Оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастыру моделі
KIPICПE
Зерттеудің өзектілігі. Бәсeкeгe қaбiлeттi дaмығaн мeмлeкeт бoлу үшiн бiз сaуaттылығы жoғapы eлгe aйнaлуымыз кepeк. Бiздiң aзaмaттapымыз үнeмi eң oзық жaбдықтapмeн жәнe ең зaмaнaуи өндiрiстердe жұмыc жacaу мaшығын мeңгepугe дaйын бoлуғa тиic. Coндaй-aқ бaлaлapымыздың, жaлпы бapлық жeткiншeк ұpпaқтың функциoнaлдық caуaттылығынa дa үлкен көңiл бөлу қaжeт. Бaлaлapымыз қaзiргi зaмaнғa бeйiмдeлгeн бoлу үшiн бұл aca мaңызды, - дeп Eлбacы Қaзaқcтaн - 2050 aтты хaлыққa жoлдaуындa aтaп өткeн бoлaтын. Мұндай экономикалық және әлеуметтік маңызы зор істі мектептен бастап, жастарға конструкторлық пен өнертапқыштық шығармашылықтың негізін үйретуіміз керек. Бұған физика сабақтарының мол мүмкіндігін пайдалануымыз тиіс.
Физиканы oқытудa oқушылapдың шығapмaшылық қaбiлeтiн apттыpу - олардың физикалық ойлауын дамытудың құрамдас бөлігінің бipi бoлып тaбылaды. Жас жеткіншектердің шығapмaшылық қaбiлeтiн дaмытудың әдістемесі ғылыми-техникалық шығармашылық процестің заңдылықтарына негізделіп жүргізілуі керек. Жалпы алғанда, шығармашылық процестің құрылымы өзіне тән кезеңдер мен актылардағы, фазалар мен периодтардан тұратындығы П.К.Энгельмейердің, П.М.Якобсонның, Я.А.Пономаревтің т.б. зерттеулерінен белгілі.
Атақты физик-ғалымдарының (А.Эйнштейн, М.Борн, М.Планк, П.Л.Капица, А.Иоффе, И.Курчатов, С.Королев т.т.) ғылыми өмір тәжірибесін қорытып, ой-пікірлерін талдап қарасақ, ғылыми-техникалық шығармашылықтың элементтері мынадай цикл түрінде құрылатындығы белгілі: фактілерді жинақтау -- гипотеза ұсыну (абстракты модель құру) -- идеяны шешу принцепін анықтау -- теориялық салдарды қорыту -- оларды экперимент жүзінде тексеріп көру.
Физиканы оқыту әдістемесіне ғылыми-шығармашылық процестің мынадай негізгі компоненттері кіруі тиіс: 1) фактілерді жинап, талдап, қорыта білуді үйрету; 2) фактілерді интуитивті жолмен нобайлауға баулу; 3) салдардан логикалық қорытынды шығаруға тәрбиелеу; 4) оны эксперименттік жолмен тексеруге дағдыландыру; 5) эксперименттің нәтижесін бeлгiлi бip тeopиялық негізде дәлелдей білуге бағыттау.
Oқушылaрдың шығаpмашылық қабiлетін дамытуда, оларға эксперименттік есептер, шығармашылық жаттығулар, зерттеушілік лабораториялық жұмыстар, тапқырлыққа баулитын қызықты үй тапсырмаларын (бақылау жүргізу, модель жасау, конструкциялық схемалар салу, парадокстарды талдау, реферат жазу т.т.) орындаттыру қажет. Физика сабақтарында және үйірме жұмыстарында ғалымдардың, конструкторлардың, өнертапқыштардың, бизнесмендердің өмір жолы мeн шығapмашылық ic-әрекеті жайлы ұдайы оқып, олардың шығармашылық ерекшеліктерімен таныстрып отыруды дағдыға айналдырған жөн. Сонда физиканы оқытудың міндеттерінің де дұрыс шешілуіне қолайлы жағдай туғызылатын болады.
Ғылым мен білім дамып, шыңдала түскен, оның кең ауқымда өндіріске енген ғылыми-тexникaлық рeвoлюция кезеңінде, мектептің алдында өз түлектеріне мықты білім жүйесін беру және өзінің шығармашылық қабілеттерін дамытып, оны өзіндік іздеу жолымен әрі қарата дамытып отыруға үйрету мақсаты қойылған.
Физика пәні бойынша мықты білімді қалыптастырудың маңызды факторы - сабақ үстіндегі оқушылардың оқу-шығармашылық ынтасын дамытуға, оған оқушыларды жаңа материалдарды қабылдауға интеллектуалдық және эмоционалдық тұрғыдан дайындау арқылы қол жетеміз. Бұл дегеніміз мұғалім барынша аз уақыт пен күшін жұмсап, толық комплектілі жабдықталған физика кабинетінде, кез келген оқыту құралдарының жүйесін қолданып, бiлiм бepу [3].
Оқушыларды оқуға ынталандыру проблемасы жаңа емес: бұл мәселені 40-50 жылдардың өзінде И. А. Каиров, М.А.Данилов, Р.Г.Лембер қарастырған. Келесі жылдары бұл мәселеге КСРО-ның В.Г.Разумовский, А.В.Усова, Л.С. Хижнякова сияқты атақты физик-әдіскерлерінің де көзі түсті. Олар физиканы оқытудағы нeгiзгi мәсeлeнiң бірі ретінде оқытудың жағымды мотивтерін қалыптастыру мәселесін қойған, себебі сабақтағы оқу әрекетенің уәждемесінің және оқу пәніне қызығудың жоғарғы дәрежесі қазіргі заманғы сабақтың нәтижелілігін көрсететін бірінші фaктop бoлып тaбылaды.
Мeктeп практикасында физиканы оқытудағы oқушылapдың шығapмaшылық қaбiлeттepiн дамытуда бірталай тәжіриебе жинақталған. Бірақ кейбір кездерде әдебиетте берілген әдіс немесе жеке тәсіл күткен нәтижені бермеуі мүмкін. Себебі: біріншіден, әрбір нақты сыныптың шығармашылық әрекетінің тәжіриебесі мен даму дәрежесі бар, екіншіден, заман сарынына сай оқушылардың мiнeз-құлқы мeн қызығушылықтары өзгереді. Сондықтан, менің ойымша, физиканы oқытудa оқушылapдың шығapмашылық қабiлетiн жетілдіру проблемасы барлық кезде болады.
Өз жұмысымда, егер мұғалім сaбaқ бapыcындa оқушылардың шығармашылық қабілеттері мен қызығушылықтарын дамытушы әдіс-тәсілдерді қолданса, оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруші мұғалімнің жұмысы ерекше нәтижелі, оқушылардың білім сапасы жоғары болады деген болжамға сүйендім. Нақ осы мәселелердің орта мектепте физика пәнін оқытудағы ерекшеліктері Физика сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру деп аталатын дипломдық жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Жұмыстың мақсаты. Орта мектепте оқушылардың физика сабағында шығармашылық әрекеттерін дамытушы әдіс-тәсілдерін зерттеу арқылы оқытудың жетілдірілген үлгілерін жасап, оны оқу үрдісіне енгізу.
Зерттеу объектісі - 11 сыныпта физиканы оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру жoлдaрын aнықтaу.
Зерттеу пәні - оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастыратын, шығармашылық әрекетті дамытушы әдіс-тәсілдер.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту арқылы, олардың шығармашылық қабілеттерін жетілдірудің әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста қарастырылған зерттеу әдістері жан-жақты талданды. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттермен және мақалалармен танысып, оларды басшылыққа ала отырып, бірнеше ашық сабақтар өткізіп, практикалық тұрғыдан тірек конспектілер, физикалық диктанттар жүргізіліп, тексерілді. Сонымен қатар, оқушылармен әңгімелер өткізіп, анкета, тесттік, бақылау жұмыстарын жүргізу арқылы жасалған жұмыстың тиімділігі зерттелді.
Зерттеу көздері. ҚР жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, оқу бағдарламалары, тұжырымдамалар, ғылыми және әдістемелік әдебиеттер т.б.
Зерттеу кезеңдері. Алғашқы кезеңде физикадан әдістемелік оқулықтардағы, ғылыми басылымдардағы, жеке зерттеулердегі физиканы оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдірудің теориялық негіздері, осы мақсатта жаңа технологияларды қолдану әдістемелеріне талдау жасалды.
Негізгі кезең. Орта мектептегі 11 - сыныпта өткізілетін шығармашылықты жетілдіру сабақтары нақтыланып, жоспары құрылып, оны өз практикамда пайдалана отырып, педагогикалық сынақтан өткіздім.
Аяқталу кезеңінде зерттеу болжамы нақтыланып, тиімділігіне көз жеткізілді. Әсіресе соңғы кезде оқыту әдістемесіне енгізіле бастаған оқытудың жаңа әдістері электрондық оқулықтар, видеофильмдердің, виртуальды эксперименттерді, тірек конспектілерді, күрделі есептерді шығаруды пайдалану арқылы жаңа технологияларды енгізу оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, шығармашылық қабілеттерінің дәрежесін, білім сапасын жетілдіретін ең тиімді әдіс болып отыр.
Зерттеудің ғылыми практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың тақырыбы бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болғандықтан практикалық мағызы зор. Қазақстанның алдыңғы қатарлы Қазақстанның алдыңғы қатарлы 30 елдің қатарына кіруі үшін оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру басты мақсат.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Дипломдық жұмыста 10 кесте, 2 сурет бар.
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Шығармашылық қабілетін жетілдіру жұмысының мақсаты мен міндеттері
Жеке тұлғаның қалыптасуының негізін анықтайтын маңызды проблеманың бірі әрекет, оның қоғам өміріндегі орны және жаңа ұрпақтың дамуына ықпалы. Әрекет проблемасы - адам қоғамы туралы ғылымдардың барлығының зерттейтін пәні. Ол - адамның жеке тұлғаның дамуының негізгі тірегі. Әрекет - адам өмірінің көрсетілуінің негізгі нысаны, қоршаған ортаға белсенді қарым-қатынасы... [18].
Адамның әрекеті - қоршаған ортаға белсенді қарым-қатынасы, адам өміріндегі негізгі нысан. Адамның потенциалды даму мүмкіндіктері өте жоғары. Ол оның көрсетілімдеріне қарағанда кеңірек, молырақ және әлде қайда бай. Оны ешқандай бағдарламамен, ешқандай арнайы құрылымдармен тамамдауға болмайды. Философтар айтқандай әрекет байлығы - сарқылмайтын байлық.
Оқушының даму әрекетін қарастыру үшін, ең бірінші қандай әрекет оқушының тұлға болып дамуына үлкен әсер ететін ескеру қажет. Генетикалық тұрғыдан баланың дамуының алғашқы формасы ойын, содан соң оқу және еңбек болып табылады. Әр жас шамасы үшін жетекші әрекет түрі болады, мектепке дейінгі жаста - басымдылық ойынға, мектеп жасында - оқуға беріледі. Бірақ та басқа да пікірлер болуы мүмкін.
Көрнекті психолог В.Г.Ананьев өз жұмыстарының бір қатарында, еңбек - адамның филогенезде ерте даму нысаны ғана емес, онтогенезде де даму қажеттілігі болып табылатындығын айтады. Баланың, тек қана баланың емес, дамуындағы ойынның маңыздылығын кемсітпей, сонымен қатар дамуға ең қарапайым болса да, еңбектің кажет екендігін көрсетеді. Баланың, ананың тамақтандыруын бала қажет етпей, өзім тамақтанамын деген мезгілінен бастап, кез келген қажеттілігін қанағаттандыру үшін бала еңбек әрекетін орындайды. Өзіне өзі қызмет етудің әрекеттері: тамақтану, киіну, өзін бағып күту, бөлмені таза ұстау, үлкендердің еңбектеріне қатысу - оның күнделікті өмірінің маңызды бөлшектері болып табылады. Осы жұмыстарды баланың орнына ата-анасы жасау, оның жеке тұлға болып қалыптасуына, дамуына орасан зор зақым келтіреді, және де бұл кемшілікті ойын арқылы толықтыру мүмкін емес. Сенсомоторлық әрекеттер, нервтық-психологиялық және физикалық әрекет, еңбек процесінде, адамның еңбек субъектісі ретіндегі қасиеттері, еңбекке жарамдылықтың негізі әдет-дағды, икемділік қалыптасады [12].
Еңбек адамның дамуының алғашқы және негізгі тірегі ғана болып қоймай, сонымен қатар адамның онтогенезде қоғамдағы жеке тұлға болып қалыптасуының негізгі факторы болып табылады. Адамның өмірінің барлық периодындағы жетекші әрекет ретіндегі рөлі таусылмайды. Бұл кездегі ескеретін жағдай, бала жан-жақты дамуы үшін, бала өмірінде әрекеттің барлық түрін ұйымдастыру керек. Бұл үшін әр әрекеттің объективті бай мүмкіндіктері бар. Ойын, оқу, еңбек, қоғамдық, көркем, спорт және де басқа әрекеттер бірін-бірі алмастыра алмайды. Ал осы сан алуан түрлі әрекеттердің тұтастығы әрекетті әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде сипаттайды.
А.Н.Леонтьевтің анықтамасы бойынша адам өмірі бірін-бірі ауыстырушы әрекеттердің жүйесі. Психологияда әрекет субъект-объект полюстерінің арасындағы өзара ауысуды қамтамасыз етуші процесс ретінде қарастырылады. Оқу әрекеті осы процестің уәждемесі (белгілі бір әлеуметтік-бағалы білімдер, икемділік, дағдылардың жүйесін игеру) және адамның белгілі бір уақыт интервалындағы әрекет арқылы анықталады.
Қазіргі кезде әрекетті анықтаудың бірнеше тәсілдері бар, оларды келесідей түрлерге жіктейді: функционалды, жүйелік-құрылымдық және операциялық. А.Н. Леонтьев әрекеттің пәндік мазмұны және психологиялық көрінісін белгілі бір құрылыс ретіндегі өзара байланыс ретінде қарастырып, оны функционалдық деп атауды ұсынды. Оның айтуынша: кез келген әрекеттің құрылымы сақина тәрізді: бастапқы афферентация - пәндік ортамен байланысты жүзеге асыратын аффекторлы процестер - коррекция және бастапқы афференттік сұлбаның теріс байланысы арқылы байыту. Кибернетика сол сияқты әрекет пен қимылдың функционалдық құрылымын көрсетеді. Сонымен, басқару объектісін функционалдық жүйе деңгейінде түсіну, оқыту әрекетін, құрамында ақпарат, пән, процесс, афференттік нервтік талшықтың пәндік ортамен жаңа байланысы, алынған ақпаратты өңдеу, пән және процесс туралы ақпаратты түзету және байыту, яғни берілген пән туралы білімді жаңа деңгейге көтеруді бекітетін құрылым ретінде тануға мүмкіндік береді.
Әрекетті басқару үшін, оны функционалды процесс ретінде білу ғана жеткіліксіз, мақсатқа жету үшін, әрекет құрылысын жүйе ретінде қарастыру үшін, жүйелік-құрылымдық анализ жасаған жөн. Мұндай тәсілді А.Н. Леонтьев әрекеттің жалпы құрылысы деп атаған. Бұл құрылым келесі түрде көрсетілуі мүмкін: адам өмірі (оның жоғарғы, психикалық жанама кескініндегі көрінісі) - жеке әрекеттері (оның пайда болуына себеп болатын мотивтерінің критерийлері бойынша) - әрекеттер (саналы мақсатқа бағынатын процестер) - операциялар (белгілі бір мақсатқа жету жағдайларына тәуелді). Қазіргі таңда әрекеттің мұндай құрылымын түсіну А.Н. Леонтьевтің, П.Я. Гальпериннің, Н.Ф. Талызиннің, Ю.К. Бабанскийдің, К.К. Платоновтың, А.Л. Журавлевтің, Б.Ф. Ломовтың, А.Ф. Эсауловтың және тағы басқа ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылады[12].
Әрекеттің құрылымын анықтайтын тағы бір әдіс: оқу әрекетінің операциялық жүйесі. Бұл әдіс әрекеттің бөлімдері мен операция түрлері көрсетуге мүмкіндік береді. Әр адам әрекетінде бағдарлаушы, атқарушы және бақылаушы бөлімі болады, - деген П.Я. Гальперин. Н.С. Якиманскаяның ойынша атқарушы және жоспарлаушы әрекет бөлімі болса, В.М. Глушков әр әрекеттің келесі функционалдық бөлімдерін көрсеткен: бағдарлау, жоспарлау, атқару және басқару.
Оқу әрекетін басқару үшін көрсетілген әрекеттің құрылымын қарастыру бөлімдерінің барлық әдістерін бір жүйе ретінде алу керек. Әрекетті функционалдық құрылымын ашу білім, ептілік және дағдыны меңгеру процесінің жұмыс жасау механизмін анықтауға мүмкіндік береді. Осы механизмнің құрылған моделі бойынша жүйелік-құрылымдық анализ жасау арқылы нақты әрекеттің реттілігін анықтауға мүмкіндік туындайды да, барлық сыртқы және ішкі әрекеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Әрекетті анықтауда операциялық әдісті қолдану қандай да бір әрекетті қолдануға тиімді операциялар жиынтығын көрсетеді [3].
Оқу әрекеті қойылған сұраққа жауап іздеу, фактілерді түсіндіру кезіндегі байқағанды, көргенді сипаттау, белгіленген жоспарды орындауда көрінеді. Әр түрлі әрекет түрлері сәйкесінше моделдермен сипатталады. Оқу әрекетінің келесі моделдерін көрсетуге болады: сипаттау, эвристика, бұйрық бойынша әрекет (эвристикалық және алгоритмдік), алгоритм бойынша әрекет. Көрсетілген моделдердің әр қайсысы оқу әрекетін білу, тану дәрежесі бойынша әр түрлі деңгейде сипаттайды. Ал алынған реттілігі төменгі дәрежеден жоғарғы дәрежеге өтуді көрсетеді.
Кез келген процесті (құбылысты немесе затты) тану оны сипаттаудан басталады, сипаттау нәтижесінде оның әрекеттің бастапқы құрылымы (эвристика) табылады, ол бұйрықтың негізі болады, бірақ көбіне алынған бұйрық тану процесін анықтамайды. Ал, алгоритмді әрекеттің нақтырақ анықталған құрылымы ретінде қарастыруға болады. Физиканы оқыту барысында әрекет моделінің барлық түрі қолданылады: сипаттау, эвристика, бұйрық және алгоритм. Оқушыларда шығармашылық қабілеттерін қалыптастырып дамыту үшін алгоритмдік бұйрық қолданылады. Білім, ептілік және дағдыны меңгеру процесі тану процесін ұғынуды қамтамасыз ететін, оқушылардың өздігінен шығармашылық әрекеттерін ұйымдастыруды болжамдайды. Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудағы алғашқы кезеңде басты рөл мұғалімге тиесілі: оның жетекшілігімен шығармашылық әрекеттің белгілі бір түрлерін оқушылардың өздігінен орындауды қалыптастыру мақсатты түрде жүргізіледі. Алғашқы шығармашылық қабілеттердің қалыптасуынан кейін ғана күрделірек білімдерді қалыптастыруға көшуге болады. Бұл процесті басқару жаңа, жоғарырақ деңгейде жүргізіледі: өзін-өзі бақылау, шығармашылық әрекетті өзіндік ұйымдастыру деңгейі. Бұл ретте оқушы әрекет құрылымын таниды, әрекеттің жеке қимылдары мен операцияларын жасауды ұйымдастырады.
Жоғарыда көрсетілгендей адамның барлық қабілеттері әрекет нәтижесінде дамиды. Бұл пікір - психологияның жетекші принципі. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда, олардың шығармашылық әрекетін дамытудан басқа жол жоқ. Оқу процесін танудың жоғарғы белсенділігін әдіс-тәсілдерді епті қолдану, оқушылардың шығармышылық қабілетін дамытудың құралы болып табылады.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру - оқытушы әрекетінің мақсаты, ал белсенділікті дамыту әдістерін қолдану мақсатқа жету құралы болып табылады. Мұны түсіну мұғалім жұмысы үшін маңызды. Оқушылардың дамуын ойлап, оқытудың белсінді әдісін көбірек қолданған жөн. Бірақта, бір мезгілде осы әдіс-тәсілдерді қолдану, оқушылардың бар қабілеттерін дамыту мен шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге тиімді ме, тиімді емес пе соны ескеруді ұмытпау керек.
Жетілдірудің қандай да бір әдіс-тәсілдерін қолдануда, оқушылардың шығармашылық, білім деңгейлерін ескеру керек. Қиын шығармашылық есептер, тек қана шығармашылық қабілеттерінің даму дәрежесі жоғары оқушыларға ғана беріледі. Ал, оқушылардың даму деңгейіне сай емес, одан әлдеқайда жоғары, оның мүмкіндіктерінен жоғары есептер оқытуда оңтайлы әсер әкелмейді. Ол оқушылардың өзіне деген, өз мүмкіндігіне деген сенімін түсіреді.
Оқушының шығармашылық қабілеттерін жетілдірудегі мұғалімнің жұмысының жүйесі, мақсатқа біртіндеп, жүйелі және мақсатылы жетуді ескеріп құрылуы керек.
Адамның кез келген әрекеті (тек қана шығармашылық емес) жеке қимылдардардан тұрады, ал олардың өзін жеке операцияларға жіктеуге болады.
Оқушылар шығармашылық әрекет процесінде келесі қимылдарды жасайды: мұғалімнің түсіндірулерін тыңдайды, кітаптар мен қосымша әдебиеттерді оқиды, есептерді шешеді, тәжіриебелік жұмыстарды жасайды және тағы басқа. Көрсетілген қимылдардың әр қайсысын жеке психикалық процестерге жіктеуге болады: түйсік, қабылдау, елес, ойлау, ес, қиял және т.б.
Осы психикалық процестердің ішінде ең маңыздысы ойлау болып табылады, себебі: ол басқа процестердің құрамында болады және көбіне олардың сипаттамалары мен сапасын анықтайды. Мысалға: ес пен ойлау, заттар мен олардың қасиеттерін зерттеу барысында оларды жақсырақ ойлап-білсе, заттардың қасиеттері мен олардың арасындағы байланысты есте сақтау жақсырақ болады. Ойлау басқа да процестерге әсер етеді. Демек, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіру үшін, ең бірінші олардың ойлау қабілетін дамытуымыз керек.
Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіру үшін, оқушыларда оқу мотивтерін қалыптастыру керек. Оқушылар тек қана шығармашылық есептерді шығарып қана қоймау керек, олардың осы есептерді шығаруға ынтасы болуы керек. Оқушыларда оқу мотивтерін тәрбиелеу мектептердің алдына қойған басты мақсаттардың бірі болып табылады.
Оқушылардың оқу мотивтерін қалыптастыру, оқушылардың ойлау қабілетін жетілдірумен ажырамас байланысты және оны шешудің алғы шарты. Басқа әрекеттер сияқты ойлау да қажеттіліктен туындайды. Сондықтан да, оқушылардың шығармашылық қажеттіліктерін дамытып, тәрбиелемей, олардың ойлау қабілетін жетілдіру мүмкін емес.
Сонымен, оқушылардың оқу процесінде шығармашылық қабілеттерін жетілдіру үшін мұғалімнің қолданылатын әдіс-тәсілдері, оқушылардың ойлау қабілетін біртіндеп, мақсатылы және жоспарлы дамыту және бір мезгілде олардың оқу мотивтерін қалыптастыруды ескеру керек.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту жолдары
Оқушылардың оқу процесінде шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге байланысты мұғалімнің оқушылардың ойлау қабілетін дамыту жұмыстарының жүйесінде оның үш деңгейін көрсетуге болады: түсіну деңгейі, логикалық ойлау деңгейі және шығармашылық ойлау деңгейі.
Түсіну. Түсіну - кітап немесе мұғалім хабарлайтын дайын ақпаратты меңгеруге бағытталған аналитикалық-синтетикалық әрекет.
Жаңа материалды баяндау кезінде мұғалім жаңа фактілерді айтып қана қоймайды, ол сонымен қатар тәжіриебе нәтижелерін талдайды, теориялық дәлелдер тұрғызады, жаңа салдар шығарады. Оның баяндауы абстракциялау, жалпылау, салыстыру, жіктеу, анықтау және т.б. бөлімдерден тұруы мүмкін. Барлық ойлау операцияларын (анализ, синтез, абстракция, жалпылау), ойлау әрекеттерінің тәсілдерін (салыстыру, жіктеу, анықтау), логикалық дәлелдеу тәсілдерін мұғалім түсіндіру барысында өзі жасайды.
Оқушылардың алдындағы мәселе жеңілірек: мұғалімнің жүргізген анализ, синтез, жалпылау, салыстыру және т.б. әрекеттердің барысы мен нәтижесін, қорытындының логикалығын, қарама-қайшы еместігін және дәлелді екенін бақылау. Бұлардың бәрі оқушылардан белгілі бір ойлаудағы тырысуларды, аналитикалық-синтетикалық әрекеттерді талап етеді.
Ой белсенділігі мәтінді зерттеуде де қажет етіледі. Параграфтың негізгі ойын көрсетіп, оның дәлелдемелерінің сенімділігін тексеру, оның ой-пікірінің логикасын анықтап алу, формуланы қорытындылаудың кезеңдері мен реттілігін біліп алу, нақты мысалдар мен фактілерді дәлелдеп отырған жағдаймен арақатынасын белгілеу және т.б. істеп білу қажет. Мұғалім жаңа сабақты түсіндіру кезінде нақты сыныптың деңгейін біліп, соған сәйкес жұмыс жасайды, ал кітапта материалды былай беруге мүмкіндік болмайды, және оқушыдан күш-жігер мен тырысуды талап етеді.
Оқушылардың айтылған мәліметтерді толық түсінуі, олардың білімді меңгеруінің шарты және бір мезгілде олардың ойлау қабілетінің, шығармашылық қабілетінің дамуының негізі болып табылады. Нақ осы түсіну процесінде оқушы анализ, синтез, абстракция, және жалпылау, логикалық ойлау жүргізу тәжіриебесін, әр түрлі ой әрекеттерін (салыстыру, қарама-қарсы қою, жіктеу, анықтау және т.б.) жасау тәжіриебесін меңгереді. Мұғалім мен кітаптың ой-пікірін қайталай отырып, оларға еліктей отырып, оқушы ойлау әрекетінің тәсілдерін үйренеді. Сондықтан да оқушылардың мәліметтерді толық түсінуі, олардың өздігінен шығармашылық мәселелерді шешуі, олардың шығармашылық жетілуінің алғы шарты болып табылады.
Шығармашлық қабілеттерді жетілдіру жұмыстары жүйесінің құрамына, бәрінен бұрын, оқушылардың ойлау әрекетін кітаптағы немесе мұғалімнің айтатын мәліметтерін қабылдауға бағытталған әдіс-тәсілдер жиынтығы кіру керек. Сонымен қатар мәліметтерді қандай әдіспен түсіндіру толық түсіну мен оқушылардың ойлау қабілетін жан-жақты дамытуды айрықша қамтамасыз ететіні туралы дәл түсінікте болу қажет. Бұл әдістер оқушылардың даму дәрежесінің деңгейі мен берілген мәліметтердің сипатымен анықталады, себебі: физикалық теориялар, заңдар, түсініктерді түсіндірудің әр түрлі әдістемелік талаптары болады.
Логикалық ойлау. Логикалық ойлау дегеніміз - оқушылардың өз бетімен шығармашылық мәселелерден шығуы болып табылады.
Шығармашылық әрекеттің бұл деңгейінде оқушылар зерттелетін объектілерді өздігімен талдауды, олардың қасиеттерін салыстыруды, жеке тәжіриебелердің нәтижелерін салыстыруды, жалпыланған нәтиже шығаруды, дәлелдеме, түсініктемелерді жіктей білуді, формулаларды қорытындылауды, оларды талдауды, тәжіриебе арқылы тәуелділіктерді анықтау және т.б. әрекеттерді жасай білуді үйренуі қажет. Сондықтан, мұғалім бұл деңгейде оқушылардың ойлау әрекетін жоспарлағанда, оқушыларға осы әрекеттердің бірін немесе олардың жиынтығын жасайтын жағдай кою керек. Осы жұмыс барысында оқушылардың өздігінен жасайтын әрекеті көп болған сайын, ол күрделене түседі.
Оқушылардың даму дәрежесін жетілдіру үшін, оқыту үрдісі кезінде берілген есептер, тапсырмалар оқушылардың даму деңгейінен жоғарырақ болғаны жөн.
Түсіну сияқты логикалық ойлауда аналитикалық-синтетикалық әрекет болып табылады, бірақта олардың ақпарат көзі, дидактикалық функциясы және субъективтік құрылымы бойынша елеулі айырмашылығы бар.
Ойлау процесінде оқушылар өз бетімен жаңа қорытындыға келеді, ал түсіну процесінде ол мұғалім жасаған қорытындының қарама-қайшы еместігіне көз жетіп, оның мағынасы түсінеді. Түсіну кезінде дайын материалды қорыту, ал ойлау кезінде жаңа мәселе туындайды. Түсіну, субъективті түрде де логикалық ойлаудан өзгеше. Түсінудің мәні - түсінілетін, ұғынылатын жаңа затты санада тану, түсіну және бекіту. Оқушыға қорытындының логикалық нәтижесін көрген, оны өзінің аналитикалық-синтетикалық әрекет нәтижесінде қорытындылағаннан жеңіл.
Шығармашылық ойлау. Қазіргі заманғы көзқарас бойынша ғылыми шығармашылық процесс 3 деңгейде жүргізіледі.
І деңгей - практикалық әрекет немесе түсіну нәтижесінде проблемалық жағдайдың пайда болуымен, оның бастапқы талдануы және проблеманы тұжырымдаумен сипатталады.
ІІ деңгей - проблеманы шешу жолдарын іздеу. Бар білімдердің негізінде проблеманы толық талдау әрекетінде ізделінеді. Қажет болған жағдайда зерттеліп отырған объект жайлы білімімізді әртүрлі әдебиеттер мен қажетті тәжіриебелерді жасай отырып толықтырамыз.
Көбіне жауап логикалық, дәлелдеме арқылы табылады. Бірақ кейбір жағдайда жиналған материалдар мен білімдер жеткіліксіз ғана емес, сонымен қатар қарама-қайшы болады, бұл кезде жауапты интуиция арқылы табамыз.
ІІІ деңгей - шығармашылық тану - қарама-қайшылық деңгей, проблеманың шешімінің принципі табылғаннан кейін оны тексеру. Бұл деңгейде шешу принципі шығармашылықтың жеке нәтижелелері ретінде көрсетіледі: жаңа мәселені шешу, теория мен конструкцияны қалыптастыру және негіздеу, және тағы басқа. Алынған нәтижелерді тәжіриебе арқылы тексеріледі, басқа да теориялық мәліметтермен сәйкестендіріледі. Шығармашылық әрекеттің қарастырылған құрылымы шығармашылық ойлаудың маңызды бөлшектерін көрсетеді. Шығармашылық ойлауға логикалық ойлауды жетілдіру, білім аясының кеңдігімен қатар, сыни ойлау, қажетті білімді тез табу, интуиктивті ой-пікір айтуға қабілеттілік, толық детерминизация жағдайында есеп шығару.
Оқу процесінде шығармашылық есептерге шығару жолдары белгісіз және кітапта көрсетілмеген есептерді жатқызады. Есеп жауабын, оқушылар есепті талдаудың, білімдерінің негізінде және есептерді шығару нәтижесінде жинаған тәжіриебесіне негізделіп, өздерін қорытындылап, есептеу керек.
Шығармашылық ойлау әрекетінің көрсетілген 3 жағдайы мұғалімнің оқушыларының шығармашылық қабілеттерін жетілдіру жұмысының негізіне алынуына болады.
Білім алуға түрткі болатын себептер әр түрлі болуы мүмкін. Оларға, ең бірінші, кең әлеуметтік себептер жатады: болашақта таңдаған маман иесі болу үшін жақсы оқу керек, борыштылық сезімі, ұжым алдындағы жауапкершілік және т.б. Бірақтан да, зерттеулер көрсетіп отқандай, оқудың ең маңызды себебі пәнге деген қызығушылық болып табылады. Бұл себеп, басқа себептерге қарағанда, оқушылардың ой елегінде ерте қалыптасады және олар осы себепті басшылыққа алады, сондықтан пәнге деген қызығушылық оқудың ең басты себебі болып табылады. Бірақтан да, оқушыларға тек қана өздеріне қызықты пәнді оқытып қана қоюға болмайды, еңбек, қиындыққа қарсы тұру арқылы, өз міндеттеріне жауапкершілікпен қарау сияқты көзқарастарды қалыптастырып, сонымен қатар, білім алуды жеңілдетіп, оқушыларға барлық пәнге қызығушылық тудыру қажет.
Пәнге деген танымдық қызығушылық деп адамның психикалық процестерінің қоршаған ортаның құбылыстары мен объектілеріне бағытталуын айтамыз, соның нәтижесінде тұлға осы аймақта жұмыс жасауға қызығады. Қызығушылық - тұлғаның белсенділігін қуатты қоздырушысы, оның ықпалынан психикалық процесстер тез және күшті өтеді де, алынған нәтижесі қызықты және өнімді болады. Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруда бірнеше деңгейді көрсетуге болады. Ең алғаш ол бір нәрсеге құмарлық ретінде пайда болады. Құмарлық - адамға күтпеген, тартымды және қызықтыратын затқа деген табиғи реакция [16].
Тәжіриебенің күтпеген нәтижесі, қызықты фактілерге деген құмарлық оқушының назарын осы сабаққа аударады да, бұл қызығушылық басқа сабақтарға таралмайды. Бұл тұрақсыз, ситуативтік қызығушылық.
Қызығушылықтың жоғарырақ деңгейі білімге деген қызығушылық. Бұл кезде оқушыда зерттеліп отқан құбылысты түсіну, тереңірек ұғынуға деген ынта пайда болады. Бұл кезде оқушы сабаққа белсенді қатысады, яғни, мұғалімге сұрақ қойып, демонстрация нәтижелерін талқылауға қатысып, қондырғыларды құрастырып, өз бетімен тәжіриебелер жасап және т.б әдістермен өзінің білімге деген құмарлығын қанағаттандырады.
Бірақта оқушының білімге деген қызығушылық әдетте шағын аумаққа ғана таралады, яғни басқа пән, тіпті басқа тақырып, тарау оқушыға қызықты емес болуы мүмкін, соның нәтижесінде ол зерігіп кетеді.
Сондықтан біздің алдымыздағы мақсатымыз білімге деген қызығушылықты қолдау, сонымен қатар оқушылар сабақтың логикасы мен құрылымын, онда қолданылатын жаңа сабақты түсіндіру әдістері мен дәлелдемелерін түсінетін, және де пәнге деген тұрақты қызығушылықты қалыптастыру. Оқу процесінде жаңа білімге қол жету оқушыны қызықтырады, ал проблеманы шешу, қиын есептердің жауабын табу рахаттандырады.
Тұлғаның барлық психикалық қабілеттері сияқты қызығушылықта іс-әрекет нәтижесінде қалыптасып, жетіледі. Білімге деген қызығушылық берілген пәнді тереңірек білуде көрінетіндіктен, қызығушылықтың қалыптасуы мен дамуы оқытуды дамыту кезінде байқалады. Өздігінен әрекет жасау тәжіриебесі құмарлық пен бастапқы қызығушылық тұлғаның тұрақты қабілеті - танымдық қызығушылыққа өтуге ықпал етеді.
Оқушылардың қызығушылығын қалыптастыруға оқу әрекетін ұйымдастырудың нысанының ықпалы өте үлкен. Сабақтың білімділік мақсатын дұрыс қою, оқыту процесінде түрлі өзіндік жұмыстарды қолдану, шығармашылық жұмыстар, соның бәрі білімге деген қызығушылықты қалыптастырудың зор құралы. Оқу процесін бұлай ұйымдастыру кезінде оқушылардың оң эмоциясы басым болады да, пәнге деген қызығушылықтың қалыптасуы мен дамуына мүмкіндік пайда болады [6].
Білімге деген қызығушылықты қалыптастыру мен дамытудың бір жолы оқыту кезінде проблемалық жағдай туғызып, соның негізінде оқушылардың белсенді әрекетін күшейту. Проблемалық жағдайды тудыру кезінде мұғалім қалыптасқан білім жүйесінде жаңа фактілерді және бақылауларды бір-біріне қарама-қайшы қояды. Ашылатын қарама-қайшылықтар оку әрекетінің қозғаушы себебі, түрткісі болады. Олар қарама-қайшылықты шешу, оның мағынасын ашуға талпынысты тудырады. Бұл кезде оқушылардың белсенді ізденушілік әрекеті тікелей, терең және ішкі қызығушылықпен сүйемелденіп тұрады [15].
Пәнге деген қызығушылықты қалыптастырудың негізгі шартының бірі оқушы мен мұғалімнің арасындағы жақсы қарым-қатынас. Білімге деген қызығушылықты қалыптастыру мұғалімнің тұлғасына да байланысты.
Оқушылардың пәнге қызығушылығын тудыру үн мұғалім қандай қасиетке ие болу керек, оның оқушылармен қарым-қатынасы қандай болу керек? Зерттеулер көрсеткендей ол қасиеттер келесілер:
Мұғалімнің білімділігі, оқушыларға қажетті талаптар қою мен танымдық есептерді біртіндеп қиындата білу. Мұндай мұғалімдер сыныпта интеллектуалдық көңіл-күйді қалыптастырады, оқушыларға білім алудың бақытын көрсете алады;
Өз пәніне, жұмысына деген қызығушылық және сүйіспеншілік, бір мәселенің оқушыларға бірнеше шешімін табуға түрткі бола алу;
Оқушылармен жақсы, игілікті қарым-қатынас толық сенімділік пен ниеттілік жағдайын қалыптастырады. Мұның бәрі асықпай ойлауға, қатенің себебін табуға, өзіңнің және сыныптастарыңның жетістігіне қуануға жағдай жасайды;
Педагогикалық оптимизм - оқушыға, оның танымдылық күшіне сенім, танымдылық қызығушылықтың жаңа қалыптасып келе жатқан, әлсіз көрінетін жақтарын уақытылы байқау және оны дамытуға көмек көрсету, сол арқылы білуге, оқуға деген қызығушылыққа түрткі болу.
Мұғалімнің бойында осы аталған қасиеттердің барлығы болмауы мүмкін, оларға қол жеткізуге талпыныс жасаған абзал, бірақтан да ең кем дегенде біреуі болса, онда мұғалім оқушыларды оқыту мен дамытуда елеулі жетістіктерге жетеді [7].
Оқушылардың білім деңгейіне деген талаптың төмен болуы, мұғалімнің өз жұмысына немқұрайлықпен қарауы, ашуланшақтығы оқушылардың пәнге деген қызығушылығының жоғалуына, мұғалім мен оқушы арасындағы шиеленіске, түсіністіктің болмауына әкеліп соғады.
Оқушылармен қарым-қатынастың дұрыс стилін табу - педагогикалық әрекеттің табыстылығының басты кілті.
Сонымен, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын қалыптастыру - дамытушылық оқыту жүйесіндегі түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануды, мұғалім мен оқушы арасындағы дұрыс қарым-қатынасты көздейтін, күрделі және қиын процесс.
Физика сабағында шығармашылық қабілеттерді жетілдірудің әдіс-тәсілдері
Оқушылардың шығармашылық әрекетін жандандыру мұғалім түсіндірген материалды оқушылар тереңінен және толық түсінуін қамтамасыз ететін түрлі әдіс-тәсілдерді қолданудан басталуы тиіс.
Оқушының толық түсінуін қамтамасыз етіп, механикалық жаттаудан құтылу үшін не істеуіміз керек?
Бұл сұрақтың төрт аспектісін атап көрсетуге болады:
жаңа материалды оқушылардың қабылдауын, түсінуін ұйымдастыру;
түсіндірудің дәлелдемелік әдісін қолдану;
психикалық заңдылықтар мен әдістемелік талаптарды ескеру;
оқулықпен жұмыс жасауды үйрету.
Материалды түсіндіруді дұрыс ұйымдастырған кезде мұғалім тек қана білім беріп қана қоймайды, сонымен қатар шығармашылық әрекетті де ұйымдастырады.
Мысалы, мұғалімнің жаңа тақырыпты қалай енгізгенінің үлкен маңызы бар. Яғни, тақырыпты тек қана атап қана қоюға болмайды, сонымен қатар әр жаңа тақырыпты оқудың логикалық қажеттілігін түсіндіріп өту қажет. Ал ол үшін тақырыпты ашудың логикасын, жеке сұрақтарының өзара байланысын түсіндіре отырып, оқушыларға жаңа материалды оқудың қажеттілігіне көз жеткізу керек.
Сонымен қатар мұғалім оқушылардың қызығушылығын тудыруға тырысуы керек: заңды ашу тарихынан қызықты фактілерді айту, түсіндіру кезінде өздері жауабын табатын қызықты тәжіриебелер жүргізу және т.б. Жаңа тақырыпты түсіндірер алдында оқытушы тақырыпты айтып, жаздыртып қана қоймайды, бүгінгі сабақта қол жететін мақсаттарын да айтып кетуі керек. [1]
Жаңа материалды зерделеуге арналған физика сабағында, зерттеулер көрсеткендей, негізгі білімділік мақсатын көрсетуге болады және көрсету қажет. Сабақтың тұжырымдалған мақсаты - болашақтағы оқушының шығармашылық әрекетінің негізі. Мақсатты түсінуі - ерікті әрекеттің қажетті шарты. Және осы сұрақтың қорытындысы ретінде айта кететін жағдай, оқушылар мақсатымызды біліп қана қоймай, сол мақсатқа қол жету жолдарын білгені жөн: күткен жауабымыз тәжіриебені талдау мен бақылау арқылы алынады ма, әлде осыған дейін оқытылған заңдар мен заңдылықтарға сүйене отырып, теориялық жолмен алынады ма.
Түсіндіруді қорытындылай келе, қорытынды жасау және сабақ басында алдымызға қойылған мақсатты, алынған жауабымызды және оны қалай алғанымызды да ерекше атап көрсеткен пайдалы.
Физика сабағында жаңа материалдарды түсіндіру жолдарын қарастырайық.
Мұғалімнің тақырыпты ауызша монологтік баяндау әдісіне түсіндіру мен әңгімелеу жатады. Мектеп курсында, сипаты танымдылық мәселелерге негізделген ғылым ретінде сипатталатын, физика сабағы материалды баяндаудың негізгі әдісі ретінде түсіндіруді қолданғанды талап етеді, яғни қарастырылып отырған сұрақтардың жауабын логикалық негіздеп ашу. Физика сабағында мәселені дәлелдемелік түсіндіру әдісі материалды тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Физика мұғалімі білуі керек: сабақты түсіндіруде дәлелдемелік әдісті қолдану дегеніміз - қорытындыны тәжіриебе нәтижесінде алу, әлде теориялық жолмен, индукция, дедукция және ұқсастық принциптерді қолдана отырып, ой қорытындысы арқылы дәлелдеу.
Дедукция жалпыдан жекеге, ал индукция жекеден жалпыға көше отырып ойлау.
Оқу процесінде түсіндірудің индукциялық әдісін қолдану, оқушылардың нақтылы-бейнелі ойлауын дамытуға, құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы ұқсастықтарды, ең негізгі түйінді байқауды жетілдіруге ықпал етеді. Ал дедукциялық әдістерді қолдану оқушылардың теориялық, абстракт ойлауға, ойды пайымдауға үйретеді [12].
Физика сабағында материалды түсіндірудің тағы бір әдісі ұқсастық принципі. Бұл принцип бойынша ой қорытындысы:
зерттелетін объектіні талдайды;
осыған дейін зерттелген және өзімізге таныс объектімен ұқсастығын анықтау;
сол ұқсастықтарды зерттеліп отқан объектіге тасымалдау.
Түсіндіру мен дәлелдеудің негізгі әдістерінен басқа, симметрия принципі, өлшемділік теориясы сияқты, физика ғылымына тән жеке әдістерін де қолдануға болады.
Физикада симметрия принципі әдетте келесі түрде қалыптасады: егер құбылыстың себебінде белгілі бір симметрия байқалса, онда құбылыс нәтижесінде де осы симметрия болады. Осы принципті негізге ала отырып, мысалға сәулелердің қайтымдылығын түсіндіруге болады: жарықтың шағылуы кезінде түскен және шағылған сәуленің орналасу жағдайы бірдей болады, сондықтан шағылған жарық сәулесінің жолымен түскен сәулені жіберсек, екеуінің жолы бірдей болады.
Оқушылар бұл теориямен таныс болмағандықтан, өлшемділік теориясын жеңілдетілген түрде қолдануға болады, кез келген теңдеуде, теңдеудің екі жағындағы өлшем бірліктер бірдей болуы тиіс. Бұл осы теңдіктерге байланысты кейбір болжамдар жасауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандай, физика сабағында дәлелдемені көрсетудің, индукциялық, дедукциялық, ұқсастық, симметрия принциптері, өлшемділік теориясы сияқты бірнеше тәсілдерін қолдануға болады, көбіне бір материалды бірнеше әдіспен ашып көрсетуге болады.
Педагогикалық шеберлік, нақты сыныптың шығармашылық, танымдық қабілеттерін ескере отырып, түсіндірудің әдіс-тәсілін, олардың реттілігін дұрыс таңдауда көрінеді. Түсіндіру әдісі, олардың даму аймағына жақын орналасқан, оқушылардан шығармашылық, танымдық әрекетті талап ететіндей қылып, таңдалынуы керек. Сонымен бірге осы таңдалған әдістердің оқушының ойлау қабілетінің дамуына әсерін естен шығармаған жөн [10].
Материалды түсіндіру әдістерінің әдістемесі ғылыми зерттеудің теориялық және тәжіриебелік әдістерінің өзара байланысын ашу керек, таным процесіндегі индукция мен дедукцияның орны мен мүмкіншіліктерін, тәжіриебенің орны, маңызы және рөлін көрсетуі керек. Сонымен қатар, оқушыларға курстың логикалық құрылымын түсіндіруге талпыныс жасау керек: қай жағдайлар іргелі ғылыми фактілер болып табылады, олардың қайсысы теориямен болжамданады, қайсысы тәжіриебе арқылы қорытындыланады, қайсысы жорамал болып қалады және кейінгі зерттеулерді талап етеді. Курстың логикалық құрылымын түсіну - оны терең меңгерудің шарты. Сондықтан түсіндірудің әдістерін таңдау, оқушылардың білім деңгейімен, оны жетілдіру мәселесімен ғана емес, сонымен қатар әдістемелік талаптардың жиынтығымен де санасуды мәжбүр етеді [10].
Осыған байланысты индукциялық және дедукциялық әдістердің түрлі физикалық материалдарды түсіндіру кезіндегі орнын қарастырамыз: оқушылардың білімді меңгеруінің психикалық заңдылықтарын есепке алып теорияларды, заңдарды, түсініктерді оқыту.
Физикалық теорияларды оқыту. Физикалық теориялар принциптер тәсілімен немесе үлгілік гипотезасы бойынша құрылады. Принциптер тәсілі бойынша құрастырылған теорияларға классикалық механиканы, термодинамиканы, жалпы және арнайы салыстырмалылық теориясын жатқызуға болады. Молекулалық-статистикалық теория, электрондық теория, атом теориясы үлгілік гипотезасы бойынша құрастырылды.
Үлгілік теориясы кезінде оның негізгі жағдайы зерттеліп отырған үлгінің қасиеттерін, оның құрылымын және бағынатын негізгі заңдылықтарын белгілейді, мысалға Резерфорд-Бор теориясын алуға болады.
Принциптер тәсілімен құрылған теорияларда негізгі жағдайлар постулаттар мен бастаулар арқылы белгіленеді. Мысалға: арнайы салыстырмалылық теориясының негізінде екі постулат жатады:
барлық құбылыстар бірдей өтетін инерциалдық жүйелер бар;
жарық жылдамдығының жарық көзінің жылдамдығынан тәуелсіздігі (барлық инерциалдық санақ жүйесінде жарық жылдамдығының тұрақтылығы).
Термодинамиканың негізінде термодинамиканың үш бастамасы, ал классикалық механиканың негізінде Ньютонның үш заңы жатыр.
Теорияның негізі дедукциялық әдіспен дәлелдене алмайды, себебі теорияның өзі кең жалпылама болып табылғандықтан, оны дедукция әдісімен басқа мәселеден шығарып ала алмаймыз. Сонымен қатар ол тек индукция арқылы да шығарылмайды, теорияның негізі фактілерге жүктелгенмен, кейбір тәжіриебенің берілгендері жеткіліксіз, қарама-қайшы кездерде теорияның негізін анықтау мүмкін емес, яғни бұл процесс логикалық процесс индукция емес.
Теорияның негізгі мәселелері - ғылымның қол жеткізген, жалпылаудың жоғары деңгейін бекіту - оқушылар қорытындысыз, дәлелденген фактілер арқылы, яғни ақпараттық-иллюстративтік материал негізінде баяндалуы керек. Бұл теорияның негізгі мәселелерімен танысудың әдістемелік тұрғыдан қарағанда ең лайықты түрі.
Мұғалім физикалық теорияның тәжіриебелік негізіне аса көңіл бөлгені жөн. Физика курсын баяндау кезінде теорияның тәжіриебелік негізін ғана емес, сонымен қатар оның эвристикалық рөлін, оның белгілі физикалық құбылыстарды түсіндіруі мен жаңа құбылыстарды болжауын көрсеткен маңызды [5].
Физикалық заңдарды оқыту. Физикалық заңдар құрамындағы жалпылауларға байланысты алуан түрлі, кейбір физикалық заңдар (энергияның сақталу заңы, зарядтың сақталу заңы және т.б.) кең жалпылау түрінде берілсе, екіншілері жеке түрде беріледі: қатынас ыдыстар заңы, денелердің жүзу шарттары, көлбеу беттегі дененің тепе-теңдік шарттары және т.б. Кейбір заңдар тек қана тәжіриебелік жолмен дәлелденеді де (мысалы, Кулон заңы), теориялық түсіндіру мүмкін емес, ал кейбіреулер тәжіриебелік жолмен ашылса да (Паскаль заңы, газ заңдары), қазіргі кезде теориялық түсініктемесі бар, және теориялық жолмен дәлелдеуге болады.
Осындай айырмашылықтарға байланысты, барлық физикалық заңдарды оқыту әдістемесі бірдей болмайды. Мысалы, оқушыларды физикалық принциптермен таныстыруды (сақтау заңдары, суперпозиция принципі, жарық сәулелерінің тәуелсіздігі және т.б.) ақпараттық-иллюстративтік әдіс арқылы оқытып, ал оның шындығын көрсету үшін тәжіриебелік фактілердің санымен көрсеткен жөн.
Оқыту әдісін таңдау көптеген түсініктермен анықталады: курстың құрылымымен (тараудың басында теориялық мәліметтің болуы немесе болмауы), оқушылардың ойлау дәрежесінің дамуымен, олардың теориялық немесе нақтылы-бейнелі ойлауын жетілдіру мәселесімен, теориялық қорытындымен және т.б. Бұл сұрақты әр мұғалім өзінің сыныбының дәрежесіне байланысты шешеді [10].
Физикалық түсініктерді оқыту. Түсінік - ғылымның тілі. Оларды оқушылар міндетті түрде меңгеруі тиіс. Түсінікті меңгермеген оқушы, ешқандай ғылыми пікірлерді (заңдар, заңдылықтар, теориялық мәселелер және т.б.) түсіне алмайды.
Көптеген физикалық түсініктердің арасында, оқыту әдістеме, физикалық шама туралы ерекше атап көрсетеді (масса, күш, қысым тығыздық, энергия және т.б. туралы түсінік). Физикалық шаманы анықтау - ең бірінші, оны өлшеу әдісін көрсету. Жаңа физикалық шаманы енгізуде оқушылардың күнделікті тұрмыстық тәжіриебесіне және тәжіриебені демонстрациялауға сүйену ұсынылады. Егер де тәжіриебеде қатынастардың немесе шамалардың тұрақтылығы байқалса, онда осы қатынаспен өлшенетін, физикалық мағынасы қосымша талдауды қажет ететін, жаңа физикалық шама қорытындылануы мүмкін.
Бұл әдістеменің негізінде ойлаудың индукция әдісі жатыр: тәжіриебені бақылау мен талдаудан, жаңа физикалық шаманы қорытындылауға көшу.
Оқушылардың материалды түсінуіне, ойлау қабілетінің дамуына оқулықпен бағытты және жоспарлы жұмыс жасағанның маңызы зор.
Оқулықпен жұмыстың, ең маңыздысы, бастапқы әдісі, оқулықтың негізін белгілеп көрсету. Ол үшін мәтінді талдау, талдау нәтижесін жинақтау, екінші ретті материалды абстрактылау керек. Оқытылып отырған материалды терең түсіну үшін оқушылардың оқулықтағы суреттермен жұмыс жасай алуы керек [4].
