өзін — өзі реттеу
жүйесіне жатады, өйткені, метаболиттер гормондар бақылауында болатын алмасу
поцестерінің деңгейі қарқыны туралы ақпарттарды гормон түзетін бездерге
жеткізіп оларды үнемі ол жөнінде хабардар етіп отырады. Мысалы, глюкоза
эндокриндік жасушалармен глюкорецепторлар арқылы әрекеттесіп, Лангерганс
аралшықтарында инсулиннің, глюкагонның, хромофин ұлпаларында адреналиннің,
аденогипофизде сомато және адренокортикотропты гормондардың түзілуіне
секреция қарқындылығына әсер етеді. Өз кезегінде, инсулин, глюкагон,
адреналин, СТГ және АКТГ – көмірсу алмасуының немесе гликемия деңгейін
реттеудің аса маңызды реттеуші факторлары ретінде жұмсалады. Ішкі секреция
бездерінде бос күйіндегі май қышқылдары да осы тәрізді жолдармен әсер
етеді. Белок алмасуын тежейді. СТГ мен инсулин гормонының секрециясы
қандағы амин қышқылдары концентрациясына байланысты. Кальций алмасуын
бақылайтын паратгормон мен кальцитониннің секрециялық деңгейі — қандағы
Са2+ концентрациясымен реттелсе, су алмасуын қатысатын АДГ түзілуі – қанның
осмостық қысымының деңгейімен анықталады[32].
Эндокриндік бездер функциясын жасушааралық бақылауда басқа типтегі
гормондық факторлар да көрнекті роль атқарады. Мұндай агенттерге көпшілік
жағдайларда гормондық әсерлердің іске асырылуында функция атқаратын
простагландиндер (ПГ) мен Са2+ жатқызуға болады. Простагландиндер гормондық
қасиеті бар заттар тобына кіреді және олардың қазіргі кезде 15 түрі
белгілі. Простагландиндер эндокриндік бездердің кейбіреулеріне гормондар
түзілуі мен олардың секреторлық активтіліктеріне тікелей немесе жанама
жолмен әсер етеді (гипофиз, бүйрекүсті, жыныс және қалқанша бездер).
Нерв ұштарынан медиаторлар бөлінуін өзгерте отырып, синапстардан
эфекторлы құрылымдарға нейрогуморальдық әсерлердің берілуін реттеуге
қатысады деген болжамдар бар. Простагландиндердің жануарлар мен адамдардың
репродуктивтік мүшелеріне тигізетін әсер күшті көрінеді. Егер буаз
малдардың әр 100кг массасына 0,05мг ПГ енгізге бірнеше сағаттан кейін
оларға туу актісі басталады.Кальций да кейбір эндокриндік бездер функциясын
реттейтін гуморальдық факторлар қатарына жатады. Кальций көптеген
белокпепидті және стероидты гормондар мен катехоламиндердің секрециясын
стимулдайды. Қорыта келгенде, эндокриндік процестердің өздігінен реттелу
механизмдері метаболизмдік гомеостазды тұрақты деңгейге ұстауға
бағытталған[33].
Ішкі секреция бездерінің өнімдерін (инсулин, тироксин, гидро-кортизон
т.б.)гормондар деп атайды. Олар қан арқылы бүкіл денеге тарап, гормондық
реттеу тетігін қалыптастырады. Жеке торшаларда түзіліп, солардың өзіне ғана
әсер ететін физиологиялық белсенді заттарды торшалық гормондар дейді. Ал
торшаларда түзіліп, ұлпаларға жайылып, олардың қызметіне әсер ететін
физиологиялық белсенді заттарды ұлпалық гормондар немесе гистогормондар деп
атайды.
Паратгормондар деп ұлпаларда зат алмасу өнімі ретінде бөлініп,
физиологиялык белсенділік көрсететін заттарды (мысалы, көмір қышқыл газы,
мочевина) атайды. Ішкі секреция бездерінен тыс, басқа мүшелер мен ұлпаларда
түзіліп, организмдегі зат алмасу процесі мен көптеген физиологиялық
әрекеттерді реттеуге қатысатын химиялық құрылымы жағынан әртекті
физиологиялық белсенді заттарды (мысалы, гастрин, серотонин, гепарин,
секретин, гистамин, ацетилхолин т.б.) гормоноидтар деп атайды. Олар қысқа
мерзім ішінде әсер етеді, ұлпа белоктарымен қосылып кетеді, немесе тез
бұзылады.
Бір организмнің сыртқы секрециялық бездерінде түзіліп, басқа
дарақтарға әсер ететін физиологиялық белсенді заттарды (ферромондар,
алломондар т.б.) телегрондар дейді[34].
Метаболизмдік гормондар организмдегі зат алмасу процесінің қарқыньн
реттейді. Зат алмасу процесіне гормондар қажетті ферменттердің түзілуін
жандандыру, бәсеңдету немесе тоқтату нәтижесінде әсер етеді. Мысалы,
инсулин, глюкагои, адреналин гормондары көмірсулардың алмасуын реттейді,
өсу гормоны белоктардың түзілуін жандандырып, көмірсулар мен майлардың
алмасу қарқынын өзгертеді; тироксин қуаттың өндірілуін күшейтіп,
белоктардың, көмірсулардың, майлардың тотығуын жақсартады.
Морфогенездік гормондар торшалардың генетикалық аппараттарына әсер
ету арқылы торшалардың өсуін, көбеюін, жіктелуін бағыттап, реттеп отырады.
Олар организм мүшелерінің, бөліктерінің, белгілерінің дамуындағы реттілікті
қамтамасыз етеді.
Үйлесімдік гормондар жеке мүшелердің қызмет әрекетін өзгертіп, оларды
өзара сәйкестендіреді, үйлестіреді. Мысалы, адреналин жүрек жұмысын
күшейтіп, оның жиырылу күшін арттырады, шеткей қан тамырларын тарылтады,
қарын мен ішек қимылдарын баяулатады
Атқаратын қызметіне, әсер бағытына қарай гормондар үш топқа бөлінеді.
1) Эффекторлық гормондар - олар тікелей нысана мүшелерге әсер етеді. 2)
Троптық гормондар - эффекторлық гормондардың түзілуі мен бөлінуін
жандандырады. 3) Релизинг гормондар - гипофиздің троптық гормондарының
бөлінуін және гапоталамустың нейросекрециялық қызметін реттейді.
Гормондарға оларды биологиялық белсенді заттардың басқа топтарынан
ерекшелендіретін бірнеше қасиет тән[35].
1.Алшақ (дистанциялық) әсер - гормондар өздері түзілген бездер-
ден алшақ орналасқан мүшелер қызметіне әсер етеді.
2.Өзіндік әсер - әрбір гормон организмде жүретін белгілі бір
процеске ғана әсер етеді. Дегенмен, жеке мүшелер қызметіне немесе
белгілі бір процесті реттеуге бірнеше гормон қатысуы мүмкін. Олар-
дың әсері не бірыңғай (синергиялық), не кереғар (антагонистік) болуы
мүмкін.
3.Зор биологиялық белсенділік. Гормондардың аз мөлшерінің өзі
үлкен биологиялық жауап тудырады. Мысалы, 1 г адреналин 10 млн
бақаның оқшауланған жүрегінің жиырылу күшін арттырып, жұмысын
жиілетеді. 1 г инсулин 125 мың қоянда гипогликемия тудырады.
4.Гормондар молекулалары ықшам болады, сондықтан олар ка-
пиллярлар қабырғасынан оңай өтеді.
5.Көптеген гормондарға туліктік-турлік өзінділік сипат тән бол-
майды, сондықтан олардьщ практикада қолданылу аясы кең болады.
6.Гормондар ұлпаларда ұзақ сақталмай, тез бұзылады, сондықтан
ішкі секреция бездері оларды толассыз бөліп отырады.
7.Гормондар тек тірі организмде гана әрекет етеді, олардың әсері
тірі торшалар мен құрылымдарға ғана бағытталған.
Гормондар өз бетінше жеке реттеуші жүйе құрамайды. Олардың түзілуі мен
қанға бөлінуі организм функцияларын ретгейтін біртұтас нервті-гуморальдық
тізбектің бір ғана буыны болып табылады[36].
Гормондар нысана мүше торшаларына не тікелей, не нерв жүйесі арқылы
өсер етеді. Олардың жеке мүшелер мен зат алмасу процесіне тікелей әсері
ферменттік жүйе арқылы атқарылады. Гормондар ферментгер концентрациясы мен
белсенділігіне әсер ете отырып, торша мембранасының ферментке деген
өтімділігін өзгертеді, ферменттің субстратқа әсерін жандандырып, не тежеп,
рибосомалар мен полирибосомалар белсенділігін өзгертеді, митохондриялар мен
лизосомаларға ықпал етеді.
Бір гормон бір мезгілде бірнеше ферментгерге ықпал етеді. Мысалы,
кортизон митохондриялардағы акетоглютаратоксидазаның әрекетін тежеп,
бауырда глюкозалы-фосфотазаның түзілуін жандандырады, аталық жыныс безінде
тестостерон мен гиалуронидазаның белсенділігін күшейтеді, қуық безінде
қышқыл фосфотазаның түзілуін жандандырады, тыныс ферменттерінің
белсенділігін артгырып, ұлпалық тынысты жақсартады.
Гормон әрекетінің механизмі олардың өздерінің құрылым ерекшеліктеріне,
қасиеттеріне молекулаларының мөлшеріне және әсер ететін нысана торшалардың
ферменттік жүйелері мен беткейлік мембранасының құрылым ерекшеліктеріне
байланысты. Гормондар әсері мембраналық және торшалық болып бөлінеді[37].
Мембраналық әсер белок тектес гормондарға тән. Олар торша ішіне
өтпей, оның мембранасындағы рецептгорлық аппаратқа бекиді де, торша
ішіндегі биосинтездік процестерге мембрананың ферменттікжүйелері,
простагландиндер, кальций иондары т.б. элеметтер арқылы әсер етеді,
Гормоңдардың бұл тобы торша мембранасындағы аденшхлаза (АЦ) ферментінің
§£лсеңділігін артгырады. Осы фермент пен торша ішіңдегі фосфодиэстераза
ферментінің қосарланған өсерінен аденозинүшфосфор қышқылы (АТФ) циклдік
аденозинді -3-5 — монофосфатқа (цАМФ) айналады. Бүл қосылыс торша ішіндегі
алмасу процесінің әмбебап реттеушісі болып табылады жөне екінші медиатордың
рөлін атқарады (бірінші медиатор болып гормондар саналады). цАМФ
белсенділігін магний иондары, простагландиндер, фосфодиэстераза
жандандырады. Аденилциклаза мен фосфодиэстераза цАМФ-пен біріге отырып ядро
қызметіне және торша ішінде жүретін процестерге әсер ететін
аденилциклазалық жүйе құрайды.
Торшалық әсер стероидты гормондар мен релизинг - гормондарға тән.
Олар торша қабығының беткейлікқүрылымдарымен әрекеттесіп, мембрана ішілік
қабатындағы фосфолипидтермен, натрий тұздарымен, сульфатгармен және
глюкоранидтермен байланысады. Осының нәтижесінде суды тартатын қосылыстар
мембранасының липидтік қабаты ажырап, торша ішіне өтеді де, ондағы
рецепторлық белоктармен байланысқан соң, торшада жүретін әр түрлі
процестерге әсер етеді. Стероидты гормондар торша ішіндегі РНК-полимеразаны
жандандырып, белоктың түзілуін реттейді, қуат алмасуын жене биосинтездік
процестерді күшейтеді, торша мембранасының амин қышқылдары мен басқа да
заттарға өтімділігін жақсартады[38].
Гормондар әрекеі антигормондар мен антагонист гормондар әсерімен
шектеледі. Организмде олар бауыр мен басқа мүшелер тор-шаларында жойылады.
Олар күкірт және глюкурон қышқылдарымен байланысады да, қосылыс түрінде әр
түрлі экскреттер құрамына енеді. Кейбір гормондар ешқандай өзгеріссіз де
бөлінеді.
Ішкі секреция бездерінің гормондары және олардың адам ағзасына әсері
1-кесте
Гормондар Бөлетін бездер Ағзаға әсері
Тироксин Қалқанша безі Негізінен зат алмасу
қарқындылығын арттырады
Паратгормон Қалқаншамаңы Кальций және фосфор алмасуын
безі реттейді
Инсулин Ұйқыбездің Бұлшықет және басқа жасушалардың
аралды бөлігі глюкозаны пайдалануын арттырады,
қанның құрамындағы қанттың
мөлшерін азайтады, гликогеннің
қорын арттырады, глюкозаның
алмасуына әсер етеді
Глюкагон -"- Бауырдағы гликогеннің қанда
глюкозаға айналуына әсер етеді
Адреналин Бүйрекүсті Симпатикалық жүйкелердің әсерін
бездің без заты арттырады, бауыр мен
бұлшықеттердегі гликогеннің
ыдырауына
Норадреналин -"- Қантамырларын тарылтады
Өсу гормоны [соматроптыГипофиздің Сүйектің және ағзаның қалыпты
гормон) алдыңғы бөлігі өсуін реттейді, нәруыздың,
көмірсудың және майдың алмасуына
әсер етеді
Гиреотропты гормон -"- Қалқанша бездің өсуіне және
тироксиннін түзілуіне әсер етеді
Адренокортикотропты -"- Бүйрекүсті бездердің өсуіне және
гормон [АКТГ) оларда гормондардың түзілуіне
әсер етеді
Экцитоцин Гипоталамус Жатыр бұлшықеттерінің жиырылуына
(гипофиздің және сүттің бөлінуіне әсер етеді
артқы бөлігі)
Вазопрессин Example Бірыңғайсалалы бұлшықеттердің
жиырылуына жағдай жасайды. Зәрдің
бөлінуін азайтады
Тестостерон Аталық бездер Аталық жыныс белгілердің дамуына
(андрогендер) әрі сақталуына әсер етеді
Эстрадиол Аналық бездер Аналық жыныс белгілердің дамуын
(экстрогендер) әрі сақталуын қамтамасыз етеді
1.3Ұйқы безінің адам ағзасындағы ролі
Қарынасты (ұйқы безі) аралас сөлініс безге жатады.Ол әрі ішкі, әрі
сыртқы сөлініс қызметін атқарады. Сыртқы сөлініс қызметіне асқорыту сөлін
өндіру қызметі жатады.Ішкі сөлініс қызметіне Лангерганс аралшықтары
атқарады.Лангерганс аралшықтары ұйқы безінің негізінен ұш жағына және
аздап басқа бөлімдеріне орналасқан ерекше тін. Аралшық жасушалардың
өзектері болмайды. Ең алғаш аралшықты морфологиялық жеке құрылым ретінде
1863ж. Лангерганс ашты. Лангерганс аралшықтарында 2 түрлі жасушалар бар α
және β (түйірлі жасуша). Альфа-торшалар глюкагон гормонын, бета-торшалар -
инсулин гормонын, ая делъта-торшала - соматостатин гормонын бөледі. Олардың
жалпы салмағы бездің 0,01%. Аралшық тіндерінің салмағы аз болғанымен
организмнің тірлігіне өте қажетті. Оның гипо қызметі қантты диабет ауруын
тудыру. Диабет деген сөз грекше тесіп өтемін дегенді білдіреді.
Шынында, қант жасушалық тіндік кедергінің бәрінен өтіп көп мөлшерде сыртқы
шығады.
Инсулин гормонын алғаш рет канада ғалымдары Бантинг және Бест
анықтаған. Инсулин торша мембранасының глюкозага деген өтімділігін
жоғарылатады, глюкозаның торшаға өтуін жандандырады, гликогеннің түзілуін
күшейтіп, оның бауырда ыдырауын бәсендетеді, май қышқылдарының тотығуын,
кетонды денелердің түзілуін тежейді майдың қорға жиналуын жақсартады, белок
биосинтезін арттырады[39].
Бета-торшалар қызметі күшейіп, инсулин көп бөлінсе қан құрамында
глюкозаның мөлшері азаяды. Гипогликемия жағдайында тыныс жиілеп, ОНЖ-ның
қозғыш тығы жоғарылайды, дене дірілдеп, оны тер басады, бұлшық ет босаңсып,
температура төмендейді, инсулиндік немесе гапогликемиялық шок (талықсу)
байқалады.Ең алғаш аралшық клеткаларды дербес 1869 жылы Лангерганс ашқан,
сондықтан оның құрметіне осы клеткалар тобын Лангерганс аралшықтары деп
атаған. Ұйқы безінің эндокриндік ролін алғаш рет 1881жылы Улезько –
Строгонова көрсетті. 1889 жылы Меринг – пен Миниковский жануарлардың ұйқы
безін алып тастағанда оларға диабет ауруының белгілері пайда болып, қан мен
зәрдің құрамында қант мөлшері көбейген (гиперглихимия, глюкозурия). Ал 1901
жылы А. В Соболев диабет ауруын аралшық клеткаларды алып тастаса ғана
дамытатынын анықтады. Бездің сөл бөлетін өзегін байлап тастағанда оның
секреті жиналып, қысымы күшейеді де экскреторлық тканьдер бұзылады, ал
аралшық тканьдер өзгеріссіз қала береді[40]. Мұндайда диабет ауруы пайда
болмаған. Сабаеев алғаш рет без ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz