Клетканың органикалық заттары

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті

Жаратылыстану факультеті

Биология кафедрасы

«Бекітемін»

Факультет деканы

Махамбетов М. Ж.

« » 2021 ж.

SYLLABUS

Ақтөбе, 2021 ж.

Студентке арналған пән бағдарламасы (SYLLABUS) «Цитология және гистология» пәнінің оқу бағдарламасы «___» 20 ж. негізінде құрастырылды.

Құрастырушылар:

1. Пән оқытушысы: Кеубасова Г. У.

Ташигул Н. Е.

Кафедра мәжілісінде қарастырылды

№ хаттама, «» 2021ж.

Кафеда меңгерушісі Адманова Г. Б.

Факультеттің Әдістемелік кеңесі мәжілісінде мақұлданды

№ хаттама, «» 2021ж.

Әдістемелік кеңес төрайымы Утарбаева Н. А.

1. ПӘН ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР:

Пән оқытушысы:

Кеубасова Г. У., аға оқытушы, keubasova@mail. ru , ID 542 343 8643.

Ташіғұл Н., оқытушы, Nurzhan9601@mail. ru, 8599146367

Кабинет: 706 ауд.

1. 1 ПӘННІҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ :

Цитология және гистология - адам және жануарлар организмiндегi жасушалар, ұлпалар, ағзалар, оның жүйелерінiң микро-, субмикроскопиялық құрылысын, қызметiн зерттейтiн, әрі организмнің пайда болғанынан өлгенге дейiнгi тiршiлiк әрекетiн және iс-тәжiрибе мүддесiне сай, даму бағытына ықпал жасау мүмкiндiктері туралы ғылым.

Пән биологияның білім жүйесінде басқа пәндермен (зоология, анатомия, биохимия, физиология, генетика және басқа) бірге маңызды орын алады да, биология ілімі мен іс -тәжірибесі (практикасы) түзілетін негізі болып келеді. Ол кәсіптендіру пәндермен де (молекулалық биология, адам биологиясы және басқа) тығыз байланысты.

1. 2 ПӘННІҢ ПРЕКРЕКВИЗИТТЕРІ:

жалпы биология курсы, өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы

1. 3 ПӘННІҢ ПОСТРЕКВИЗИТТЕРІ:

өсімдіктер физиологиясы, биохимия, адам анатомиясы, молекулалық биология

2. ББ МОДУЛЬДІК ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ

3. МОДУЛЬ БОЙЫНША ПӘННІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

4. ПӘНДІ ОҚЫТУ МАҚСАТЫ:

"Цитология және гистология негіздері" курсының мақсаты студенттерге өсімдіктер және жануарлар клеткаларының құрылысы мен физиологиясының негізгі заңдылықтарын, жануарлардың ұлпалар жүйесінің кұрылысы, қызметі. генезисі мен негізгі түрлерінің классификациясы және әртүрлілігі туралы түсініктерді қалыптастыру.

5. ПӘН БОЙЫНША ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕР:

A) Клетка туралы ілімінің тірінің элементар бірлігі туралы екендігі, клетканы зерттеу әдістерін;

B) Клетканың бөліну типтерін;

C) Адам мен жануарлардың эмбрионалдық даму ерекшеліктерін;

D) Ұлпалардың морфо-функционалдық ұйымдасуын, ұлпалардың түрлерін, қызметтерін сипаттай алады.

E) Препараттарды жарықтық микроскопта талдай алады.

F) Уақтыша препараттарды өзбетімен жасай алады.

6. ПӘНДІ ОҚЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ:

(бакалавриат деңгейі бойынша)

7. ПӘНДІ ӨТКІЗУ ФОРМАТЫ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР:

Дәріс, тренинг, семинар, дөңгелек үстел, диалог, интерактивті дискуссия; ақпараттық-білім беру ресурстары.

Сабақтарда қолданылатын әдіс тәсілдер: SMART-мақсат, Миға шабуыл, Джигсо, СТО, Диалогтік оқыту, INSERT, Кластер, Фишбоун, Үштік әдіс, Бэкроним әдісі, Кейс - стади әдісі, Кинометафора әдісі, ZOOM платформасы, Сlassroom, MOODLE, YouTube каналдары.

Практикалық сабақтар алдын - ала дайындаған дәрісті немесе алдыңғы өткен сабақты қайталауға және оқушының білімін, біліктілігін, дағдысын бақылауға бақытталған тапсырмаларды орындауға береді (онлайн, офлайн режимде) .

8. ОСӨЖ, СӨЖ кестесі:

9. КУРСТЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

9. 1 Дәрістер

9. 1. 1. Тақырыбы : Цитологияның даму тарихы. Клетка жөніндегі ілім

Сағат саны: 1сағат

Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары:

1. Клетканың ашылу тарихы

2. Цитология ғылымының мақсат, міндеттері

3. Цитология ғылымының маңызы.

4. Клетка - тірішіліктің ең кішкене бірлігі.

Дәріс тезисі:

Цитология клеткалардың құрылысын, атқаратын қызметін, дамуын зерттейтіи ілім. Грекше kytos - клетка, logos- ілімдеген мағынаны білдіреді. Цитологияның биология ілімінен өзінің іргесін бөлгеніне небары жүз жылдай ғана уақыт өтті. Осы аралықта ол жедел қарқынмен дамып, жазбаша морфологиялық ілімнен экспериментальды ілімге айналды. Сөйтіп цитология бүгінгі таңда клетканың құрылысын ғана емес, ондағы күрделі физиологиялық процестерді де зерттейтін ауқымды ғылым саласының біріне айналып отыр. Морфология ілімінен өрбіген цитология анатомия, гистология, физиология, эмбриология, генетика, биохимия т. б. ілімдерімен тығыз байланыса келіп, клетка физиологиясы, цитохимия, цитогенетика, цитоэкология, салыстырмалы цитология сияқты өзінің төл тармақтарын туындатты. Цитология да биохимия, биофизика, генетика жəне молекулалық биология салаларындай ғылыми əдістемелік тəсілдерге жүгінеді. Осы тəсілдер арқылы ол соңғы жылдары клетканы жан-жақты зерттеуде нəтижелі жетістіктерге жетті. XIX ғасырдың басында жүргізілген микроскопиялық зерттеулер жануарлар мен өсімдіктер организмдерінің клеткадан құрылатынын дəлелдеп қана қоймады, органикалық дүниенің даму заңдылықтарын ашып берді. Я. Э. Пуркине жəне И. П. Мюллер ұйымдастырған ғылыми мектептер өмірге клетка теориясы жөнінде көп жаңалықтарды əкелді. Жалаң физиологиямен жəне фармакологиямен айналысқан Пуркине енді өзінің ғылыми бағыт-бағдарын өсімдіктер мен жануарлар клеткаларын зерттеуге қарай. бұрды. Клетка теориясы ашылғанға дейін биология саласында оптикалық құралдармен жабдықтау, оны жетілдіру сияқты күрделі жұмыстар жүргізілді. Сөйтіп өсімдіктер мен жануарларды зерттеуде алғашқы мағлұматтар алына бастады. 1665 жылы Роберт Гук тұңғыш рет үлкейтіп көрсететін шынының көмегімен тозағашының құрылысын зерттеп, оның «клеткадан» тұратынын анықтады. Кейін өсімдіктердің өсіп дамуын бақылай келе М. Мальпиги (1671), II. Грю (1671) бұл жаңалықтарды толық. дəлелдеді. А. Левенгук (1680) бірінші рет қан құрамында эритроциттердің барын анықтаса, Фантана (1781) жануарлар клеткаларындағы небір құпияларды ашты. Осыдан кейін өсімдіктер мен жануарлардың клеткаларының құрылыстары белгілі бола бастады. Қлетканың құрамындағы негізгі элемент - протоплазма (Пуркине 1830) мен ядро (Браун 1833) табылды. Осы мағлұматтарды негізге алып əрі əр түрлі ұлпалардың құрылысын, дамуын жанжақты зерттеп, соңынан нəтижелі қорытындыларын саралай отырып, 1838-1839 жылдары Т. Шванн өзінің атақты клетка теориясын жазды. Бұл жаңалық табиғаттану ғылымдарында бұрын-соңды болмаған ұлы жетістіктердің бірі еді. Т. ІІІванның тұжырымы бойынша клетканың пайда болуы өсімдіктерге де жануарларға да қатысы бірдей заңдылыққа бағынады. Ғалымның ой елегінен өткізілген осы қағида органикалық дүниенің даму заңдылығын тағы да бір қырынан көрсетті. Ф. Энгельстің клетка теориясын XIX ғасырдағы ұлы жаңалықтардьң бірі деп атауына да осы негіз болса керек. Цитология - клеткасың жалпы морфологиялык. құрылысын, ішіндегі болатын зат алмасу процессі, сыртқы ортамен қарым қатынасын зерттейтін гылым. Жануарлар клеткасы плазмалық мембранамен шектел-ген ядро мен цитоплазмадан тұрады. Цитоплазма негізгі заттан (гиалоплазмадан), органоидтардан және кірінділерден түзіледі. Кірінділер немесе параплазмалық қүрылымдар дегеніміз клеткалық метаболизмге қатыспайтын, клеткалардың кепшілігінде байқалатын ал-масу енімдерінің жиынтығы. Бүған жататындар майдың тамшылары, гликогеннің түйіршіктері, белоктардың кри-сталдары және пегменттік кірінділер. Органоидтар клетка-лардың барлығыда дерлігінде кездеседі және заттар алмасуында маңызды функция атқарады. Бүларға эндоп-лазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондриялар, тағы басқалары жатады. Клеткалардың кепшілігі бір ядролы, бірақ та екі неме-се кеп ядролы клеткаларда болады. Кеп клеткалы орга-низмнің клеткаларының саны ете кеп. Мысалы адам миының үлкен ми сыңарларындағы клеткалардың саны 20 миллиард шамасында, ал қандагы эритроциттердің саны 25 миллиондай. Өсімдіктер мен жануарлар организмі клеткаларының атқаратын қызметтері әр түрлі болғандықтан, олардың пішіні түрліше болады. Клеткалардың пішіні оның орга-низмдегі орнына да байланысты.

Жануарлар клеткалары жұлдыз тәрізді (нерв клеткасы), цилиндр-кубтәрізді (эпителий клеткалары), сопакша (эритроциттер), тармакталған (мезенхиманның клеткала-ры), жұмыр (жұмыртқа клеткасы) т. т. болады. Клеткалар пішіні жағынан ғана емес үлкендігі жағынан да ажырайды. Мысалы, адамның жұмыртқа клеткасы (диа-метрі 0, 1 мм) келемі жағынан адамның сперматозоидынан 1 млн, есе үлкен. Адамның нерв клеткасының аксоньшың ұзындығы 1 метрден артық, эпидермистің, бүйректің, бауырдың, ішектің клеткаларының үлкендігінің диаметрі 30 мкм. Адамның ең кішкене клеткасы кіші лейкоциттер, диаметрі 3-4 мкм. Бактериялық клеткалар ете үсақ келеді. Кебіреулерішң үлкендігі 0, 2-0, 3 мкм. Белгілі клеткаларыдың ішіндегі үсағы микоплазманың клеткасы (0, 10-0, 25 мкм) . Құрылысының күрделілігіне қарай клеткаларды екі топқа беледі: прокариондык (гректің про - алдымен, карион - ядро) және эукариондық (эу - жақсы, карион - ядро) деп (2, 3-суреттер) . Прокариондык деген термин эволюция процесінде эукариондық клеткаларға дейін пайда болған деген үғымды білдіреді. Прокариоттарға эубактериялар, көк-жасыл балдырлар, спирохеталар, риккетсиялар және микоплазмалар жатады, қалған барлық организмдердің клеткалары, саңырау-құлақтардың, қарапайымдардың, жануарлар мен өсімдіктердің клеткалары - эукариондық клеткалар. Прокариоттардың клеткалары үсак болады (0, 5-3 мкм) . Митохондриялар, хлоропластлар, Гольджи аппараты, лизосомалар сияқты айқын байқалатын мембранамен шектел-ген органеллалар мен ядролық мембрана болмайды. Прокариоттардың гендік информацияның қүрамында эукариондар клеткасының хромосомаларыңда болатын негізгі белоктар - гистондар жоқ, түйық сақина пішінді ДНК-ның қос тізбегінен түратын бір хромосомада орналасқан.

Прокариоттардың ядросында митоздық аппарат пен ядрошықта жоқ. Прокариондық клеткалар аминқышқылдары мен көмірсуларынан түратын клеткалық қабырғамен қоршалған. Олардың плазмалық мембранасы мезосомалар деп аталатын цитоплазмаға қарап ойыңцылар құрайды. Прокариоттардың клеткаларына цитоплазмалық ағыс пен амеба тәрізді қозғалыс тән емес, жабайы талшықтардың көмегімен қозғалады. Прокариондық клеткалардың цитоплазмасы біртекті емес, онда фибриллалар үсақ мембрана-лық көпіршіктер мен жалпақ қапшықтар, рибосомалар, майдың тамшылары, полисахаридтер мен полифосфаттар жиынтықтарын байқауға болады. Бүлардың бәрі цитоплазманың негізгі затында, матриксінде, гиалоплазмада орналасқан. Цитоплазманың матриксінде ерігіш белоктардың негізгі массасы, гликолиз процестеріне қатысатын фермен-ттер, түрлі субстраттарды тотықтыратын ферменттер, белоктардың синтезі барысында аминқышқылдарының активтігін арттыратын ферменттер мен липидтер, полисахаридтер синтезіне қатысатын кептеген ферменттер жүйелері болады. Прокариондық клеткалардың цитоплазмасының орталық зонасы электрондық микроскоппен қарағанда көбінесе босаң, ақшыл болып байқалады. Бұл зонада ДНК-ның молекулалары жатады. Прокариоттардың плазмалық мембранасында немесе оның ішкі бетіндегі есінділерінде АТФ синтезделуіне әкеліп соғатын, тотықтырып фосфорлауға қатысатын ферменттер жүйесі орналасқан.

Кейбір бактериялардың цитоплазмасының бетінде кейде рибосомалар жайғасқан түтікшелі мембраналық қаналшықтардың болатыны баяндалған. Бұндай қаналшықтар түрлі токсиндер мен ферменттерді және басқа заттарды синтездеуге және клеткадан сыртқа шығаруға қатысады. Бактериялардың гиалоплазмасында седиментация коэффициенті 70 8 рибосомалар өте көп болады. Прокариондық клеткалар жай ғана екіге бөліну арқылы көбейеді.

Бекіту сұрақтары:

1. Цитология ғылымының даму тарихы қай кезеңнен бастау алды?
2. Алғаш клетка көріп ашқан кім, осы бағытта еңбек еткен ғалымдарды ата.
3. Цитология ғылымының негізгі мақсаты қандай№
4. Клетка түрлері және ерекшеліктерін ата.

Әдебиет:

9. 1. 2. Тақырыбы: Клетканың химиялық құрамы, құрылысы мен функциясы

Сағат саны 1сағат

Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс