Органикалық қосылыстардың классификациясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті

Жаратылыстану факультеті

Химия және химиялық технология кафедрасы

«Бекітемін»

Факультет деканы

Махамбетов М. Ж.

«___» 2021 ж.

SYLLABUS

Даярлау бағытының коды және атауы

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары

Даярлау бағытының коды және атауы: Білім беру бағдарламасының атауы мен шифры

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: 6В05302 - Химия

Даярлау бағытының коды және атауы: Пән циклы атауы және коды

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: БП, ТК, OHTN 2207 - Органикалық химияның теориялық негіздері

Даярлау бағытының коды және атауы: Оқу формасы

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: күндізгі

Даярлау бағытының коды және атауы: Оқыту формасы

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: аралас

Даярлау бағытының коды және атауы: Академиялық кредит

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: 4

Даярлау бағытының коды және атауы: Академиялық сағат

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: 120

Даярлау бағытының коды және атауы: Оқыту тілі

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: қазақ

Даярлау бағытының коды және атауы: Оқу жылы / семестр

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: 2021-2022/3

Даярлау бағытының коды және атауы: Білім деңгейі

6В053-Физикалық және химиялық ғылымдары: бакалавриат

Ақтөбе, 2021 ж.

Студентке арналған «Органикалық химияның теориялық негіздері» пән бағдарламасы (SYLLABUS) оқу бағдарламасы («___» 20 ж. ) негізінде құрастырылды.

Құрастырушы:

1. Пән оқытушысы: Досмурзина Е. Б. х. ғ. к., аға оқытушы

_{(қолы ) (аты-жөні, қызметі)}

2. Жұмыс берушілер:

_{(қолы ) (аты-жөні, қызметі)}

Кафедра мәжілісінде қарастырылды

№ хаттама, «» 20___ж.

Кафеда меңгерушісі Апендина А. К.

_{(қолы ) (аты-жөні, қызметі)}

Факультеттің Әдістемелік кеңес мәжілісінде мақұлданды

№ хаттама, «» 20___ж.

Әдістемелік кеңес төрайымы Утарбаева Н. А.

_{(қолы ) (аты-жөні, қызметі)}

1. ПӘН ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР:

Пән оқытушысы: Досмурзина Е. Б. х. ғ. к., аға оқытушы deb_1974@mail. ru, ID 8066585174

1. 1 ПӘННІҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ :

«Органикалық химияның теориялық негіздері» курсы базалық пәндер цикліне енетін негізгі курстардың бірі болып табылады, Бұл курс бағдарламасы органикалық химияның барлық бөлімдерін қамтиды. Қаныққан көмірсутектер, қанықпаған көмірсутектер, циклоалкандар, ароматты көмірсутектер, алифатты және ароматты көмірсутектер туындылары т. б. Студенттерді органикалық қосылыстардың алу жолдары, олардың физикалық және химиялық қасиеттерімен таныстырады.

1. 2 ПӘННІҢ ПРЕКРЕКВИЗИТТЕРІ: бейорганикалық химия, аналтикалық химия

1. 3 ПӘННІҢ ПОСТРЕКВИЗИТТЕРІ: биологиялық химия, органикалық синтез

2. ББ МОДУЛЬДІК ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ

Курс

Семестр

Дәріс

Практика/

Зертханалық

ОСӨЖ

СӨЖ

Бақылау формасы

Курс: 2

Семестр: 3

Дәріс: 20

Практика/: 15

Зертханалық: 5

ОСӨЖ: 20

СӨЖ: 60

Бақылау формасы: Емтихан

3. МОДУЛЬ БОЙЫНША ПӘННІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

№

Тақырыптар атауы

Сағат саны

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі

№: I

Тақырыптар атауы: 1-модуль Көмірсутектер

№: Дәріс

Тақырыптар атауы:

Сағат саны:

№: 1. 1. Кіріспе. Органикалық химия пәні. А. М. Бутлеровтың химиялық құрылыс теориясы

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 1-ші апта

№: 1. 2. Изомерия

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 2-ші апта

№: 1. 3. Алкандар (Қаныққан көмірсутектер)

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 3-ші апта

№: 1. 4. Алкендер (Этиленді көмірсутектер)

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 4-ші апта

№: 1. 5-1. 6 Алкиндер (Ацетиленді көмірсутектер)

Тақырыптар атауы: 2

Сағат саны: 5-6-шы апта

№: 1. 7-1. 8 Алкадиендер (Диенді көмірсутектер)

Тақырыптар атауы: 2

Сағат саны: 7-8ші апта

№: Практикалық (семинар) сабақтар

Тақырыптар атауы:

Сағат саны:

№: 1. 1. Органикалық қосылыстар туралы заңдылықтар

Тақырыптар атауы: 2

Сағат саны: 1-ші апта

№: 1. 2. Қаныққан көмірсутектер изомериясы және номенклатурасы

Тақырыптар атауы: 2

Сағат саны: 2-ші апта

№: 1. 3. -1. 4 Қанықпаған көмірсутектер. Этиленді, ацетиленді және диенді көмірсутектер.

Тақырыптар атауы: 4

Сағат саны: 3-4-шы апта

№: 1. 5. Галогеналкандар.

Тақырыптар атауы: 2

Сағат саны: 5-ші апта

№: 1. 6. Спирттер алынуы, қасиеттері және реакция механизмдері. . Жай эфирлер

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 6-ші апта

№: 1. 7 Аминдер және нитроқосылыстар

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 7-шы апта

№: 1. 8. Оксиқышқылдар. Оптикалық изомерия. Дикарбонқышқылдары

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 8-ші апта

№: Зертханалық сабақтар

Тақырыптар атауы: -

Сағат саны:

№: 1. 1Қаныққан көмірсутектер (Алкандар)

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 6-ші апта

№: 1. 2Қанықпаған көмірсутектер (Алкендер)

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 7-ші апта

№: 1. 3Ацетиленді көмірсутектер (Алкиндер)

Тақырыптар атауы: 1

Сағат саны: 8-шы апта

№: 1 модуль бойынша барлығы

Тақырыптар атауы: 24

Сағат саны:

№: 1 модуль бойынша бақылау түрі

Тақырыптар атауы: Тест

№: ІІ

Тақырыптар атауы: 2-модуль Көмірсутектердің туындылары

№:

Тақырыптар атауы: Дәріс

Сағат саны:

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі:

№:

Тақырыптар атауы: 2. 1 Алкандардың галоген туындылары

Сағат саны: 1

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 9-шы апта

№:

Тақырыптар атауы: 2. 2 Алканолдар. Жәй эфирлер

Сағат саны: 1

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 10-шы апта

№:

Тақырыптар атауы: 2. 3 Алифатты қатардың нитроқосылыстары және аминдері.

Сағат саны: 2

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 11-ші апта

№:

Тақырыптар атауы: 2. 4 Альдегидтер мен кетондар

Сағат саны: 2

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 12-ші апта

№:

Тақырыптар атауы: 2. 5 Моно, дикарбон қышқылдары

Сағат саны: 2

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 13-ші апта

№:

Тақырыптар атауы: 2. 6 Оксикарбон қышқылдар

Сағат саны: 2

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 14-ші апта

№:

Тақырыптар атауы: 2. 7 Аминқышқылдары

Сағат саны: 2

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 15-ші апта

№:

Тақырыптар атауы: Практикалық (семинар) сабақтар

Сағат саны:

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі:

№:

Тақырыптар атауы: 2. 1. Кетоқышқылдар. Малон және ацетосірке эфирінен болатын синтездер.

Сағат саны: 1

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 9-шы апта

№:

Тақырыптар атауы: 2. 2. Амин қышқылдары. Ақуыз

Сағат саны: 1

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 10-шы апта

№:

Тақырыптар атауы: Зертханалық сабақтар

Сағат саны:

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі:

№:

Тақырыптар атауы: 2. 1 Диенді көмірсутектер (Алкадиендер)

Сағат саны: 1

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 9-шы апта

№:

Тақырыптар атауы: 2. 2. Альдегидтер және кетондар

Сағат саны: 1

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі: 10-шы апта

№:

Тақырыптар атауы: 2 модуль бойынша барлығы

Сағат саны: 16

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі:

№:

Тақырыптар атауы: 2 модуль бойынша бақылау түрі

Сағат саны: Тест

№:

Тақырыптар атауы: БАРЛЫҒЫ

Сағат саны: 40

Аптаға сәйкес орындалу мерзімі:

4. ПӘНДІ ОҚЫТУ МАҚСАТЫ: Органикалық қосылыстарды алу жолдары және олардың физикалық, химиялық қасиеттерінің теориялық негіздерін жақсы меңгерген, органикалық заттарды синтездеу және химиялық қасиеттерін өндірісте қолданудың әдістерін білетін жоғары біліктілікті мамандар дайындау.

5. ПӘН БОЙЫНША ҚАЛЫПТАСТЫН НЕГІЗГІ ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕР:

А) Органикалық химияның теориялық негіздері ғылыми-техникалық жетістіктің болашағын меңгеру;

В) студенттердің білімін бақылау мен оқу жұмысын өзбетінше тиімді жоспарлау және ұйымдастыру

С) органикалық қосылыстардың физика-химиялық қасиеттерін, теориясын, қағидаларын меңгеру арқылы, ғылыми бағытын түсінуге және талдап қорытынды жасау тәсілдерін меңгеру;

D) көміртегі атомының электрондық құрылысы, гибридтелу, органикалық реакциялардың жүру механизмдері туралы түсініктерін меңгеру;

F) көмірсутектерді зертханада алу жолдарын және оларға сапалық талдау жасай білу.

6. ПӘНДІ ОҚЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ:

Блум таксономиясы деңгейлері

Білу және түсіну

Қолдану

Талдау

Синтез

Бағалау

Блум таксономиясы деңгейлері: Оқыту нәтижелері (ОН) Әлеуметтік- гуманитарлық және жаратылыс-тану ғылымдарының әдістерін кәсіби деңгейде қолданады

Білу және түсіну:

органикалық химияның химия-биология мамандығы үшін маңызын;

қазіргі қоғамдағы органикалық химияның мәнін;

органикалық химияның негізгі теориялық мәселелерін білу

Қолдану: органикалық химияның теориялық заңдары мен формулаларын есептер шығару мен жаттығуларды орындауда қолдану

Талдау:

органикалық химияның негізгі теориялық мәселелерін.

Органикалық химия пәнін оқуда көмірсутектер қосылыстарын алу әдістері, оларды жіктеу, генетикалық байланыстарды жетік білу

Синтез: теорияда алған білімдерін практикада, экспериментальдық зертеулерде ұштастыру арқылы өз ойларын бір жүйеге жинақтай отырып мәнжазбалар жазу

Бағалау: Курс бойынша органикалық қосылыстар мен оларды синтездеу, физикалық -химиялық қасиеттерінің практикалық маңыздылығын бағалай білу

7. ПӘНДІ ӨТКІЗУ ФОРМАТЫ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР:

Дәрістер сабақтары: YouTube каналында бейнедәріс, сұрақ-жауап ZOOM форматында өткізіледі.

Практикалық сабақтарында: Теориялық сұрақтарды талқылау, жаттығулар орындау, есептер шығару т. б. қолданылады.

8. ОСӨЖ, СӨЖ кестесі:

№

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы

Тапсырма түрі

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты)

Берілген мерзімі

Қабылдау мерзімі

№:

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: ОСӨЖ тапсырмалары

№: 1

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Органикалық химия пәні. А. М. Бутлеровтың химилық құрылыс теориясы.

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 1 апта, сәрсенбі

2 апта, сәрсенбі

№: 2

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Органикалық қосылыстар классификациясы

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 3 апта, сәрсенбі

4 апта, сәрсенбі

№: 3

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Органикалық қосылыстар арасындағы химиялық байланыстар түрлері

Тапсырма түрі: Sp-, sp ² - және sp ³ гибридтелу түрлері, мысалдар келтіру

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 5 апта, сәрсенбі

6 апта, сәрсенбі

№: 4

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Изомерия

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 7 апта, сәрсенбі

8 апта, сәрсенбі

№: 5

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Номенклатура

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 9 апта, сәрсенбі

10 апта, сәрсенбі

№: 6

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Гомологтық қатар

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 11 апта, сәрсенбі

12 апта, сәрсенбі

№: 7

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Алифат қатарындағы біріншілік, екіншілік, үшіншілік спирттер

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 13 апта, сәрсенбі

14 апта, сәрсенбі

№: 8

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Карбонильді қосылыстар

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 14 апта, сәрсенбі

15 апта, сәрсенбі

№:

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: СӨЖ тапсырмалары

№: 1

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Алканолдар. Бір-, екі- және үшатомды спирттер. Көпатомды спирттер

Тапсырма түрі: Есептер шығару

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 2 апта, сейсенбі

3 апта, сейсенбі

№: 2

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Алкен, алкин және олардың туындылары негізінде полимерлерді синтездеу және қасиеттері

Тапсырма түрі: Есептер шығару

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 4 апта, сейсенбі

5 апта, сейсенбі

№: 3

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Альдегид, кетон және күрделі эфир негізіндегі полимерлі материалдар.

Тапсырма түрі: Есептер шығару

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 6 апта, сейсенбі

7 апта, сейсенбі

№: 4

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Оксиқышқылдар. Изомериясы және номенклатурасы. Алыну жолдары. Гидроксил және карбоксил топтарының өзара әсері. Химиялық қасиеттері. α-, β-, γ-, δ-, оксиқышқылдарының қыздырғанда өзгеруі. Оксиқышқылдардың оптикалық изомериясы.

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 8 апта, сейсенбі

9 апта, сейсенбі

№: 5

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Майлар мен липидтер. Маргарин алу. Майлар. Майдың қанықпағандық қасиеті. Қаныққан және қанықпаған қышқылдар. Сабын алу әдісі(виртуалды лаборатория дайындау) . Маргарин, қатты майларды алу

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 11 апта, сейсенбі

12 апта, сейсенбі

№: 6

ОСӨЖ / СӨЖ тапсырмасы: Жуғыш заттар құрамындағы органикалық заттар

Тапсырма түрі: конспект

Тапсырманың берілу және орындалу мерзімі (апта күні мен уақыты): 13 апта, сейсенбі

14 апта, сейсенбі

9. КУРСТЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

9. 1 Дәрістер

9. 1. 1 Тақырыбы: Кіріспе. А. М. Бутлеровтың химиялық құрылыс теориясы. Органикалық қосылыстардың классификациясы.

Сағат саны: 1

Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары

Органикалық химияға кіріспе
А. М. Бутлеровтың химиялық құрылыс теориясы.
Органикалық қосылыстардың классификациясы.

Дәріс тезисі

Органикалық химияға кіріспе

XIX ғасырдың ортасына дейін органикалық химияны өсімдіктер мен жануарлар организмінде түзілетін заггарды зерттейтін ғылым деп келді. “Организм” деген сөзге сәйкес органикалық химия деген атау пайда болды. Ғылымның дамуына сөйкес, бұл атаудың мағынасы түбірлі өзгеріске ұшырады, солай бола түрса да, осы тарихи атау сақгалып, бүгінге дейін жетіп отыр.

А. М . Бутлеровтың химиялық күрылыс теориясы

1861 жылдың қыркүйегінде Шпейер қаласында (Германия) болған жаратылыс зерттеушілер конференциясында А. М. Бутлеров “Заттардың химиялық қүрылысы туралы” баяндама жасады. Міне, осы баяндамада ол құрылыс теориясының негізгі идеяларын ұсынды. Бұл теорияның мәні мынандай негізгі қағидалардан тұрады . . .

Органикалық қосылыстардың классификациясы. Органикалық қосылыстардың ең басты кластары: Көмірсутектер (R-H) ; Галогентуындылары (R-Hal) ; Спирттер (R-OH) ; Жай және күрделі эфирлер (R-O-R, R-CO-OR) ; Карбонил қосылыстары- альдегидтер мен кетондар (R-CHO, R-CO-R) т. б.

Органикалық реакцияларды классификациялау

Органикалық қосылыстар химиялық реакциялардьщ өр түріне түсуге бейімді. Органикалық реакциялардьщ негізі түрлеріне: 1) орьшбасу, 2) қосылу, 3) бөліну, 4) изомерлену, 5) крекинглеу жатады.

Бекіту сұрақтары:

1. Көміртектік тізбектің құрылысына қарай органикалық қосылыстар қалай жіктеледі

2. Циклді қосылыстарды жиктеніңіз және мысал келтіріңіз.

3. Функционалдық топтарды көрсете отырып органикалық қосылыстар кластарына мысал келтіріңіз.

4. Аралас функционалдық қосылыстарға мысал келтіріңіз.

Әдебиет:

Бейсебеков М. К. Органикалық химия (биоорганикалық химия элементтерімен) : 2-ші бас. - Алматы : Қазақ университеті, 2013. - 338 бет
Сахы М. Органикалық химия. Оқу-әдістемелік құрал / М. Сахы, А. М. Жумадилова. - Алматы : Отан, 2015. - 171 бет

3. https://aknurpress. kz/reader/web/1762 Сейтжанов А. Ф., Азимбаева Г. Т., Бейсекова А. А. «Органикалық химия кіші практикумы (Алифатты қосылыстар) » Алматы 2016ж.

4. https://aknurpress. kz/reader/web/1176 А. Е. Битемирова Органикалық химия: оқу құралы: оқу құралы (2-басылым) . Қарағанды, 2019 -224бет

9. 1. 2 Тақырыбы: Изомерия.

Сағат саны: 1

Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары

1. Органикалық қосылыстардың изомериясы

а) Кеңістік изомериясы

ә) Оптикалық изомерия

б) Асимметриялы көміртек атомы

2. Гомологтық қатар

3. Радикалдар туралы түсінік

4. Номенклатура

Дәріс тезисі

Химиялық құрылыс теориясы бойьшша әрбір заттьщ өзіне сөйкес белгілі бір ғана химиялық қүрылысы болады. Солай бола түрса да, бір молекулалық формулаға бірнеше заттар сөйкес келуі мүмкін. Бірақ олардың химиялық күрылысы және структуралық формуласы әр түрлі болады. Мысалы, молекулалық формуласы С ₂ Н _б О боЛып келетін екі зат белгілі: Екі заттағы атомдардың байланысу төртібі өр түрлі.

Сапалық пен сандық қурамдары және молекулалық массалары бірдей, бірақ қүрылыстары әр түрлі, соған сәйкес қасиеттері де әр түрлі заттарды изомерлер дейді. Көміртек атомдарының өзара немесе басқа элемент атомдарымен қосылу тәртібін изомерия күбылысы дейді. Демек, этил спирті мен диметил эфирі изомерлер болып саналды.

Изомерия күбылысы органикалық химияда өте кең тараған және органикалық заттардың өте көп санды болуының басты бір себебі болады. Изомерияның, негізінен, екі түрі бар: структуралык және кеңістік (стереоизомерия) изомериялары. Структуралық изомерия молекуладағы атомдардың байланысу ретімен (төртібімен) ажыратылады. Структуралық изомерияның өзі екіге бөлінеді: көміртек тізбегінің (қаңқасының) изомериясы (тізбектік изомерия) және жағдай изомериясы. Тізбектік изомерия молекула қаңқасын түзетін көміртек атомдарының өзара байланысу ретіне тәуелді. Структуралық изомерлерді структуралық формулалармен өрнектейді. Мысалы, қаныққан көмірсутектердің өкілі С5Н] 2-ге 3-тізбектік изомерлер сәйкес келеді және оларды мьша төмендегі структуралық формулалар арқылы көрсетуге болады:

Структуралық изомерияның екінші түрі жағдай изомериясы көміртек атомдарьшьщ бірдей тізбегіндегі функционалдық топтардың немесе еселік (екі, үш) байланыстардың орналасу жагдайымен аныкталады. Функционалдық топтар дегеніміз органикадық қосылыстардың белгілі бір кластарына тән және сол қосылыстардыц маңызды қасиеттерін сииаттайтын атомдар тобы. Мысалы, -ОН спирттерге тән функционалдық топ; -NH2 аминдерге; -СООН қышқыддарға төн топтар.

Кеңістік изомериясының (стереиозмерияның) структуралары бірдей болады да, атомдарының кеңістікте орналасуы әр түрлі болады. Бүған геометриялық (цис-, транс-) және оптикалық изомериялар жатады. Геометриялық цис- және транс- изомериялар қос байланысы немесе жазық сақинасы бар қосылыстарда байқалады. Геометриялық изомерия қос байланыс арқылы байланысқан әрбір көміртектегі екі түрлі орынбасушылардың кеңістікте ор түрлі орналасуынан келіп туады. Қос байланыстағы көміртек атомдарының байланыс бойында еркін айналу мүмкіндігі жок, Соның салдарына екі орынбасушы қос байланыс жазықтығының бір жағында немесе екі жағында орналасуы мүмкін. Мысалы, структуралық формуласы НООС-НС=СН-СООН болып келетін екі негізді қышқылдың екі түрлі геометриялық изомерлері бар:

Геометриялық изомерлердің кейбір химиялық қасиеттерінде де айырмашылықгар байқалады. Әдетте, геометриялық изомер- лердің біреуі түрақгы болып келеді (көбінесе, цис-формасы) .

Оптикалық изомерия молекулалардың кеңістіктегі асимметриясының және сәуле жазыкдығын бүру қабілетінің салдарынан туады. Оптикалық изомерия оптикалық активті заттарда байқалады (оксиқышқылдар, углеводтар, амин- қышқылдары, т. б. ) .

Структуралық және кеңістік изомериясынан басқа, атомдар тобьшың жай байланыс маңайында айналу салдарынан туатын, изомерияның ерекше бір түрі бұрылу немесе конформациялық изомерия да белгілі. Бұл II тараудың 5 тақырыбында толығырақ қарастырылады.

Кеңістік формулалар және моделъдер, Органикалық қосылыстардың кеңістік құрылысын (стереохимиясын) сипаттау үшін проекциялық және перспективті формула жиі қолданылады. Бұл формулалармен біз курсты оқу барысында әрдайым кездесеміз.

Органикалық молекулалардың стереохимиясын тетраэдрлік модельдермен көрнекті өрнектеуге болады. Қазіргі кезде кеңістік модельдерінің екі типі жиі қолданылады: шар-стерженьді және Стюарт-Бриглеб модельдері. Шар-стерженьді модельдерде атомдар шартгы түрде шар арқылы, ал олардың арасындағы байланыстар стержень арқылы өрнектелген. Мұндай модельдер атомдардың кеңістікте орналасуын жақсы көрсетеді.

XX ғасырдың 30-жылдарының басында екінші типті модель, яғни Стюарт-Бриглеб моделі ұсынылды. Мұнда атомның рөлін радиусы атом радиусына пропорционал шарлар атқарды. Байланыс түзілудегі электрон бұлттарының өзара қабысуын корсету үшін шарлардан кесіп сегмент алады. Енді екі шарды кесілу жазықгығы бойынша біріктіргенде, олардың центрлерінің арақашықгығы атомдар арасының қашықгығына пропорционал болады. Бұл модельдер молекуланың кеңістік құрылысын шындыққа жақын өрнектейді. Бірақ, олар валенттік бұрышты және байланыс маңайындағы айналу бұрышын анализдеуге жарамсыз келеді. Бұл мақсаттар үшін, әдетте, стержендік модель пайдаланылады. Модельдердің өр түрлі типі І-суретте көрсетілген.

Бекіту сұрақтары:

1. Гомологтық қатар дегеніміз не?

2. Изомерия түрлеріне мысал келтіріңіз.

3. Номенклатура түрлеріне мысал келтіріңіз.

4. Гибридтену түрлері қандай?

Әдебиет:

1. Бейсебеков М. К. Органикалық химия (биоорганикалық химия элементтерімен) : 2-ші бас. - Алматы : Қазақ университеті, 2013. - 338 бет

2. Сахы М. Органикалық химия. Оқу-әдістемелік құрал / М. Сахы, А. М. Жумадилова. - Алматы : Отан, 2015. - 171 бет

9. 1. 3 Тақырыбы: Алкандар (Қаныққан көмірсутектер)

Сағат саны : 1

Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары

Алкандар анықтамасы жалпы формуласы. .
Классификациясы және номенклатурасы
Алу жолдары
Физикалық қасиеті, химиялық қасиеті

Дәріс тезисі

Қаныққан көмірсутектерді халықаралық ИЮПАК номенклатурасы бойынша а л к а н д а р деп атайды. Олардың жалпы формуласы . Алкандардың қарапайым өкілі - метан. Оларды өсімдіктер шіруінен балшық түбінен бөлінетін болғандықтан, балшық газы немесе рудниктерде кездесетіндіктен, рудник газы деп атайды. Метаннан барлық басқа алкандарды алуға болады, сондықтан, оларды метан қатарының көмірсутектері дейді.

Изомериясы және номенклатурасы

Метанға ұқсастығын көрсету үшін барлық басқа алкандарға -ан жалғауы бар атаулар беріледі. Алғашқы төртеуінің атауы - метан, этан, пропан, бутан кездейсоқ берілген атаулар. Бесінші мүшеден, яғни -ден бастап барлық алкандарға гректің немесе латынның молекуладағы көміртегі атомының санына сәйкес сан аттар берілді: «пента» - бес, «гекса» - алты және т. б. Органикалық хзимияда тарихи (эмпирикалық, тривиальды), рационалды және халықаралық (женевальды, систематикалық, ИЮПАК) номенклатуралар қолданылады.