7 сыныптан бастап, физика сабақтарында, мәтінді оқығанда сурет, сызба, кесте, графиктерге мән беруді үйрету керек. Осы мақсатта оқушыларға Суретте не бейнеленген? Мәтінде осы сурет туралы не айтылған? Тәжіриебе нәтижесіндегі дененің өзгерісі қалай көрсетіледі?, - деген сұрақтар қойып отыру керек.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Бәсeкeгe қaбiлeттi дaмығaн мeмлeкeт бoлу үшiн бiз сaуaттылығы жoғapы eлгe aйнaлуымыз кepeк. Бiздiң aзaмaттapымыз үнeмi eң oзық жaбдықтapмeн жәнe ең зaмaнaуи өндiрiстердe жұмыc жacaу мaшығын мeңгepугe дaйын бoлуғa тиic. Coндaй-aқ бaлaлapымыздың, жaлпы бapлық жeткiншeк ұpпaқтың функциoнaлдық caуaттылығынa дa үлкен көңiл бөлу қaжeт. Бaлaлapымыз қaзiргi зaмaнғa бeйiмдeлгeн бoлу үшiн бұл aca мaңызды, - дeп Eлбacы Қaзaқcтaн - 2050 aтты хaлыққa жoлдaуындa aтaп өткeн бoлaтын. Мұндай экономикалық және әлеуметтік маңызы зор істі мектептен бастап, жастарға конструкторлық пен өнертапқыштық шығармашылықтың негізін үйретуіміз керек. Бұған физика сабақтарының мол мүмкіндігін пайдалануымыз тиіс.
Физиканы oқытудa oқушылapдың шығapмaшылық қaбiлeтiн apттыpу - олардың физикалық ойлауын дамытудың құрамдас бөлігінің бipi бoлып тaбылaды. Жас жеткіншектердің шығapмaшылық қaбiлeтiн дaмытудың әдістемесі ғылыми-техникалық шығармашылық процестің заңдылықтарына негізделіп жүргізілуі керек. Жалпы алғанда, шығармашылық процестің құрылымы өзіне тән кезеңдер мен актылардағы, фазалар мен периодтардан тұратындығы П.К.Энгельмейердің, П.М.Якобсонның, Я.А.Пономаревтің т.б. зерттеулерінен белгілі.
Атақты физик-ғалымдарының (А.Эйнштейн, М.Борн, М.Планк, П.Л.Капица, А.Иоффе, И.Курчатов, С.Королев т.т.) ғылыми өмір тәжірибесін қорытып, ой-пікірлерін талдап қарасақ, ғылыми-техникалық шығармашылықтың элементтері мынадай цикл түрінде құрылатындығы белгілі: фактілерді жинақтау -- гипотеза ұсыну (абстракты модель құру) -- идеяны шешу принцепін анықтау -- теориялық салдарды қорыту -- оларды экперимент жүзінде тексеріп көру.
Физиканы оқыту әдістемесіне ғылыми-шығармашылық процестің мынадай негізгі компоненттері кіруі тиіс: 1) фактілерді жинап, талдап, қорыта білуді үйрету; 2) фактілерді интуитивті жолмен нобайлауға баулу; 3) салдардан логикалық қорытынды шығаруға тәрбиелеу; 4) оны эксперименттік жолмен тексеруге дағдыландыру; 5) эксперименттің нәтижесін бeлгiлi бip тeopиялық негізде дәлелдей білуге бағыттау.
Oқушылaрдың шығаpмашылық қабiлетін дамытуда, оларға эксперименттік есептер, шығармашылық жаттығулар, зерттеушілік лабораториялық жұмыстар, тапқырлыққа баулитын қызықты үй тапсырмаларын (бақылау жүргізу, модель жасау, конструкциялық схемалар салу, парадокстарды талдау, реферат жазу т.т.) орындаттыру қажет. Физика сабақтарында және үйірме жұмыстарында ғалымдардың, конструкторлардың, өнертапқыштардың, бизнесмендердің өмір жолы мeн шығapмашылық ic-әрекеті жайлы ұдайы оқып, олардың шығармашылық ерекшеліктерімен таныстрып отыруды дағдыға айналдырған жөн. Сонда физиканы оқытудың міндеттерінің де дұрыс шешілуіне қолайлы жағдай туғызылатын болады.
Ғылым мен білім дамып, шыңдала түскен, оның кең ауқымда өндіріске енген ғылыми-тexникaлық рeвoлюция кезеңінде, мектептің алдында өз түлектеріне мықты білім жүйесін беру және өзінің шығармашылық қабілеттерін дамытып, оны өзіндік іздеу жолымен әрі қарата дамытып отыруға үйрету мақсаты қойылған.
Физика пәні бойынша мықты білімді қалыптастырудың маңызды факторы - сабақ үстіндегі оқушылардың оқу-шығармашылық ынтасын дамытуға, оған оқушыларды жаңа материалдарды қабылдауға интеллектуалдық және эмоционалдық тұрғыдан дайындау арқылы қол жетеміз. Бұл дегеніміз мұғалім барынша аз уақыт пен күшін жұмсап, толық комплектілі жабдықталған физика кабинетінде, кез келген оқыту құралдарының жүйесін қолданып, бiлiм бepу [3].
Оқушыларды оқуға ынталандыру проблемасы жаңа емес: бұл мәселені 40-50 жылдардың өзінде И. А. Каиров, М.А.Данилов, Р.Г.Лембер қарастырған. Келесі жылдары бұл мәселеге КСРО-ның В.Г.Разумовский, А.В.Усова, Л.С. Хижнякова сияқты атақты физик-әдіскерлерінің де көзі түсті. Олар физиканы оқытудағы нeгiзгi мәсeлeнiң бірі ретінде оқытудың жағымды мотивтерін қалыптастыру мәселесін қойған, себебі сабақтағы оқу әрекетенің уәждемесінің және оқу пәніне қызығудың жоғарғы дәрежесі қазіргі заманғы сабақтың нәтижелілігін көрсететін бірінші фaктop бoлып тaбылaды.
Мeктeп практикасында физиканы оқытудағы oқушылapдың шығapмaшылық қaбiлeттepiн дамытуда бірталай тәжіриебе жинақталған. Бірақ кейбір кездерде әдебиетте берілген әдіс немесе жеке тәсіл күткен нәтижені бермеуі мүмкін. Себебі: біріншіден, әрбір нақты сыныптың шығармашылық әрекетінің тәжіриебесі мен даму дәрежесі бар, екіншіден, заман сарынына сай оқушылардың мiнeз-құлқы мeн қызығушылықтары өзгереді. Сондықтан, менің ойымша, физиканы oқытудa оқушылapдың шығapмашылық қабiлетiн жетілдіру проблемасы барлық кезде болады.
Өз жұмысымда, егер мұғалім сaбaқ бapыcындa оқушылардың шығармашылық қабілеттері мен қызығушылықтарын дамытушы әдіс-тәсілдерді қолданса, оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіруші мұғалімнің жұмысы ерекше нәтижелі, оқушылардың білім сапасы жоғары болады деген болжамға сүйендім. Нақ осы мәселелердің орта мектепте физика пәнін оқытудағы ерекшеліктері Физика сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру деп аталатын дипломдық жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Жұмыстың мақсаты. Орта мектепте оқушылардың физика сабағында шығармашылық әрекеттерін дамытушы әдіс-тәсілдерін зерттеу арқылы оқытудың жетілдірілген үлгілерін жасап, оны оқу үрдісіне енгізу.
Зерттеу объектісі - 11 сыныпта физиканы оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру жoлдaрын aнықтaу.
Зерттеу пәні - оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастыратын, шығармашылық әрекетті дамытушы әдіс-тәсілдер.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту арқылы, олардың шығармашылық қабілеттерін жетілдірудің әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста қарастырылған зерттеу әдістері жан-жақты талданды. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттермен және мақалалармен танысып, оларды басшылыққа ала отырып, бірнеше ашық сабақтар өткізіп, практикалық тұрғыдан тірек конспектілер, физикалық диктанттар жүргізіліп, тексерілді. Сонымен қатар, оқушылармен әңгімелер өткізіп, анкета, тесттік, бақылау жұмыстарын жүргізу арқылы жасалған жұмыстың тиімділігі зерттелді.
Зерттеу көздері. ҚР жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, оқу бағдарламалары, тұжырымдамалар, ғылыми және әдістемелік әдебиеттер т.б.
Зерттеу кезеңдері. Алғашқы кезеңде физикадан әдістемелік оқулықтардағы, ғылыми басылымдардағы, жеке зерттеулердегі физиканы оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдірудің теориялық негіздері, осы мақсатта жаңа технологияларды қолдану әдістемелеріне талдау жасалды.
Негізгі кезең. Орта мектептегі 11 - сыныпта өткізілетін шығармашылықты жетілдіру сабақтары нақтыланып, жоспары құрылып, оны өз практикамда пайдалана отырып, педагогикалық сынақтан өткіздім.
Аяқталу кезеңінде зерттеу болжамы нақтыланып, тиімділігіне көз жеткізілді. Әсіресе соңғы кезде оқыту әдістемесіне енгізіле бастаған оқытудың жаңа әдістері электрондық оқулықтар, видеофильмдердің, виртуальды эксперименттерді, тірек конспектілерді, күрделі есептерді шығаруды пайдалану арқылы жаңа технологияларды енгізу оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, шығармашылық қабілеттерінің дәрежесін, білім сапасын жетілдіретін ең тиімді әдіс болып отыр.
Зерттеудің ғылыми практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың тақырыбы бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болғандықтан практикалық мағызы зор. Қазақстанның алдыңғы қатарлы Қазақстанның алдыңғы қатарлы 30 елдің қатарына кіруі үшін оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру басты мақсат.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Дипломдық жұмыста 10 кесте, 2 сурет бар.
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Шығармашылық қабілетін жетілдіру жұмысының мақсаты мен міндеттері
Жеке тұлғаның қалыптасуының негізін анықтайтын маңызды проблеманың бірі әрекет, оның қоғам өміріндегі орны және жаңа ұрпақтың дамуына ықпалы. Әрекет проблемасы - адам қоғамы туралы ғылымдардың барлығының зерттейтін пәні. Ол - адамның жеке тұлғаның дамуының негізгі тірегі. Әрекет - адам өмірінің көрсетілуінің негізгі нысаны, қоршаған ортаға белсенді қарым-қатынасы... [18].
Адамның әрекеті - қоршаған ортаға белсенді қарым-қатынасы, адам өміріндегі негізгі нысан. Адамның потенциалды даму мүмкіндіктері өте жоғары. Ол оның көрсетілімдеріне қарағанда кеңірек, молырақ және әлде қайда бай. Оны ешқандай бағдарламамен, ешқандай арнайы құрылымдармен тамамдауға болмайды. Философтар айтқандай әрекет байлығы - сарқылмайтын байлық.
Оқушының даму әрекетін қарастыру үшін, ең бірінші қандай әрекет оқушының тұлға болып дамуына үлкен әсер ететін ескеру қажет. Генетикалық тұрғыдан баланың дамуының алғашқы формасы ойын, содан соң оқу және еңбек болып табылады. Әр жас шамасы үшін жетекші әрекет түрі болады, мектепке дейінгі жаста - басымдылық ойынға, мектеп жасында - оқуға беріледі. Бірақ та басқа да пікірлер болуы мүмкін.
Көрнекті психолог В.Г.Ананьев өз жұмыстарының бір қатарында, еңбек - адамның филогенезде ерте даму нысаны ғана емес, онтогенезде де даму қажеттілігі болып табылатындығын айтады. Баланың, тек қана баланың емес, дамуындағы ойынның маңыздылығын кемсітпей, сонымен қатар дамуға ең қарапайым болса да, еңбектің кажет екендігін көрсетеді. Баланың, ананың тамақтандыруын бала қажет етпей, өзім тамақтанамын деген мезгілінен бастап, кез келген қажеттілігін қанағаттандыру үшін бала еңбек әрекетін орындайды. Өзіне өзі қызмет етудің әрекеттері: тамақтану, киіну, өзін бағып күту, бөлмені таза ұстау, үлкендердің еңбектеріне қатысу - оның күнделікті өмірінің маңызды бөлшектері болып табылады. Осы жұмыстарды баланың орнына ата-анасы жасау, оның жеке тұлға болып қалыптасуына, дамуына орасан зор зақым келтіреді, және де бұл кемшілікті ойын арқылы толықтыру мүмкін емес. Сенсомоторлық әрекеттер, нервтық-психологиялық және физикалық әрекет, еңбек процесінде, адамның еңбек субъектісі ретіндегі қасиеттері, еңбекке жарамдылықтың негізі әдет-дағды, икемділік қалыптасады [12].
Еңбек адамның дамуының алғашқы және негізгі тірегі ғана болып қоймай, сонымен қатар адамның онтогенезде қоғамдағы жеке тұлға болып қалыптасуының негізгі факторы болып табылады. Адамның өмірінің барлық периодындағы жетекші әрекет ретіндегі рөлі таусылмайды. Бұл кездегі ескеретін жағдай, бала жан-жақты дамуы үшін, бала өмірінде әрекеттің барлық түрін ұйымдастыру керек. Бұл үшін әр әрекеттің объективті бай мүмкіндіктері бар. Ойын, оқу, еңбек, қоғамдық, көркем, спорт және де басқа әрекеттер бірін-бірі алмастыра алмайды. Ал осы сан алуан түрлі әрекеттердің тұтастығы әрекетті әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде сипаттайды.
А.Н.Леонтьевтің анықтамасы бойынша адам өмірі бірін-бірі ауыстырушы әрекеттердің жүйесі. Психологияда әрекет субъект-объект полюстерінің арасындағы өзара ауысуды қамтамасыз етуші процесс ретінде қарастырылады. Оқу әрекеті осы процестің уәждемесі (белгілі бір әлеуметтік-бағалы білімдер, икемділік, дағдылардың жүйесін игеру) және адамның белгілі бір уақыт интервалындағы әрекет арқылы анықталады.
Қазіргі кезде әрекетті анықтаудың бірнеше тәсілдері бар, оларды келесідей түрлерге жіктейді: функционалды, жүйелік-құрылымдық және операциялық. А.Н. Леонтьев әрекеттің пәндік мазмұны және психологиялық көрінісін белгілі бір құрылыс ретіндегі өзара байланыс ретінде қарастырып, оны функционалдық деп атауды ұсынды. Оның айтуынша: кез келген әрекеттің құрылымы сақина тәрізді: бастапқы афферентация - пәндік ортамен байланысты жүзеге асыратын аффекторлы процестер - коррекция және бастапқы афференттік сұлбаның теріс байланысы арқылы байыту. Кибернетика сол сияқты әрекет пен қимылдың функционалдық құрылымын көрсетеді. Сонымен, басқару объектісін функционалдық жүйе деңгейінде түсіну, оқыту әрекетін, құрамында ақпарат, пән, процесс, афференттік нервтік талшықтың пәндік ортамен жаңа байланысы, алынған ақпаратты өңдеу, пән және процесс туралы ақпаратты түзету және байыту, яғни берілген пән туралы білімді жаңа деңгейге көтеруді бекітетін құрылым ретінде тануға мүмкіндік береді.
Әрекетті басқару үшін, оны функционалды процесс ретінде білу ғана жеткіліксіз, мақсатқа жету үшін, әрекет құрылысын жүйе ретінде қарастыру үшін, жүйелік-құрылымдық анализ жасаған жөн. Мұндай тәсілді А.Н. Леонтьев әрекеттің жалпы құрылысы деп атаған. Бұл құрылым келесі түрде көрсетілуі мүмкін: адам өмірі (оның жоғарғы, психикалық жанама кескініндегі көрінісі) - жеке әрекеттері (оның пайда болуына себеп болатын мотивтерінің критерийлері бойынша) - әрекеттер (саналы мақсатқа бағынатын процестер) - операциялар (белгілі бір мақсатқа жету жағдайларына тәуелді). Қазіргі таңда әрекеттің мұндай құрылымын түсіну А.Н. Леонтьевтің, П.Я. Гальпериннің, Н.Ф. Талызиннің, Ю.К. Бабанскийдің, К.К. Платоновтың, А.Л. Журавлевтің, Б.Ф. Ломовтың, А.Ф. Эсауловтың және тағы басқа ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылады[12].
Әрекеттің құрылымын анықтайтын тағы бір әдіс: оқу әрекетінің операциялық жүйесі. Бұл әдіс әрекеттің бөлімдері мен операция түрлері көрсетуге мүмкіндік береді. Әр адам әрекетінде бағдарлаушы, атқарушы және бақылаушы бөлімі болады, - деген П.Я. Гальперин. Н.С. Якиманскаяның ойынша атқарушы және жоспарлаушы әрекет бөлімі болса, В.М. Глушков әр әрекеттің келесі функционалдық бөлімдерін көрсеткен: бағдарлау, жоспарлау, атқару және басқару.
Оқу әрекетін басқару үшін көрсетілген әрекеттің құрылымын қарастыру бөлімдерінің барлық әдістерін бір жүйе ретінде алу керек. Әрекетті функционалдық құрылымын ашу білім, ептілік және дағдыны меңгеру процесінің жұмыс жасау механизмін анықтауға мүмкіндік береді. Осы механизмнің құрылған моделі бойынша жүйелік-құрылымдық анализ жасау арқылы нақты әрекеттің реттілігін анықтауға мүмкіндік туындайды да, барлық сыртқы және ішкі әрекеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Әрекетті анықтауда операциялық әдісті қолдану қандай да бір әрекетті қолдануға тиімді операциялар жиынтығын көрсетеді [3].
Оқу әрекеті қойылған сұраққа жауап іздеу, фактілерді түсіндіру кезіндегі байқағанды, көргенді сипаттау, белгіленген жоспарды орындауда көрінеді. Әр түрлі әрекет түрлері сәйкесінше моделдермен сипатталады. Оқу әрекетінің келесі моделдерін көрсетуге болады: сипаттау, эвристика, бұйрық бойынша әрекет (эвристикалық және алгоритмдік), алгоритм бойынша әрекет. Көрсетілген моделдердің әр қайсысы оқу әрекетін білу, тану дәрежесі бойынша әр түрлі деңгейде сипаттайды. Ал алынған реттілігі төменгі дәрежеден жоғарғы дәрежеге өтуді көрсетеді.
Кез келген процесті (құбылысты немесе затты) тану оны сипаттаудан басталады, сипаттау нәтижесінде оның әрекеттің бастапқы құрылымы (эвристика) табылады, ол бұйрықтың негізі болады, бірақ көбіне алынған бұйрық тану процесін анықтамайды. Ал, алгоритмді әрекеттің нақтырақ анықталған құрылымы ретінде қарастыруға болады. Физиканы оқыту барысында әрекет моделінің барлық түрі қолданылады: сипаттау, эвристика, бұйрық және алгоритм. Оқушыларда шығармашылық қабілеттерін қалыптастырып дамыту үшін алгоритмдік бұйрық қолданылады. Білім, ептілік және дағдыны меңгеру процесі тану процесін ұғынуды қамтамасыз ететін, оқушылардың өздігінен шығармашылық әрекеттерін ұйымдастыруды болжамдайды. Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудағы алғашқы кезеңде басты рөл мұғалімге тиесілі: оның жетекшілігімен шығармашылық әрекеттің белгілі бір түрлерін оқушылардың өздігінен орындауды қалыптастыру мақсатты түрде жүргізіледі. Алғашқы шығармашылық қабілеттердің қалыптасуынан кейін ғана күрделірек білімдерді қалыптастыруға көшуге болады. Бұл процесті басқару жаңа, жоғарырақ деңгейде жүргізіледі: өзін-өзі бақылау, шығармашылық әрекетті өзіндік ұйымдастыру деңгейі. Бұл ретте оқушы әрекет құрылымын таниды, әрекеттің жеке қимылдары мен операцияларын жасауды ұйымдастырады.
Жоғарыда көрсетілгендей адамның барлық қабілеттері әрекет нәтижесінде дамиды. Бұл пікір - психологияның жетекші принципі. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда, олардың шығармашылық әрекетін дамытудан басқа жол жоқ. Оқу процесін танудың жоғарғы белсенділігін әдіс-тәсілдерді епті қолдану, оқушылардың шығармышылық қабілетін дамытудың құралы болып табылады.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру - оқытушы әрекетінің мақсаты, ал белсенділікті дамыту әдістерін қолдану мақсатқа жету құралы болып табылады. Мұны түсіну мұғалім жұмысы үшін маңызды. Оқушылардың дамуын ойлап, оқытудың белсінді әдісін көбірек қолданған жөн. Бірақта, бір мезгілде осы әдіс-тәсілдерді қолдану, оқушылардың бар қабілеттерін дамыту мен шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге тиімді ме, тиімді емес пе соны ескеруді ұмытпау керек.
Жетілдірудің қандай да бір әдіс-тәсілдерін қолдануда, оқушылардың шығармашылық, білім деңгейлерін ескеру керек. Қиын шығармашылық есептер, тек қана шығармашылық қабілеттерінің даму дәрежесі жоғары оқушыларға ғана беріледі. Ал, оқушылардың даму деңгейіне сай емес, одан әлдеқайда жоғары, оның мүмкіндіктерінен жоғары есептер оқытуда оңтайлы әсер әкелмейді. Ол оқушылардың өзіне деген, өз мүмкіндігіне деген сенімін түсіреді.
Оқушының шығармашылық қабілеттерін жетілдірудегі мұғалімнің жұмысының жүйесі, мақсатқа біртіндеп, жүйелі және мақсатылы жетуді ескеріп құрылуы керек.
Адамның кез келген әрекеті (тек қана шығармашылық емес) жеке қимылдардардан тұрады, ал олардың өзін жеке операцияларға жіктеуге болады.
Оқушылар шығармашылық әрекет процесінде келесі қимылдарды жасайды: мұғалімнің түсіндірулерін тыңдайды, кітаптар мен қосымша әдебиеттерді оқиды, есептерді шешеді, тәжіриебелік жұмыстарды жасайды және тағы басқа. Көрсетілген қимылдардың әр қайсысын жеке психикалық процестерге жіктеуге болады: түйсік, қабылдау, елес, ойлау, ес, қиял және т.б.
Осы психикалық процестердің ішінде ең маңыздысы ойлау болып табылады, себебі: ол басқа процестердің құрамында болады және көбіне олардың сипаттамалары мен сапасын анықтайды. Мысалға: ес пен ойлау, заттар мен олардың қасиеттерін зерттеу барысында оларды жақсырақ ойлап-білсе, заттардың қасиеттері мен олардың арасындағы байланысты есте сақтау жақсырақ болады. Ойлау басқа да процестерге әсер етеді. Демек, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіру үшін, ең бірінші олардың ойлау қабілетін дамытуымыз керек.
Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіру үшін, оқушыларда оқу мотивтерін қалыптастыру керек. Оқушылар тек қана шығармашылық есептерді шығарып қана қоймау керек, олардың осы есептерді шығаруға ынтасы болуы керек. Оқушыларда оқу мотивтерін тәрбиелеу мектептердің алдына қойған басты мақсаттардың бірі болып табылады.
Оқушылардың оқу мотивтерін қалыптастыру, оқушылардың ойлау қабілетін жетілдірумен ажырамас байланысты және оны шешудің алғы шарты. Басқа әрекеттер сияқты ойлау да қажеттіліктен туындайды. Сондықтан да, оқушылардың шығармашылық қажеттіліктерін дамытып, тәрбиелемей, олардың ойлау қабілетін жетілдіру мүмкін емес.
Сонымен, оқушылардың оқу процесінде шығармашылық қабілеттерін жетілдіру үшін мұғалімнің қолданылатын әдіс-тәсілдері, оқушылардың ойлау қабілетін біртіндеп, мақсатылы және жоспарлы дамыту және бір мезгілде олардың оқу мотивтерін қалыптастыруды ескеру керек.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту жолдары
Оқушылардың оқу процесінде шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге байланысты мұғалімнің оқушылардың ойлау қабілетін дамыту жұмыстарының жүйесінде оның үш деңгейін көрсетуге болады: түсіну деңгейі, логикалық ойлау деңгейі және шығармашылық ойлау деңгейі.
Түсіну. Түсіну - кітап немесе мұғалім хабарлайтын дайын ақпаратты меңгеруге бағытталған аналитикалық-синтетикалық әрекет.
Жаңа материалды баяндау кезінде мұғалім жаңа фактілерді айтып қана қоймайды, ол сонымен қатар тәжіриебе нәтижелерін талдайды, теориялық дәлелдер тұрғызады, жаңа салдар шығарады. Оның баяндауы абстракциялау, жалпылау, салыстыру, жіктеу, анықтау және т.б. бөлімдерден тұруы мүмкін. Барлық ойлау операцияларын (анализ, синтез, абстракция, жалпылау), ойлау әрекеттерінің тәсілдерін (салыстыру, жіктеу, анықтау), логикалық дәлелдеу тәсілдерін мұғалім түсіндіру барысында өзі жасайды.
Оқушылардың алдындағы мәселе жеңілірек: мұғалімнің жүргізген анализ, синтез, жалпылау, салыстыру және т.б. әрекеттердің барысы мен нәтижесін, қорытындының логикалығын, қарама-қайшы еместігін және дәлелді екенін бақылау. Бұлардың бәрі оқушылардан белгілі бір ойлаудағы тырысуларды, аналитикалық-синтетикалық әрекеттерді талап етеді.
Ой белсенділігі мәтінді зерттеуде де қажет етіледі. Параграфтың негізгі ойын көрсетіп, оның дәлелдемелерінің сенімділігін тексеру, оның ой-пікірінің логикасын анықтап алу, формуланы қорытындылаудың кезеңдері мен реттілігін біліп алу, нақты мысалдар мен фактілерді дәлелдеп отырған жағдаймен арақатынасын белгілеу және т.б. істеп білу қажет. Мұғалім жаңа сабақты түсіндіру кезінде нақты сыныптың деңгейін біліп, соған сәйкес жұмыс жасайды, ал кітапта материалды былай беруге мүмкіндік болмайды, және оқушыдан күш-жігер мен тырысуды талап етеді.
Оқушылардың айтылған мәліметтерді толық түсінуі, олардың білімді меңгеруінің шарты және бір мезгілде олардың ойлау қабілетінің, шығармашылық қабілетінің дамуының негізі болып табылады. Нақ осы түсіну процесінде оқушы анализ, синтез, абстракция, және жалпылау, логикалық ойлау жүргізу тәжіриебесін, әр түрлі ой әрекеттерін (салыстыру, қарама-қарсы қою, жіктеу, анықтау және т.б.) жасау тәжіриебесін меңгереді. Мұғалім мен кітаптың ой-пікірін қайталай отырып, оларға еліктей отырып, оқушы ойлау әрекетінің тәсілдерін үйренеді. Сондықтан да оқушылардың мәліметтерді толық түсінуі, олардың өздігінен шығармашылық мәселелерді шешуі, олардың шығармашылық жетілуінің алғы шарты болып табылады.
Шығармашлық қабілеттерді жетілдіру жұмыстары жүйесінің құрамына, бәрінен бұрын, оқушылардың ойлау әрекетін кітаптағы немесе мұғалімнің айтатын мәліметтерін қабылдауға бағытталған әдіс-тәсілдер жиынтығы кіру керек. Сонымен қатар мәліметтерді қандай әдіспен түсіндіру толық түсіну мен оқушылардың ойлау қабілетін жан-жақты дамытуды айрықша қамтамасыз ететіні туралы дәл түсінікте болу қажет. Бұл әдістер оқушылардың даму дәрежесінің деңгейі мен берілген мәліметтердің сипатымен анықталады, себебі: физикалық теориялар, заңдар, түсініктерді түсіндірудің әр түрлі әдістемелік талаптары болады.
Логикалық ойлау. Логикалық ойлау дегеніміз - оқушылардың өз бетімен шығармашылық мәселелерден шығуы болып табылады.
Шығармашылық әрекеттің бұл деңгейінде оқушылар зерттелетін объектілерді өздігімен талдауды, олардың қасиеттерін салыстыруды, жеке тәжіриебелердің нәтижелерін салыстыруды, жалпыланған нәтиже шығаруды, дәлелдеме, түсініктемелерді жіктей білуді, формулаларды қорытындылауды, оларды талдауды, тәжіриебе арқылы тәуелділіктерді анықтау және т.б. әрекеттерді жасай білуді үйренуі қажет. Сондықтан, мұғалім бұл деңгейде оқушылардың ойлау әрекетін жоспарлағанда, оқушыларға осы әрекеттердің бірін немесе олардың жиынтығын жасайтын жағдай кою керек. Осы жұмыс барысында оқушылардың өздігінен жасайтын әрекеті көп болған сайын, ол күрделене түседі.
Оқушылардың даму дәрежесін жетілдіру үшін, оқыту үрдісі кезінде берілген есептер, тапсырмалар оқушылардың даму деңгейінен жоғарырақ болғаны жөн.
Түсіну сияқты логикалық ойлауда аналитикалық-синтетикалық әрекет болып табылады, бірақта олардың ақпарат көзі, дидактикалық функциясы және субъективтік құрылымы бойынша елеулі айырмашылығы бар.
Ойлау процесінде оқушылар өз бетімен жаңа қорытындыға келеді, ал түсіну процесінде ол мұғалім жасаған қорытындының қарама-қайшы еместігіне көз жетіп, оның мағынасы түсінеді. Түсіну кезінде дайын материалды қорыту, ал ойлау кезінде жаңа мәселе туындайды. Түсіну, субъективті түрде де логикалық ойлаудан өзгеше. Түсінудің мәні - түсінілетін, ұғынылатын жаңа затты санада тану, түсіну және бекіту. Оқушыға қорытындының логикалық нәтижесін көрген, оны өзінің аналитикалық-синтетикалық әрекет нәтижесінде қорытындылағаннан жеңіл.
Шығармашылық ойлау. Қазіргі заманғы көзқарас бойынша ғылыми шығармашылық процесс 3 деңгейде жүргізіледі.
І деңгей - практикалық әрекет немесе түсіну нәтижесінде проблемалық жағдайдың пайда болуымен, оның бастапқы талдануы және проблеманы тұжырымдаумен сипатталады.
ІІ деңгей - проблеманы шешу жолдарын іздеу. Бар білімдердің негізінде проблеманы толық талдау әрекетінде ізделінеді. Қажет болған жағдайда зерттеліп отырған объект жайлы білімімізді әртүрлі әдебиеттер мен қажетті тәжіриебелерді жасай отырып толықтырамыз.
Көбіне жауап логикалық, дәлелдеме арқылы табылады. Бірақ кейбір жағдайда жиналған материалдар мен білімдер жеткіліксіз ғана емес, сонымен қатар қарама-қайшы болады, бұл кезде жауапты интуиция арқылы табамыз.
ІІІ деңгей - шығармашылық тану - қарама-қайшылық деңгей, проблеманың шешімінің принципі табылғаннан кейін оны тексеру. Бұл деңгейде шешу принципі шығармашылықтың жеке нәтижелелері ретінде көрсетіледі: жаңа мәселені шешу, теория мен конструкцияны қалыптастыру және негіздеу, және тағы басқа. Алынған нәтижелерді тәжіриебе арқылы тексеріледі, басқа да теориялық мәліметтермен сәйкестендіріледі. Шығармашылық әрекеттің қарастырылған құрылымы шығармашылық ойлаудың маңызды бөлшектерін көрсетеді. Шығармашылық ойлауға логикалық ойлауды жетілдіру, білім аясының кеңдігімен қатар, сыни ойлау, қажетті білімді тез табу, интуиктивті ой-пікір айтуға қабілеттілік, толық детерминизация жағдайында есеп шығару.
Оқу процесінде шығармашылық есептерге шығару жолдары белгісіз және кітапта көрсетілмеген есептерді жатқызады. Есеп жауабын, оқушылар есепті талдаудың, білімдерінің негізінде және есептерді шығару нәтижесінде жинаған тәжіриебесіне негізделіп, өздерін қорытындылап, есептеу керек.
Шығармашылық ойлау әрекетінің көрсетілген 3 жағдайы мұғалімнің оқушыларының шығармашылық қабілеттерін жетілдіру жұмысының негізіне алынуына болады.
Білім алуға түрткі болатын себептер әр түрлі болуы мүмкін. Оларға, ең бірінші, кең әлеуметтік себептер жатады: болашақта таңдаған маман иесі болу үшін жақсы оқу керек, борыштылық сезімі, ұжым алдындағы жауапкершілік және т.б. Бірақтан да, зерттеулер көрсетіп отқандай, оқудың ең маңызды себебі пәнге деген қызығушылық болып табылады. Бұл себеп, басқа себептерге қарағанда, оқушылардың ой елегінде ерте қалыптасады және олар осы себепті басшылыққа алады, сондықтан пәнге деген қызығушылық оқудың ең басты себебі болып табылады. Бірақтан да, оқушыларға тек қана өздеріне қызықты пәнді оқытып қана қоюға болмайды, еңбек, қиындыққа қарсы тұру арқылы, өз міндеттеріне жауапкершілікпен қарау сияқты көзқарастарды қалыптастырып, сонымен қатар, білім алуды жеңілдетіп, оқушыларға барлық пәнге қызығушылық тудыру қажет.
Пәнге деген танымдық қызығушылық деп адамның психикалық процестерінің қоршаған ортаның құбылыстары мен объектілеріне бағытталуын айтамыз, соның нәтижесінде тұлға осы аймақта жұмыс жасауға қызығады. Қызығушылық - тұлғаның белсенділігін қуатты қоздырушысы, оның ықпалынан психикалық процесстер тез және күшті өтеді де, алынған нәтижесі қызықты және өнімді болады. Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруда бірнеше деңгейді көрсетуге болады. Ең алғаш ол бір нәрсеге құмарлық ретінде пайда болады. Құмарлық - адамға күтпеген, тартымды және қызықтыратын затқа деген табиғи реакция [16].
Тәжіриебенің күтпеген нәтижесі, қызықты фактілерге деген құмарлық оқушының назарын осы сабаққа аударады да, бұл қызығушылық басқа сабақтарға таралмайды. Бұл тұрақсыз, ситуативтік қызығушылық.
Қызығушылықтың жоғарырақ деңгейі білімге деген қызығушылық. Бұл кезде оқушыда зерттеліп отқан құбылысты түсіну, тереңірек ұғынуға деген ынта пайда болады. Бұл кезде оқушы сабаққа белсенді қатысады, яғни, мұғалімге сұрақ қойып, демонстрация нәтижелерін талқылауға қатысып, қондырғыларды құрастырып, өз бетімен тәжіриебелер жасап және т.б әдістермен өзінің білімге деген құмарлығын қанағаттандырады.
Бірақта оқушының білімге деген қызығушылық әдетте шағын аумаққа ғана таралады, яғни басқа пән, тіпті басқа тақырып, тарау оқушыға қызықты емес болуы мүмкін, соның нәтижесінде ол зерігіп кетеді.
Сондықтан біздің алдымыздағы мақсатымыз білімге деген қызығушылықты қолдау, сонымен қатар оқушылар сабақтың логикасы мен құрылымын, онда қолданылатын жаңа сабақты түсіндіру әдістері мен дәлелдемелерін түсінетін, және де пәнге деген тұрақты қызығушылықты қалыптастыру. Оқу процесінде жаңа білімге қол жету оқушыны қызықтырады, ал проблеманы шешу, қиын есептердің жауабын табу рахаттандырады.
Тұлғаның барлық психикалық қабілеттері сияқты қызығушылықта іс-әрекет нәтижесінде қалыптасып, жетіледі. Білімге деген қызығушылық берілген пәнді тереңірек білуде көрінетіндіктен, қызығушылықтың қалыптасуы мен дамуы оқытуды дамыту кезінде байқалады. Өздігінен әрекет жасау тәжіриебесі құмарлық пен бастапқы қызығушылық тұлғаның тұрақты қабілеті - танымдық қызығушылыққа өтуге ықпал етеді.
Оқушылардың қызығушылығын қалыптастыруға оқу әрекетін ұйымдастырудың нысанының ықпалы өте үлкен. Сабақтың білімділік мақсатын дұрыс қою, оқыту процесінде түрлі өзіндік жұмыстарды қолдану, шығармашылық жұмыстар, соның бәрі білімге деген қызығушылықты қалыптастырудың зор құралы. Оқу процесін бұлай ұйымдастыру кезінде оқушылардың оң эмоциясы басым болады да, пәнге деген қызығушылықтың қалыптасуы мен дамуына мүмкіндік пайда болады [6].
Білімге деген қызығушылықты қалыптастыру мен дамытудың бір жолы оқыту кезінде проблемалық жағдай туғызып, соның негізінде оқушылардың белсенді әрекетін күшейту. Проблемалық жағдайды тудыру кезінде мұғалім қалыптасқан білім жүйесінде жаңа фактілерді және бақылауларды бір-біріне қарама-қайшы қояды. Ашылатын қарама-қайшылықтар оку әрекетінің қозғаушы себебі, түрткісі болады. Олар қарама-қайшылықты шешу, оның мағынасын ашуға талпынысты тудырады. Бұл кезде оқушылардың белсенді ізденушілік әрекеті тікелей, терең және ішкі қызығушылықпен сүйемелденіп тұрады [15].
Пәнге деген қызығушылықты қалыптастырудың негізгі шартының бірі оқушы мен мұғалімнің арасындағы жақсы қарым-қатынас. Білімге деген қызығушылықты қалыптастыру мұғалімнің тұлғасына да байланысты.
Оқушылардың пәнге қызығушылығын тудыру үн мұғалім қандай қасиетке ие болу керек, оның оқушылармен қарым-қатынасы қандай болу керек? Зерттеулер көрсеткендей ол қасиеттер келесілер:
Мұғалімнің білімділігі, оқушыларға қажетті талаптар қою мен танымдық есептерді біртіндеп қиындата білу. Мұндай мұғалімдер сыныпта интеллектуалдық көңіл-күйді қалыптастырады, оқушыларға білім алудың бақытын көрсете алады;
Өз пәніне, жұмысына деген қызығушылық және сүйіспеншілік, бір мәселенің оқушыларға бірнеше шешімін табуға түрткі бола алу;
Оқушылармен жақсы, игілікті қарым-қатынас толық сенімділік пен ниеттілік жағдайын қалыптастырады. Мұның бәрі асықпай ойлауға, қатенің себебін табуға, өзіңнің және сыныптастарыңның жетістігіне қуануға жағдай жасайды;
Педагогикалық оптимизм - оқушыға, оның танымдылық күшіне сенім, танымдылық қызығушылықтың жаңа қалыптасып келе жатқан, әлсіз көрінетін жақтарын уақытылы байқау және оны дамытуға көмек көрсету, сол арқылы білуге, оқуға деген қызығушылыққа түрткі болу.
Мұғалімнің бойында осы аталған қасиеттердің барлығы болмауы мүмкін, оларға қол жеткізуге талпыныс жасаған абзал, бірақтан да ең кем дегенде біреуі болса, онда мұғалім оқушыларды оқыту мен дамытуда елеулі жетістіктерге жетеді [7].
Оқушылардың білім деңгейіне деген талаптың төмен болуы, мұғалімнің өз жұмысына немқұрайлықпен қарауы, ашуланшақтығы оқушылардың пәнге деген қызығушылығының жоғалуына, мұғалім мен оқушы арасындағы шиеленіске, түсіністіктің болмауына әкеліп соғады.
Оқушылармен қарым-қатынастың дұрыс стилін табу - педагогикалық әрекеттің табыстылығының басты кілті.
Сонымен, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын қалыптастыру - дамытушылық оқыту жүйесіндегі түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануды, мұғалім мен оқушы арасындағы дұрыс қарым-қатынасты көздейтін, күрделі және қиын процесс.
Физика сабағында шығармашылық қабілеттерді жетілдірудің әдіс-тәсілдері
Оқушылардың шығармашылық әрекетін жандандыру мұғалім түсіндірген материалды оқушылар тереңінен және толық түсінуін қамтамасыз ететін түрлі әдіс-тәсілдерді қолданудан басталуы тиіс.
Оқушының толық түсінуін қамтамасыз етіп, механикалық жаттаудан құтылу үшін не істеуіміз керек?
Бұл сұрақтың төрт аспектісін атап көрсетуге болады:
жаңа материалды оқушылардың қабылдауын, түсінуін ұйымдастыру;
түсіндірудің дәлелдемелік әдісін қолдану;
психикалық заңдылықтар мен әдістемелік талаптарды ескеру;
оқулықпен жұмыс жасауды үйрету.
Материалды түсіндіруді дұрыс ұйымдастырған кезде мұғалім тек қана білім беріп қана қоймайды, сонымен қатар шығармашылық әрекетті де ұйымдастырады.
Мысалы, мұғалімнің жаңа тақырыпты қалай енгізгенінің үлкен маңызы бар. Яғни, тақырыпты тек қана атап қана қоюға болмайды, сонымен қатар әр жаңа тақырыпты оқудың логикалық қажеттілігін түсіндіріп өту қажет. Ал ол үшін тақырыпты ашудың логикасын, жеке сұрақтарының өзара байланысын түсіндіре отырып, оқушыларға жаңа материалды оқудың қажеттілігіне көз жеткізу керек.
Сонымен қатар мұғалім оқушылардың қызығушылығын тудыруға тырысуы керек: заңды ашу тарихынан қызықты фактілерді айту, түсіндіру кезінде өздері жауабын табатын қызықты тәжіриебелер жүргізу және т.б. Жаңа тақырыпты түсіндірер алдында оқытушы тақырыпты айтып, жаздыртып қана қоймайды, бүгінгі сабақта қол жететін мақсаттарын да айтып кетуі керек. [1]
Жаңа материалды зерделеуге арналған физика сабағында, зерттеулер көрсеткендей, негізгі білімділік мақсатын көрсетуге болады және көрсету қажет. Сабақтың тұжырымдалған мақсаты - болашақтағы оқушының шығармашылық әрекетінің негізі. Мақсатты түсінуі - ерікті әрекеттің қажетті шарты. Және осы сұрақтың қорытындысы ретінде айта кететін жағдай, оқушылар мақсатымызды біліп қана қоймай, сол мақсатқа қол жету жолдарын білгені жөн: күткен жауабымыз тәжіриебені талдау мен бақылау арқылы алынады ма, әлде осыған дейін оқытылған заңдар мен заңдылықтарға сүйене отырып, теориялық жолмен алынады ма.
Түсіндіруді қорытындылай келе, қорытынды жасау және сабақ басында алдымызға қойылған мақсатты, алынған жауабымызды және оны қалай алғанымызды да ерекше атап көрсеткен пайдалы.
Физика сабағында жаңа материалдарды түсіндіру жолдарын қарастырайық.
Мұғалімнің тақырыпты ауызша монологтік баяндау әдісіне түсіндіру мен әңгімелеу жатады. Мектеп курсында, сипаты танымдылық мәселелерге негізделген ғылым ретінде сипатталатын, физика сабағы материалды баяндаудың негізгі әдісі ретінде түсіндіруді қолданғанды талап етеді, яғни қарастырылып отырған сұрақтардың жауабын логикалық негіздеп ашу. Физика сабағында мәселені дәлелдемелік түсіндіру әдісі материалды тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Физика мұғалімі білуі керек: сабақты түсіндіруде дәлелдемелік әдісті қолдану дегеніміз - қорытындыны тәжіриебе нәтижесінде алу, әлде теориялық жолмен, индукция, дедукция және ұқсастық принциптерді қолдана отырып, ой қорытындысы арқылы дәлелдеу.
Дедукция жалпыдан жекеге, ал индукция жекеден жалпыға көше отырып ойлау.
Оқу процесінде түсіндірудің индукциялық әдісін қолдану, оқушылардың нақтылы-бейнелі ойлауын дамытуға, құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы ұқсастықтарды, ең негізгі түйінді байқауды жетілдіруге ықпал етеді. Ал дедукциялық әдістерді қолдану оқушылардың теориялық, абстракт ойлауға, ойды пайымдауға үйретеді [12].
Физика сабағында материалды түсіндірудің тағы бір әдісі ұқсастық принципі. Бұл принцип бойынша ой қорытындысы:
зерттелетін объектіні талдайды;
осыған дейін зерттелген және өзімізге таныс объектімен ұқсастығын анықтау;
сол ұқсастықтарды зерттеліп отқан объектіге тасымалдау.
Түсіндіру мен дәлелдеудің негізгі әдістерінен басқа, симметрия принципі, өлшемділік теориясы сияқты, физика ғылымына тән жеке әдістерін де қолдануға болады.
Физикада симметрия принципі әдетте келесі түрде қалыптасады: егер құбылыстың себебінде белгілі бір симметрия байқалса, онда құбылыс нәтижесінде де осы симметрия болады. Осы принципті негізге ала отырып, мысалға сәулелердің қайтымдылығын түсіндіруге болады: жарықтың шағылуы кезінде түскен және шағылған сәуленің орналасу жағдайы бірдей болады, сондықтан шағылған жарық сәулесінің жолымен түскен сәулені жіберсек, екеуінің жолы бірдей болады.
Оқушылар бұл теориямен таныс болмағандықтан, өлшемділік теориясын жеңілдетілген түрде қолдануға болады, кез келген теңдеуде, теңдеудің екі жағындағы өлшем бірліктер бірдей болуы тиіс. Бұл осы теңдіктерге байланысты кейбір болжамдар жасауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандай, физика сабағында дәлелдемені көрсетудің, индукциялық, дедукциялық, ұқсастық, симметрия принциптері, өлшемділік теориясы сияқты бірнеше тәсілдерін қолдануға болады, көбіне бір материалды бірнеше әдіспен ашып көрсетуге болады.
Педагогикалық шеберлік, нақты сыныптың шығармашылық, танымдық қабілеттерін ескере отырып, түсіндірудің әдіс-тәсілін, олардың реттілігін дұрыс таңдауда көрінеді. Түсіндіру әдісі, олардың даму аймағына жақын орналасқан, оқушылардан шығармашылық, танымдық әрекетті талап ететіндей қылып, таңдалынуы керек. Сонымен бірге осы таңдалған әдістердің оқушының ойлау қабілетінің дамуына әсерін естен шығармаған жөн [10].
Материалды түсіндіру әдістерінің әдістемесі ғылыми зерттеудің теориялық және тәжіриебелік әдістерінің өзара байланысын ашу керек, таным процесіндегі индукция мен дедукцияның орны мен мүмкіншіліктерін, тәжіриебенің орны, маңызы және рөлін көрсетуі керек. Сонымен қатар, оқушыларға курстың логикалық құрылымын түсіндіруге талпыныс жасау керек: қай жағдайлар іргелі ғылыми фактілер болып табылады, олардың қайсысы теориямен болжамданады, қайсысы тәжіриебе арқылы қорытындыланады, қайсысы жорамал болып қалады және кейінгі зерттеулерді талап етеді. Курстың логикалық құрылымын түсіну - оны терең меңгерудің шарты. Сондықтан түсіндірудің әдістерін таңдау, оқушылардың білім деңгейімен, оны жетілдіру мәселесімен ғана емес, сонымен қатар әдістемелік талаптардың жиынтығымен де санасуды мәжбүр етеді [10].
Осыған байланысты индукциялық және дедукциялық әдістердің түрлі физикалық материалдарды түсіндіру кезіндегі орнын қарастырамыз: оқушылардың білімді меңгеруінің психикалық заңдылықтарын есепке алып теорияларды, заңдарды, түсініктерді оқыту.
Физикалық теорияларды оқыту. Физикалық теориялар принциптер тәсілімен немесе үлгілік гипотезасы бойынша құрылады. Принциптер тәсілі бойынша құрастырылған теорияларға классикалық механиканы, термодинамиканы, жалпы және арнайы салыстырмалылық теориясын жатқызуға болады. Молекулалық-статистикалық теория, электрондық теория, атом теориясы үлгілік гипотезасы бойынша құрастырылды.
Үлгілік теориясы кезінде оның негізгі жағдайы зерттеліп отырған үлгінің қасиеттерін, оның құрылымын және бағынатын негізгі заңдылықтарын белгілейді, мысалға Резерфорд-Бор теориясын алуға болады.
Принциптер тәсілімен құрылған теорияларда негізгі жағдайлар постулаттар мен бастаулар арқылы белгіленеді. Мысалға: арнайы салыстырмалылық теориясының негізінде екі постулат жатады:
барлық құбылыстар бірдей өтетін инерциалдық жүйелер бар;
жарық жылдамдығының жарық көзінің жылдамдығынан тәуелсіздігі (барлық инерциалдық санақ жүйесінде жарық жылдамдығының тұрақтылығы).
Термодинамиканың негізінде термодинамиканың үш бастамасы, ал классикалық механиканың негізінде Ньютонның үш заңы жатыр.
Теорияның негізі дедукциялық әдіспен дәлелдене алмайды, себебі теорияның өзі кең жалпылама болып табылғандықтан, оны дедукция әдісімен басқа мәселеден шығарып ала алмаймыз. Сонымен қатар ол тек индукция арқылы да шығарылмайды, теорияның негізі фактілерге жүктелгенмен, кейбір тәжіриебенің берілгендері жеткіліксіз, қарама-қайшы кездерде теорияның негізін анықтау мүмкін емес, яғни бұл процесс логикалық процесс индукция емес.
Теорияның негізгі мәселелері - ғылымның қол жеткізген, жалпылаудың жоғары деңгейін бекіту - оқушылар қорытындысыз, дәлелденген фактілер арқылы, яғни ақпараттық-иллюстративтік материал негізінде баяндалуы керек. Бұл теорияның негізгі мәселелерімен танысудың әдістемелік тұрғыдан қарағанда ең лайықты түрі.
Мұғалім физикалық теорияның тәжіриебелік негізіне аса көңіл бөлгені жөн. Физика курсын баяндау кезінде теорияның тәжіриебелік негізін ғана емес, сонымен қатар оның эвристикалық рөлін, оның белгілі физикалық құбылыстарды түсіндіруі мен жаңа құбылыстарды болжауын көрсеткен маңызды [5].
Физикалық заңдарды оқыту. Физикалық заңдар құрамындағы жалпылауларға байланысты алуан түрлі, кейбір физикалық заңдар (энергияның сақталу заңы, зарядтың сақталу заңы және т.б.) кең жалпылау түрінде берілсе, екіншілері жеке түрде беріледі: қатынас ыдыстар заңы, денелердің жүзу шарттары, көлбеу беттегі дененің тепе-теңдік шарттары және т.б. Кейбір заңдар тек қана тәжіриебелік жолмен дәлелденеді де (мысалы, Кулон заңы), теориялық түсіндіру мүмкін емес, ал кейбіреулер тәжіриебелік жолмен ашылса да (Паскаль заңы, газ заңдары), қазіргі кезде теориялық түсініктемесі бар, және теориялық жолмен дәлелдеуге болады.
Осындай айырмашылықтарға байланысты, барлық физикалық заңдарды оқыту әдістемесі бірдей болмайды. Мысалы, оқушыларды физикалық принциптермен таныстыруды (сақтау заңдары, суперпозиция принципі, жарық сәулелерінің тәуелсіздігі және т.б.) ақпараттық-иллюстративтік әдіс арқылы оқытып, ал оның шындығын көрсету үшін тәжіриебелік фактілердің санымен көрсеткен жөн.
Оқыту әдісін таңдау көптеген түсініктермен анықталады: курстың құрылымымен (тараудың басында теориялық мәліметтің болуы немесе болмауы), оқушылардың ойлау дәрежесінің дамуымен, олардың теориялық немесе нақтылы-бейнелі ойлауын жетілдіру мәселесімен, теориялық қорытындымен және т.б. Бұл сұрақты әр мұғалім өзінің сыныбының дәрежесіне байланысты шешеді [10].
Физикалық түсініктерді оқыту. Түсінік - ғылымның тілі. Оларды оқушылар міндетті түрде меңгеруі тиіс. Түсінікті меңгермеген оқушы, ешқандай ғылыми пікірлерді (заңдар, заңдылықтар, теориялық мәселелер және т.б.) түсіне алмайды.
Көптеген физикалық түсініктердің арасында, оқыту әдістеме, физикалық шама туралы ерекше атап көрсетеді (масса, күш, қысым тығыздық, энергия және т.б. туралы түсінік). Физикалық шаманы анықтау - ең бірінші, оны өлшеу әдісін көрсету. Жаңа физикалық шаманы енгізуде оқушылардың күнделікті тұрмыстық тәжіриебесіне және тәжіриебені демонстрациялауға сүйену ұсынылады. Егер де тәжіриебеде қатынастардың немесе шамалардың тұрақтылығы байқалса, онда осы қатынаспен өлшенетін, физикалық мағынасы қосымша талдауды қажет ететін, жаңа физикалық шама қорытындылануы мүмкін.
Бұл әдістеменің негізінде ойлаудың индукция әдісі жатыр: тәжіриебені бақылау мен талдаудан, жаңа физикалық шаманы қорытындылауға көшу.
Оқушылардың материалды түсінуіне, ойлау қабілетінің дамуына оқулықпен бағытты және жоспарлы жұмыс жасағанның маңызы зор.
Оқулықпен жұмыстың, ең маңыздысы, бастапқы әдісі, оқулықтың негізін белгілеп көрсету. Ол үшін мәтінді талдау, талдау нәтижесін жинақтау, екінші ретті материалды абстрактылау керек. Оқытылып отырған материалды терең түсіну үшін оқушылардың оқулықтағы суреттермен жұмыс жасай алуы керек [4].
7 сыныптан бастап, физика сабақтарында, мәтінді оқығанда сурет, сызба, кесте, графиктерге мән беруді үйрету керек. Осы мақсатта оқушыларға Суретте не бейнеленген? Мәтінде осы сурет туралы не айтылған? Тәжіриебе нәтижесіндегі дененің өзгерісі қалай көрсетіледі?, - деген сұрақтар қойып отыру керек.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz