Клетканың органикалық заттары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Жаратылыстану факультеті
Биология кафедрасы
Бекітемін
Факультет деканы
_________ Махамбетов М.Ж.
___________ 2021 ж.
SYLLABUS
Даярлау бағытының коды және атауы
6В015-Жаратылыстану пәндері бойынша мұғалімдер даярлау
Білім беру бағдарламасының атауы мен шифры
6В01505- Биология
Пән циклы атауы және коды
БП ТК CG 2208 Цитология және гистология
Оқу формасы
күндізгі
Оқыту форматы
аралас
Академиялық кредит
4 кредит
Академиялық сағат
120 сағат
Оқыту тілі
қазақ
Оқу жылы семестр
2021-223
Білім деңгейі
Бакалавриат
Ақтөбе, 2021 ж.
Студентке арналған пән бағдарламасы (SYLLABUS) Цитология және гистология пәнінің оқу бағдарламасы _________ 20____ ж. негізінде құрастырылды.
Құрастырушылар:
1. Пән оқытушысы: Кеубасова Г.У.
Ташигул Н.Е.
Кафедра мәжілісінде қарастырылды
№ хаттама, _____ ______________________ 2021ж.
Кафеда меңгерушісі Адманова Г.Б.
Факультеттің Әдістемелік кеңесі мәжілісінде мақұлданды
№ хаттама, _____ ______________________ 2021ж.
Әдістемелік кеңес төрайымы Утарбаева Н.А.
1.ПӘН ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР:
Пән оқытушысы:
Кеубасова Г.У., аға оқытушы, keubasova@mail.ru, ID 542 343 8643.
Ташіғұл Н., оқытушы, Nurzhan9601@mail.ru, 8599146367
Кабинет: 706 ауд.
1.1 ПӘННІҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ:
Цитология және гистология - адам және жануарлар организмiндегi жасушалар, ұлпалар, ағзалар, оның жүйелерінiң микро-, субмикроскопиялық құрылысын, қызметiн зерттейтiн, әрі организмнің пайда болғанынан өлгенге дейiнгi тiршiлiк әрекетiн және iс-тәжiрибе мүддесiне сай, даму бағытына ықпал жасау мүмкiндiктері туралы ғылым.
Пән биологияның білім жүйесінде басқа пәндермен (зоология, анатомия, биохимия, физиология, генетика және басқа) бірге маңызды орын алады да, биология ілімі мен іс - тәжірибесі (практикасы) түзілетін негізі болып келеді. Ол кәсіптендіру пәндермен де (молекулалық биология, адам биологиясы және басқа) тығыз байланысты.
1.2 ПӘННІҢ ПРЕКРЕКВИЗИТТЕРІ:
жалпы биология курсы, өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы
1.3 ПӘННІҢ ПОСТРЕКВИЗИТТЕРІ:
өсімдіктер физиологиясы, биохимия, адам анатомиясы, молекулалық биология
2. ББ МОДУЛЬДІК ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
Курс
Семестр
Дәріс
Практика
семинар
Зертханалық
ОСӨЖ
СӨЖ
Бақылау формасы
2
3
20 сағат
20сағат
-
20 сағат
60 сағат
Компьютерлік тест
3. МОДУЛЬ БОЙЫНША ПӘННІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№
Тақырыптар атауы
Сағат саны
Аптаға сәйкес орындалу мерзімі
I
1-модуль (модуль атауы)
Дәріс
1.1. Цитологияның даму тарихы. Клетка жөніндегі ілім
1
1-ші апта
1.2. Клетканың химиялық құрамы, құрылысы мен функциясы.
1
2-ші апта
1.3. Органоидтар-жалпы сипаттамасы, классификациясы
1
3-ші апта
1.4. Клетканың структуралық компоненттері.
2
4-ші апта
1.5. Ядро және оның құрылысы, атқаратын қызметі
1
5-ші апта
1.6 Клеткалық цикл. Митоз. Мейоз.
2
6-ші апта
Практикалық (семинар) сабақтар
1.1. Микроскоптың құрылысы. Жұмыс жасау әдістері.
1
1-ші апта
1.2. Эукариот жасушасының жалпы құрылысы. Өсімдік және жануарлар жасушасы. Клетканың морфологиялық құрылысы
2
2-ші апта
1.3. Цитоплазма құрылымы. Плазмолемма. Клетка органоидтары.
1
3-ші апта
1.4. Клетканың тұрақсыз қосылыстары.
1
4-ші апта
1.5. Клетка ядросының құрылысы мен қызметі.
1
5-ші апта
1.6.Клеткалардың бөлінуі және дифференциациясы. Митоз
2
6-ші апта
1.7. Мейоз үдерісі
1
7-ші апта
1 модуль бойынша барлығы
17
1 модуль бойынша бақылау түрі
Компьютерлік тест
2-модуль. Эмбриология және гистология негіздері
Дәріс
2.1. Эмбриология- ұрықтың дамуын зерттейтін ғылым
1
7-ші апта
2.2. Жыныс клеткалары.
2
8-ші апта
2.3. Ұрықтану, оның биологиялық маңызы.
2
9-шы апта
2.4. Гистология - ұлпаларды зерттейтін ғылым. Эпителиальды ұлпа.
2
10-шы апта
2.6. Ішкі ортаның ұлпалары. Дәнекер ұлпасы.
1
11-ші апта
2.7. Бұлшықет ұлпасы.
2
12-13-ші апта
2.8. Нерв ұлпасы
2
14-15 - ші апта
Практикалық (семинар) сабақтар
2.1. Эмбриология негіздері. Гистогенез және органогенез
1
8-ші апта
2.2. Жыныс клеткалары. Организм дамуының бастапқы сатылары
2
9-шы апта
2.3. Эпителий ұлпасының гистогенезі. Целомдық эпителий. Ішек эпителиі
1
10-шы апта
2.4. Ішкі ортаның ұлпалары. Қанның құрамы мен қызметтері.
1
11-ші апта
2.5. Дәнекер ұлпасы. Шеміршек, сүйек ұлпалары, дамуы.
2
12-ші апта
2.6. Бұлшық ет ұлпасы
2
13-14-ші апта
2.7. Нерв жүйесінің ұлпалары
2
14-15-ші апта
2 модуль бойынша барлығы
23
2 модуль бойынша бақылау түрі
Компьютерлік тест
БАРЛЫҒЫ (сағат)
40
4. ПӘНДІ ОҚЫТУ МАҚСАТЫ:
"Цитология және гистология негіздері" курсының мақсаты студенттерге өсімдіктер және жануарлар клеткаларының құрылысы мен физиологиясының негізгі заңдылықтарын, жануарлардың ұлпалар жүйесінің кұрылысы, қызметі. генезисі мен негізгі түрлерінің классификациясы және әртүрлілігі туралы түсініктерді қалыптастыру.
5. ПӘН БОЙЫНША ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕР:
A) Клетка туралы ілімінің тірінің элементар бірлігі туралы екендігі, клетканы зерттеу әдістерін;
B) Клетканың бөліну типтерін;
C) Адам мен жануарлардың эмбрионалдық даму ерекшеліктерін;
D) Ұлпалардың морфо-функционалдық ұйымдасуын, ұлпалардың түрлерін, қызметтерін сипаттай алады.
E) Препараттарды жарықтық микроскопта талдай алады.
F) Уақтыша препараттарды өзбетімен жасай алады.
6. ПӘНДІ ОҚЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ:
(бакалавриат деңгейі бойынша)
Блум таксоно-миясы деңгейлері
Білу және түсіну
Қолдану
Талдау
Синтез
Бағалау
Оқыту нәтижелері (ОН)
ЖКҚ -4;
ЖКҚ-5;
ЖКҚ -6;
ЖКҚ-7;
ЖКҚ -8;
ЖКҚ-9;
ЖКҚ -10;
КҚ-1-45;
ПҚ-1-5.
Клетканың құрылымын, атқаратын қызметтерін, зерттеу әдістерін, ұлпалардың морфо функционалдық ұйымдасуын, ұлпалардың классификациясын, қызметін, адамдар мен жануарладың эмбрионалдық даму ерекшеліктерін біледі және түсінеді.
Микроскоппен жұмыс, гистологиялық препараттарды дайындау, оны "оқуды" және микро-, электронды фотобейнелерді айқындау әдістерін қолдана алады.
Прокариотты және эукариотты, өсімдік және жануарлар клеткасын салыстырып талдай алады, Хордалы жануарлардың эмбриондық дамуының алғашқы кезеңдерін, ұлпалардың гистологиялық кескіндемесіне салыстырмалы сипаттама бере алады.
библиографиялық істі жүргізу және организм ұлпаларының шығу тегін, орналасқан жерін, құрылысын, қызметін, жіктелуін, әрі қазіргі зерттеу әдістерінің (электронды, люминесцентті, кезеңді-қарсыластық микроскопия, сандық гистохимия, т.б.) түрлерін жинақтап, қысқаша жазбасын жаза алады.
Клеткаларды, олардың бөліну типтерін, ұлпалардың түрлерін маңыздылығына қарап жіктей алады. Жарықтық микроскоп астында зерттелетін препараттарды теориялық малиметтермен салыстыра отырып, білімін тиянақтай алады.
7.ПӘНДІ ӨТКІЗУ ФОРМАТЫ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР:
Дәріс, тренинг, семинар, дөңгелек үстел, диалог, интерактивті дискуссия; ақпараттық-білім беру ресурстары.
Сабақтарда қолданылатын әдіс тәсілдер: SMART-мақсат, Миға шабуыл, Джигсо, СТО, Диалогтік оқыту, INSERT, Кластер, Фишбоун, Үштік әдіс, Бэкроним әдісі, Кейс - стади әдісі, Кинометафора әдісі, ZOOM платформасы, Сlassroom, MOODLE, YouTube каналдары.
Практикалық сабақтар алдын - ала дайындаған дәрісті немесе алдыңғы өткен сабақты қайталауға және оқушының білімін, біліктілігін, дағдысын бақылауға бақытталған тапсырмаларды орындауға береді (онлайн, офлайн режимде).
8. ОСӨЖ, СӨЖ кестесі:
№
ОСӨЖ СӨЖ тапсырмасы
Тапсырма түрі
Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты)
Берілген мерзімі
Қабылдау мерзімі
ОСӨЖ тасырмалары
1
Биомембрана құрылымы, клетка қабырғасының құрылысы. Клеткааралық байланыс
Презентация әзірлеу
1 апта
2 апта
Бейсенбі 14.50-15.40
2
Клетканың химиялық құрамы.
Конспект
1 апта
3 апта Бейсенбі 14.50-15.40
3
Клетка органоидтары, құрылысы, қызметі.
Тірек-конспект, презентация
1 апта
5 апта Бейсенбі 14.50-15.40
4
Клетка циклінің фазалары, реттелуі
Перезентациямен қорғау
1 апта
6 апта Бейсенбі 14.50-15.40
5
Жыныс клеткаларының түзілу мезанизмдері. Ұрықтық даму.
Тірек-конспект әзірлеу
1 апта
7 апта Бейсенбі 14.50-15.40
6
Эпителий ұлпасына жалпы морфо-функционалдық сипаттамасы
Перезнтация қорғау
1 апта
8 апта Бейсенбі 14.50-15.40
7
Омыртқалы жануарлардың ішкі орта ұлраларының шығу тегі
Мәнжазба қорғау
1 апта
9 апта Бейсенбі 14.50-15.40
8
Бұлшық ет ұлпасының ерекшелігі.
Презентация әзірлеу
1 апта
10 апта Бейсенбі 14.50-15.40
9
Жүйке ұлпасының сипаттамасы, маңызы
Презентация қорғау
1 апта
11апта Бейсенбі 14.50-15.40
СӨЖ тапсырмалары
1
Цитология және гистология ғылымының даму тарихы.
Мәнжазба әзірлеу
1 апта
3 апта Бейсенбі 14.50-15.40
2
Клетканың тұрақсыз кірінділері
Конпект
1 апта
4апта Бейсенбі 14.50-15.40
3
Клетканың патологиясы
Конспект
1 апта
5апта Бейсенбі 14.50-15.40
4
Ұрықтық даму кезеңдері.
Презентация қорғау
1 апта
6апта Бейсенбі 14.50-15.40
5
Қанның формалы элементтері
Презентация қорғау
1 апта
7апта Бейсенбі 14.50-15.40
6
Көлденең салалы бұлшық ет ұлпасының ерекшелігі
Презентация әзірлеу
1 апта
8апта Бейсенбі 14.50-15.40
9. КУРСТЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
9.1 Дәрістер
9.1.1.Тақырыбы: Цитологияның даму тарихы. Клетка жөніндегі ілім
Сағат саны: 1сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары:
1. Клетканың ашылу тарихы
2. Цитология ғылымының мақсат, міндеттері
3. Цитология ғылымының маңызы.
4. Клетка - тірішіліктің ең кішкене бірлігі.
Дәріс тезисі:
Цитология клеткалардың құрылысын, атқаратын қызметін, дамуын зерттейтіи ілім. Грекше kytos -- клетка, logos -- ілімдеген мағынаны білдіреді. Цитологияның биология ілімінен өзінің іргесін бөлгеніне небары жүз жылдай ғана уақыт өтті. Осы аралықта ол жедел қарқынмен дамып, жазбаша морфологиялық ілімнен экспериментальды ілімге айналды. Сөйтіп цитология бүгінгі таңда клетканың құрылысын ғана емес, ондағы күрделі физиологиялық процестерді де зерттейтін ауқымды ғылым саласының біріне айналып отыр. Морфология ілімінен өрбіген цитология анатомия, гистология, физиология, эмбриология, генетика, биохимия т. б. ілімдерімен тығыз байланыса келіп, клетка физиологиясы, цитохимия, цитогенетика, цитоэкология, салыстырмалы цитология сияқты өзінің төл тармақтарын туындатты. Цитология да биохимия, биофизика, генетика жəне молекулалық биология салаларындай ғылыми əдістемелік тəсілдерге жүгінеді. Осы тəсілдер арқылы ол соңғы жылдары клетканы жан-жақты зерттеуде нəтижелі жетістіктерге жетті. XIX ғасырдың басында жүргізілген микроскопиялық зерттеулер жануарлар мен өсімдіктер организмдерінің клеткадан құрылатынын дəлелдеп қана қоймады, органикалық дүниенің даму заңдылықтарын ашып берді. Я. Э. Пуркине жəне И. П. Мюллер ұйымдастырған ғылыми мектептер өмірге клетка теориясы жөнінде көп жаңалықтарды əкелді. Жалаң физиологиямен жəне фармакологиямен айналысқан Пуркине енді өзінің ғылыми бағыт-бағдарын өсімдіктер мен жануарлар клеткаларын зерттеуге қарай.бұрды. Клетка теориясы ашылғанға дейін биология саласында оптикалық құралдармен жабдықтау, оны жетілдіру сияқты күрделі жұмыстар жүргізілді. Сөйтіп өсімдіктер мен жануарларды зерттеуде алғашқы мағлұматтар алына бастады. 1665 жылы Роберт Гук тұңғыш рет үлкейтіп көрсететін шынының көмегімен тозағашының құрылысын зерттеп, оның клеткадан тұратынын анықтады. Кейін өсімдіктердің өсіп дамуын бақылай келе М. Мальпиги (1671), II. Грю (1671) бұл жаңалықтарды толық. дəлелдеді. А. Левенгук (1680) бірінші рет қан құрамында эритроциттердің барын анықтаса, Фантана (1781) жануарлар клеткаларындағы небір құпияларды ашты. Осыдан кейін өсімдіктер мен жануарлардың клеткаларының құрылыстары белгілі бола бастады. Қлетканың құрамындағы негізгі элемент -- протоплазма (Пуркине 1830) мен ядро (Браун 1833) табылды. Осы мағлұматтарды негізге алып əрі əр түрлі ұлпалардың құрылысын, дамуын жанжақты зерттеп, соңынан нəтижелі қорытындыларын саралай отырып, 1838 -- 1839 жылдары Т. Шванн өзінің атақты клетка теориясын жазды. Бұл жаңалық табиғаттану ғылымдарында бұрын-соңды болмаған ұлы жетістіктердің бірі еді. Т. ІІІванның тұжырымы бойынша клетканың пайда болуы өсімдіктерге де жануарларға да қатысы бірдей заңдылыққа бағынады. Ғалымның ой елегінен өткізілген осы қағида органикалық дүниенің даму заңдылығын тағы да бір қырынан көрсетті. Ф. Энгельстің клетка теориясын XIX ғасырдағы ұлы жаңалықтардьң бірі деп атауына да осы негіз болса керек. Цитология -- клеткасың жалпы морфологиялык. құрылысын, ішіндегі болатын зат алмасу процессі, сыртқы ортамен қарым қатынасын зерттейтін гылым. Жануарлар клеткасы плазмалық мембранамен шектел-ген ядро мен цитоплазмадан тұрады. Цитоплазма негізгі заттан (гиалоплазмадан), органоидтардан және кірінділерден түзіледі. Кірінділер немесе параплазмалық қүрылымдар дегеніміз клеткалық метаболизмге қатыспайтын, клеткалардың кепшілігінде байқалатын ал-масу енімдерінің жиынтығы. Бүған жататындар майдың тамшылары, гликогеннің түйіршіктері, белоктардың кри-сталдары және пегменттік кірінділер. Органоидтар клетка-лардың барлығыда дерлігінде кездеседі және заттар алмасуында маңызды функция атқарады. Бүларға эндоп-лазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондриялар, тағы басқалары жатады. Клеткалардың кепшілігі бір ядролы, бірақ та екі неме-се кеп ядролы клеткаларда болады. Кеп клеткалы орга-низмнің клеткаларының саны ете кеп. Мысалы адам миының үлкен ми сыңарларындағы клеткалардың саны 20 миллиард шамасында, ал қандагы эритроциттердің саны 25 миллиондай. Өсімдіктер мен жануарлар организмі клеткаларының атқаратын қызметтері әр түрлі болғандықтан, олардың пішіні түрліше болады. Клеткалардың пішіні оның орга-низмдегі орнына да байланысты.
Жануарлар клеткалары жұлдыз тәрізді (нерв клеткасы), цилиндр-кубтәрізді (эпителий клеткалары), сопакша (эритроциттер), тармакталған (мезенхиманның клеткала-ры), жұмыр (жұмыртқа клеткасы) т. т. болады. Клеткалар пішіні жағынан ғана емес үлкендігі жағынан да ажырайды. Мысалы, адамның жұмыртқа клеткасы (диа-метрі 0,1 мм) келемі жағынан адамның сперматозоидынан 1 млн, есе үлкен. Адамның нерв клеткасының аксоньшың ұзындығы 1 метрден артық, эпидермистің, бүйректің, бауырдың, ішектің клеткаларының үлкендігінің диаметрі 30 мкм. Адамның ең кішкене клеткасы кіші лейкоциттер, диаметрі 3-4 мкм. Бактериялық клеткалар ете үсақ келеді. Кебіреулерішң үлкендігі 0,2-0,3 мкм. Белгілі клеткаларыдың ішіндегі үсағы микоплазманың клеткасы (0,10-0,25 мкм). Құрылысының күрделілігіне қарай клеткаларды екі топқа беледі: прокариондык (гректің про -- алдымен, карион -- ядро) және эукариондық (эу -- жақсы, карион -- ядро) деп (2,3-суреттер). Прокариондык деген термин эволюция процесінде эукариондық клеткаларға дейін пайда болған деген үғымды білдіреді. Прокариоттарға эубактериялар, көк-жасыл балдырлар, спирохеталар, риккетсиялар және микоплазмалар жатады, қалған барлық организмдердің клеткалары, саңырау-құлақтардың, қарапайымдардың, жануарлар мен өсімдіктердің клеткалары -- эукариондық клеткалар. Прокариоттардың клеткалары үсак болады (0,5-3 мкм). Митохондриялар, хлоропластлар, Гольджи аппараты, лизосомалар сияқты айқын байқалатын мембранамен шектел-ген органеллалар мен ядролық мембрана болмайды. Прокариоттардың гендік информацияның қүрамында эукариондар клеткасының хромосомаларыңда болатын негізгі белоктар -- гистондар жоқ, түйық сақина пішінді ДНК-ның қос тізбегінен түратын бір хромосомада орналасқан.
Прокариоттардың ядросында митоздық аппарат пен ядрошықта жоқ. Прокариондық клеткалар аминқышқылдары мен көмірсуларынан түратын клеткалық қабырғамен қоршалған. Олардың плазмалық мембранасы мезосомалар деп аталатын цитоплазмаға қарап ойыңцылар құрайды. Прокариоттардың клеткаларына цитоплазмалық ағыс пен амеба тәрізді қозғалыс тән емес, жабайы талшықтардың көмегімен қозғалады. Прокариондық клеткалардың цитоплазмасы біртекті емес, онда фибриллалар үсақ мембрана-лық көпіршіктер мен жалпақ қапшықтар, рибосомалар, майдың тамшылары, полисахаридтер мен полифосфаттар жиынтықтарын байқауға болады. Бүлардың бәрі цитоплазманың негізгі затында, матриксінде, гиалоплазмада орналасқан. Цитоплазманың матриксінде ерігіш белоктардың негізгі массасы, гликолиз процестеріне қатысатын фермен-ттер, түрлі субстраттарды тотықтыратын ферменттер, белоктардың синтезі барысында аминқышқылдарының активтігін арттыратын ферменттер мен липидтер, полисахаридтер синтезіне қатысатын кептеген ферменттер жүйелері болады. Прокариондық клеткалардың цитоплазмасының орталық зонасы электрондық микроскоппен қарағанда көбінесе босаң, ақшыл болып байқалады. Бұл зонада ДНК-ның молекулалары жатады. Прокариоттардың плазмалық мембранасында немесе оның ішкі бетіндегі есінділерінде АТФ синтезделуіне әкеліп соғатын, тотықтырып фосфорлауға қатысатын ферменттер жүйесі орналасқан.
Кейбір бактериялардың цитоплазмасының бетінде кейде рибосомалар жайғасқан түтікшелі мембраналық қаналшықтардың болатыны баяндалған. Бұндай қаналшықтар түрлі токсиндер мен ферменттерді және басқа заттарды синтездеуге және клеткадан сыртқа шығаруға қатысады. Бактериялардың гиалоплазмасында седиментация коэффициенті 70 8 рибосомалар өте көп болады. Прокариондық клеткалар жай ғана екіге бөліну арқылы көбейеді.
Бекіту сұрақтары:
1. Цитология ғылымының даму тарихы қай кезеңнен бастау алды?
2. Алғаш клетка көріп ашқан кім, осы бағытта еңбек еткен ғалымдарды ата.
3. Цитология ғылымының негізгі мақсаты қандай№
4. Клетка түрлері және ерекшеліктерін ата.
Әдебиет:
1
Адманова Г.Б. Зертханалық сабақтарға әдістемелік нұсқаулар : Цитология және гистология 2015 Web ИРБИС
2
Адманова Г.Б., Саримбаева Б.Б. Цитология және гистология пәнінен практикалық сабақтарға және студенттердің өзіндік жұмыстары практикумы. Алматы: ССК, 2018 Web ИРБИС
3
Абілхайров С.Ы., Алдабергенова А.К. Циология және гисология. Электронды оқулық. Жетісай. Университет Сырдария, 2018. РМЭБ.
4
Б.Альбертс, А.Джонсон, Дж.Льюис т.б. Клетканың молекулалық биологиясы. Оқулық. 1 том.Алматы: ҚР ЖОО қауымдастығы. 2016ж РМЭБ
9.1.2. Тақырыбы: Клетканың химиялық құрамы, құрылысы мен функциясы
Сағат саны 1сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары
1. Клетканың минералдық және органикалық құрамы.
2.Клтеканың құрылысы: прокариот және эукариот клетка, өсімдік және жануарлар клеткаларының құрылысы.
3. Клеткалардың морфологиялық ерекшеліктері және қызметтері.
Дәріс тезисі:
Барлық ағзалардың клеткаларының химиялық құрамдарынның ұқсастығы олардың шығу тектерінің бір екендігін дәлелдейді. Сонымен қатар, тірі ағзаларда кездесетін барлық химиялық элементтерді тірі емес табиғаттан табуға болады. Бұл - материя бір деген пікірді растайды. Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесінің барлық элементтерінің 86-сы адам ағзасында тұрақты кездеседі, оның 25-і адамның жалпы тіршілігіне қажетті, 18-і абсолютті қажетті, ал 7-і пайдалы. Клетканың тіршілігі кезінде жүретін әр түрлі реакцияларға қатысатын заттардың құрамына шамамен барлық белгілі химиялық элементтер кіреді. Барлық элементтердің ішінен клетка көлемінің 98% түзетіндері: оттегі, көміртегі, сутегі және азот. Қалған элементтер макроэлементтер мен микроэлементтер деп екі топқа бөлінеді. Макроэлементтерге пайыздың ондық және жүздік бөлшектермен берілген 8 элемент жатады, олардың ортақ мөлшері шамамен 1,9%. Микроэлементтердің клеткадағы үлесі өте аз болғанымен, олар тіршілік үшін өте маңызды роль атқарады. Микроэлементтерге мырыш, мыс, йод, фтор, марганец, селен және т.б. жатады. Осы аталған барлық элементтер тірі ағзалардың органикалық және бейорганикалық қосылыстарының құрамына кіреді. Органикалық және бейорганикалық қосылыстар тірі материяны құрайды. Тірі ағзалардың клеткалары негізінен органикалық заттардан түзілген. Клеткалардың құрамына бейорганикалық заттар да енеді. Органикалық заттарға қарағанда бейорганикалық заттар (судан басқасы) клетканың шамалы ғана бөлігін құрайды. Егер бейорганикалық қосылыстар өлі табиғатта кездесетін болса, органикалық қосылыстар тек қана тірі ағзаларға сипатты. Тірі және өлі табиғаттың бір-бірінен елеулі айырмашылығы, міне, осында. Бейорганикалық заттар. Клетка тіршілігінде маңызды қызмет атқаратын бейорганикалық заттардың бірі - су. Су - әмбебап еріткіш, барлық зат алмасу үрдістері тек ерітінділерде жүреді. Суда клетканың барлық биохимиялық реакциялары жүреді, судың қатысуымен клетканың жылу регуляциясы қамтамасыз етіледі. Су - фотосинтез үрдісі кезінде оттегі мен сутегінің көзі болып келеді. Органикалық заттар. Клетканың құрамындағы органикалық заттарға ақуыздар, көмірсулар, майлар, нуклеин қышқылдары (ДНҚ және РНҚ) және аденозинтрифосфат (АТФ) кіреді. Ақуыздар - тірі жасушаның негізгі құрамдық бірлігі. Клетканың құрғақ массасының 50-80% ақуыз болып келеді. Ақуыздардың химиялық құрамы әр түрлі, дегенмен олар бір принциптен құрылған. Ақуыздардың химиялық және физиологиялық қасиеттері аминқышқылдарының құрамына ғана емес, олардың әрқайсысының ақуыз молекуласының ұзын тізбегіндегі орналасуларына байланысты. Ақуыздың бірінші реттік құрылым молекуласында (пептидттік байланыс) аминқышқылдар қалдығымен кездеседі, полярлы коваленттік байланыс іске асады. Бірінші реттік құрылым әрбір ақуызға тән. Тірі клеткада ақуыздың екінші және үшінші құрылымдары болады. Ақуыз молекуласының екінші құрылымы оның спиральдануынан туады. Полипептидті тізбек спиральданып, олардың иілістерінде әлсіз сутегінің байланысы пайда болады. Үштік құрылым кезінде спиральданған ақуыз молекуласы белгілі бір заңдылықпен көп есе бұраланып, тығыз шар түзеді, оның үзбелерінде нәзік бисульфидті (- S - S -) байланыстар пайда болады. Сондай-ақ, тірі клеткада ақуыздың күрделі төрттік құрылымы кездеседі. Төрттік құрылым кезінде ақуыздың бірнеше молекулалары құрамы тұрақты агрегаттар түзеді (мысалы, гемоглобин). Ақуыздар клеткада көптеген қызмет атқарады. Ферменттік қызметі. Клеткалардағы барлық биологиялық реакциялар ерекше биологиялық катализаторлар - ферменттердің қатысуымен жүреді, ал әрбір фермент - ақуыз. Ферменттер клеткалардың барлық органеллаларында кездеседі де, түрлі реакциялардың жүруін бағыттап қана қоймай, оларды ондаған, жүздеген есе рет жылдамдатады. Құрылымдық қызметі. Ақуыздар клетканың және оның органеллаларының мембраналарының құрамына енеді. ДНҚ-мен қосылған ақуыз хромосомалар денесін, ал РНҚ-мен қосылған ақуыз рибосомалар денесін түзеді. Тасымалдаушы қызметі. Ақуыздар оттегін тасымалдайды, сондай-ақ адамдар мен жануарлар денесінде гормондарды тасымалдайды (оны қан ақуызы - гемоглобин атқарады). Қозғаушы қызметі. Клетканың барлық қозғалыс реакциялары ерекше жиырылғыш ақуыздардың көмегімен жүреді. Олар бұлшық еттің жиырылуын, қарапайымдылардың талшықтары мен кірпікшелерінің қозғалуын, клетканың бөлінуі кезінде хромосомалардың жылжуын, өсімдіктердің қимылдарын қамтамасыз етеді. Қорғаныш қызметі. Көптеген ақуыздар ағзаны зиянды әсер етулерден қорғайтын бүркеніш ролін атқарады. Мысалы, мүйізді құрылымдар - түк, тырнақ, тұяқ, мүйіз механикалық қорғаныш түрлеріне жатады. Ағзаға бөтен ақуыздар - антигендерді енгізген жағдайда қан клеткаларында ақуызды зат - антидене бөлінеді де, антигенді қауіпсіздендіріп, ағзада иммунологиялық қорғаныш қызметін атқарады. Көмірсулар - клетканың қажетті компоненттерінің бірі, жануарлар жасушаларына қарағанда олардың мөлшері өсімдік клеткаларында көп болады. Көмірсулардың құрамына көміртегі, сутегі және оттегі кіреді. Күрделі көмірсулар - полисахаридтер, қарапайым көмірсулардың (моносахаридтердің) бірнеше молекуласынан түзіледі. Азықтық қант сахароза, глюкоза мен фруктоза молекулаларынан тұрады. Крахмал, гликоген, клетчатка (целлюлоза) сияқты күрделі көмірсулардың құрамдарына қарапайым көмірсулардың неғұрлым көп молекуларлары кіреді. Мысалы, клетчатка молекуласына глюкозаның 300-ден 3000-ға дейін молекуласы кіреді. Моносахаридтер суда жақсы ериді, ал полисахаридтер нашар ериді. Жануарлар клеткасында кездесетін полисахарид - гликоген, ал өсімдік клеткасында - ерігіш крахмал, ерімейтін целлюлоза, гемицеллюлоза, пектин және т.б. полисахаридтер кездеседі.
Көмірсулар қызметтері: энергетикалық қызметі. Көмірсулар - тірі клеткалар үшін энергия көзі. Олардың тотығулары кезінде клетканың тіршілігіне аса қажетті химиялық энергия бөліп шығарады; құрылыс қызметі. Көмірсулар өсімдік клеткаларының қабырғаларын түзіп, құрылысшы қызметін атқарады. Күрделі көмірсулар ақуыздар (гликопротеиндер) және майлармен (гликолипидтер) қосылып және клетка қабықшасының құрамына кіреді; қор жинау қызметі. Қордағы қоректік заттар, мысалы, гликоген мен крахмал - көмірсулар.
Липидтер - май және май тәрізді заттар, міндетті компонент болғандықтан, барлық клеткаларда болады. Майлар молекуласы глицерин мен май қышқылдарынан түзіледі. Май тәрізді заттар - липоидтер - май қышқылдарының эфирлері мен спирттерден түзіледі де оларға холестерин, кейбір гормондар, лецитин жатады. Май қышқылдары - липидтерге олардың маңызды биологиялық суда ерігіш қасиетін береді де, липидтер клеткалардың биологиялық мембраналарында маңызды роль атқарады. Мембраналардың ортаңғы липидті қабаты клеткадан клеткаға судың бос өтуіне кедергі жасайды. Майлар - энергия көздері. Тері астындағы май маңызды жылу изоляциялық роль атқарады. Нуклеин қышқылдарын ең алғаш рет 1869 ж. Фридрих Мишер клеткалардың ядросынан ашты. Нуклеин қышқылдары дегеніміз - мономер-нуклеотидтерден түзілген полимерлі молекулалар. Әрбір нуклеотид пурин және пиримидин негіздерінен, пентозадан және фосфор қышқылының қалдығынан тұрады. Барлық клеткаларда нуклеин қышқылдарының екі типі кездеседі: дезоксирибонуклеин (ДНҚ) және рибонуклеин (РНҚ) қыщқылдары. ДНҚ клетканың ядросында пайда болып, сонда қызмет етеді, ал РНҚ ядрода пайда болып, цитоплазма мен ядрода қызмет етеді. ДНҚ молекуласы - спираль түрінде иілген, қос полинуклеид тізбегінен тұрады. Әрбір дара тізбек - өзара байланысқан мономер-нуклеотидтерден түзілген полимер. Әрбір нуклеотидтің құрамына екі тұрақты компонент (фосфор қышқылы және дезоксирибоза көмірсуы) және бір тұрақсыз компонент кіреді. Тұрақсыз компонент төрт азотты негіздердің: аденин, гуанин, тимин немесе цитозиннің бірі болып келеді. Сондықтан ДНҚ молекуласында барлығы төрт түрлі нуклеотид болады. Дегенмен, ДНҚ молекулалары олардың тізбегіндегі нуклеотидтердің әр түрде кезектесіп орналасуына байланысты әр алуан болып келеді. ДНҚ-ның екі тізбек азотты негіздердің бір молекуласына бірігеді. Бұл жағдайда аденин тиминмен, гуанин цитозинмен бірігеді. Сол себепті, бір тізбектегі нуклеотидтер кезегі, екінші тізбектегі кезекті тура анықтайды. ДНҚ молекуласының қос тізбегіндегі нуклеотидтердің бір-біріне сәйкес келу құбылысы комплементарлық деп аталады. ДНҚ-ның басты қызметі - тұқым қуалаушылық ақпаратты сақтап, өндіріп, оны ұрпақтан ұрпаққа жеткізу. РНҚ-ның молекулалық құрылымы ДНҚ-на ұқсас болғанымен, біршама өзгешеліктері де бар. РНҚ-ның молекуласы нуклеотидтерден түзілген дара тізбек. Оның құрамына да төрт түрлі нуклеотид енеді, бірақ ДНҚ-ындағы тиминнің орнында РНҚ-ында урацил болады. Сонымен қатар, РНҚ-ның молекуласының барлық нуклеотидтерінде дезоксирибоза емес, рибоза болады.
Бекіту сұрақтары
1. Клетканың химиялық құрамының классификациясы.
2. Клека құрамының бейорганикалық заттары.
3. Клетканың органикалық заттары.
4. Липидтер, май қышқылы, майлар, нуклейн қышқылының маңызы.
Әдебиет
1
Адманова Г.Б. Зертханалық сабақтарға әдістемелік нұсқаулар : Цитология және гистология 2015 Web ИРБИС
2
Адманова Г.Б., Саримбаева Б.Б. Цитология және гистология пәнінен практикалық сабақтарға және студенттердің өзіндік жұмыстары практикумы. Алматы: ССК, 2018 Web ИРБИС
3
Абілхайров С.Ы., Алдабергенова А.К. Циология және гисология. Электронды оқулық. Жетісай. Университет Сырдария, 2018. РМЭБ.
4
Б.Альбертс, А.Джонсон, Дж.Льюис т.б. Клетканың молекулалық биологиясы. Оқулық. 1 том.Алматы: ҚР ЖОО қауымдастығы. 2016ж РМЭБ
9.1.3 Тақырыбы: Органоидтар - жалпы сипаттамасы, классификациясы
Сағат саны 1сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары
1. Клетка органоидтарының классификациясы.
2. Клетканың мембраналы және мембранасыз органойдтарына және қызметтеріне сипаттама.
Дәріс тезисі :
Клетка цитоплазмасында мембраналы және мембранасыз компоненттер кездеседі. Мембранасыз компоненттерге микротүтікшелер, құрамында микротүтікшелер кездесетін органиодтар, микрофиламенттер және микрофибрилдер жатады. Мембраналы органеллаларға эндоплазмалық торлар (тегіс және кедірлі-бұдырлы), лизосомдар, Гольджи комплексі және екі мембраналы митохондриялар мен пластидтер жатады. Эндоплазмалық тор. Эндоплазмалық торды 1945 жылы К. Портер электронды микроскоптың көмегімен тауық балапандарының фибробластарынан тапты. Фибробластарды бекітіп және бояп барып жарық микроскопымен қарағанда оның цитоплазмасындағы эндоплазма аумағы эктоплазма аумағына қарағанда бояуды жақсы қабылдайтыны анықталды. Ал эндоплазма аумағының қуыстар мен каналдардан тұратынын және олар бір-бірімен байланысып барып, күрделі тор түзетіні байқалды, 1950 жылдары өте жұқа кесіндіні жасау әдісі жетілгеннен кейін эндоплазманың құрылысы толық анықталды. Эндоплазмалық тор негізінде барлық эукариотты клеткаларда жақсы жетілген.
Эндоплазмалық тор (ЭПТ) немесе эндоплазмалық ретикулум (ЭР) көптеген қатпарлары түзіп жататын, мембранамен қапталған біріңғай үзілмейтін компартмент. ЭР мембраналарында жасушаның тіршілігіне қажетті әртүрлі заттардың алғашқы синтездері жүреді. Ол заттардың алғашқы синтезі деп атауымыз шартты, өйткені эндоплазмалық ретикулумнан ситезделіп шыққан заттардың молекулалары әрі қарай жасушаның басқа компартменттерінде химиялық өзгерістерге ұшырайды. Эндоплазмалық ретикулумның түйіршікті (гранулярлы) және түйіршіксіз (агранулярлы) түрі бар. Олар сыртқы көрінісі және атқаратын қызметіне қарай бір-бірінен өзгеше болғанымен бір құрылым. Көптеген заттар ЭПТ-дың мембраналарының сыртқы бетінде синтезделеді. Одан кейін бұл заттар мембрана арқылы компартменттің ішкі мембранасына, одан әрі қарай биохимиялық реакцияларға түсу үшін басқа жерлерге, көбінесе Гольджи аппаратына тасымалданады. ГОЛЬДЖИ АППАРАТЫ Бұл органоидты 1898 жылы Италия ғалымы К. Гольджи нерв клеткасында байқаған. Кейін пісіп жетілген спермотозоидтар мен эритроциттерден басқа омыртқалы және омыртқасыз жануарлардың әр түрлі үлпаларының клетка-ларыңда болатыны анықталды. Өсімдіктер клеткасында бо-лу-болмауы көп уақытқа дейін талас болды, бірак оларда да болатынын электронды микроскоп дәлелдеді. Кейде тор тәрізді аппарат, Гольджидің комплексі, пластинкалы ке-шен деп те атайды.
Жарық микроскопы Гольджи аппаратының екі түрін ажыратады: тор тәрізді және диктиосомалық. Гольджи ап-паратының торлы қүрылымы әдетте ядроның маңьшда және центриольдарды қоршай орналасады (5-6-суреттер), ал диктиосомалар клеткалардың цитоплазмасыңда түрліше орналасуы мүмкін. Диктиосомалар тордың жеке үзінділері. Диктиосомада бір-бірінен 20-25 нм қашықтықта жататын, аралықтарында гиалоплазманың жүқа қабаты болатын, жалпак мембраналық қапшықтар немесе цистерналар тек-шелері орналаскан. Текшедегі қапшыктардың саны 5-10-нан аспайды. Гольджи аппаратының зонасында тығыз орналасқан жалпақ цистерналардан басқа көптеген ваку-ольдер байқалады. Диктиосома зонасының проксимальдық және дистальдық учаскелерін ажыратады.
Өсімдіктер мен омыртқасыз жануарлар клеткаларында, эмбриондық үлпалар клеткаларының кепшілігінде оның диктиосомалық формасы жиі байқалады. Ересек жануар-лар организмінің ұлпаларында әдетте әр түрлі қүрылым
кездеседі. Гольджи аппаратының ультрақүрылымы жал-
пақ қапшықтардан (цистерналардан), үлкендігі әр түрлі
вакуольдерден, көпіршіктерден және секрет түйіршіктерінен түратыньш электрондық микроскоп анықтады.
Гольджи аппаратының функциясы клеткада жүретін кептеген маңызды метаболизмдік процестермен байланы-сты. Ол клетканың секрет бөлу қызметіне, липидтерді түзу, жинау, сіңіруге және полисахаридтерді синтездеуге қатысады. Гольджи аппараты клеткадан белоктарды сек-рециялауға да қатысады. Бүл қызметінде Гольджи жүйесі эндоплазмалық тордың мембраналарымен байланысты.
Гистохимиялық әдістермен Гольджи аппаратьшда бело-ктардың, липидтердің, полисахаридтердің, мукополисаха-ридтердің болатыны анықталған. Ферменттерден фосфатазалар, пероксидаза, түрлі гидролазалар табылған. Гольджи аппаратының вакуольдарынан лизосомалар түзіледі.
Лизосомалар (грек. лизео - ерітемін, сома - дене) диаметрі 0,4-0,5 мкм, цитоплазмадағы ең ұсақ мембраналы денелер. Осы органелланың құрамында 50 тарта түрлі гидролиттік ферменттер (протеазалар, липазалар, фосфолипазалар, нуклеазалар, гликозидазалар, фосфатазалар, оның ішінде қышқылды фосфотаза т.б.) бар, ол ферменттер дезактивтелген күйде болады. Лизосомалар функциясы - жоғарымолекулярлы қосылыстар мен бөлшектердің жасушаішілік лизисі, яғни қорытылуы. Пероксисомалар лизосомалар секілді Гольджи кешенінің транс-полюсінен бөлініп шығады. Митохондриялар жасушаның тыныс алу үрдісіне қатысып, жасушаның басқа құрылымдары пайдалана алатын түрдегі энергия бөліп шығарады. Басқа органеллалардан митохондрияларның айырмашылығы, оларда өздерін қайта құруға және ақуыздар синтезіне қажетті жеке генетикалық жүйенің бар болуы. Митохондрияларда, ядроның ДНҚ, РНҚ, рибосомаларынан өзгеше, өз ДНҚ, РНҚ және рибосомалары бар. Олар прокариоттардың ДНҚ, РНҚ және рибосомаларына ұқсас келеді.
Пластидтер - өсімдіктердің арнайы органоиды. Олардың үш типі бар: түссіз (мөлдір) - лейкопластар, жасыл - хлоропластар, реңі қызыл-сары түсті - хромопластар. Хлоропластар дың басты қызметі - фотосинтез. Лейкопластар қоректік заттардың қорын, әсіресе крахмал жинақтайтын түссіз, домалақ пластидтер. Хромопластар лейкопластар мен хлоропластардың стромаларында каротиноидтардың жинақталуынан пайда болатын қызғылт-сары және сары түсті пластидтер. Олар гүл күлтелерінде, піскен жемістерде, кей жағдайларда - тамырсабақтарда, күзгі жапырақтарда кездеседі. Вакуольдер (латынша: vacuus-бос) - өсімдік жасушасының цитоплазмасындағы - мембраналармен шектеулі- (тонопластпен) және жасуша шырынымен толған қуыстар. Барлық өсімдік жасушасының вакуольдер жүйесі вакуоль деп аталады. Жас жасушада вакуоль арық тәрізді және көпіршік күйінде болады. Өсімдік өскен сайын вакуоль ұлғаяды және бір үлкен вакуольге айналады. Ол жетілген жасушаның 70-95% құрайды. Жетілген өсімдік жасушаларында вакуольдер айқындалған, жас, жаңа жасушаларда әлі айқандала қоймаған құрылым. Вакуоль жасушалардың дамуы мен ескіруі барысында цитоплазмада анық көрінеді.
Вакуольдің сұйықтығының құрамына ерітінді күйінде минералды тұздар, көмірсулар, сондай-ақ жасушаның тіршілігіне қажетті әр түрлі органикалық қышқылдар, таниндер, пигменттер және тағы да басқа заттар болады. Онда қор заттармен қатар жасушаға қатерлі улы заттар, сондай-ақ екінші реттік метаболиттер жинақталады. Вакуольдердің пішіні көпіршік, жіңішке түтікшелер тәрізді. Олар тонопласт деп аталатын мембранамен шектелген. Вакуоль жасушаның осмос қысымын анықтап, зат алмасу, секреттеу және қорғаныш қызметтерін атқарады. Пероксисомалар. Пероксисомалар көлемдері 0,2 мкм-ден 0,5 мкм-ге дейінгі мөлшердегі мембраналы көпіршіктер. Олар лизосомалар секілді Гольджи кешенінің транс-полюсінен бөлініп шығады. Көпіршіктің мембранасының астында неғұрлым тығыз бөлігі мен перифериялық аймағы болады. Пероксисомалардың мембраналары тегіс ЭПТдан бүршіктеніп бөлініп шығады, ал ферменттері цитозольдің полирибосомаларында синтезделініп, пероксисомаға келіп түседі деген көзқарастар да бар. Пероксисомада пероксидаза, каталаза және D-АҚның оксидазасы сияқты тотығу ферменттері болады. Пероксидаза жасушаға токсинді әсер ететін сутегі тотығының алмасуларында қатысады. Пероксисомаларда биохимиялық реакциялар үшін молекулалы оттегі қолданылады. Сондай-ақ пероксисомалар басқа да зиянды заттардың қосылыстарын, мысалы этанолды бейтараптауға қатысады. Каталаза пероксисоманың басқа ферменттерінің ішінде барлық ақуыздардың 40% құрайды. Пероксисомалар липидтер, холестерин және пуриндердің алмасуларына қатысады.
Бекіту сұрақтары
1. Клетканың мебраналы органоидтары дегеніміз не?
2. Эндоплазмалық тор дегеніміз не? Қызметі мен түрлері?
3. Пластидтер, түрлері мен қызметі?
4. Лизосомалар қызметі мен қалыптасу тарихы?
Әдебиет:
1
Адманова Г.Б. Зертханалық сабақтарға әдістемелік нұсқаулар : Цитология және гистология 2015 Web ИРБИС
2
Адманова Г.Б., Саримбаева Б.Б. Цитология және гистология пәнінен практикалық сабақтарға және студенттердің өзіндік жұмыстары практикумы. Алматы: ССК, 2018 Web ИРБИС
3
Абілхайров С.Ы., Алдабергенова А.К. Циология және гисология. Электронды оқулық. Жетісай. Университет Сырдария, 2018. РМЭБ.
4
Б.Альбертс, А.Джонсон, Дж.Льюис т.б. Клетканың молекулалық биологиясы. Оқулық. 1 том.Алматы: ҚР ЖОО қауымдастығы. 2016ж РМЭБ
9.1.4 Тақырыбы: Клетканың структуралық компоненттері.
Сағат саны 2сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары
1. Клетка мембранасы, оның молекулалық қүрылысы атқаратьн қызметі.
2. Плазмалық мембрананын негізгі атқаратын қызметі.
3. Беттік кешен. Микротүтіктер.
4. Цитоплазма.
Дәріс тезисі :
ЦИТОПЛАЗМА
Тірі организмдердің құрамына кіретін клеткаларды екі топқа бөлуге болады: ядро қабаты болмайтыны прокариоттар ядросын қоршап жатқан қоймалжың затты цитоплазма деп атайды Эукариотты клеткалар цитоплазмасының əртектілігі оның құрамында гиалоплазманың болуынан. Гиалоплазма мембраналы жəне мембранасыз компоненттерден тұрады. Мембраналы компоненттерге митохондриялар, пластидтер, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, лизосомалар, ал мембранасыз компоненттерге центрольдар, рибосомдар, микротүтікшелер, микрофиламенттер жатады. Цитоплазманың кұрамындағы жоғарыда аталған компоненттер бір-бірімен өте тығыз байланыста болады. Клетканың зат алмасу процесінде гиалоплазма үлкен рөл атқарады. Цитоплазманың негізгі матриксы (негізгі плазмасы) болып саналатын гиалоплазма -- клетканын өте маңызды бөлімі. Электронды микроскоптан қарағанда цитоплазманың кұрамында гомогенді жұқа түйіршікті денелердің, бары байқалады.
Цитоплазма мембраналары. модельдер ұсынылды. Олар негізінде белоктар мен фосфолипидтердің байланысын көрсетеді. Кейбір модельде мембрана үзілмейтін қатпарлы құрылым ( а) кейбіреуінде мицелла (б) түрінде көрсетіледі. Мембрананың ішкі глобулярлы түйіршіктері ашылғаннан кейін мембраналарды белоктар кіретін сұйық қүрылым ретінде қарайды жəне ішкі клетка мембраналары кұрылысы жəне химиялық құрамы жағынан бірбіріне ұқсас келеді.
Мембраналардың кұрылыстарын анықтайтын көптеген модельдер ұсынылды. Олар негізінде белоктар мен фосфолипидтердің байланысын көрсетеді. Кейбір модельде мембрана үзілмейтін қатпарлы құрылым ( а) кейбіреуінде мицелла (б) түрінде көрсетіледі. Мембрананың ішкі глобулярлы түйіршіктері ашылғаннан кейін мембраналарды белоктар кіретін сұйық қүрылым ретінде қарайды жəне ішкі клетка мембраналары кұрылысы жəне химиялық құрамы жағынан бірбіріне ұқсас келеді.
Плазмалемма. Плазмалемма клетканы қоршап тұрғандықтан сыртқы ортамен тікелей байланысты, сондықтан бұл мембрананың клетка тіршілігіндегі рөлі өте зор. Плазмалемманың қалыңдығы 10 нм шамасындай, басқа мембраналарға қарағанда қалыңдау, өйткені оның сыртқы беті көмірсулардан, ішкі жағы қалың белок молекулаларынан тұрады. Мембрананың негізгі химиялық компоненттері -- белоктар (60%), майлар (40%) жəне көмірсулар (2 -- 10%). Клетканың ішкі мембраналарына қарағанда плазмалемма холестеринге бай.
Бекіту сұрақтары:
Әдебиет:
1
Адманова Г.Б. Зертханалық сабақтарға әдістемелік нұсқаулар : Цитология және гистология 2015 Web ИРБИС
2
Адманова Г.Б., Саримбаева Б.Б. Цитология және гистология пәнінен практикалық сабақтарға және студенттердің өзіндік жұмыстары практикумы. Алматы: ССК, 2018 Web ИРБИС
3
Абілхайров С.Ы., Алдабергенова А.К. Циология және гисология. Электронды оқулық. Жетісай. Университет Сырдария, 2018. РМЭБ.
4
Б.Альбертс, А.Джонсон, Дж.Льюис т.б. Клетканың молекулалық биологиясы. Оқулық. 1 том.Алматы: ҚР ЖОО қауымдастығы. 2016ж РМЭБ
9.1.5 Тақырыбы: Клетка ядросы, оның құрылысы және атқаратын қызметі.
Сағат саны 1сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары
1. Клетканың тіршілігіндегі ядроның маңызы
2. Ядроның құрамы
3. Ядрошықтың құрылымы
4. Хроматин жіпшелері.
Дәріс тезисі :
Ядро тек цитоплазмалық ортада өмір сүре алады. Ол түқымқуалаушылық мәліметтерін сақтайтын және түзетін орын болып саналады. Ядро осы клетканың және осы организмнің белгілерін бүтіндей дерлік айқындайды. Сонымен бірге зат алмасу процесін басқаратын және цитоплазманың органелдерінің қызметін бақылайтын орталық. Егер клеткадан ядроны алып тастар болсақ, онда ол клетка коп кешікпей өледі.
Әдетте клеткада бір ядро болады, бірақ балдырлардың кейбір түрлерінде және саңырауқұлақтарда кәп ядролы клеткалар болады. Бактерия мен кокжасыл балдырлардың толық қалыптасқан ядросы болмайды, бірақ оның құрамына кіретін заттар олардың цитоплазмасыңда болады. Яғни ядро шашыраңқы жағдайда (диффузном) болады. Ядроның формасы алуан түрлі болады, бірақ ол әдетте клетканың формасына сәйкес келеді: паренхималық клеткаларда ядро коп жағдайда шар тәрізді, ал прозенхималық клеткаларда линза тәрізді немесе ұршық тәрізді больш келеді. Ядроның құрылысы (структурасы) жөніндегі қазіргі кездегі көзқарас, оны фазалық контраст тәсілін қолдануға және электронды микроскоппен қарап зерттеуге негізделген. Ядроның құрылысының жалпы жоспары барлық клеткаларда (өсімдіктердің де, жануарлардың да) бірдей болады. Ядро қабықшасы. Ядроның ішіндегі заттарды цитоплазмадан боліп тұрады. Ядро қабықшасы екі қабат мембранадан тұрады, олардың арасында перинуклеарлық кеңістік деп аталынатын қуыс болады.
Ядро екі мембранадан тұратын қабықшамен қоршалған. Сыртқы ядролық мембрана рибосомалармен қапталған, ішкі мембрана тегіс болады. Электронды микроскоп арқылы зерттеу ядролық мембрананың жасушалың мембрана жүйесінің бір бөлігі екендігін көрсетті. Сыртқы ядролық мембрананың өсінділері эндоплазмалық тордың өзектерімен (каналдарымен) байланысады да, біртұтас өзектер жүйесін құрайды. Ядроның тіршілік әрекетінде ядро мен цитоплазма арасындағы зат алмасу басты рөл аткарады. Ол негізгі екі жолмен жүзеге асады. Біріншіден, ядролық мембрананың көптеген саңылаулары болады. Осы саңылаулар арқылы ядро мен цитоплазма арасында молекула алмасуы жүреді. Ядро мен цитоплазма арасында зат алмасу белсенді түрде жүргенімен, ядро қабықшасы ядроның құрамын цитоплазмадан бөліп тұрады. Бұл өзін қоршап тұрған цитоплазмадан өзгеше, өзіндік ядроішілік ортаның болуын камтамасыз етеді.
Ядрошық -- домалақ келген тығыз денешік, оның мөлшері 1 -- 2 мкм-ден 10 мкм-ге дейін және одан да көбірек шамаға өзгеруі мүмкін. Ядрошықтың кұрамына РНҚ және белок енеді, РНҚ-синтезі жүреді. Клетка бөлінген кезде ол жойылып кетеді. Ядрошықта 70% цитоплазмалық РНҚ және 30% ядролық РНҚ синтезделеді. Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларын тірі қалпында зерттегенде немесе бекітіп, бояп барып тексергенде олардың ядросының құрамында үсақ түйіршікті, тығыз орналаскан заттарды -- хроматинді байкауға болады. Бұл заттар өздеріне негізгі бояуларды жақсы сіңіреді, осыған карап хроматиннің қышқылдық қасиеттерінің бары немесе ДНҚ мен ақуыздардың қосындысынан тұратыны анықталды. Хроматин ядро кабатына тақау немесе кариоплазмада біркелкі орналасады. Интерфаза кезінде хромосомалар тығыз денешіктер қалпына босаңқырайды. Егер хромосомалардың барлық бөлімдері бірдей босаңқы келсе, онда бұл аймакты шашыраңқы (диффузды) хроматин деп атайды, ал хромосомалардың барлық бөлімдері тығыз келсе, онда Бұл аймақты тығыз -- гетерохроматин деп атайды.
Ядро шырыны -- ядро қабықшасының ішіндегі жəне ядроның барлық қуысын толтырып тұратын қоймалжың зат. Оның құрамында белоктар, нуклеин қышқылдары мен көмірсулар болады.
Нуклеоплазма. Бұл ішінде хромосомдар мен ядрошықтар орналасқан коллоидты ерітінді. Нуклеоплазманың құрамына әртүрлі ферменттер, нуклеин қышқылдары кіреді. Ол ядроның органелдерінің арасындағы байланыстарды ғана реттеп қоймайды, сонымен бірге олар арқылы өтетін заттарды тасымалдайды. Хромосомалар (хромо... және грек. soma -- дене) -- жасуша ядросында болатын, гендерді тасымалдайтын және организмдер мен жасушалардың тұқым қуалау қасиеттерін анықтайтын органоидтар. Хромосомалар өздігінен көбейе алады, өзіндік атқаратын қызметі мен арнайы құрылымы бар және оны келесі ұрпақта сақтай алады. Хромосомалар терминін алғаш рет неміс ғалымы В.Вальдейер ашты (1888). Ол хромосомаларды негізгі бояғыштармен қарқынды боялатын тығыз денешік деп атады. Бірақ хромосомалардың сыртқы пішіні жасуша циклінің әр түрлі сатыларында өзгеріп отырады. Митоз және мейоз процестерінің метафаза кезеңінде хромосомалардың морфологиясы жарық микроскопының көмегімен анық көрінетін құрылымға енеді. Көптеген өсімдіктер мен жануарлардың дене жасушаларындағы хромосомалар ұрықтану процесі біреуін аналықтан, ал екіншісін аталықтан алған екіхроматидтерден (ұзынша жіпшелер) тұрады.
Бекіту сұрақтары:
1. Ядроның негізгі қызметі қандай?
2. Ядроның химиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Жаратылыстану факультеті
Биология кафедрасы
Бекітемін
Факультет деканы
_________ Махамбетов М.Ж.
___________ 2021 ж.
SYLLABUS
Даярлау бағытының коды және атауы
6В015-Жаратылыстану пәндері бойынша мұғалімдер даярлау
Білім беру бағдарламасының атауы мен шифры
6В01505- Биология
Пән циклы атауы және коды
БП ТК CG 2208 Цитология және гистология
Оқу формасы
күндізгі
Оқыту форматы
аралас
Академиялық кредит
4 кредит
Академиялық сағат
120 сағат
Оқыту тілі
қазақ
Оқу жылы семестр
2021-223
Білім деңгейі
Бакалавриат
Ақтөбе, 2021 ж.
Студентке арналған пән бағдарламасы (SYLLABUS) Цитология және гистология пәнінің оқу бағдарламасы _________ 20____ ж. негізінде құрастырылды.
Құрастырушылар:
1. Пән оқытушысы: Кеубасова Г.У.
Ташигул Н.Е.
Кафедра мәжілісінде қарастырылды
№ хаттама, _____ ______________________ 2021ж.
Кафеда меңгерушісі Адманова Г.Б.
Факультеттің Әдістемелік кеңесі мәжілісінде мақұлданды
№ хаттама, _____ ______________________ 2021ж.
Әдістемелік кеңес төрайымы Утарбаева Н.А.
1.ПӘН ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР:
Пән оқытушысы:
Кеубасова Г.У., аға оқытушы, keubasova@mail.ru, ID 542 343 8643.
Ташіғұл Н., оқытушы, Nurzhan9601@mail.ru, 8599146367
Кабинет: 706 ауд.
1.1 ПӘННІҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ:
Цитология және гистология - адам және жануарлар организмiндегi жасушалар, ұлпалар, ағзалар, оның жүйелерінiң микро-, субмикроскопиялық құрылысын, қызметiн зерттейтiн, әрі организмнің пайда болғанынан өлгенге дейiнгi тiршiлiк әрекетiн және iс-тәжiрибе мүддесiне сай, даму бағытына ықпал жасау мүмкiндiктері туралы ғылым.
Пән биологияның білім жүйесінде басқа пәндермен (зоология, анатомия, биохимия, физиология, генетика және басқа) бірге маңызды орын алады да, биология ілімі мен іс - тәжірибесі (практикасы) түзілетін негізі болып келеді. Ол кәсіптендіру пәндермен де (молекулалық биология, адам биологиясы және басқа) тығыз байланысты.
1.2 ПӘННІҢ ПРЕКРЕКВИЗИТТЕРІ:
жалпы биология курсы, өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы
1.3 ПӘННІҢ ПОСТРЕКВИЗИТТЕРІ:
өсімдіктер физиологиясы, биохимия, адам анатомиясы, молекулалық биология
2. ББ МОДУЛЬДІК ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
Курс
Семестр
Дәріс
Практика
семинар
Зертханалық
ОСӨЖ
СӨЖ
Бақылау формасы
2
3
20 сағат
20сағат
-
20 сағат
60 сағат
Компьютерлік тест
3. МОДУЛЬ БОЙЫНША ПӘННІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№
Тақырыптар атауы
Сағат саны
Аптаға сәйкес орындалу мерзімі
I
1-модуль (модуль атауы)
Дәріс
1.1. Цитологияның даму тарихы. Клетка жөніндегі ілім
1
1-ші апта
1.2. Клетканың химиялық құрамы, құрылысы мен функциясы.
1
2-ші апта
1.3. Органоидтар-жалпы сипаттамасы, классификациясы
1
3-ші апта
1.4. Клетканың структуралық компоненттері.
2
4-ші апта
1.5. Ядро және оның құрылысы, атқаратын қызметі
1
5-ші апта
1.6 Клеткалық цикл. Митоз. Мейоз.
2
6-ші апта
Практикалық (семинар) сабақтар
1.1. Микроскоптың құрылысы. Жұмыс жасау әдістері.
1
1-ші апта
1.2. Эукариот жасушасының жалпы құрылысы. Өсімдік және жануарлар жасушасы. Клетканың морфологиялық құрылысы
2
2-ші апта
1.3. Цитоплазма құрылымы. Плазмолемма. Клетка органоидтары.
1
3-ші апта
1.4. Клетканың тұрақсыз қосылыстары.
1
4-ші апта
1.5. Клетка ядросының құрылысы мен қызметі.
1
5-ші апта
1.6.Клеткалардың бөлінуі және дифференциациясы. Митоз
2
6-ші апта
1.7. Мейоз үдерісі
1
7-ші апта
1 модуль бойынша барлығы
17
1 модуль бойынша бақылау түрі
Компьютерлік тест
2-модуль. Эмбриология және гистология негіздері
Дәріс
2.1. Эмбриология- ұрықтың дамуын зерттейтін ғылым
1
7-ші апта
2.2. Жыныс клеткалары.
2
8-ші апта
2.3. Ұрықтану, оның биологиялық маңызы.
2
9-шы апта
2.4. Гистология - ұлпаларды зерттейтін ғылым. Эпителиальды ұлпа.
2
10-шы апта
2.6. Ішкі ортаның ұлпалары. Дәнекер ұлпасы.
1
11-ші апта
2.7. Бұлшықет ұлпасы.
2
12-13-ші апта
2.8. Нерв ұлпасы
2
14-15 - ші апта
Практикалық (семинар) сабақтар
2.1. Эмбриология негіздері. Гистогенез және органогенез
1
8-ші апта
2.2. Жыныс клеткалары. Организм дамуының бастапқы сатылары
2
9-шы апта
2.3. Эпителий ұлпасының гистогенезі. Целомдық эпителий. Ішек эпителиі
1
10-шы апта
2.4. Ішкі ортаның ұлпалары. Қанның құрамы мен қызметтері.
1
11-ші апта
2.5. Дәнекер ұлпасы. Шеміршек, сүйек ұлпалары, дамуы.
2
12-ші апта
2.6. Бұлшық ет ұлпасы
2
13-14-ші апта
2.7. Нерв жүйесінің ұлпалары
2
14-15-ші апта
2 модуль бойынша барлығы
23
2 модуль бойынша бақылау түрі
Компьютерлік тест
БАРЛЫҒЫ (сағат)
40
4. ПӘНДІ ОҚЫТУ МАҚСАТЫ:
"Цитология және гистология негіздері" курсының мақсаты студенттерге өсімдіктер және жануарлар клеткаларының құрылысы мен физиологиясының негізгі заңдылықтарын, жануарлардың ұлпалар жүйесінің кұрылысы, қызметі. генезисі мен негізгі түрлерінің классификациясы және әртүрлілігі туралы түсініктерді қалыптастыру.
5. ПӘН БОЙЫНША ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕР:
A) Клетка туралы ілімінің тірінің элементар бірлігі туралы екендігі, клетканы зерттеу әдістерін;
B) Клетканың бөліну типтерін;
C) Адам мен жануарлардың эмбрионалдық даму ерекшеліктерін;
D) Ұлпалардың морфо-функционалдық ұйымдасуын, ұлпалардың түрлерін, қызметтерін сипаттай алады.
E) Препараттарды жарықтық микроскопта талдай алады.
F) Уақтыша препараттарды өзбетімен жасай алады.
6. ПӘНДІ ОҚЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ:
(бакалавриат деңгейі бойынша)
Блум таксоно-миясы деңгейлері
Білу және түсіну
Қолдану
Талдау
Синтез
Бағалау
Оқыту нәтижелері (ОН)
ЖКҚ -4;
ЖКҚ-5;
ЖКҚ -6;
ЖКҚ-7;
ЖКҚ -8;
ЖКҚ-9;
ЖКҚ -10;
КҚ-1-45;
ПҚ-1-5.
Клетканың құрылымын, атқаратын қызметтерін, зерттеу әдістерін, ұлпалардың морфо функционалдық ұйымдасуын, ұлпалардың классификациясын, қызметін, адамдар мен жануарладың эмбрионалдық даму ерекшеліктерін біледі және түсінеді.
Микроскоппен жұмыс, гистологиялық препараттарды дайындау, оны "оқуды" және микро-, электронды фотобейнелерді айқындау әдістерін қолдана алады.
Прокариотты және эукариотты, өсімдік және жануарлар клеткасын салыстырып талдай алады, Хордалы жануарлардың эмбриондық дамуының алғашқы кезеңдерін, ұлпалардың гистологиялық кескіндемесіне салыстырмалы сипаттама бере алады.
библиографиялық істі жүргізу және организм ұлпаларының шығу тегін, орналасқан жерін, құрылысын, қызметін, жіктелуін, әрі қазіргі зерттеу әдістерінің (электронды, люминесцентті, кезеңді-қарсыластық микроскопия, сандық гистохимия, т.б.) түрлерін жинақтап, қысқаша жазбасын жаза алады.
Клеткаларды, олардың бөліну типтерін, ұлпалардың түрлерін маңыздылығына қарап жіктей алады. Жарықтық микроскоп астында зерттелетін препараттарды теориялық малиметтермен салыстыра отырып, білімін тиянақтай алады.
7.ПӘНДІ ӨТКІЗУ ФОРМАТЫ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР:
Дәріс, тренинг, семинар, дөңгелек үстел, диалог, интерактивті дискуссия; ақпараттық-білім беру ресурстары.
Сабақтарда қолданылатын әдіс тәсілдер: SMART-мақсат, Миға шабуыл, Джигсо, СТО, Диалогтік оқыту, INSERT, Кластер, Фишбоун, Үштік әдіс, Бэкроним әдісі, Кейс - стади әдісі, Кинометафора әдісі, ZOOM платформасы, Сlassroom, MOODLE, YouTube каналдары.
Практикалық сабақтар алдын - ала дайындаған дәрісті немесе алдыңғы өткен сабақты қайталауға және оқушының білімін, біліктілігін, дағдысын бақылауға бақытталған тапсырмаларды орындауға береді (онлайн, офлайн режимде).
8. ОСӨЖ, СӨЖ кестесі:
№
ОСӨЖ СӨЖ тапсырмасы
Тапсырма түрі
Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты)
Берілген мерзімі
Қабылдау мерзімі
ОСӨЖ тасырмалары
1
Биомембрана құрылымы, клетка қабырғасының құрылысы. Клеткааралық байланыс
Презентация әзірлеу
1 апта
2 апта
Бейсенбі 14.50-15.40
2
Клетканың химиялық құрамы.
Конспект
1 апта
3 апта Бейсенбі 14.50-15.40
3
Клетка органоидтары, құрылысы, қызметі.
Тірек-конспект, презентация
1 апта
5 апта Бейсенбі 14.50-15.40
4
Клетка циклінің фазалары, реттелуі
Перезентациямен қорғау
1 апта
6 апта Бейсенбі 14.50-15.40
5
Жыныс клеткаларының түзілу мезанизмдері. Ұрықтық даму.
Тірек-конспект әзірлеу
1 апта
7 апта Бейсенбі 14.50-15.40
6
Эпителий ұлпасына жалпы морфо-функционалдық сипаттамасы
Перезнтация қорғау
1 апта
8 апта Бейсенбі 14.50-15.40
7
Омыртқалы жануарлардың ішкі орта ұлраларының шығу тегі
Мәнжазба қорғау
1 апта
9 апта Бейсенбі 14.50-15.40
8
Бұлшық ет ұлпасының ерекшелігі.
Презентация әзірлеу
1 апта
10 апта Бейсенбі 14.50-15.40
9
Жүйке ұлпасының сипаттамасы, маңызы
Презентация қорғау
1 апта
11апта Бейсенбі 14.50-15.40
СӨЖ тапсырмалары
1
Цитология және гистология ғылымының даму тарихы.
Мәнжазба әзірлеу
1 апта
3 апта Бейсенбі 14.50-15.40
2
Клетканың тұрақсыз кірінділері
Конпект
1 апта
4апта Бейсенбі 14.50-15.40
3
Клетканың патологиясы
Конспект
1 апта
5апта Бейсенбі 14.50-15.40
4
Ұрықтық даму кезеңдері.
Презентация қорғау
1 апта
6апта Бейсенбі 14.50-15.40
5
Қанның формалы элементтері
Презентация қорғау
1 апта
7апта Бейсенбі 14.50-15.40
6
Көлденең салалы бұлшық ет ұлпасының ерекшелігі
Презентация әзірлеу
1 апта
8апта Бейсенбі 14.50-15.40
9. КУРСТЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
9.1 Дәрістер
9.1.1.Тақырыбы: Цитологияның даму тарихы. Клетка жөніндегі ілім
Сағат саны: 1сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары:
1. Клетканың ашылу тарихы
2. Цитология ғылымының мақсат, міндеттері
3. Цитология ғылымының маңызы.
4. Клетка - тірішіліктің ең кішкене бірлігі.
Дәріс тезисі:
Цитология клеткалардың құрылысын, атқаратын қызметін, дамуын зерттейтіи ілім. Грекше kytos -- клетка, logos -- ілімдеген мағынаны білдіреді. Цитологияның биология ілімінен өзінің іргесін бөлгеніне небары жүз жылдай ғана уақыт өтті. Осы аралықта ол жедел қарқынмен дамып, жазбаша морфологиялық ілімнен экспериментальды ілімге айналды. Сөйтіп цитология бүгінгі таңда клетканың құрылысын ғана емес, ондағы күрделі физиологиялық процестерді де зерттейтін ауқымды ғылым саласының біріне айналып отыр. Морфология ілімінен өрбіген цитология анатомия, гистология, физиология, эмбриология, генетика, биохимия т. б. ілімдерімен тығыз байланыса келіп, клетка физиологиясы, цитохимия, цитогенетика, цитоэкология, салыстырмалы цитология сияқты өзінің төл тармақтарын туындатты. Цитология да биохимия, биофизика, генетика жəне молекулалық биология салаларындай ғылыми əдістемелік тəсілдерге жүгінеді. Осы тəсілдер арқылы ол соңғы жылдары клетканы жан-жақты зерттеуде нəтижелі жетістіктерге жетті. XIX ғасырдың басында жүргізілген микроскопиялық зерттеулер жануарлар мен өсімдіктер организмдерінің клеткадан құрылатынын дəлелдеп қана қоймады, органикалық дүниенің даму заңдылықтарын ашып берді. Я. Э. Пуркине жəне И. П. Мюллер ұйымдастырған ғылыми мектептер өмірге клетка теориясы жөнінде көп жаңалықтарды əкелді. Жалаң физиологиямен жəне фармакологиямен айналысқан Пуркине енді өзінің ғылыми бағыт-бағдарын өсімдіктер мен жануарлар клеткаларын зерттеуге қарай.бұрды. Клетка теориясы ашылғанға дейін биология саласында оптикалық құралдармен жабдықтау, оны жетілдіру сияқты күрделі жұмыстар жүргізілді. Сөйтіп өсімдіктер мен жануарларды зерттеуде алғашқы мағлұматтар алына бастады. 1665 жылы Роберт Гук тұңғыш рет үлкейтіп көрсететін шынының көмегімен тозағашының құрылысын зерттеп, оның клеткадан тұратынын анықтады. Кейін өсімдіктердің өсіп дамуын бақылай келе М. Мальпиги (1671), II. Грю (1671) бұл жаңалықтарды толық. дəлелдеді. А. Левенгук (1680) бірінші рет қан құрамында эритроциттердің барын анықтаса, Фантана (1781) жануарлар клеткаларындағы небір құпияларды ашты. Осыдан кейін өсімдіктер мен жануарлардың клеткаларының құрылыстары белгілі бола бастады. Қлетканың құрамындағы негізгі элемент -- протоплазма (Пуркине 1830) мен ядро (Браун 1833) табылды. Осы мағлұматтарды негізге алып əрі əр түрлі ұлпалардың құрылысын, дамуын жанжақты зерттеп, соңынан нəтижелі қорытындыларын саралай отырып, 1838 -- 1839 жылдары Т. Шванн өзінің атақты клетка теориясын жазды. Бұл жаңалық табиғаттану ғылымдарында бұрын-соңды болмаған ұлы жетістіктердің бірі еді. Т. ІІІванның тұжырымы бойынша клетканың пайда болуы өсімдіктерге де жануарларға да қатысы бірдей заңдылыққа бағынады. Ғалымның ой елегінен өткізілген осы қағида органикалық дүниенің даму заңдылығын тағы да бір қырынан көрсетті. Ф. Энгельстің клетка теориясын XIX ғасырдағы ұлы жаңалықтардьң бірі деп атауына да осы негіз болса керек. Цитология -- клеткасың жалпы морфологиялык. құрылысын, ішіндегі болатын зат алмасу процессі, сыртқы ортамен қарым қатынасын зерттейтін гылым. Жануарлар клеткасы плазмалық мембранамен шектел-ген ядро мен цитоплазмадан тұрады. Цитоплазма негізгі заттан (гиалоплазмадан), органоидтардан және кірінділерден түзіледі. Кірінділер немесе параплазмалық қүрылымдар дегеніміз клеткалық метаболизмге қатыспайтын, клеткалардың кепшілігінде байқалатын ал-масу енімдерінің жиынтығы. Бүған жататындар майдың тамшылары, гликогеннің түйіршіктері, белоктардың кри-сталдары және пегменттік кірінділер. Органоидтар клетка-лардың барлығыда дерлігінде кездеседі және заттар алмасуында маңызды функция атқарады. Бүларға эндоп-лазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондриялар, тағы басқалары жатады. Клеткалардың кепшілігі бір ядролы, бірақ та екі неме-се кеп ядролы клеткаларда болады. Кеп клеткалы орга-низмнің клеткаларының саны ете кеп. Мысалы адам миының үлкен ми сыңарларындағы клеткалардың саны 20 миллиард шамасында, ал қандагы эритроциттердің саны 25 миллиондай. Өсімдіктер мен жануарлар организмі клеткаларының атқаратын қызметтері әр түрлі болғандықтан, олардың пішіні түрліше болады. Клеткалардың пішіні оның орга-низмдегі орнына да байланысты.
Жануарлар клеткалары жұлдыз тәрізді (нерв клеткасы), цилиндр-кубтәрізді (эпителий клеткалары), сопакша (эритроциттер), тармакталған (мезенхиманның клеткала-ры), жұмыр (жұмыртқа клеткасы) т. т. болады. Клеткалар пішіні жағынан ғана емес үлкендігі жағынан да ажырайды. Мысалы, адамның жұмыртқа клеткасы (диа-метрі 0,1 мм) келемі жағынан адамның сперматозоидынан 1 млн, есе үлкен. Адамның нерв клеткасының аксоньшың ұзындығы 1 метрден артық, эпидермистің, бүйректің, бауырдың, ішектің клеткаларының үлкендігінің диаметрі 30 мкм. Адамның ең кішкене клеткасы кіші лейкоциттер, диаметрі 3-4 мкм. Бактериялық клеткалар ете үсақ келеді. Кебіреулерішң үлкендігі 0,2-0,3 мкм. Белгілі клеткаларыдың ішіндегі үсағы микоплазманың клеткасы (0,10-0,25 мкм). Құрылысының күрделілігіне қарай клеткаларды екі топқа беледі: прокариондык (гректің про -- алдымен, карион -- ядро) және эукариондық (эу -- жақсы, карион -- ядро) деп (2,3-суреттер). Прокариондык деген термин эволюция процесінде эукариондық клеткаларға дейін пайда болған деген үғымды білдіреді. Прокариоттарға эубактериялар, көк-жасыл балдырлар, спирохеталар, риккетсиялар және микоплазмалар жатады, қалған барлық организмдердің клеткалары, саңырау-құлақтардың, қарапайымдардың, жануарлар мен өсімдіктердің клеткалары -- эукариондық клеткалар. Прокариоттардың клеткалары үсак болады (0,5-3 мкм). Митохондриялар, хлоропластлар, Гольджи аппараты, лизосомалар сияқты айқын байқалатын мембранамен шектел-ген органеллалар мен ядролық мембрана болмайды. Прокариоттардың гендік информацияның қүрамында эукариондар клеткасының хромосомаларыңда болатын негізгі белоктар -- гистондар жоқ, түйық сақина пішінді ДНК-ның қос тізбегінен түратын бір хромосомада орналасқан.
Прокариоттардың ядросында митоздық аппарат пен ядрошықта жоқ. Прокариондық клеткалар аминқышқылдары мен көмірсуларынан түратын клеткалық қабырғамен қоршалған. Олардың плазмалық мембранасы мезосомалар деп аталатын цитоплазмаға қарап ойыңцылар құрайды. Прокариоттардың клеткаларына цитоплазмалық ағыс пен амеба тәрізді қозғалыс тән емес, жабайы талшықтардың көмегімен қозғалады. Прокариондық клеткалардың цитоплазмасы біртекті емес, онда фибриллалар үсақ мембрана-лық көпіршіктер мен жалпақ қапшықтар, рибосомалар, майдың тамшылары, полисахаридтер мен полифосфаттар жиынтықтарын байқауға болады. Бүлардың бәрі цитоплазманың негізгі затында, матриксінде, гиалоплазмада орналасқан. Цитоплазманың матриксінде ерігіш белоктардың негізгі массасы, гликолиз процестеріне қатысатын фермен-ттер, түрлі субстраттарды тотықтыратын ферменттер, белоктардың синтезі барысында аминқышқылдарының активтігін арттыратын ферменттер мен липидтер, полисахаридтер синтезіне қатысатын кептеген ферменттер жүйелері болады. Прокариондық клеткалардың цитоплазмасының орталық зонасы электрондық микроскоппен қарағанда көбінесе босаң, ақшыл болып байқалады. Бұл зонада ДНК-ның молекулалары жатады. Прокариоттардың плазмалық мембранасында немесе оның ішкі бетіндегі есінділерінде АТФ синтезделуіне әкеліп соғатын, тотықтырып фосфорлауға қатысатын ферменттер жүйесі орналасқан.
Кейбір бактериялардың цитоплазмасының бетінде кейде рибосомалар жайғасқан түтікшелі мембраналық қаналшықтардың болатыны баяндалған. Бұндай қаналшықтар түрлі токсиндер мен ферменттерді және басқа заттарды синтездеуге және клеткадан сыртқа шығаруға қатысады. Бактериялардың гиалоплазмасында седиментация коэффициенті 70 8 рибосомалар өте көп болады. Прокариондық клеткалар жай ғана екіге бөліну арқылы көбейеді.
Бекіту сұрақтары:
1. Цитология ғылымының даму тарихы қай кезеңнен бастау алды?
2. Алғаш клетка көріп ашқан кім, осы бағытта еңбек еткен ғалымдарды ата.
3. Цитология ғылымының негізгі мақсаты қандай№
4. Клетка түрлері және ерекшеліктерін ата.
Әдебиет:
1
Адманова Г.Б. Зертханалық сабақтарға әдістемелік нұсқаулар : Цитология және гистология 2015 Web ИРБИС
2
Адманова Г.Б., Саримбаева Б.Б. Цитология және гистология пәнінен практикалық сабақтарға және студенттердің өзіндік жұмыстары практикумы. Алматы: ССК, 2018 Web ИРБИС
3
Абілхайров С.Ы., Алдабергенова А.К. Циология және гисология. Электронды оқулық. Жетісай. Университет Сырдария, 2018. РМЭБ.
4
Б.Альбертс, А.Джонсон, Дж.Льюис т.б. Клетканың молекулалық биологиясы. Оқулық. 1 том.Алматы: ҚР ЖОО қауымдастығы. 2016ж РМЭБ
9.1.2. Тақырыбы: Клетканың химиялық құрамы, құрылысы мен функциясы
Сағат саны 1сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары
1. Клетканың минералдық және органикалық құрамы.
2.Клтеканың құрылысы: прокариот және эукариот клетка, өсімдік және жануарлар клеткаларының құрылысы.
3. Клеткалардың морфологиялық ерекшеліктері және қызметтері.
Дәріс тезисі:
Барлық ағзалардың клеткаларының химиялық құрамдарынның ұқсастығы олардың шығу тектерінің бір екендігін дәлелдейді. Сонымен қатар, тірі ағзаларда кездесетін барлық химиялық элементтерді тірі емес табиғаттан табуға болады. Бұл - материя бір деген пікірді растайды. Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесінің барлық элементтерінің 86-сы адам ағзасында тұрақты кездеседі, оның 25-і адамның жалпы тіршілігіне қажетті, 18-і абсолютті қажетті, ал 7-і пайдалы. Клетканың тіршілігі кезінде жүретін әр түрлі реакцияларға қатысатын заттардың құрамына шамамен барлық белгілі химиялық элементтер кіреді. Барлық элементтердің ішінен клетка көлемінің 98% түзетіндері: оттегі, көміртегі, сутегі және азот. Қалған элементтер макроэлементтер мен микроэлементтер деп екі топқа бөлінеді. Макроэлементтерге пайыздың ондық және жүздік бөлшектермен берілген 8 элемент жатады, олардың ортақ мөлшері шамамен 1,9%. Микроэлементтердің клеткадағы үлесі өте аз болғанымен, олар тіршілік үшін өте маңызды роль атқарады. Микроэлементтерге мырыш, мыс, йод, фтор, марганец, селен және т.б. жатады. Осы аталған барлық элементтер тірі ағзалардың органикалық және бейорганикалық қосылыстарының құрамына кіреді. Органикалық және бейорганикалық қосылыстар тірі материяны құрайды. Тірі ағзалардың клеткалары негізінен органикалық заттардан түзілген. Клеткалардың құрамына бейорганикалық заттар да енеді. Органикалық заттарға қарағанда бейорганикалық заттар (судан басқасы) клетканың шамалы ғана бөлігін құрайды. Егер бейорганикалық қосылыстар өлі табиғатта кездесетін болса, органикалық қосылыстар тек қана тірі ағзаларға сипатты. Тірі және өлі табиғаттың бір-бірінен елеулі айырмашылығы, міне, осында. Бейорганикалық заттар. Клетка тіршілігінде маңызды қызмет атқаратын бейорганикалық заттардың бірі - су. Су - әмбебап еріткіш, барлық зат алмасу үрдістері тек ерітінділерде жүреді. Суда клетканың барлық биохимиялық реакциялары жүреді, судың қатысуымен клетканың жылу регуляциясы қамтамасыз етіледі. Су - фотосинтез үрдісі кезінде оттегі мен сутегінің көзі болып келеді. Органикалық заттар. Клетканың құрамындағы органикалық заттарға ақуыздар, көмірсулар, майлар, нуклеин қышқылдары (ДНҚ және РНҚ) және аденозинтрифосфат (АТФ) кіреді. Ақуыздар - тірі жасушаның негізгі құрамдық бірлігі. Клетканың құрғақ массасының 50-80% ақуыз болып келеді. Ақуыздардың химиялық құрамы әр түрлі, дегенмен олар бір принциптен құрылған. Ақуыздардың химиялық және физиологиялық қасиеттері аминқышқылдарының құрамына ғана емес, олардың әрқайсысының ақуыз молекуласының ұзын тізбегіндегі орналасуларына байланысты. Ақуыздың бірінші реттік құрылым молекуласында (пептидттік байланыс) аминқышқылдар қалдығымен кездеседі, полярлы коваленттік байланыс іске асады. Бірінші реттік құрылым әрбір ақуызға тән. Тірі клеткада ақуыздың екінші және үшінші құрылымдары болады. Ақуыз молекуласының екінші құрылымы оның спиральдануынан туады. Полипептидті тізбек спиральданып, олардың иілістерінде әлсіз сутегінің байланысы пайда болады. Үштік құрылым кезінде спиральданған ақуыз молекуласы белгілі бір заңдылықпен көп есе бұраланып, тығыз шар түзеді, оның үзбелерінде нәзік бисульфидті (- S - S -) байланыстар пайда болады. Сондай-ақ, тірі клеткада ақуыздың күрделі төрттік құрылымы кездеседі. Төрттік құрылым кезінде ақуыздың бірнеше молекулалары құрамы тұрақты агрегаттар түзеді (мысалы, гемоглобин). Ақуыздар клеткада көптеген қызмет атқарады. Ферменттік қызметі. Клеткалардағы барлық биологиялық реакциялар ерекше биологиялық катализаторлар - ферменттердің қатысуымен жүреді, ал әрбір фермент - ақуыз. Ферменттер клеткалардың барлық органеллаларында кездеседі де, түрлі реакциялардың жүруін бағыттап қана қоймай, оларды ондаған, жүздеген есе рет жылдамдатады. Құрылымдық қызметі. Ақуыздар клетканың және оның органеллаларының мембраналарының құрамына енеді. ДНҚ-мен қосылған ақуыз хромосомалар денесін, ал РНҚ-мен қосылған ақуыз рибосомалар денесін түзеді. Тасымалдаушы қызметі. Ақуыздар оттегін тасымалдайды, сондай-ақ адамдар мен жануарлар денесінде гормондарды тасымалдайды (оны қан ақуызы - гемоглобин атқарады). Қозғаушы қызметі. Клетканың барлық қозғалыс реакциялары ерекше жиырылғыш ақуыздардың көмегімен жүреді. Олар бұлшық еттің жиырылуын, қарапайымдылардың талшықтары мен кірпікшелерінің қозғалуын, клетканың бөлінуі кезінде хромосомалардың жылжуын, өсімдіктердің қимылдарын қамтамасыз етеді. Қорғаныш қызметі. Көптеген ақуыздар ағзаны зиянды әсер етулерден қорғайтын бүркеніш ролін атқарады. Мысалы, мүйізді құрылымдар - түк, тырнақ, тұяқ, мүйіз механикалық қорғаныш түрлеріне жатады. Ағзаға бөтен ақуыздар - антигендерді енгізген жағдайда қан клеткаларында ақуызды зат - антидене бөлінеді де, антигенді қауіпсіздендіріп, ағзада иммунологиялық қорғаныш қызметін атқарады. Көмірсулар - клетканың қажетті компоненттерінің бірі, жануарлар жасушаларына қарағанда олардың мөлшері өсімдік клеткаларында көп болады. Көмірсулардың құрамына көміртегі, сутегі және оттегі кіреді. Күрделі көмірсулар - полисахаридтер, қарапайым көмірсулардың (моносахаридтердің) бірнеше молекуласынан түзіледі. Азықтық қант сахароза, глюкоза мен фруктоза молекулаларынан тұрады. Крахмал, гликоген, клетчатка (целлюлоза) сияқты күрделі көмірсулардың құрамдарына қарапайым көмірсулардың неғұрлым көп молекуларлары кіреді. Мысалы, клетчатка молекуласына глюкозаның 300-ден 3000-ға дейін молекуласы кіреді. Моносахаридтер суда жақсы ериді, ал полисахаридтер нашар ериді. Жануарлар клеткасында кездесетін полисахарид - гликоген, ал өсімдік клеткасында - ерігіш крахмал, ерімейтін целлюлоза, гемицеллюлоза, пектин және т.б. полисахаридтер кездеседі.
Көмірсулар қызметтері: энергетикалық қызметі. Көмірсулар - тірі клеткалар үшін энергия көзі. Олардың тотығулары кезінде клетканың тіршілігіне аса қажетті химиялық энергия бөліп шығарады; құрылыс қызметі. Көмірсулар өсімдік клеткаларының қабырғаларын түзіп, құрылысшы қызметін атқарады. Күрделі көмірсулар ақуыздар (гликопротеиндер) және майлармен (гликолипидтер) қосылып және клетка қабықшасының құрамына кіреді; қор жинау қызметі. Қордағы қоректік заттар, мысалы, гликоген мен крахмал - көмірсулар.
Липидтер - май және май тәрізді заттар, міндетті компонент болғандықтан, барлық клеткаларда болады. Майлар молекуласы глицерин мен май қышқылдарынан түзіледі. Май тәрізді заттар - липоидтер - май қышқылдарының эфирлері мен спирттерден түзіледі де оларға холестерин, кейбір гормондар, лецитин жатады. Май қышқылдары - липидтерге олардың маңызды биологиялық суда ерігіш қасиетін береді де, липидтер клеткалардың биологиялық мембраналарында маңызды роль атқарады. Мембраналардың ортаңғы липидті қабаты клеткадан клеткаға судың бос өтуіне кедергі жасайды. Майлар - энергия көздері. Тері астындағы май маңызды жылу изоляциялық роль атқарады. Нуклеин қышқылдарын ең алғаш рет 1869 ж. Фридрих Мишер клеткалардың ядросынан ашты. Нуклеин қышқылдары дегеніміз - мономер-нуклеотидтерден түзілген полимерлі молекулалар. Әрбір нуклеотид пурин және пиримидин негіздерінен, пентозадан және фосфор қышқылының қалдығынан тұрады. Барлық клеткаларда нуклеин қышқылдарының екі типі кездеседі: дезоксирибонуклеин (ДНҚ) және рибонуклеин (РНҚ) қыщқылдары. ДНҚ клетканың ядросында пайда болып, сонда қызмет етеді, ал РНҚ ядрода пайда болып, цитоплазма мен ядрода қызмет етеді. ДНҚ молекуласы - спираль түрінде иілген, қос полинуклеид тізбегінен тұрады. Әрбір дара тізбек - өзара байланысқан мономер-нуклеотидтерден түзілген полимер. Әрбір нуклеотидтің құрамына екі тұрақты компонент (фосфор қышқылы және дезоксирибоза көмірсуы) және бір тұрақсыз компонент кіреді. Тұрақсыз компонент төрт азотты негіздердің: аденин, гуанин, тимин немесе цитозиннің бірі болып келеді. Сондықтан ДНҚ молекуласында барлығы төрт түрлі нуклеотид болады. Дегенмен, ДНҚ молекулалары олардың тізбегіндегі нуклеотидтердің әр түрде кезектесіп орналасуына байланысты әр алуан болып келеді. ДНҚ-ның екі тізбек азотты негіздердің бір молекуласына бірігеді. Бұл жағдайда аденин тиминмен, гуанин цитозинмен бірігеді. Сол себепті, бір тізбектегі нуклеотидтер кезегі, екінші тізбектегі кезекті тура анықтайды. ДНҚ молекуласының қос тізбегіндегі нуклеотидтердің бір-біріне сәйкес келу құбылысы комплементарлық деп аталады. ДНҚ-ның басты қызметі - тұқым қуалаушылық ақпаратты сақтап, өндіріп, оны ұрпақтан ұрпаққа жеткізу. РНҚ-ның молекулалық құрылымы ДНҚ-на ұқсас болғанымен, біршама өзгешеліктері де бар. РНҚ-ның молекуласы нуклеотидтерден түзілген дара тізбек. Оның құрамына да төрт түрлі нуклеотид енеді, бірақ ДНҚ-ындағы тиминнің орнында РНҚ-ында урацил болады. Сонымен қатар, РНҚ-ның молекуласының барлық нуклеотидтерінде дезоксирибоза емес, рибоза болады.
Бекіту сұрақтары
1. Клетканың химиялық құрамының классификациясы.
2. Клека құрамының бейорганикалық заттары.
3. Клетканың органикалық заттары.
4. Липидтер, май қышқылы, майлар, нуклейн қышқылының маңызы.
Әдебиет
1
Адманова Г.Б. Зертханалық сабақтарға әдістемелік нұсқаулар : Цитология және гистология 2015 Web ИРБИС
2
Адманова Г.Б., Саримбаева Б.Б. Цитология және гистология пәнінен практикалық сабақтарға және студенттердің өзіндік жұмыстары практикумы. Алматы: ССК, 2018 Web ИРБИС
3
Абілхайров С.Ы., Алдабергенова А.К. Циология және гисология. Электронды оқулық. Жетісай. Университет Сырдария, 2018. РМЭБ.
4
Б.Альбертс, А.Джонсон, Дж.Льюис т.б. Клетканың молекулалық биологиясы. Оқулық. 1 том.Алматы: ҚР ЖОО қауымдастығы. 2016ж РМЭБ
9.1.3 Тақырыбы: Органоидтар - жалпы сипаттамасы, классификациясы
Сағат саны 1сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары
1. Клетка органоидтарының классификациясы.
2. Клетканың мембраналы және мембранасыз органойдтарына және қызметтеріне сипаттама.
Дәріс тезисі :
Клетка цитоплазмасында мембраналы және мембранасыз компоненттер кездеседі. Мембранасыз компоненттерге микротүтікшелер, құрамында микротүтікшелер кездесетін органиодтар, микрофиламенттер және микрофибрилдер жатады. Мембраналы органеллаларға эндоплазмалық торлар (тегіс және кедірлі-бұдырлы), лизосомдар, Гольджи комплексі және екі мембраналы митохондриялар мен пластидтер жатады. Эндоплазмалық тор. Эндоплазмалық торды 1945 жылы К. Портер электронды микроскоптың көмегімен тауық балапандарының фибробластарынан тапты. Фибробластарды бекітіп және бояп барып жарық микроскопымен қарағанда оның цитоплазмасындағы эндоплазма аумағы эктоплазма аумағына қарағанда бояуды жақсы қабылдайтыны анықталды. Ал эндоплазма аумағының қуыстар мен каналдардан тұратынын және олар бір-бірімен байланысып барып, күрделі тор түзетіні байқалды, 1950 жылдары өте жұқа кесіндіні жасау әдісі жетілгеннен кейін эндоплазманың құрылысы толық анықталды. Эндоплазмалық тор негізінде барлық эукариотты клеткаларда жақсы жетілген.
Эндоплазмалық тор (ЭПТ) немесе эндоплазмалық ретикулум (ЭР) көптеген қатпарлары түзіп жататын, мембранамен қапталған біріңғай үзілмейтін компартмент. ЭР мембраналарында жасушаның тіршілігіне қажетті әртүрлі заттардың алғашқы синтездері жүреді. Ол заттардың алғашқы синтезі деп атауымыз шартты, өйткені эндоплазмалық ретикулумнан ситезделіп шыққан заттардың молекулалары әрі қарай жасушаның басқа компартменттерінде химиялық өзгерістерге ұшырайды. Эндоплазмалық ретикулумның түйіршікті (гранулярлы) және түйіршіксіз (агранулярлы) түрі бар. Олар сыртқы көрінісі және атқаратын қызметіне қарай бір-бірінен өзгеше болғанымен бір құрылым. Көптеген заттар ЭПТ-дың мембраналарының сыртқы бетінде синтезделеді. Одан кейін бұл заттар мембрана арқылы компартменттің ішкі мембранасына, одан әрі қарай биохимиялық реакцияларға түсу үшін басқа жерлерге, көбінесе Гольджи аппаратына тасымалданады. ГОЛЬДЖИ АППАРАТЫ Бұл органоидты 1898 жылы Италия ғалымы К. Гольджи нерв клеткасында байқаған. Кейін пісіп жетілген спермотозоидтар мен эритроциттерден басқа омыртқалы және омыртқасыз жануарлардың әр түрлі үлпаларының клетка-ларыңда болатыны анықталды. Өсімдіктер клеткасында бо-лу-болмауы көп уақытқа дейін талас болды, бірак оларда да болатынын электронды микроскоп дәлелдеді. Кейде тор тәрізді аппарат, Гольджидің комплексі, пластинкалы ке-шен деп те атайды.
Жарық микроскопы Гольджи аппаратының екі түрін ажыратады: тор тәрізді және диктиосомалық. Гольджи ап-паратының торлы қүрылымы әдетте ядроның маңьшда және центриольдарды қоршай орналасады (5-6-суреттер), ал диктиосомалар клеткалардың цитоплазмасыңда түрліше орналасуы мүмкін. Диктиосомалар тордың жеке үзінділері. Диктиосомада бір-бірінен 20-25 нм қашықтықта жататын, аралықтарында гиалоплазманың жүқа қабаты болатын, жалпак мембраналық қапшықтар немесе цистерналар тек-шелері орналаскан. Текшедегі қапшыктардың саны 5-10-нан аспайды. Гольджи аппаратының зонасында тығыз орналасқан жалпақ цистерналардан басқа көптеген ваку-ольдер байқалады. Диктиосома зонасының проксимальдық және дистальдық учаскелерін ажыратады.
Өсімдіктер мен омыртқасыз жануарлар клеткаларында, эмбриондық үлпалар клеткаларының кепшілігінде оның диктиосомалық формасы жиі байқалады. Ересек жануар-лар организмінің ұлпаларында әдетте әр түрлі қүрылым
кездеседі. Гольджи аппаратының ультрақүрылымы жал-
пақ қапшықтардан (цистерналардан), үлкендігі әр түрлі
вакуольдерден, көпіршіктерден және секрет түйіршіктерінен түратыньш электрондық микроскоп анықтады.
Гольджи аппаратының функциясы клеткада жүретін кептеген маңызды метаболизмдік процестермен байланы-сты. Ол клетканың секрет бөлу қызметіне, липидтерді түзу, жинау, сіңіруге және полисахаридтерді синтездеуге қатысады. Гольджи аппараты клеткадан белоктарды сек-рециялауға да қатысады. Бүл қызметінде Гольджи жүйесі эндоплазмалық тордың мембраналарымен байланысты.
Гистохимиялық әдістермен Гольджи аппаратьшда бело-ктардың, липидтердің, полисахаридтердің, мукополисаха-ридтердің болатыны анықталған. Ферменттерден фосфатазалар, пероксидаза, түрлі гидролазалар табылған. Гольджи аппаратының вакуольдарынан лизосомалар түзіледі.
Лизосомалар (грек. лизео - ерітемін, сома - дене) диаметрі 0,4-0,5 мкм, цитоплазмадағы ең ұсақ мембраналы денелер. Осы органелланың құрамында 50 тарта түрлі гидролиттік ферменттер (протеазалар, липазалар, фосфолипазалар, нуклеазалар, гликозидазалар, фосфатазалар, оның ішінде қышқылды фосфотаза т.б.) бар, ол ферменттер дезактивтелген күйде болады. Лизосомалар функциясы - жоғарымолекулярлы қосылыстар мен бөлшектердің жасушаішілік лизисі, яғни қорытылуы. Пероксисомалар лизосомалар секілді Гольджи кешенінің транс-полюсінен бөлініп шығады. Митохондриялар жасушаның тыныс алу үрдісіне қатысып, жасушаның басқа құрылымдары пайдалана алатын түрдегі энергия бөліп шығарады. Басқа органеллалардан митохондрияларның айырмашылығы, оларда өздерін қайта құруға және ақуыздар синтезіне қажетті жеке генетикалық жүйенің бар болуы. Митохондрияларда, ядроның ДНҚ, РНҚ, рибосомаларынан өзгеше, өз ДНҚ, РНҚ және рибосомалары бар. Олар прокариоттардың ДНҚ, РНҚ және рибосомаларына ұқсас келеді.
Пластидтер - өсімдіктердің арнайы органоиды. Олардың үш типі бар: түссіз (мөлдір) - лейкопластар, жасыл - хлоропластар, реңі қызыл-сары түсті - хромопластар. Хлоропластар дың басты қызметі - фотосинтез. Лейкопластар қоректік заттардың қорын, әсіресе крахмал жинақтайтын түссіз, домалақ пластидтер. Хромопластар лейкопластар мен хлоропластардың стромаларында каротиноидтардың жинақталуынан пайда болатын қызғылт-сары және сары түсті пластидтер. Олар гүл күлтелерінде, піскен жемістерде, кей жағдайларда - тамырсабақтарда, күзгі жапырақтарда кездеседі. Вакуольдер (латынша: vacuus-бос) - өсімдік жасушасының цитоплазмасындағы - мембраналармен шектеулі- (тонопластпен) және жасуша шырынымен толған қуыстар. Барлық өсімдік жасушасының вакуольдер жүйесі вакуоль деп аталады. Жас жасушада вакуоль арық тәрізді және көпіршік күйінде болады. Өсімдік өскен сайын вакуоль ұлғаяды және бір үлкен вакуольге айналады. Ол жетілген жасушаның 70-95% құрайды. Жетілген өсімдік жасушаларында вакуольдер айқындалған, жас, жаңа жасушаларда әлі айқандала қоймаған құрылым. Вакуоль жасушалардың дамуы мен ескіруі барысында цитоплазмада анық көрінеді.
Вакуольдің сұйықтығының құрамына ерітінді күйінде минералды тұздар, көмірсулар, сондай-ақ жасушаның тіршілігіне қажетті әр түрлі органикалық қышқылдар, таниндер, пигменттер және тағы да басқа заттар болады. Онда қор заттармен қатар жасушаға қатерлі улы заттар, сондай-ақ екінші реттік метаболиттер жинақталады. Вакуольдердің пішіні көпіршік, жіңішке түтікшелер тәрізді. Олар тонопласт деп аталатын мембранамен шектелген. Вакуоль жасушаның осмос қысымын анықтап, зат алмасу, секреттеу және қорғаныш қызметтерін атқарады. Пероксисомалар. Пероксисомалар көлемдері 0,2 мкм-ден 0,5 мкм-ге дейінгі мөлшердегі мембраналы көпіршіктер. Олар лизосомалар секілді Гольджи кешенінің транс-полюсінен бөлініп шығады. Көпіршіктің мембранасының астында неғұрлым тығыз бөлігі мен перифериялық аймағы болады. Пероксисомалардың мембраналары тегіс ЭПТдан бүршіктеніп бөлініп шығады, ал ферменттері цитозольдің полирибосомаларында синтезделініп, пероксисомаға келіп түседі деген көзқарастар да бар. Пероксисомада пероксидаза, каталаза және D-АҚның оксидазасы сияқты тотығу ферменттері болады. Пероксидаза жасушаға токсинді әсер ететін сутегі тотығының алмасуларында қатысады. Пероксисомаларда биохимиялық реакциялар үшін молекулалы оттегі қолданылады. Сондай-ақ пероксисомалар басқа да зиянды заттардың қосылыстарын, мысалы этанолды бейтараптауға қатысады. Каталаза пероксисоманың басқа ферменттерінің ішінде барлық ақуыздардың 40% құрайды. Пероксисомалар липидтер, холестерин және пуриндердің алмасуларына қатысады.
Бекіту сұрақтары
1. Клетканың мебраналы органоидтары дегеніміз не?
2. Эндоплазмалық тор дегеніміз не? Қызметі мен түрлері?
3. Пластидтер, түрлері мен қызметі?
4. Лизосомалар қызметі мен қалыптасу тарихы?
Әдебиет:
1
Адманова Г.Б. Зертханалық сабақтарға әдістемелік нұсқаулар : Цитология және гистология 2015 Web ИРБИС
2
Адманова Г.Б., Саримбаева Б.Б. Цитология және гистология пәнінен практикалық сабақтарға және студенттердің өзіндік жұмыстары практикумы. Алматы: ССК, 2018 Web ИРБИС
3
Абілхайров С.Ы., Алдабергенова А.К. Циология және гисология. Электронды оқулық. Жетісай. Университет Сырдария, 2018. РМЭБ.
4
Б.Альбертс, А.Джонсон, Дж.Льюис т.б. Клетканың молекулалық биологиясы. Оқулық. 1 том.Алматы: ҚР ЖОО қауымдастығы. 2016ж РМЭБ
9.1.4 Тақырыбы: Клетканың структуралық компоненттері.
Сағат саны 2сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары
1. Клетка мембранасы, оның молекулалық қүрылысы атқаратьн қызметі.
2. Плазмалық мембрананын негізгі атқаратын қызметі.
3. Беттік кешен. Микротүтіктер.
4. Цитоплазма.
Дәріс тезисі :
ЦИТОПЛАЗМА
Тірі организмдердің құрамына кіретін клеткаларды екі топқа бөлуге болады: ядро қабаты болмайтыны прокариоттар ядросын қоршап жатқан қоймалжың затты цитоплазма деп атайды Эукариотты клеткалар цитоплазмасының əртектілігі оның құрамында гиалоплазманың болуынан. Гиалоплазма мембраналы жəне мембранасыз компоненттерден тұрады. Мембраналы компоненттерге митохондриялар, пластидтер, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, лизосомалар, ал мембранасыз компоненттерге центрольдар, рибосомдар, микротүтікшелер, микрофиламенттер жатады. Цитоплазманың кұрамындағы жоғарыда аталған компоненттер бір-бірімен өте тығыз байланыста болады. Клетканың зат алмасу процесінде гиалоплазма үлкен рөл атқарады. Цитоплазманың негізгі матриксы (негізгі плазмасы) болып саналатын гиалоплазма -- клетканын өте маңызды бөлімі. Электронды микроскоптан қарағанда цитоплазманың кұрамында гомогенді жұқа түйіршікті денелердің, бары байқалады.
Цитоплазма мембраналары. модельдер ұсынылды. Олар негізінде белоктар мен фосфолипидтердің байланысын көрсетеді. Кейбір модельде мембрана үзілмейтін қатпарлы құрылым ( а) кейбіреуінде мицелла (б) түрінде көрсетіледі. Мембрананың ішкі глобулярлы түйіршіктері ашылғаннан кейін мембраналарды белоктар кіретін сұйық қүрылым ретінде қарайды жəне ішкі клетка мембраналары кұрылысы жəне химиялық құрамы жағынан бірбіріне ұқсас келеді.
Мембраналардың кұрылыстарын анықтайтын көптеген модельдер ұсынылды. Олар негізінде белоктар мен фосфолипидтердің байланысын көрсетеді. Кейбір модельде мембрана үзілмейтін қатпарлы құрылым ( а) кейбіреуінде мицелла (б) түрінде көрсетіледі. Мембрананың ішкі глобулярлы түйіршіктері ашылғаннан кейін мембраналарды белоктар кіретін сұйық қүрылым ретінде қарайды жəне ішкі клетка мембраналары кұрылысы жəне химиялық құрамы жағынан бірбіріне ұқсас келеді.
Плазмалемма. Плазмалемма клетканы қоршап тұрғандықтан сыртқы ортамен тікелей байланысты, сондықтан бұл мембрананың клетка тіршілігіндегі рөлі өте зор. Плазмалемманың қалыңдығы 10 нм шамасындай, басқа мембраналарға қарағанда қалыңдау, өйткені оның сыртқы беті көмірсулардан, ішкі жағы қалың белок молекулаларынан тұрады. Мембрананың негізгі химиялық компоненттері -- белоктар (60%), майлар (40%) жəне көмірсулар (2 -- 10%). Клетканың ішкі мембраналарына қарағанда плазмалемма холестеринге бай.
Бекіту сұрақтары:
Әдебиет:
1
Адманова Г.Б. Зертханалық сабақтарға әдістемелік нұсқаулар : Цитология және гистология 2015 Web ИРБИС
2
Адманова Г.Б., Саримбаева Б.Б. Цитология және гистология пәнінен практикалық сабақтарға және студенттердің өзіндік жұмыстары практикумы. Алматы: ССК, 2018 Web ИРБИС
3
Абілхайров С.Ы., Алдабергенова А.К. Циология және гисология. Электронды оқулық. Жетісай. Университет Сырдария, 2018. РМЭБ.
4
Б.Альбертс, А.Джонсон, Дж.Льюис т.б. Клетканың молекулалық биологиясы. Оқулық. 1 том.Алматы: ҚР ЖОО қауымдастығы. 2016ж РМЭБ
9.1.5 Тақырыбы: Клетка ядросы, оның құрылысы және атқаратын қызметі.
Сағат саны 1сағат
Тақырыптың негізгі сұрақтары жоспары
1. Клетканың тіршілігіндегі ядроның маңызы
2. Ядроның құрамы
3. Ядрошықтың құрылымы
4. Хроматин жіпшелері.
Дәріс тезисі :
Ядро тек цитоплазмалық ортада өмір сүре алады. Ол түқымқуалаушылық мәліметтерін сақтайтын және түзетін орын болып саналады. Ядро осы клетканың және осы организмнің белгілерін бүтіндей дерлік айқындайды. Сонымен бірге зат алмасу процесін басқаратын және цитоплазманың органелдерінің қызметін бақылайтын орталық. Егер клеткадан ядроны алып тастар болсақ, онда ол клетка коп кешікпей өледі.
Әдетте клеткада бір ядро болады, бірақ балдырлардың кейбір түрлерінде және саңырауқұлақтарда кәп ядролы клеткалар болады. Бактерия мен кокжасыл балдырлардың толық қалыптасқан ядросы болмайды, бірақ оның құрамына кіретін заттар олардың цитоплазмасыңда болады. Яғни ядро шашыраңқы жағдайда (диффузном) болады. Ядроның формасы алуан түрлі болады, бірақ ол әдетте клетканың формасына сәйкес келеді: паренхималық клеткаларда ядро коп жағдайда шар тәрізді, ал прозенхималық клеткаларда линза тәрізді немесе ұршық тәрізді больш келеді. Ядроның құрылысы (структурасы) жөніндегі қазіргі кездегі көзқарас, оны фазалық контраст тәсілін қолдануға және электронды микроскоппен қарап зерттеуге негізделген. Ядроның құрылысының жалпы жоспары барлық клеткаларда (өсімдіктердің де, жануарлардың да) бірдей болады. Ядро қабықшасы. Ядроның ішіндегі заттарды цитоплазмадан боліп тұрады. Ядро қабықшасы екі қабат мембранадан тұрады, олардың арасында перинуклеарлық кеңістік деп аталынатын қуыс болады.
Ядро екі мембранадан тұратын қабықшамен қоршалған. Сыртқы ядролық мембрана рибосомалармен қапталған, ішкі мембрана тегіс болады. Электронды микроскоп арқылы зерттеу ядролық мембрананың жасушалың мембрана жүйесінің бір бөлігі екендігін көрсетті. Сыртқы ядролық мембрананың өсінділері эндоплазмалық тордың өзектерімен (каналдарымен) байланысады да, біртұтас өзектер жүйесін құрайды. Ядроның тіршілік әрекетінде ядро мен цитоплазма арасындағы зат алмасу басты рөл аткарады. Ол негізгі екі жолмен жүзеге асады. Біріншіден, ядролық мембрананың көптеген саңылаулары болады. Осы саңылаулар арқылы ядро мен цитоплазма арасында молекула алмасуы жүреді. Ядро мен цитоплазма арасында зат алмасу белсенді түрде жүргенімен, ядро қабықшасы ядроның құрамын цитоплазмадан бөліп тұрады. Бұл өзін қоршап тұрған цитоплазмадан өзгеше, өзіндік ядроішілік ортаның болуын камтамасыз етеді.
Ядрошық -- домалақ келген тығыз денешік, оның мөлшері 1 -- 2 мкм-ден 10 мкм-ге дейін және одан да көбірек шамаға өзгеруі мүмкін. Ядрошықтың кұрамына РНҚ және белок енеді, РНҚ-синтезі жүреді. Клетка бөлінген кезде ол жойылып кетеді. Ядрошықта 70% цитоплазмалық РНҚ және 30% ядролық РНҚ синтезделеді. Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларын тірі қалпында зерттегенде немесе бекітіп, бояп барып тексергенде олардың ядросының құрамында үсақ түйіршікті, тығыз орналаскан заттарды -- хроматинді байкауға болады. Бұл заттар өздеріне негізгі бояуларды жақсы сіңіреді, осыған карап хроматиннің қышқылдық қасиеттерінің бары немесе ДНҚ мен ақуыздардың қосындысынан тұратыны анықталды. Хроматин ядро кабатына тақау немесе кариоплазмада біркелкі орналасады. Интерфаза кезінде хромосомалар тығыз денешіктер қалпына босаңқырайды. Егер хромосомалардың барлық бөлімдері бірдей босаңқы келсе, онда бұл аймакты шашыраңқы (диффузды) хроматин деп атайды, ал хромосомалардың барлық бөлімдері тығыз келсе, онда Бұл аймақты тығыз -- гетерохроматин деп атайды.
Ядро шырыны -- ядро қабықшасының ішіндегі жəне ядроның барлық қуысын толтырып тұратын қоймалжың зат. Оның құрамында белоктар, нуклеин қышқылдары мен көмірсулар болады.
Нуклеоплазма. Бұл ішінде хромосомдар мен ядрошықтар орналасқан коллоидты ерітінді. Нуклеоплазманың құрамына әртүрлі ферменттер, нуклеин қышқылдары кіреді. Ол ядроның органелдерінің арасындағы байланыстарды ғана реттеп қоймайды, сонымен бірге олар арқылы өтетін заттарды тасымалдайды. Хромосомалар (хромо... және грек. soma -- дене) -- жасуша ядросында болатын, гендерді тасымалдайтын және организмдер мен жасушалардың тұқым қуалау қасиеттерін анықтайтын органоидтар. Хромосомалар өздігінен көбейе алады, өзіндік атқаратын қызметі мен арнайы құрылымы бар және оны келесі ұрпақта сақтай алады. Хромосомалар терминін алғаш рет неміс ғалымы В.Вальдейер ашты (1888). Ол хромосомаларды негізгі бояғыштармен қарқынды боялатын тығыз денешік деп атады. Бірақ хромосомалардың сыртқы пішіні жасуша циклінің әр түрлі сатыларында өзгеріп отырады. Митоз және мейоз процестерінің метафаза кезеңінде хромосомалардың морфологиясы жарық микроскопының көмегімен анық көрінетін құрылымға енеді. Көптеген өсімдіктер мен жануарлардың дене жасушаларындағы хромосомалар ұрықтану процесі біреуін аналықтан, ал екіншісін аталықтан алған екіхроматидтерден (ұзынша жіпшелер) тұрады.
Бекіту сұрақтары:
1. Ядроның негізгі қызметі қандай?
2. Ядроның химиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz