Қазақ халқының тарихында Сырым батыр қозғалысының негізгі өшпейтін маңызы міне осында
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Хандық билік дәуіріндегі ұлт-азаттық көтерілістерінің тарихнамасы (1783-1824) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 ХІХ ғасырдың бірінші ширегіндегі сұлтандар бастаған көтерілістер тарихының зерттелу мәселесі (Арынғазы, Қаратай) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. Кіші жүздегі ХІХ ғасырдың екінші ширегіндегі ұлт-азаттық қозғалыстарының тарихнамалық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..50
2.1 Жоламан Тіленшіұлы, Исатай Тайманұлы басқарған отаршылдыққа бағытталған көтерілістердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .50
2.2 1847-1858 жылдардағы Есет Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
2.3 Орал, Торғай (1868-1869жж.) облыстарындағы және Адай (1870ж.) руларының ұлт-азаттық көтерілістеріне тарихнамалық талдау ... ... ... ... ..69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының өткен тарихи кезеңдерінде қоғамдық-саяси өмірде жетекші орынға ие ұлт-азаттық қозғалыстардың мәнін жете түсіну, ұғыну қазіргі кезеңдегі ұлттық санамызда ерекше орын алып отырғаны түсінікті жәйт. Қазақстан тәуелсіздікке ие болып, ұлттық мемлекеттік құрылысы қалыптасқан өткен ғасырдың 90-жылдары ел басшылығы Отандық тарихтың азаттық қозғалысы мәселелеріне ерекше көңіл бөлді. Оған айқын мысал 1995 жылы Тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасының қабылдануы, 1998 жылдың Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы деп, ал 1999 жылдың Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп жариялануы болып табылады. Сондай-ақ алдағы 2011 жыл - Тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай қоғамдық, рухани шаралардың көптеп жүзеге асырылуы да төл тарихымыздың, оның ішінде ел тәуелсіздігі жолындағы қазақ халқының ұлт-азаттық күрес тарихының ғылыми тұрғыда кеңінен жазылуына септігін тигізері сөзсіз. Дегенмен де елбасының өзі айтқандай түптеп келгенде, тарих тек ғылым үшін зерттелмейді. Ол ең алдымен тарихтан тағылым, сабақ алу үшін зерттеледі. [1]
Қазақ халқының Ресей империясының отарлық езгісіне қарсы ғасырларға жалғасқан азаттық жолындағы күресінде 1783-1870 жылдардағы Кіші жүздегі халық-азаттық қозғалыстары ұлттық тарихымызда ерекше орын алды.
Қазақ еліндегі азаттық қозғалысының бір ерекшелігі бар, ол Ресейдің Қазақстандағы алғашқы отаршыл акциясының басталуынан 1917 жылғы патша өкіметінің құлауына дейін ұлы далада тәуелсіздік үшін күрестің үзіліссіз жүруінде, бір сәт те толастамауында. Әсіресе 1783 жылы басталған Сырым Датұлы қозғалысынан 1868-69 жылғы Орал, Торғай облыстарындағы және 1870 жылғы Адай руларының ұлт-азаттық көтерілісі аралығын қамтитын тоқсан жылға жуық уақытта Кіші жүзде ұлт-азаттық күресі үздіксіз жүріп отырды.
Кеңес дәуірі кезеңінде зерттеушілердің көпшілігі қазақ халқының отаршылыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыстары мәселелерін маркстік-лениндік теория тұрғысынан ғана қарап, қайшылыққа ұрынды. Атап айтсақ Сырым Датұлы бастаған ұлттық қозғалыс қазақ шаруаларының көтерілісі, Исатай-Махамбет әрекеті Бөкейлік мал бағушы шаруалардың хан өктемдігіне қарсы бас көтеруі, Жанқожа Нұрмұхамедұлы көтерілісі Сырдария егіншілерінің толқуы, Есет батыр қозғалысы Шекті руы қазақтарының наразылығы, ал тегі төре әулетінен шыққан, яғни ХІХ ғасырда қазақ сұлтандары басшылық жасаған қозғалыстардың бәрі де антиорыстық, реакциялық, феодалдық-монархиялық қозғалыстар ретінде бағаланып, тарихи зердеге осылайша қалыптастырылды.
Төл тарихты жазған қазақтың басты тарихшыларын сол кезде үстем болған идеология өз ықпалынан шығармады. Ал, ұлттық тарихты жазуға жан-жақты қолдау көрсетілген қазіргі заманда ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы мен олардың басшыларының өмір жолын жаңаша жазу, хат-қағазға түскендері тарихнамалық тұрғыдан жаңаша зерделеу, талдау тарихшылардың басты міндеттерінің бірі болып отыр.
Осыған орай біз ұсынып отырған жұмыстың өзектілігі мен нақтылай тиімділігінің бір қыры мынада: жоғарыда айтылғандай өткен ғасырларда жарық көрген бұл мәселе жөніндегі ғылыми-методологиялық зерттеулер және ондағы тұжырымдар, қорытынды пікірлер, көзқарастар заман талаптарына сай бұрмаланып, әлденеше рет өзгертіліп отырды. Олар бойынша ұлт-азаттық қозғалыстарының бірі - феодалдық-монархиялық, екіншісі - феодалдық-патриархалдық, үшіншісі - шаруалар, төртіншісі - пантюркистік-панисламистік реакциялық қозғалыстар деп айдарланды. Сөйтіп, сан ғасырлар бойғы қазақ халқының өз бостандығына байланысты арман-мақсаты жоққа шығарылды. Бұл сол замандардағы идеологиялық талаптардың жемісі еді. Осы тұрғыдан алғанда, ұсынылып отырған біздің бұл жұмысымыз Қазақстан тарихының тарихнамасында әлі де болса аз зерттелген тақырыпты жан-жақты талдаған еңбек ретінде көрінуге тиіс.
Қазіргі таңдағы Отандық тарихтың келелі кезеңдерінің бірі - Қазақстандағы ХҮІІІ-ХІХ ғғ., яғни жаңа заман дәуіріндегі, отаршылдық жағдайындағы ұлт-азаттық қозғалыстар мәселелері. Ұлттық қозғалыстар Қазақстанда тарих ғылымы қалыптасқаннан бері де, оның аржағында да біршама зерттелген проблема. Бірақ мәселе оның қалай зерттелгендігінде... Дәл осы жәйт диссертациялық жұмыс арқылы біздің осы тақырыпты талдауымызға түрткі болды. Сондықтан біз осы мақсат жолында Қазақстанның бір бөлігі - Кіші жүздегі жаңа заман дәуірінің белгілі бір кезеңіндегі, дәлірек айтқанда, 1783-1870 жылдардағы азаттық қозғалысының зерттелу тарихын баяндауды алдымызға міндет еттік.
Бүгінде тарихи тақырыптың толық тарихнамалық талдаудан өтуі, оның сан-қырлы тұстары мен нақтылы мәселесінің зерттелу деңгейін, оқиғаның барысын, қол жеткізген қорытындылары мен автордың жеке көзқарасын, оған өмір сүріп жатқан қоғамның ықпалын т.т. анықтау аса маңызды. Оның үстіне қазіргі таңдағы зерттеушілерге берілген еркін ой, өзіндік пікір білдіру мүмкіндіктерін есепке алсақ, тарихшыға жүктеліп отырған міндеттің күрделілігі анықтала түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. XVIII - XIX ғасырлардағы Қазақстандағы халық бұқарасының патша өкіметіне қарсы наразылық қозғалысының бай тарихы бар. XVIII ғасырдың екінші жартысында (1783-1797 жылдары) Кіші жүзде Сырым Датов бастаған көтеріліс болды. 1836-1837 жылдары Бөкей Ордасында Исатай Таймановтың басшылығымен көтеріліс жасалды. 1856-1857 жылдарда Сырдария өңірі қазақтарының отаршылдық езгіге қарсы Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған көтерілісі болып, шаруалардың Есет Көтібаров басшылық еткен көтерілісі Батыс Қазақстан аумағын қамтыды. 1870 жылы патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы Орал, Торғай облыстарында көтеріліс, Маңғыстауда толқу болып өтті. [2] Сол кезең әдебиеттерінде бұл оқиғалар тым жұтаң көрсетілген. Негізінен алғанда олар - түрлі басылымдардағы үзік-үзік жарияланымдар. Бұл мәселелерге Военный сборник беттерінде едәуір көп бөлінген. Барлық жарияланымдарда халық бұқарасының бой көрсетулері бүлік деп түсіндірілді, ал көтерілістер басшыларының жеке басы автордың көзқарасына қарай түрліше сипаттама алды. Н.Середа, Н.Савичев, В.Потто, И.Анничков, П.Юдин және басқаларының мақалалары соны дәлелдейді. [2,с.36-37]
ХХ ғасырдың 30-жылдарында көтерілістер туралы арнаулы зерттеулер жазылды. Қарсылық қозғалыстарын зерттеуді алғашқылардың бірі болып А.Ф.Рязанов бастады. Оның Сырым бастаған ұлт-азаттық күресінен бастап 40 жыл бойғы қазақтардың отарлауға қарсы күресін қамтыған еңбегі сол кез үшін мұрағат деректеріне негізделген алғашқы сүбелі зерттеу еді. Қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстарды отарлауға бағытталғанын дәлелдегенімен, өзіне дейінгі орыс зерттеушілерінің қателіктерін қайталады. Ол Сырым қозғалысын жете түсінбеді, батырды қазақтың мемлекеттік негізі - хандық басқаруға қарсы қылды, тарихи оқиғалардың хронологиялық тәртібін сақтамады. Сорок лет борьбы... еңбегіндегі 16 беттегі 1803 жылғы 23 наурыздағы Қаратай сұлтан хаты 1804 жылы, 23 беттегі 1805 жылғы 30 қаңтардағы Г.С.Волконский хаты 1805 жылы 10 мамырда жазылғандығын, 71 беттегі 1814 жылғы сәуірдегі Көтібар батырдың Шерғазы хан ауылын шабуы 1815 жылы наурызда болғандығын Орынбор мұрағаты деректері айғақтайды. [3] Жекелеген даулы мәселелеріне қарамастан, бұл зерттеулер бүгінгі таңда да өз мәнін жоғалтқан жоқ. Кіші жүз қазақтарының Сырым Датов басшылық еткен көтерілістеріне М.П.Вяткиннің Батыр Сырым деген монографиясы (М.,1947) арналды. Нақты деректемелерді кең көлемде пайдалана отырып, кәсіби қолдан шыққан орнықты зерттеуде Кіші жүз қазақтарының көтеріліс қарсаңындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайына, бірқатар әлеуметтік санаттардың және бірінші кезекте шаруалардың наразылығын туғызған себептерге, көтерілістің барысы мен оның жетекшілерінің көзқарасына; Игельстром бастаған Орынбор әкімшілігінің рөліне және оның хан билігін жою үшін жасаған сәтсіз әрекеттеріне деректемелік және тарихнамалық шолу жасалып, ол мәселелер кең көлемде егжей-тегжейлі көрсетілген. Көтеріліс кезеңдері айқын зерделеніп, Сырым Датовқа, ол сүйеніш етіп, мүдделерін қорғаған әлеуметтік топтарға иланымды сипаттама берілген; патша өкіметіне қарсы жаппай бой көрсетулердің бірі не себептен жеңіліске ұшырағаны ашып көрсетіледі. Бірақ автор кейін тарих ғылымында қалыптасқан жағдайға байланысты ұлт-азаттық қозғалыстар мәселелерін одан әрі зерттеуден бас тартуға мәжбүр болды. [3,с.10] Дегенмен автор Сырым батыр сияқты белгілі тарихи тұлғаны зерттегенімен, оның қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына, қазақ азаматтарының ара қатынасын аша түсуге, оның хан, сұлтандармен байланысына жеткілікті мән беріп тереңдей алмады. Мұны анықтамайынша XVIII ғасырдағы тарихи оқиғаларды толық түсіну мүмкін емес-ті. М.П.Вяткинде өзіне дейінгі ғалымдар сияқты Сырымды хандық құрылысқа қарсы деген түсінікте болды. Ғалым мұрағат деректерін пайдалануда кейбір қателіктер жіберді. Мәселен, монографиядағы 231 беттегі Сырымның Ерәліге тұтқынға түскен уақыты 1786 жылдың тамызы емес, қайта шілде айында екендігін мұрағат қорлары дәлелдейді. Біздіңше, мұндай қателіктер зерттеу барысында оқиғаларды толық сипаттауға мүмкіндік бермейді және бір күннің, есімдердің т.б. өзгертілуі тарихтың шынайылығына нұқсан келтіреді. Соған қарамастан еңбек осы кезге дейін көтерілген тақырыпқа жасалған толық ғылыми талдамалардың бірі болып қалуда.
Сонымен қатар ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы зерттеуде Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында деген монографиясының орны ерекше. Бұл кітаптың кеңес тарихнамасындағы орнын басқа ешбір туындымен салыстыруға болмайды деген тарихшы Ә.Тәкеновтың сөзі орынды берілген баға. Кейін осы еңбек бойынша ұйымдастырылған айтыстар және сол талқылаулар басында партиялық саясат шылауында жасалған сыңаржақ қорытындылар, ашықтан-ашық жасалған жалақорлық тұжырымдар Қазақстан тарихының болашақ зерттелуіне керітартпалық әсер етті. 1948 жылы өткен айтыс барысында Сұлтандар айрықша құқықтарынан айрылды. Сондықтан да қазақтың ақ сүйектері, сұлтан-шыңғыстықтар ұйымдастырған феодалдық-монархиялық қозғалыстың себебі де осы,-деген пікірдің үстем алуы Қаратай, Құбайдолла Уәлиханов, Саржан Қасымов, Кенесары Қасымов бастаған қозғалыстардың болашақ зерттелуіне біржақты бағыт-бағдар берді. Бұдан әрі отарлауға қарсы бағытталған қозғалыстар ішкі тартыстар деп түсіндірілсе, Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрестігі баса көрсетілуі тиісті болды. Мұндай партиялық талап пен таптық принципке негізделген бағыт-бағдарға қарамастан, Қазақстан тарихы жаңа зерттеулермен толыға түсті. [3,с.10-11]
Кеңестік кезеңде XVIII-ХІХ ғасырлардағы Қазақстанның қоғамдық-саяси құрылымына, ондағы өзгерістерге айтарлықтай көңіл бөлінді. А.Нүсіпбеков, С.З.Зиманов, С.Е.Толыбеков еңбектері бұл мәселелерді сан қырынан қарады. С.Е.Толыбеков Сырым батыр, Қаратай, Арынғазы сұлтандар бастаған қозғалыстарды Қазақстанның Ресейге қосылуы нәтижесінде пайда болған игі өзгерістерге, жаңалықтарға қарсылық деп түйіндеді. Еңбекте Ресейдің отарлау саясаты тек прогрессивтік роль атқарды делінді. Автордың мұндай пікірлері кейін де жалғасын тапты.
Кейінгі жылдары қазақ қоғамындағы тарихи тұлғаларға ерекше назар аударыла бастады. М.Қ.Қозыбаев, К.Н.Нұрпейіс, З.А.Алдамжар, М.Қойгельдиев, И.Ерофеева, Ж.Қ.Қасымбаев, К.Есмағамбетов т.б. тарихшылар еңбектері, мақалалары XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақ қайраткерлері тарихын жаңа биікке көтерді. Тың деректердің ғылыми айналысқа енуі, тарихи ой-пікірдің жаңаша өрбітілуі тарихымызды толықтыра түсті. Бұл мәселелер республика және ТМД елдері көлемінде өткізіліп жатқан түрлі деңгейдегі конференцияларда жалғасын тапты. Орынбор, Санкт-Петербург, Уфада, Алматы, Астана, Атырау, Қостанай, Көкшетау сияқты қалаларда ұйымдастырылған ғылыми конференцияларда қазақ-тарихы-тарихи тұлғалар, ұлт-азаттық т.т. арқылы талданды. [3,с.14-15]
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеуіміздің мақсаты XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақстан тарихын, соның ішінде оның батыс өңірінде отаршылдыққа қарсы бағытталған ұлт-азаттық көтерілістердің Қазақстанның болашақ дамуына ықпалын тарихи-тарихнамалық тұрғыдан қайта саралау болып табылады. Бұл кезең отарлау саясатының күшеюімен, оған қазақ қоғамының өз тәуелсіздігі үшін жанталаса күрескен қарсылығымен ерекшеленеді. Мұндай мәселелердің жан-жақты ашылуы үшін мынадай міндеттерді назарға алдық:
- бүгінге дейін жарық көрген зерттеулерді қайта саралау арқылы тарихымыздың көмескі тұстарын ашу оларды, ой елегінен өткізу;
қазақ даласындағы ұлт-азаттық күрестердің өзара байланыстылығы, олардың бір-бірімен жалғасып, үзілмей түрліше деңгейде дамып отырғандығын дәлелдеу;
нақтылы тарихи оқиғаларды сараптау, зерттеу ауқымында оның методологиялық, тарихнамалық, деректік желісін тарту, өз тақырыбымыз шеңберінде осы бір кенжелеу қалып келе жатқан тарихнама саласына өз танымымызды ұсыну.
Зертеу жұмысының ғылыми жаңалығы: XVIII-ХІХ ғасырлар қазақ тарихында Ресей империясының отарлау саясатының тереңдеуімен қатар халқымыздың оған қарсы ұлт-азаттық күрестерімен көзге түседі. Бұл мәселелер бүгінге дейін сан мәрте қаралды. Сондықтан біздің зерттеуіміздің басты ғылыми жаңалықтары: біріншіден, жарық көрген еңбектерді толық тарихи-тарихнамалық талдаудан өткізілуі және олардың фольклорлық мұралармен салыстырылуымен анықталады, сондай-ақ тәуелсіз ел талаптарымен түсіндіріледі. Екіншіден, зерттеу барысында қазақ халқының дәстүрлі басқару жүйесін жою, Хандыққа қарсы ішкі феодалдық тартыс деп бағаланған ұлт-азаттық күрестердің негізгі мақсаты тәуелсіздікті сақтау болғандығы белгілі болады. Үшіншіден, методологиялық, тарихнамалық әдістемелік желісіне жаңаша көзқарас, обьективтік ғылыми пікір қалыптастыруға ұмтылыс; Төртіншіден, диссертацияда халқымызды бай-кедей, ақ-қара сүйек деп айырмай басты мақсатымызға елдікті, тәуелсіздікті сақтау жолындағы күрестегі бірлестікті дәлелдеуге нысана еттік. Өйткені елде бірлік, тірлік бір болмаса қайраткерлер Ресей саясатына қарсы тұра да алмаған болар еді. Міне, осы айтылғандардың барлығы зерттеу жұмысымыздың жаңалығы деп түсінген абзал.
Зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы. Көтеріліс мәселесінің, міндетті түрде оқытылуға тиіс жоғарғы оқу орындарындағы оқу бағдарламаларына енгізілгендіктен, диссертациялық жұмыс осы тақырыпқа арналған дәрістерге, ұлт-азаттық қозғалыстардың тұтастай бүкіл тарихына арналған зерттеулерге, арнайы курс, арнайы семинарларға пайдалануға болады.
1. ХАНДЫҚ БИЛІК ДӘУІРІНДЕГІ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСТЕРІНІҢ ТАРИХНАМАСЫ (1783-1824 ЖЖ.)
1.1 Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісінің зерттелу тарихы
Қазақ халқының өз жерін, елін, халықтығын сақтауға бағытталған ұлт-азаттық күресі бір күнде, бір сәтте пайда болған емес. Сонау көне заманнан қазақ қазақ болғалы, онан бері қазақ хандығы пайда болғаннан бері қарай тарих сыйлаған мүмкіндік арнасында тәуелсіздік болмысты сақтау, оны дамытып, бекіте түсу қоршаған қалмақ, қазақ-орыс, башқұрт сияқты Ресей саясатының жандайшаптарына, жоңғар, кейінірек Қытай, Орта Азия хандарының түрлі тіміскілеулеріне дер кезінде қарсы тұра алды. Мейлі, мұндай халықтың наразылықтары - Отан соғысы, көтеріліс, қозғалыс болып түрліше жазылғанымен мақсат біреу - ол қазақты оның ұлттық болмысын сақтау еді. Сондықтан да ол күрес бір күнде тоқтаған емес. Күрес себебін, оның Ресей отаршылық саясатына байланысты бір қырын М.Тынышпаев Орыс бодандығын қабылдағаннан бері қазақтардың бірде-бір жарқын қуанышты күні, бірде-бір бақытты минуты болған емес, Х.Досмұхамедұлы Таршылықтың түбі патша өкіметінде екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты... Cондықтан 1731-жылдан бергі Кіші жүздің ханға болсын, сұлтандарға болсын, орысқа болсын, көтерілістерінің бәрін патша өкіметіне қарсы көтерілістер деп қарау керек деп түсіндіреді. [3,с.132-133] Тарихи құжаттар, соның ішінде Орынбор әкімшілігіне ХҮІІІ ғасырда түскен қорған басшылары рапорттары қазақ рулары қарсылықтарының үнемі өзара жалғасып жатқандығын көрсетеді. Мұндай халықтық қарсылықтарды түсінуге талпынбаған, барынша бұрын өзіне бағынған өзге де халықтар кебін кигізуге ұмтылушылық 1783 жылдың басында қазақ-орыс қатынастарын шиеленістіріп, отарлауға қарсы алғашқы ірі ұлт-азаттық қозғалысқа әкелді. Оның алдыңғы жылдардағы күрестерден ерекшелігі Кіші жүз қазақтарының жаппай шекарадағы қорғандарға шабуылдары мен қарулы қақтығысқа ұласуында еді. А.И.Левшин 1783 жыл орыс шекарасына соншама зиян келтірді деп анықтаса, бүгінгі Ресейлік зерттеушілер 1782-1784 жылдары Ордадағы тынышсыздық шегіне жетіп, ұрлық пен батылдық әрбір аяқ басқан сайын кездесуде деген тұжырымдармен сипаттайды. 1783 жылғы 19 тамыздағы Орынбор обер-коменданты, генерал-майор Я.М.Зенбулатовқа түскен хабарда қазақтардың батылдығы соншама өсуде. Қай жерге шабуылдаса да олжамен оралуда. Әсіресе Елек қорғаны маңындағы орыс ауылдарына және қорғандарға да ұлы сойқан жасауда делінген. Міне, осы кезеңде халық қамқоршысы ретінде тарих сахнасына Сырым Датұлы көтерілді және ұлт-азаттық қозғалыс басшысына айналды. Ол турасында Нұралы хан 1783 жылы байбақты Сырым қазақтарға келіп мені қаралап, халықтың сенімінен шығару үшін жау санаған, ел қолдауына ие емес деп жариялаған деген пікірін білдіреді.
Сырым бастаған осы ұлт-азаттық қозғалыс тарихы орыс зерттеушілерінің де, кеңестік тарихшылардың да зерттеу объектісіне айналды. Бүгінгі күні де ол тарихшы мамандардың қайта қызығушылығын туғызып отыр. Дегенмен профессор М.П.Вяткиннің Сырым батыр монографиясы 1783-1797 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстың шығу себептерін, оның жүрісін, қозғаушы күштері мен нәтижелерін дәйекті баяндағанын атап өтуге тиіспіз. Ғалым зерттеуі өз заманының мүмкіншілігі деңгейінде халқымыздың тарихына деген шынайы көзқараспен жазылған сүбелі еңбек.
Біздің мақсатымыз жаңа тарихи деректер арқылы қозғалыстың жүрісіне, ондағы қазақ азаматтарының өзара байланысына, олардың алдына қойған мақсаттарына, орыс үкіметінің саясатына жаңа қырынан қарау және бұрын жарық көрмеген немесе ғылыми ауқымнан шеттетілген материалдарды қосу және қайта тексеру. Өйткені еліміздің тәуелсіздігіне дейін тарихымыз таптық принципке негізделіп, үлкен аға Ресейдің ықпалымен жазылған-ды. Мұның өзі қазақ-орыс қатынастарының біржақты зерттелуіне әкелді емес пе.
Сырым қозғалысының тарихын зерттеушілер туралы айтқанда, ең алдымен, осы көтерілістің нағыз тарихнамасы мынау еңбектен басталады,- дейтіндей әдейі арналған зерттеудің ХХ ғасырдың 30-40 жылдарына дейін шықпағанын ашық айтуымыз керек. Сөйте тұра, Қазақстанның өткен замандардағы тарихына қалам тартқандардың ішінде бұл көтерілістің жай-жапсарына соқпай кеткендер кемде-кем және олардың қай-қайсысы да Сырым Датұлы қозғалысына үлкен мәні бар оқиға ретінде қараған.
Сондай еңбектердің бастауында - 1832 жылы Санкт-Петербургтен шыққан А.И.Левшиннің Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей дейтін үш томдық еңбегі тұр. Осы еңбектің ІІ томының қырық шақты беті тек қана Сырым қозғалысының тарихына арналған. [4]
Әділін айту керек, А.И.Левшин бұл оқиғаға объективті тарихшының көзімен қарамайды, қайта кітабының Описание... деген атынан көрініп тұрғандай, отаршылдық саясатты жүзеге асыруға көмектесіп жатқан патшаның көп шенеунігінің бірі ретінде Сырым көтерілісін отаршылдық саясат жолына кесе көлденең тұрған бір кеселді оқиға ретінде қарайды. Бұл еңбектің әсіресе олқы соғар тұсы деп көтерілістің шығу себептеріне де, оның қозғаушы күштеріне де, сол тұстағы қазақ қоғамының жай-жағдайына да талдау жасамағанын айтар едік. Сондай-ақ он төрт жылға созылған осынау күрестің өзегінде: ірі-ірі әлеуметтік, саяси себептер жатқандығын көрсетудің орнына, ашынған халық бұқарасының жаппай бас көтеруін - Сырым батырдың Нұралы ханмен араз болуынан немесе оның хандық билігін күндегеннен, қызғанғаннан болды деуі; немесе 1790-жылдары жаңадан тағайындалған генерал-губернатор Пеутлинг елдің еркінен тыс Ералыны хан сайлағанда Сырымның патша әкімшілігімен кетісуін тағы да Ералының жеке өзімен Сырым бақталас болғандығынан солай істеді деуі - нағыз тарихшы-зерттеушінің тұжырымы емес.
Әйтсе де А.И.Левшиннің көтеріліс қалай дамығанын суреттеуі; Сибирск, Уфа және Орынбор өлкесінің билеушісі О.А.Игельстромның реформалары не себепті ел ішінде тиянақ таппағанын баяндауы, 1790 жылдардың бас кезінде патша әкімдерінің Сырым Датұлына көзқарасының түбегейлі өзгеруі неліктен болғанын түсіндіруі; сондай-ақ оның еңбегінің фактологиялық жағынан едәуір құнды жерлерінің барлығы - бұл еңбектің зерттеушілер үшін өте қажетті дүние екеніне көзімізді жеткізе түседі. Бұған қоса А.Левшиннің бұл еңбегі Сырым батыр бастаған Кіші жүз қазақтары ұлт-азаттық қозғалысының тарихнамасында кейінгі зерттеулердің көпшілігіне негіз болғаны мейлінше айқын көрініп тұр.
Мәселен, А.Левшиннің ой сорабының ізімен баяндалатын сондай еңбектің бірі - 1868 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген Область сибирских киргизов. Материалы для географии и статистики России деген М.Красовскийдің кітабы. Ресейдің географиясы мен статистикасына арналған материалдар ретінде жарық көрген Л.Мейердің Киргизская степь Оренбургского ведомства деген еңбегінде де А.И.Левшиннің әсері анық байқалады.
Бұл екі зерттеудің екеуінде де авторлар Сырым қозғалысының фактілі де, нақтылы да жағын баяндауда А.Левшиннің айтқандарына ешқандай жаңа дерек-материалдар қоспай, тек соны ғана қайталап шыққан. Дегенмен де сол баяндалған оқиғаларға көзқарастары тұрғысынан қарасақ М.Красовский де, Л.Мейер де А.И.Левшиннен өзгеше бағыт ұстағанын байқаймыз.
Мәселен, М.Красовский қазақтардың қоғамдық қарым-қатынастары жөніндегі өзі ұстанған концепцияға сәйкес, бұл көтерілістің шығуына бірден-бір себеп болған жәйттердің бірі - сұлтандардың қара халыққа жасаған зорлықтары еді,-деген пікір білдіреді. Бұл - дұрыс тұжырым, бірақ автор осы ойын әрі қарай дамыта алмаған. Сөйтіп бұл зорлықтардың ендігі ұшы - күннен күнге өршіп келе жатқан патша үкіметінің отаршылдық саясатымен тығыз байланысты екенін аша алмаған. Осы байланысты аша алдмағындығынан да болар, ол Игельстромның реформасы Кіші жүзде қырғыздардың (қазақтардың - А.Т.) ұғымына жақын келетін тәртіп орнатты деген қате пікірге ұрынған.
Л.Мейер болса А.И.Левшин мен М.Красовскийге ұқсап бұл көтеріліске тек қана Ресей империясының отаршылдық саясатының жолына тосқауыл болған бір келеңсіз оқиға деп қарамай, қайта бұл күреске қазақ халқының, көтеріліске шыққан халықтың тарихындағы ерекше маңызды бір оқиға, үлкен белес деп қарайды. Ұлт-азаттық қозғалысқа осы тұрғыдан келе білгендігінің өзі - Л.Мейердің бірқатар объективті қорытындылар жасауына мүмкіндік берген. Мәселен, ол көтеріліске басшылық еткен билер мен рубасыларының әртүрлі ел билеу ісі жөніндегі кереғар көзқарастарынан тап басып, дұрыс тани білген. [5]
Сонымен қатар жоғарыда көрсетілген зерттеушілер еңбегіндегідей арнайы сөз болмаса да, Сырым батыр бастаған қарулы қозғалыс жайында жанамалап әңгімелеген кейбір авторларды да атап айту қажет. Олар: Поступательное движение в Среднюю Азию в торговом в дипломатическом отношении атты еңбек жазған Ф.М.Лобысевич, көпшілікке Тургайская область дейтін тарихи очеркімен белгілі А.И.Добросмыслов және История завоевания Средней Азии зерттеуінің авторы М.Терентьев.
Кеңес өкіметі тұсында бұл мәселені көтергендердің бірі - А.П.Чулошников болды. Ол өзінің К истории феодальных отношений в Казахстане в ХҮІІ-ХҮІІІ вв. деген еңбегінде Сырым көтерілісіне де тоқталады. А.П.Чулошниковтың бұл мақаласында бірқатар бағалы нұсқаулар бар. Мысалы, ол Сырымның 1790-жылдардағы күресінің негізгі бағытын дұрыс сипаттайды. Дегенмен, А.Чулошников зерттеуінде біз келісе қоймайтын пікірлер де бар, оның Сырым батырдың қозғалысын ірі-ірі феодалдық топтардың күресі ретінде көрсетпек болуы, бұл көтерілістің қозғаушы күші - халық бұқарасы екенін бүркемелеп тастайтыны өз алдына, екінші жағынан, империяның отаршылдық саясатына қарсы бағытталғанын мүлде естен шығарып тастағандай әсер қалдырады. Автордың билер мен батырлар тап күресінде сұлтандардың әлеуметтік жауы ретінде қарсы шықты деуі де қате, оның бұл тұжырымы ғылыми мақаланың қазақ қоғамының әлеуметтік құрылысы жөніндегі барлық концепциясына көрінеу қарсы келеді. Әбілқайыр әулеті сұлтандарының Сырым батырға аса өштесіп қарсыласуын сұлтандардың сауда қарым-қатынастары жөнінде өздерінің беделді болуы үшін күрес-тартысының нәтижесі деп түсіндіруі де қанағаттанарлықтай түсінік емес. [6] Дегенмен, тарихшы-ғалым А.П.Чулошниковтың бұл жөніндегі елеулі еңбегі сол, автор Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтары көтерілісінің ішкі қоғамдық тетіктерін айқындауға айрықша көңіл бөлген.
Сырым қозғалысының шын мәніндегі тарихын жасамақшы болып, ең бірінші рет талап қылған адам - орынборлық тарихшы А.Ф.Рязанов. Ол 1924 жылы Советская Киргизия журналының N10 санында алғашында Батыр Сырым Датов деген зерттеу мақаласын жариялады. Мұнан соң, 1926 жылы Қызылордада Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского народа (1797-1838) деген еңбегін жарыққа шығарды.
Сырым батыр бастаған халық азаттық қозғалысы жөнінде кейіннен іргелі еңбек жазған көрнекті кеңес тарихшысы, академик М.П.Вяткин өзінің белгілі монографиясында А.Рязанов зерттеулеріне ерекше сын көзбен қарайды. Тарихшы-академик сынының назар аударарлық пікір екенін ескере отырып, біз оның толық мәтінін көрсетуді жөн көрдік: ... еңбектердің екеуінде де ірі кемшіліктер бар. Автор, (Рязанов-А.Т.) керек десе, өзі пайдаланған материалдар көлемінде де қозғалыстың фактылы жағын үнемі дұрыс баяндамаған. Кейде ол материалды тым еркін пайдаланады. Мысалы, документтердің айтуына қарағанда, тек қана халық жиылысында айтылған пікірлерді ол Сырымға әкеліп таңады, оның баяндауының кейде дәлді болмайтын себебі, автор түпкілікті материалдарды пайдаланбай Орынбор канцелярияларында өңдеуге түскен материалдарды пайдаланған. Осы өңдеген материалдарды тұпнұсқаулармен салыстырып қарағанда, өлшеулердің түпкілікті материалдардың мазмұнын үнемі көрсетпегендігі байқалады. Дегенмен, Рязановтың еңбегінде ең басты кемшілік - оның методологиялық ірі қателері. Қазақстан тарихын баяндау үшін архив материалдарын пайдаланудағы негізгі қиыншылықтардың бірі - әлеуметтік терминологияның талқыланбағандығы. Документтерде үнемі кездесіп отыратын қарапайым халық, батыр, би, ру және осылар сияқты атаулар, өздерінің мағынасын айқындауды керек қылады. Қазақстан тарихымен шұғылданып жүрген әрбір адам үшін бұл алдын-ала жүргізетін өте бір керекті жұмыс. Осылай бола тұрса да, Рязанов негізгі деректерден өзі алған атаулардың мағынасын сын көзімен айқындаймын деп, керек десе, талап та етпеген. Мұның нәтижесі түсінікті: Сырымның қозғалысы сұлтандар мен халық арасындағы екі партияның арасындағы күрес деп қана қойылған. Материалды пайдалану әдісі әлгідей болған соң, Рязанов осы халық партиясын ішінен жеген алауыздықтар туралы мәселені алдына қоя алмаған. Сөйтіп қозғалыстың алғышарттарын, дамуын, жеңілу себептерін дұрыс түсінбеген. Рязанов өзінің баяндауында қозғалыстың әлеуметтік мәнін айқындаудан гөрі оның сыртқы жағына көбірек тоқталуын біз де кездейсоқ іс демейміз [7,с.61-62]
Дегенмен, А.Ф.Рязановтың қалайда даусыз еңбегі сол, ол бұрын бүркеулі жатқан біршама көп фактілерді ғылым арнасына енгізді, оның жаңашылдығы осында. А.Рязанов еңбектерінің ең құнды жері сол - Сырым батырдың өмірімен қоғамдық қызметіне қатысты осы кезге дейін ғылымға белгісіз болып келген, белгісінің өзі ғылыми айналымға түспей, талданбай, бағасы берілмей келген Орынбор архивіндегі көптеген тарихи материалдар нақ осы зерттеулерде алғаш рет сөз болып, халыққа жария етілді. Эта была выдающаяся и талантливая личность, имеющая огромное влияние на массу казах-киргизского народа-деген баға да А.Рязановтың аузымен осы еңбектерде Сырым Датұлы секілді үлкен тұлғаның атына бірінші рет айтылды. Сонымен бірге, Сырым қозғалысы осы еңбектерде тұңғыш рет нағыз тарихшының кәсіби көзқарасымен талданып зерттелінді. Сырым Датұлы бастаған қозғалыс тарихын барынша егжей-тегжейлі зерттеген ғалым - аса көрнекті тарихшы М.П.Вяткин болатын. Қазақстан тарихына байланысты зерттеулер жүргізіп қана қоймай, қазақ халқының тарихына қандай да болсын қатысы бар деректерді жинап, жариялауға мұрындық болған М.Вяткиннің жетекшілігімен өз кезінде ТМД елдерінің көптеген архив қорларындағы қазақ тарихына қатысты түпдеректік мәні зор материалдар алынып, бес томдық Материалы по истории КазССР деген даярлаған еді. Мұның Сырым қозғалысына арналған үлкен бір бөлігі - 1940 жылы ІҮ-том ретінде, М.П.Вяткиннің Политический кризис ХҮІІІ-нач. ХІХ вв. деген алғысөзімен жарық көреді. Кейін 1941 жылы шыққан Қазақ ССР тарихы жөніндегі очерктердің Х тарауы мен 1943 жылғы Қазақстан тарихы туралы тұңғыш жүйелі жазылған ұжымдық еңбек - Қазақ ССР тарихының ХІ тарауына М.Вяткиннің авторлығымен Сырым бастаған халық көтерілісі баяндалады. Тіпті, генерал-губернатор А.А.Пеутлингтің өкілі ретінде Сырым батырға келіссөз жүргізуге барған Мұхаметжан Хұсайынов мүфтидің күнделік журналын да ССРО Ғылым Академиясының баспасынан шыққан Исторический архив атты жинақтың 1939 жылғы ІІ томына енгізген де М.Вяткин болатын. Оның 1947 жылы жеке кітап болып шыққан, 1944 жылы сәтті қорғалған Сырым батыр тақырыбындағы докторлық диссертациясы атақты тарихшының көпжылдық ізденіс - зерттеулерінің негізгі нәтижесі еді. Батыр Сырым монографиясының Мемлекеттік - Сталиндік сыйлықты алғанын айтсақ, М.Вяткиннің Қазақстан тарихы ғылымына, оның ішінде қазақтың тұңғыш ұлт-азаттық қозғалысын зерттеу ісіне қаншама үлес қосқанын ұғуға әбден болады.
Сырым Датұлы бастаған көтерілістің шығу себептері, барысы, қозғаушы күштері мен нәтижелері жөнінде аталмыш монографияда толық және дәйекті баяндалған. Автордың бұл көтеріліске берген бағасының дұрыстығы кейінірек шыққан басқа да тарихи зерттеулерде толық құпталды. [8]
М.П.Вяткиннің бұл монографиясында Кіші жүз қазақтарының Сырым Датұлы бастаған қозғалысы (1783-1797 жж.) ХҮІІІ ғасырдың аяғындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың кең шеңберінде қарастырылады.
Монография екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлім ХҮІІІ ғасырдағы қазақтардың шаруашылық құрылысын және қоғамдық қатынастарын қамтып, осы дәуірдегі Кіші жүздің саяси өмір егжей-тегжейлі талданады. Екінші бөлім Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының азаттық қозғалысына арналған.
М.П.Вяткиннің бұл еңбегінің маңызы зор. Ол Кіші жүз қазақтарының тарихы туралы мол архив материалдарын алғаш ғылыми айналымға енгізген. Автор тарапынан Москва, Санкт-Петербург, Алматы архивтеріндегі тарихи құжаттар жан-жақты зерттелген, әсіресе тарихшы-ғалымның архивтік түпдеректерді шынайы тарих ғылымы тұрғысынан талдауы ерекше назар аудартады.
Мұрағат материалдарымен қоса монографияға М.П.Вяткин әртүрлі шығыс тілдеріндегі түпдеректерді де тарта білген. Бұл өте маңызды, өйткені өз кезегіндегі ХХ ғасырдың 30-40 жылдарындағы Қазақстанда отандық тарих ғылымының қалыптаса бастауының алғашқы баспалдақтары жағдайында ХҮІІІ ғасырдағы Қазақстан тарихы бойынша жазба деректер жоқтың қасы еді.
Зерттеліп отырған кезеңнің ерекшеліктерін есепке ала отырып, М.Вяткин зерттеуші үшін аңыз-әңгіме, фольклор секілді деректердің маңыздылығын жаңаша көрсетеді, өйткені онда қазақтардың тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық және әлеуметтік құрылысы, халықтың тарихи оқиғаларға берген өз бағасы көрініс тапқан болатын.
ХҮІІІ ғасырдағы қазақтардың шаруашылығы мен қоғамдық қатынастарына арналған бөлімде қазақ қоғамының бірнеше проблемалары жаңаша тұрғыда қаралады. Шаруашылық құрылысын сипаттауда автор қазақ экономикасының артта қалуын көрсете отырып, оны экстенсивті көшпелі мал шаруашылығымен және егіншіліктің төмен деңгейімен байланыстырады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің болмауы, натуралды шаруашылық құрылысының артта қалуына себеп болды. Мұнымен қоса, автор қазақтардың шаруашылық өмірінде қосалқы рөл атқарған шаруашылық түрлеріне, әсіресе, қазақтардың қолөнер өндірісіне тоқталады. Жалпы алғанда қазақ қоғамы шаруашылығының өндірістік негізі - натуралдық шаруашылық болды деп баса көрсетеді автор.
М.Вяткин іргелі еңбегінің бірінші бөлімінде ХҮІІІ ғасырдағы Кіші жүздегі сауданың дамуына да тоқталады. Бұл кезеңде Кіші жүз қазақтары тек ортаазиялық хандықтармен ғана емес, патшалы Ресеймен де сауда жүргізді. Автор көрсеткендей, Ресеймен сауда қазақтардың көшпелі мал шаруашылығының натуралдық негізін бұза алмады, тауар-ақша қатынасы деңгейіне көтеріле алмады. Бұған сауданың отарлық сипаты мен айырбас эквивалентінің жоқтығы себеп болды. Патша үкіметі қазақтармен қарым-қатынастарын жергілікті әкімшіліктің қатаң бақылауына бағындырып, орыс саудагерлерінің жоғары табысын қамтамасыз етуді көздеді. [7,с.80-86]
Сталиндік-тоталитарлық заманда өз еңбегін жазған М.Вяткиннің бұл тұжырым-пікірлерінің күні бүгінгі егемен Қазақстанның тәуелсіз тарихшыларының көзқарастарымен үндесіп жатқандығына назар аударсақ атақты тарихшының белгілі монографиясының тарихи құндылығын әбден түсінуге болады.
Қазақтардың қоғамдық қарым-қатынастары туралы тарауында, автор ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда қазақтарда рулық құрылыс және жерге деген ұжымдық меншік үстемдік етті деген өткен ғасыр басында қазақ зиялыларының көрнекті өкілдері айтқан пікірлерді көптеген кеңес тарихшылары секілді ұлтшылдық көзқарас ретінде қабылдайды және бұған қарсы қазақ қоғамында таптардың және таптық жіктелістің болғандығын көрсетеді. Алаш қайраткерлерінің ғылыми ой-тұжырымдары қазіргі таңда өз құндылығын көрсетіп отыр, сондықтан М.Вяткин сияқты ғалымдардың пікірлерін сыни-ғылыми ой елегінен өткізіп қабылдау да қажет.
Автор өз монографиясында үстемдік етуші феодалдық аксүйектің жерге деген қатынасын жаңаша тұрғыда зерделей отырып, феодалданған қоғамның негізі болған қауымдық жерлерге қожалық жасау қазақтарда жүзеге асты деп есептейді. Сонымен бірге ол малға деген жеке меншіктің және қауымдық көшіп-қонудың дамығандығы туралы айтады, сақталған материалдарды зерттеу негізінде автор, ХҮІІІ ғасырда қазақтарда қауымдық меншік шеңберінде жүзеге асты деп дұрыс тұжырым жасайды. Бұдан мынадай қорытынды шығады: отырықшы-егінші халықтардағы сияқты жерге деген жеке меншіктің қалыптасуы үшін және феодалдық қатынастардың дамуы үшін Қазақстанда нақты материалдық база болмады.
Автор үстемдік етуші феодалдық-ақсүйек өкілдеріне тархандар, қожалар, батыр, билерді де жатқызады. Қоғамдық қарылыстағы билердің ерекшелігі олар көшпелі қауыммен тығыз байланысты болды және қанау формалары патриархалдық-рулық тұрмыспен астасып жатты. Рулық институттар дамып келе жатқан феодалдық қатынастарға сәйкестендіріліп, ру ақсүйектері көшпелі қауымды қанауда оны оңай пайдаланды. Автордың пайымдауынша, феодалдар табының айқын белгісі қазақ қауымынан бөлектенген, одан жоғары тұрған ақсүйектерде көрінді. Рулық ақсүйектер таптық қатынаста қауым жіктелісінің нәтижесінде ақсүйектермен жақындасқанымен, қауыммен байланысын сақтады, бұл оның таптық күрес барысында, әсіресе Сырым батыр қозғалысында айқын көрінген дәйексіздігіне алып келді,- деп пайымдайды М.Вяткин.
Кіші жүздің ХҮІІІ ғасырдағы саяси өміріне арналған тарауда автор қазақ қоғамының саяси құрылысын, вассалдық қатынастар жүйесін егжей-тегжейлі талдай отырып, оның патриархалдық-феодалдық қоғамдық қатынастар жүйесіне сай дағдарысының себептері талданып, ол жоңғар агрессиясымен және царизмнің басқыншылық саясатымен байланыстырылады, біртұтас орталықтанған мемлекеттің болмауы себепті саяси дағдарыс тереңдей түсті,- дейді автор.
М.Вяткин қазақ қоғамы күрделі сыртқы саяси жағдайларға байланысты Ресейдің қамқорлығына кіргенімен, қазақ халқының алдында тұрған өмірлік маңызды мәселелер патша үкіметі тарапынан шешілмеді, империяның жер мәселесіндегі отаршыл саясаты қоғам дамуына теріс ықпал етті,- деп те әділ тұжырым жасайды.
Әсіресе, М.Вяткиннің мынадай бағыттағы талдаулары өте маңызды: орыс шекара әкімшілігі енгізген жерге байланысты шектеулер қазақ қауымының шаруашылығына ауыр зардаптарын тигізді. Әскери бекіністер мен қазақ хуторларына таяу жерлерде көшіп-қонуға тиым салу, Жайық және Орынбор қазақтары мен башқұрттардың әлсін-әлсін шабуылы, проорыстық бағыттағы қазақ ауылының үстем тап өкілдерінің қауымдық жайылымдарды басып алуы, қазақтардың мемлекеттік дербестігін әлсірету мақсатындағы Ресей саясаты көшпелілерді Байбақты руының батыры Сырым Датұлының басшылығымен ұйымдасқан көтеріліске шығуға итермеледі. Қазақтардың қозғалысы азаттық сипатында болды, әу бастан-ақ феодалдық үстем тапқа қарсы халық күресі Ресей империясының отарлық езгісіне қарсы күреспен ұштасты.
Аталмыш зерттеудің екінші бөлімінде Сырым Датұлы бастаған қазақтар қозғалысының жүру барысын баяндай отырып, М.П.Вяткин көтерілістің сипаты мен ерекшеліктерін ашады. Автор Кіші жүз қазақтарының қозғалысын бірнеше кезеңдерге бөліп қарастырады, бірінші кезеңінде көтеріліс антиотарлық сипатта болды, бұл күресте ру ақсүйектері мен халық бұқарасы бір майданда тізе қосты.
Бірақ көтеріліс барысында таптық күштердің жіктелісі болады. Қалыптасқан жағдайды зерттей отырып, автор, бірінші кезеңде халық бұқарасы барлық феодалдық ақсүйектерге емес, тек оның кейбір өкілдеріне, әсіресе патша әкімшілігі жағында тұрған сұлтандарға қарсы шықты; бұл кезеңде бұқара халық ру ақсүйектерімен бірге болды,-деп тұжырымдайды.
М.Вяткиннің зерттеулеріне қарағанда 1780-жылдардың екінші жартысында қозғалыс мақсаты мен тактикасын айқындауда ру ақсүйектері мен халық бұқарасы арасында қайшылық туындайды. Сырым жер үшін күресте бұқара халықпен бірге бола тұрып, қазақ мемлекеттігінің жаңа формасын құруға тырысады, мұнда ол хандық билікті жылма жыл шақырылатын халық съезімен алмастыруды, ал басқаруды бас старшындардың қолына беруді көздеді.
Ал ру ақсүйектері хандық биліктің біржола жойылуын қолдамады, олар хандық биліктің патриархалдық-рулық формасын қайта қалпына келтіруге тырысты. Сондықтан Нұралы хан тақтан тайдырылғаннан кейін рубасылары хан тағына Барақтың ұлы Қайып сұлтанды ұсынды. Патша үкіметінің отарлық саясатына қатысты да ру ағамандары әскери күрестен гөрі, келісімге келуге ұмтылды.
Көтеріліс барысында қалыптасқан күрес тактикасы бойынша қарама-қарсылық таптық күштердің жіктелісін күшейтті. 1790-жылдардың басында М.П.Вяткиннің пайымдауынша, Сырым қозғалысында жаңа ағым пайда болады, алғашында ол ру билерінің еркінен тыс қалыптасса, кейін оларға қарсы бағытталды. Бірақ ол әлеуметтік топ ретіндегі рубасыларына емес, жеке билерге ғана қарсы бағытталды. Осыған байланысты автор мынадай тұжырым жасайды: Сырым қозғалысының дамуы барысында өсіп-өне бастаған шаруалар соғысы патриархалдық-рулық тұрмыс жағдайында өзге отырықшы-егінші халықтардағыдай аяқталған таптық формаға ие бола алмады [7,с.9]
Сырым қозғалысының өзіне ғана тән ерекшеліктерін, заңдылықтарын ашу М.П.Вяткиннің зор еңбегі, дегенмен атақты тарихшының зерттеуінде еш кемшілік жоқ деп ешкім айта алмайды. Өйткені, ғылым дегеніміз - жаңарып, жаңғырып жататын үздіксіз процесс екені түсінікті. Сондықтан М.Вяткин еңбектерінің де ескірген тұстары, уақыт әкелген өзгерістер тұрғысынан қайта қарайтын жерлері болуы әбден мүмкін. Себебі, ол да өз заманының перзенті. Екіншіден, оның еңбегінің кейбір кемшіліктері - тек қана М.Вяткиннің емес, сол тұстағы тарих ғылымының, оның зерттеу әдістерінің ортақ кемшіліктері де еді. Мысалы, Сырым қозғалысын шаруалар қозғалысы деп таныған М.Вяткин өз еңбегінің өн бойында ұлт-азаттық көтерілістің ішінен үнемі жалпы таптық күрестің белгілерін іздеумен отырады.
Барша әлеуметтік топтардың отарлық қанауға ұшырауы жағдайында басталған қарулы қозғалыстарға басшылық ету қазақ қоғамында рубасыларының қолында болатындығын М.Вяткин Қазақстанда шаруа соғысы дамуындағы өзгешеліктердің бірі деп қателеседі. [7,с.225]
Осы тұста белгілі тарихшы Ә.Мұқтардың бұл аталған еңбекке білдірген пікіріне назар аударсақ, төмендегідей дәлелдермен Батыр Сырым монографиясының құндылығын былайша анықтайды: алдымен, автор бүгінде кез келген зерттеушінің қолы жете бермейтін Мәскеу, Петербор архивтеріндегі бай мұраларды ғылыми айналымға қосқан. 1940 жылы жарық көрген Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828ғ.ғ) ІҮ томы соның жетекшілігімен жазылғандығын,- айтады. Жинақты құрастырған зерттеуші құжаттардың түріне қарай жіктеп, әрқайсысына мүмкіндігінше түсініктеме беріп, қажетті тұстарында араб мәтінінде енгізген. Мұның өзі мәтіннің орысшаға аударылу барысын тексеруге мүмкіндік береді. М.П.Вяткин хатты аударып жазған татар молдалары патша үкіметінің тыңшысы болғандықтан құжаттарды пайдалануда аса сақтық пен сыни әдісті қолдануды қажет етеді, қазақтардың белсенді наразылықтарын арнайы бұрмалап көрсету тек орыс шенеуніктерінің хабарламаларына ғана емес, сонымен бірге қазақтардың, әсіресе хан хаттарына да қатысты деп ескертеді. Ол Батыр Сырымды жазу барысында Орынбор архивтері құжаттарын пайдаланып, оны атаған архив қорларымен салыстырады. Жалпы қазақ ақсүйектерінің Орынбор әкімшілігіне жазған хаттарының тұпнұсқасын тексеру нәтижесінде орыс аудармасында елеулі бұрмалаушылықтар жоқ деп түйіндейді. [9]
Екіншіден, тарихшы ғалым өзіне дейінгі жарық көрген еңбектерге тарихнамалық талдау жасап, тек Сырым бастаған қозғалысқа ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның саяси-экономикалық, әлеуметтік дамуына қатысты зерттеулерді де саралайды. Автор ХІХ ғасырда Қазақстан тарихнамасында қалыптасқан екі бағытты өзара салыстырып, айырмашылықтарын көрсете білген. Бірінші бағытты Қазақстанды отар елге айналдыру мақсатымен байланыстырып, соған қажетті қазақ халқының шаруашылығын, әлеуметтік-құқықтық тұстарын жеке-жеке зерттеулер жатқызылған. Бұл бағытта Бламберг, Л.Мейер, М.Красовский, А.И.Добросмысловтар зерттеулері мен Шербина экспедициясы материалдары аталады. Екінші бағыт ХІХ ғ.ІІ жартысынан қолға алына бастаған қазақ тарихына, мәдениетіне және халықнамасына арналған ескерткіштерді жинау, зерттеулермен ерекшеленеді. М.П.Вяткин осы бағытты қазақ халқын отарлау саясатының объектісі емес, қайта тарихи процестің субъектісі ретінде зерттеп білу деп бағалайды. Оған зерттеуші Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, А.А.Диваев, т.б. қосқан.
Үшіншіден, зерттеуші қолда бар деректерін алға тарта отырып, 40-жылдары қалыптаса бастаған Ресейдің Шығыс халықтарына тигізген әсерін асыра бағалау саясатына қарамастан Сырым бастаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Хандық билік дәуіріндегі ұлт-азаттық көтерілістерінің тарихнамасы (1783-1824) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 ХІХ ғасырдың бірінші ширегіндегі сұлтандар бастаған көтерілістер тарихының зерттелу мәселесі (Арынғазы, Қаратай) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. Кіші жүздегі ХІХ ғасырдың екінші ширегіндегі ұлт-азаттық қозғалыстарының тарихнамалық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..50
2.1 Жоламан Тіленшіұлы, Исатай Тайманұлы басқарған отаршылдыққа бағытталған көтерілістердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .50
2.2 1847-1858 жылдардағы Есет Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
2.3 Орал, Торғай (1868-1869жж.) облыстарындағы және Адай (1870ж.) руларының ұлт-азаттық көтерілістеріне тарихнамалық талдау ... ... ... ... ..69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының өткен тарихи кезеңдерінде қоғамдық-саяси өмірде жетекші орынға ие ұлт-азаттық қозғалыстардың мәнін жете түсіну, ұғыну қазіргі кезеңдегі ұлттық санамызда ерекше орын алып отырғаны түсінікті жәйт. Қазақстан тәуелсіздікке ие болып, ұлттық мемлекеттік құрылысы қалыптасқан өткен ғасырдың 90-жылдары ел басшылығы Отандық тарихтың азаттық қозғалысы мәселелеріне ерекше көңіл бөлді. Оған айқын мысал 1995 жылы Тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасының қабылдануы, 1998 жылдың Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы деп, ал 1999 жылдың Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп жариялануы болып табылады. Сондай-ақ алдағы 2011 жыл - Тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай қоғамдық, рухани шаралардың көптеп жүзеге асырылуы да төл тарихымыздың, оның ішінде ел тәуелсіздігі жолындағы қазақ халқының ұлт-азаттық күрес тарихының ғылыми тұрғыда кеңінен жазылуына септігін тигізері сөзсіз. Дегенмен де елбасының өзі айтқандай түптеп келгенде, тарих тек ғылым үшін зерттелмейді. Ол ең алдымен тарихтан тағылым, сабақ алу үшін зерттеледі. [1]
Қазақ халқының Ресей империясының отарлық езгісіне қарсы ғасырларға жалғасқан азаттық жолындағы күресінде 1783-1870 жылдардағы Кіші жүздегі халық-азаттық қозғалыстары ұлттық тарихымызда ерекше орын алды.
Қазақ еліндегі азаттық қозғалысының бір ерекшелігі бар, ол Ресейдің Қазақстандағы алғашқы отаршыл акциясының басталуынан 1917 жылғы патша өкіметінің құлауына дейін ұлы далада тәуелсіздік үшін күрестің үзіліссіз жүруінде, бір сәт те толастамауында. Әсіресе 1783 жылы басталған Сырым Датұлы қозғалысынан 1868-69 жылғы Орал, Торғай облыстарындағы және 1870 жылғы Адай руларының ұлт-азаттық көтерілісі аралығын қамтитын тоқсан жылға жуық уақытта Кіші жүзде ұлт-азаттық күресі үздіксіз жүріп отырды.
Кеңес дәуірі кезеңінде зерттеушілердің көпшілігі қазақ халқының отаршылыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыстары мәселелерін маркстік-лениндік теория тұрғысынан ғана қарап, қайшылыққа ұрынды. Атап айтсақ Сырым Датұлы бастаған ұлттық қозғалыс қазақ шаруаларының көтерілісі, Исатай-Махамбет әрекеті Бөкейлік мал бағушы шаруалардың хан өктемдігіне қарсы бас көтеруі, Жанқожа Нұрмұхамедұлы көтерілісі Сырдария егіншілерінің толқуы, Есет батыр қозғалысы Шекті руы қазақтарының наразылығы, ал тегі төре әулетінен шыққан, яғни ХІХ ғасырда қазақ сұлтандары басшылық жасаған қозғалыстардың бәрі де антиорыстық, реакциялық, феодалдық-монархиялық қозғалыстар ретінде бағаланып, тарихи зердеге осылайша қалыптастырылды.
Төл тарихты жазған қазақтың басты тарихшыларын сол кезде үстем болған идеология өз ықпалынан шығармады. Ал, ұлттық тарихты жазуға жан-жақты қолдау көрсетілген қазіргі заманда ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы мен олардың басшыларының өмір жолын жаңаша жазу, хат-қағазға түскендері тарихнамалық тұрғыдан жаңаша зерделеу, талдау тарихшылардың басты міндеттерінің бірі болып отыр.
Осыған орай біз ұсынып отырған жұмыстың өзектілігі мен нақтылай тиімділігінің бір қыры мынада: жоғарыда айтылғандай өткен ғасырларда жарық көрген бұл мәселе жөніндегі ғылыми-методологиялық зерттеулер және ондағы тұжырымдар, қорытынды пікірлер, көзқарастар заман талаптарына сай бұрмаланып, әлденеше рет өзгертіліп отырды. Олар бойынша ұлт-азаттық қозғалыстарының бірі - феодалдық-монархиялық, екіншісі - феодалдық-патриархалдық, үшіншісі - шаруалар, төртіншісі - пантюркистік-панисламистік реакциялық қозғалыстар деп айдарланды. Сөйтіп, сан ғасырлар бойғы қазақ халқының өз бостандығына байланысты арман-мақсаты жоққа шығарылды. Бұл сол замандардағы идеологиялық талаптардың жемісі еді. Осы тұрғыдан алғанда, ұсынылып отырған біздің бұл жұмысымыз Қазақстан тарихының тарихнамасында әлі де болса аз зерттелген тақырыпты жан-жақты талдаған еңбек ретінде көрінуге тиіс.
Қазіргі таңдағы Отандық тарихтың келелі кезеңдерінің бірі - Қазақстандағы ХҮІІІ-ХІХ ғғ., яғни жаңа заман дәуіріндегі, отаршылдық жағдайындағы ұлт-азаттық қозғалыстар мәселелері. Ұлттық қозғалыстар Қазақстанда тарих ғылымы қалыптасқаннан бері де, оның аржағында да біршама зерттелген проблема. Бірақ мәселе оның қалай зерттелгендігінде... Дәл осы жәйт диссертациялық жұмыс арқылы біздің осы тақырыпты талдауымызға түрткі болды. Сондықтан біз осы мақсат жолында Қазақстанның бір бөлігі - Кіші жүздегі жаңа заман дәуірінің белгілі бір кезеңіндегі, дәлірек айтқанда, 1783-1870 жылдардағы азаттық қозғалысының зерттелу тарихын баяндауды алдымызға міндет еттік.
Бүгінде тарихи тақырыптың толық тарихнамалық талдаудан өтуі, оның сан-қырлы тұстары мен нақтылы мәселесінің зерттелу деңгейін, оқиғаның барысын, қол жеткізген қорытындылары мен автордың жеке көзқарасын, оған өмір сүріп жатқан қоғамның ықпалын т.т. анықтау аса маңызды. Оның үстіне қазіргі таңдағы зерттеушілерге берілген еркін ой, өзіндік пікір білдіру мүмкіндіктерін есепке алсақ, тарихшыға жүктеліп отырған міндеттің күрделілігі анықтала түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. XVIII - XIX ғасырлардағы Қазақстандағы халық бұқарасының патша өкіметіне қарсы наразылық қозғалысының бай тарихы бар. XVIII ғасырдың екінші жартысында (1783-1797 жылдары) Кіші жүзде Сырым Датов бастаған көтеріліс болды. 1836-1837 жылдары Бөкей Ордасында Исатай Таймановтың басшылығымен көтеріліс жасалды. 1856-1857 жылдарда Сырдария өңірі қазақтарының отаршылдық езгіге қарсы Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған көтерілісі болып, шаруалардың Есет Көтібаров басшылық еткен көтерілісі Батыс Қазақстан аумағын қамтыды. 1870 жылы патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы Орал, Торғай облыстарында көтеріліс, Маңғыстауда толқу болып өтті. [2] Сол кезең әдебиеттерінде бұл оқиғалар тым жұтаң көрсетілген. Негізінен алғанда олар - түрлі басылымдардағы үзік-үзік жарияланымдар. Бұл мәселелерге Военный сборник беттерінде едәуір көп бөлінген. Барлық жарияланымдарда халық бұқарасының бой көрсетулері бүлік деп түсіндірілді, ал көтерілістер басшыларының жеке басы автордың көзқарасына қарай түрліше сипаттама алды. Н.Середа, Н.Савичев, В.Потто, И.Анничков, П.Юдин және басқаларының мақалалары соны дәлелдейді. [2,с.36-37]
ХХ ғасырдың 30-жылдарында көтерілістер туралы арнаулы зерттеулер жазылды. Қарсылық қозғалыстарын зерттеуді алғашқылардың бірі болып А.Ф.Рязанов бастады. Оның Сырым бастаған ұлт-азаттық күресінен бастап 40 жыл бойғы қазақтардың отарлауға қарсы күресін қамтыған еңбегі сол кез үшін мұрағат деректеріне негізделген алғашқы сүбелі зерттеу еді. Қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстарды отарлауға бағытталғанын дәлелдегенімен, өзіне дейінгі орыс зерттеушілерінің қателіктерін қайталады. Ол Сырым қозғалысын жете түсінбеді, батырды қазақтың мемлекеттік негізі - хандық басқаруға қарсы қылды, тарихи оқиғалардың хронологиялық тәртібін сақтамады. Сорок лет борьбы... еңбегіндегі 16 беттегі 1803 жылғы 23 наурыздағы Қаратай сұлтан хаты 1804 жылы, 23 беттегі 1805 жылғы 30 қаңтардағы Г.С.Волконский хаты 1805 жылы 10 мамырда жазылғандығын, 71 беттегі 1814 жылғы сәуірдегі Көтібар батырдың Шерғазы хан ауылын шабуы 1815 жылы наурызда болғандығын Орынбор мұрағаты деректері айғақтайды. [3] Жекелеген даулы мәселелеріне қарамастан, бұл зерттеулер бүгінгі таңда да өз мәнін жоғалтқан жоқ. Кіші жүз қазақтарының Сырым Датов басшылық еткен көтерілістеріне М.П.Вяткиннің Батыр Сырым деген монографиясы (М.,1947) арналды. Нақты деректемелерді кең көлемде пайдалана отырып, кәсіби қолдан шыққан орнықты зерттеуде Кіші жүз қазақтарының көтеріліс қарсаңындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайына, бірқатар әлеуметтік санаттардың және бірінші кезекте шаруалардың наразылығын туғызған себептерге, көтерілістің барысы мен оның жетекшілерінің көзқарасына; Игельстром бастаған Орынбор әкімшілігінің рөліне және оның хан билігін жою үшін жасаған сәтсіз әрекеттеріне деректемелік және тарихнамалық шолу жасалып, ол мәселелер кең көлемде егжей-тегжейлі көрсетілген. Көтеріліс кезеңдері айқын зерделеніп, Сырым Датовқа, ол сүйеніш етіп, мүдделерін қорғаған әлеуметтік топтарға иланымды сипаттама берілген; патша өкіметіне қарсы жаппай бой көрсетулердің бірі не себептен жеңіліске ұшырағаны ашып көрсетіледі. Бірақ автор кейін тарих ғылымында қалыптасқан жағдайға байланысты ұлт-азаттық қозғалыстар мәселелерін одан әрі зерттеуден бас тартуға мәжбүр болды. [3,с.10] Дегенмен автор Сырым батыр сияқты белгілі тарихи тұлғаны зерттегенімен, оның қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына, қазақ азаматтарының ара қатынасын аша түсуге, оның хан, сұлтандармен байланысына жеткілікті мән беріп тереңдей алмады. Мұны анықтамайынша XVIII ғасырдағы тарихи оқиғаларды толық түсіну мүмкін емес-ті. М.П.Вяткинде өзіне дейінгі ғалымдар сияқты Сырымды хандық құрылысқа қарсы деген түсінікте болды. Ғалым мұрағат деректерін пайдалануда кейбір қателіктер жіберді. Мәселен, монографиядағы 231 беттегі Сырымның Ерәліге тұтқынға түскен уақыты 1786 жылдың тамызы емес, қайта шілде айында екендігін мұрағат қорлары дәлелдейді. Біздіңше, мұндай қателіктер зерттеу барысында оқиғаларды толық сипаттауға мүмкіндік бермейді және бір күннің, есімдердің т.б. өзгертілуі тарихтың шынайылығына нұқсан келтіреді. Соған қарамастан еңбек осы кезге дейін көтерілген тақырыпқа жасалған толық ғылыми талдамалардың бірі болып қалуда.
Сонымен қатар ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы зерттеуде Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында деген монографиясының орны ерекше. Бұл кітаптың кеңес тарихнамасындағы орнын басқа ешбір туындымен салыстыруға болмайды деген тарихшы Ә.Тәкеновтың сөзі орынды берілген баға. Кейін осы еңбек бойынша ұйымдастырылған айтыстар және сол талқылаулар басында партиялық саясат шылауында жасалған сыңаржақ қорытындылар, ашықтан-ашық жасалған жалақорлық тұжырымдар Қазақстан тарихының болашақ зерттелуіне керітартпалық әсер етті. 1948 жылы өткен айтыс барысында Сұлтандар айрықша құқықтарынан айрылды. Сондықтан да қазақтың ақ сүйектері, сұлтан-шыңғыстықтар ұйымдастырған феодалдық-монархиялық қозғалыстың себебі де осы,-деген пікірдің үстем алуы Қаратай, Құбайдолла Уәлиханов, Саржан Қасымов, Кенесары Қасымов бастаған қозғалыстардың болашақ зерттелуіне біржақты бағыт-бағдар берді. Бұдан әрі отарлауға қарсы бағытталған қозғалыстар ішкі тартыстар деп түсіндірілсе, Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрестігі баса көрсетілуі тиісті болды. Мұндай партиялық талап пен таптық принципке негізделген бағыт-бағдарға қарамастан, Қазақстан тарихы жаңа зерттеулермен толыға түсті. [3,с.10-11]
Кеңестік кезеңде XVIII-ХІХ ғасырлардағы Қазақстанның қоғамдық-саяси құрылымына, ондағы өзгерістерге айтарлықтай көңіл бөлінді. А.Нүсіпбеков, С.З.Зиманов, С.Е.Толыбеков еңбектері бұл мәселелерді сан қырынан қарады. С.Е.Толыбеков Сырым батыр, Қаратай, Арынғазы сұлтандар бастаған қозғалыстарды Қазақстанның Ресейге қосылуы нәтижесінде пайда болған игі өзгерістерге, жаңалықтарға қарсылық деп түйіндеді. Еңбекте Ресейдің отарлау саясаты тек прогрессивтік роль атқарды делінді. Автордың мұндай пікірлері кейін де жалғасын тапты.
Кейінгі жылдары қазақ қоғамындағы тарихи тұлғаларға ерекше назар аударыла бастады. М.Қ.Қозыбаев, К.Н.Нұрпейіс, З.А.Алдамжар, М.Қойгельдиев, И.Ерофеева, Ж.Қ.Қасымбаев, К.Есмағамбетов т.б. тарихшылар еңбектері, мақалалары XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақ қайраткерлері тарихын жаңа биікке көтерді. Тың деректердің ғылыми айналысқа енуі, тарихи ой-пікірдің жаңаша өрбітілуі тарихымызды толықтыра түсті. Бұл мәселелер республика және ТМД елдері көлемінде өткізіліп жатқан түрлі деңгейдегі конференцияларда жалғасын тапты. Орынбор, Санкт-Петербург, Уфада, Алматы, Астана, Атырау, Қостанай, Көкшетау сияқты қалаларда ұйымдастырылған ғылыми конференцияларда қазақ-тарихы-тарихи тұлғалар, ұлт-азаттық т.т. арқылы талданды. [3,с.14-15]
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеуіміздің мақсаты XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақстан тарихын, соның ішінде оның батыс өңірінде отаршылдыққа қарсы бағытталған ұлт-азаттық көтерілістердің Қазақстанның болашақ дамуына ықпалын тарихи-тарихнамалық тұрғыдан қайта саралау болып табылады. Бұл кезең отарлау саясатының күшеюімен, оған қазақ қоғамының өз тәуелсіздігі үшін жанталаса күрескен қарсылығымен ерекшеленеді. Мұндай мәселелердің жан-жақты ашылуы үшін мынадай міндеттерді назарға алдық:
- бүгінге дейін жарық көрген зерттеулерді қайта саралау арқылы тарихымыздың көмескі тұстарын ашу оларды, ой елегінен өткізу;
қазақ даласындағы ұлт-азаттық күрестердің өзара байланыстылығы, олардың бір-бірімен жалғасып, үзілмей түрліше деңгейде дамып отырғандығын дәлелдеу;
нақтылы тарихи оқиғаларды сараптау, зерттеу ауқымында оның методологиялық, тарихнамалық, деректік желісін тарту, өз тақырыбымыз шеңберінде осы бір кенжелеу қалып келе жатқан тарихнама саласына өз танымымызды ұсыну.
Зертеу жұмысының ғылыми жаңалығы: XVIII-ХІХ ғасырлар қазақ тарихында Ресей империясының отарлау саясатының тереңдеуімен қатар халқымыздың оған қарсы ұлт-азаттық күрестерімен көзге түседі. Бұл мәселелер бүгінге дейін сан мәрте қаралды. Сондықтан біздің зерттеуіміздің басты ғылыми жаңалықтары: біріншіден, жарық көрген еңбектерді толық тарихи-тарихнамалық талдаудан өткізілуі және олардың фольклорлық мұралармен салыстырылуымен анықталады, сондай-ақ тәуелсіз ел талаптарымен түсіндіріледі. Екіншіден, зерттеу барысында қазақ халқының дәстүрлі басқару жүйесін жою, Хандыққа қарсы ішкі феодалдық тартыс деп бағаланған ұлт-азаттық күрестердің негізгі мақсаты тәуелсіздікті сақтау болғандығы белгілі болады. Үшіншіден, методологиялық, тарихнамалық әдістемелік желісіне жаңаша көзқарас, обьективтік ғылыми пікір қалыптастыруға ұмтылыс; Төртіншіден, диссертацияда халқымызды бай-кедей, ақ-қара сүйек деп айырмай басты мақсатымызға елдікті, тәуелсіздікті сақтау жолындағы күрестегі бірлестікті дәлелдеуге нысана еттік. Өйткені елде бірлік, тірлік бір болмаса қайраткерлер Ресей саясатына қарсы тұра да алмаған болар еді. Міне, осы айтылғандардың барлығы зерттеу жұмысымыздың жаңалығы деп түсінген абзал.
Зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы. Көтеріліс мәселесінің, міндетті түрде оқытылуға тиіс жоғарғы оқу орындарындағы оқу бағдарламаларына енгізілгендіктен, диссертациялық жұмыс осы тақырыпқа арналған дәрістерге, ұлт-азаттық қозғалыстардың тұтастай бүкіл тарихына арналған зерттеулерге, арнайы курс, арнайы семинарларға пайдалануға болады.
1. ХАНДЫҚ БИЛІК ДӘУІРІНДЕГІ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСТЕРІНІҢ ТАРИХНАМАСЫ (1783-1824 ЖЖ.)
1.1 Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісінің зерттелу тарихы
Қазақ халқының өз жерін, елін, халықтығын сақтауға бағытталған ұлт-азаттық күресі бір күнде, бір сәтте пайда болған емес. Сонау көне заманнан қазақ қазақ болғалы, онан бері қазақ хандығы пайда болғаннан бері қарай тарих сыйлаған мүмкіндік арнасында тәуелсіздік болмысты сақтау, оны дамытып, бекіте түсу қоршаған қалмақ, қазақ-орыс, башқұрт сияқты Ресей саясатының жандайшаптарына, жоңғар, кейінірек Қытай, Орта Азия хандарының түрлі тіміскілеулеріне дер кезінде қарсы тұра алды. Мейлі, мұндай халықтың наразылықтары - Отан соғысы, көтеріліс, қозғалыс болып түрліше жазылғанымен мақсат біреу - ол қазақты оның ұлттық болмысын сақтау еді. Сондықтан да ол күрес бір күнде тоқтаған емес. Күрес себебін, оның Ресей отаршылық саясатына байланысты бір қырын М.Тынышпаев Орыс бодандығын қабылдағаннан бері қазақтардың бірде-бір жарқын қуанышты күні, бірде-бір бақытты минуты болған емес, Х.Досмұхамедұлы Таршылықтың түбі патша өкіметінде екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты... Cондықтан 1731-жылдан бергі Кіші жүздің ханға болсын, сұлтандарға болсын, орысқа болсын, көтерілістерінің бәрін патша өкіметіне қарсы көтерілістер деп қарау керек деп түсіндіреді. [3,с.132-133] Тарихи құжаттар, соның ішінде Орынбор әкімшілігіне ХҮІІІ ғасырда түскен қорған басшылары рапорттары қазақ рулары қарсылықтарының үнемі өзара жалғасып жатқандығын көрсетеді. Мұндай халықтық қарсылықтарды түсінуге талпынбаған, барынша бұрын өзіне бағынған өзге де халықтар кебін кигізуге ұмтылушылық 1783 жылдың басында қазақ-орыс қатынастарын шиеленістіріп, отарлауға қарсы алғашқы ірі ұлт-азаттық қозғалысқа әкелді. Оның алдыңғы жылдардағы күрестерден ерекшелігі Кіші жүз қазақтарының жаппай шекарадағы қорғандарға шабуылдары мен қарулы қақтығысқа ұласуында еді. А.И.Левшин 1783 жыл орыс шекарасына соншама зиян келтірді деп анықтаса, бүгінгі Ресейлік зерттеушілер 1782-1784 жылдары Ордадағы тынышсыздық шегіне жетіп, ұрлық пен батылдық әрбір аяқ басқан сайын кездесуде деген тұжырымдармен сипаттайды. 1783 жылғы 19 тамыздағы Орынбор обер-коменданты, генерал-майор Я.М.Зенбулатовқа түскен хабарда қазақтардың батылдығы соншама өсуде. Қай жерге шабуылдаса да олжамен оралуда. Әсіресе Елек қорғаны маңындағы орыс ауылдарына және қорғандарға да ұлы сойқан жасауда делінген. Міне, осы кезеңде халық қамқоршысы ретінде тарих сахнасына Сырым Датұлы көтерілді және ұлт-азаттық қозғалыс басшысына айналды. Ол турасында Нұралы хан 1783 жылы байбақты Сырым қазақтарға келіп мені қаралап, халықтың сенімінен шығару үшін жау санаған, ел қолдауына ие емес деп жариялаған деген пікірін білдіреді.
Сырым бастаған осы ұлт-азаттық қозғалыс тарихы орыс зерттеушілерінің де, кеңестік тарихшылардың да зерттеу объектісіне айналды. Бүгінгі күні де ол тарихшы мамандардың қайта қызығушылығын туғызып отыр. Дегенмен профессор М.П.Вяткиннің Сырым батыр монографиясы 1783-1797 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстың шығу себептерін, оның жүрісін, қозғаушы күштері мен нәтижелерін дәйекті баяндағанын атап өтуге тиіспіз. Ғалым зерттеуі өз заманының мүмкіншілігі деңгейінде халқымыздың тарихына деген шынайы көзқараспен жазылған сүбелі еңбек.
Біздің мақсатымыз жаңа тарихи деректер арқылы қозғалыстың жүрісіне, ондағы қазақ азаматтарының өзара байланысына, олардың алдына қойған мақсаттарына, орыс үкіметінің саясатына жаңа қырынан қарау және бұрын жарық көрмеген немесе ғылыми ауқымнан шеттетілген материалдарды қосу және қайта тексеру. Өйткені еліміздің тәуелсіздігіне дейін тарихымыз таптық принципке негізделіп, үлкен аға Ресейдің ықпалымен жазылған-ды. Мұның өзі қазақ-орыс қатынастарының біржақты зерттелуіне әкелді емес пе.
Сырым қозғалысының тарихын зерттеушілер туралы айтқанда, ең алдымен, осы көтерілістің нағыз тарихнамасы мынау еңбектен басталады,- дейтіндей әдейі арналған зерттеудің ХХ ғасырдың 30-40 жылдарына дейін шықпағанын ашық айтуымыз керек. Сөйте тұра, Қазақстанның өткен замандардағы тарихына қалам тартқандардың ішінде бұл көтерілістің жай-жапсарына соқпай кеткендер кемде-кем және олардың қай-қайсысы да Сырым Датұлы қозғалысына үлкен мәні бар оқиға ретінде қараған.
Сондай еңбектердің бастауында - 1832 жылы Санкт-Петербургтен шыққан А.И.Левшиннің Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей дейтін үш томдық еңбегі тұр. Осы еңбектің ІІ томының қырық шақты беті тек қана Сырым қозғалысының тарихына арналған. [4]
Әділін айту керек, А.И.Левшин бұл оқиғаға объективті тарихшының көзімен қарамайды, қайта кітабының Описание... деген атынан көрініп тұрғандай, отаршылдық саясатты жүзеге асыруға көмектесіп жатқан патшаның көп шенеунігінің бірі ретінде Сырым көтерілісін отаршылдық саясат жолына кесе көлденең тұрған бір кеселді оқиға ретінде қарайды. Бұл еңбектің әсіресе олқы соғар тұсы деп көтерілістің шығу себептеріне де, оның қозғаушы күштеріне де, сол тұстағы қазақ қоғамының жай-жағдайына да талдау жасамағанын айтар едік. Сондай-ақ он төрт жылға созылған осынау күрестің өзегінде: ірі-ірі әлеуметтік, саяси себептер жатқандығын көрсетудің орнына, ашынған халық бұқарасының жаппай бас көтеруін - Сырым батырдың Нұралы ханмен араз болуынан немесе оның хандық билігін күндегеннен, қызғанғаннан болды деуі; немесе 1790-жылдары жаңадан тағайындалған генерал-губернатор Пеутлинг елдің еркінен тыс Ералыны хан сайлағанда Сырымның патша әкімшілігімен кетісуін тағы да Ералының жеке өзімен Сырым бақталас болғандығынан солай істеді деуі - нағыз тарихшы-зерттеушінің тұжырымы емес.
Әйтсе де А.И.Левшиннің көтеріліс қалай дамығанын суреттеуі; Сибирск, Уфа және Орынбор өлкесінің билеушісі О.А.Игельстромның реформалары не себепті ел ішінде тиянақ таппағанын баяндауы, 1790 жылдардың бас кезінде патша әкімдерінің Сырым Датұлына көзқарасының түбегейлі өзгеруі неліктен болғанын түсіндіруі; сондай-ақ оның еңбегінің фактологиялық жағынан едәуір құнды жерлерінің барлығы - бұл еңбектің зерттеушілер үшін өте қажетті дүние екеніне көзімізді жеткізе түседі. Бұған қоса А.Левшиннің бұл еңбегі Сырым батыр бастаған Кіші жүз қазақтары ұлт-азаттық қозғалысының тарихнамасында кейінгі зерттеулердің көпшілігіне негіз болғаны мейлінше айқын көрініп тұр.
Мәселен, А.Левшиннің ой сорабының ізімен баяндалатын сондай еңбектің бірі - 1868 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген Область сибирских киргизов. Материалы для географии и статистики России деген М.Красовскийдің кітабы. Ресейдің географиясы мен статистикасына арналған материалдар ретінде жарық көрген Л.Мейердің Киргизская степь Оренбургского ведомства деген еңбегінде де А.И.Левшиннің әсері анық байқалады.
Бұл екі зерттеудің екеуінде де авторлар Сырым қозғалысының фактілі де, нақтылы да жағын баяндауда А.Левшиннің айтқандарына ешқандай жаңа дерек-материалдар қоспай, тек соны ғана қайталап шыққан. Дегенмен де сол баяндалған оқиғаларға көзқарастары тұрғысынан қарасақ М.Красовский де, Л.Мейер де А.И.Левшиннен өзгеше бағыт ұстағанын байқаймыз.
Мәселен, М.Красовский қазақтардың қоғамдық қарым-қатынастары жөніндегі өзі ұстанған концепцияға сәйкес, бұл көтерілістің шығуына бірден-бір себеп болған жәйттердің бірі - сұлтандардың қара халыққа жасаған зорлықтары еді,-деген пікір білдіреді. Бұл - дұрыс тұжырым, бірақ автор осы ойын әрі қарай дамыта алмаған. Сөйтіп бұл зорлықтардың ендігі ұшы - күннен күнге өршіп келе жатқан патша үкіметінің отаршылдық саясатымен тығыз байланысты екенін аша алмаған. Осы байланысты аша алдмағындығынан да болар, ол Игельстромның реформасы Кіші жүзде қырғыздардың (қазақтардың - А.Т.) ұғымына жақын келетін тәртіп орнатты деген қате пікірге ұрынған.
Л.Мейер болса А.И.Левшин мен М.Красовскийге ұқсап бұл көтеріліске тек қана Ресей империясының отаршылдық саясатының жолына тосқауыл болған бір келеңсіз оқиға деп қарамай, қайта бұл күреске қазақ халқының, көтеріліске шыққан халықтың тарихындағы ерекше маңызды бір оқиға, үлкен белес деп қарайды. Ұлт-азаттық қозғалысқа осы тұрғыдан келе білгендігінің өзі - Л.Мейердің бірқатар объективті қорытындылар жасауына мүмкіндік берген. Мәселен, ол көтеріліске басшылық еткен билер мен рубасыларының әртүрлі ел билеу ісі жөніндегі кереғар көзқарастарынан тап басып, дұрыс тани білген. [5]
Сонымен қатар жоғарыда көрсетілген зерттеушілер еңбегіндегідей арнайы сөз болмаса да, Сырым батыр бастаған қарулы қозғалыс жайында жанамалап әңгімелеген кейбір авторларды да атап айту қажет. Олар: Поступательное движение в Среднюю Азию в торговом в дипломатическом отношении атты еңбек жазған Ф.М.Лобысевич, көпшілікке Тургайская область дейтін тарихи очеркімен белгілі А.И.Добросмыслов және История завоевания Средней Азии зерттеуінің авторы М.Терентьев.
Кеңес өкіметі тұсында бұл мәселені көтергендердің бірі - А.П.Чулошников болды. Ол өзінің К истории феодальных отношений в Казахстане в ХҮІІ-ХҮІІІ вв. деген еңбегінде Сырым көтерілісіне де тоқталады. А.П.Чулошниковтың бұл мақаласында бірқатар бағалы нұсқаулар бар. Мысалы, ол Сырымның 1790-жылдардағы күресінің негізгі бағытын дұрыс сипаттайды. Дегенмен, А.Чулошников зерттеуінде біз келісе қоймайтын пікірлер де бар, оның Сырым батырдың қозғалысын ірі-ірі феодалдық топтардың күресі ретінде көрсетпек болуы, бұл көтерілістің қозғаушы күші - халық бұқарасы екенін бүркемелеп тастайтыны өз алдына, екінші жағынан, империяның отаршылдық саясатына қарсы бағытталғанын мүлде естен шығарып тастағандай әсер қалдырады. Автордың билер мен батырлар тап күресінде сұлтандардың әлеуметтік жауы ретінде қарсы шықты деуі де қате, оның бұл тұжырымы ғылыми мақаланың қазақ қоғамының әлеуметтік құрылысы жөніндегі барлық концепциясына көрінеу қарсы келеді. Әбілқайыр әулеті сұлтандарының Сырым батырға аса өштесіп қарсыласуын сұлтандардың сауда қарым-қатынастары жөнінде өздерінің беделді болуы үшін күрес-тартысының нәтижесі деп түсіндіруі де қанағаттанарлықтай түсінік емес. [6] Дегенмен, тарихшы-ғалым А.П.Чулошниковтың бұл жөніндегі елеулі еңбегі сол, автор Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтары көтерілісінің ішкі қоғамдық тетіктерін айқындауға айрықша көңіл бөлген.
Сырым қозғалысының шын мәніндегі тарихын жасамақшы болып, ең бірінші рет талап қылған адам - орынборлық тарихшы А.Ф.Рязанов. Ол 1924 жылы Советская Киргизия журналының N10 санында алғашында Батыр Сырым Датов деген зерттеу мақаласын жариялады. Мұнан соң, 1926 жылы Қызылордада Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского народа (1797-1838) деген еңбегін жарыққа шығарды.
Сырым батыр бастаған халық азаттық қозғалысы жөнінде кейіннен іргелі еңбек жазған көрнекті кеңес тарихшысы, академик М.П.Вяткин өзінің белгілі монографиясында А.Рязанов зерттеулеріне ерекше сын көзбен қарайды. Тарихшы-академик сынының назар аударарлық пікір екенін ескере отырып, біз оның толық мәтінін көрсетуді жөн көрдік: ... еңбектердің екеуінде де ірі кемшіліктер бар. Автор, (Рязанов-А.Т.) керек десе, өзі пайдаланған материалдар көлемінде де қозғалыстың фактылы жағын үнемі дұрыс баяндамаған. Кейде ол материалды тым еркін пайдаланады. Мысалы, документтердің айтуына қарағанда, тек қана халық жиылысында айтылған пікірлерді ол Сырымға әкеліп таңады, оның баяндауының кейде дәлді болмайтын себебі, автор түпкілікті материалдарды пайдаланбай Орынбор канцелярияларында өңдеуге түскен материалдарды пайдаланған. Осы өңдеген материалдарды тұпнұсқаулармен салыстырып қарағанда, өлшеулердің түпкілікті материалдардың мазмұнын үнемі көрсетпегендігі байқалады. Дегенмен, Рязановтың еңбегінде ең басты кемшілік - оның методологиялық ірі қателері. Қазақстан тарихын баяндау үшін архив материалдарын пайдаланудағы негізгі қиыншылықтардың бірі - әлеуметтік терминологияның талқыланбағандығы. Документтерде үнемі кездесіп отыратын қарапайым халық, батыр, би, ру және осылар сияқты атаулар, өздерінің мағынасын айқындауды керек қылады. Қазақстан тарихымен шұғылданып жүрген әрбір адам үшін бұл алдын-ала жүргізетін өте бір керекті жұмыс. Осылай бола тұрса да, Рязанов негізгі деректерден өзі алған атаулардың мағынасын сын көзімен айқындаймын деп, керек десе, талап та етпеген. Мұның нәтижесі түсінікті: Сырымның қозғалысы сұлтандар мен халық арасындағы екі партияның арасындағы күрес деп қана қойылған. Материалды пайдалану әдісі әлгідей болған соң, Рязанов осы халық партиясын ішінен жеген алауыздықтар туралы мәселені алдына қоя алмаған. Сөйтіп қозғалыстың алғышарттарын, дамуын, жеңілу себептерін дұрыс түсінбеген. Рязанов өзінің баяндауында қозғалыстың әлеуметтік мәнін айқындаудан гөрі оның сыртқы жағына көбірек тоқталуын біз де кездейсоқ іс демейміз [7,с.61-62]
Дегенмен, А.Ф.Рязановтың қалайда даусыз еңбегі сол, ол бұрын бүркеулі жатқан біршама көп фактілерді ғылым арнасына енгізді, оның жаңашылдығы осында. А.Рязанов еңбектерінің ең құнды жері сол - Сырым батырдың өмірімен қоғамдық қызметіне қатысты осы кезге дейін ғылымға белгісіз болып келген, белгісінің өзі ғылыми айналымға түспей, талданбай, бағасы берілмей келген Орынбор архивіндегі көптеген тарихи материалдар нақ осы зерттеулерде алғаш рет сөз болып, халыққа жария етілді. Эта была выдающаяся и талантливая личность, имеющая огромное влияние на массу казах-киргизского народа-деген баға да А.Рязановтың аузымен осы еңбектерде Сырым Датұлы секілді үлкен тұлғаның атына бірінші рет айтылды. Сонымен бірге, Сырым қозғалысы осы еңбектерде тұңғыш рет нағыз тарихшының кәсіби көзқарасымен талданып зерттелінді. Сырым Датұлы бастаған қозғалыс тарихын барынша егжей-тегжейлі зерттеген ғалым - аса көрнекті тарихшы М.П.Вяткин болатын. Қазақстан тарихына байланысты зерттеулер жүргізіп қана қоймай, қазақ халқының тарихына қандай да болсын қатысы бар деректерді жинап, жариялауға мұрындық болған М.Вяткиннің жетекшілігімен өз кезінде ТМД елдерінің көптеген архив қорларындағы қазақ тарихына қатысты түпдеректік мәні зор материалдар алынып, бес томдық Материалы по истории КазССР деген даярлаған еді. Мұның Сырым қозғалысына арналған үлкен бір бөлігі - 1940 жылы ІҮ-том ретінде, М.П.Вяткиннің Политический кризис ХҮІІІ-нач. ХІХ вв. деген алғысөзімен жарық көреді. Кейін 1941 жылы шыққан Қазақ ССР тарихы жөніндегі очерктердің Х тарауы мен 1943 жылғы Қазақстан тарихы туралы тұңғыш жүйелі жазылған ұжымдық еңбек - Қазақ ССР тарихының ХІ тарауына М.Вяткиннің авторлығымен Сырым бастаған халық көтерілісі баяндалады. Тіпті, генерал-губернатор А.А.Пеутлингтің өкілі ретінде Сырым батырға келіссөз жүргізуге барған Мұхаметжан Хұсайынов мүфтидің күнделік журналын да ССРО Ғылым Академиясының баспасынан шыққан Исторический архив атты жинақтың 1939 жылғы ІІ томына енгізген де М.Вяткин болатын. Оның 1947 жылы жеке кітап болып шыққан, 1944 жылы сәтті қорғалған Сырым батыр тақырыбындағы докторлық диссертациясы атақты тарихшының көпжылдық ізденіс - зерттеулерінің негізгі нәтижесі еді. Батыр Сырым монографиясының Мемлекеттік - Сталиндік сыйлықты алғанын айтсақ, М.Вяткиннің Қазақстан тарихы ғылымына, оның ішінде қазақтың тұңғыш ұлт-азаттық қозғалысын зерттеу ісіне қаншама үлес қосқанын ұғуға әбден болады.
Сырым Датұлы бастаған көтерілістің шығу себептері, барысы, қозғаушы күштері мен нәтижелері жөнінде аталмыш монографияда толық және дәйекті баяндалған. Автордың бұл көтеріліске берген бағасының дұрыстығы кейінірек шыққан басқа да тарихи зерттеулерде толық құпталды. [8]
М.П.Вяткиннің бұл монографиясында Кіші жүз қазақтарының Сырым Датұлы бастаған қозғалысы (1783-1797 жж.) ХҮІІІ ғасырдың аяғындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың кең шеңберінде қарастырылады.
Монография екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлім ХҮІІІ ғасырдағы қазақтардың шаруашылық құрылысын және қоғамдық қатынастарын қамтып, осы дәуірдегі Кіші жүздің саяси өмір егжей-тегжейлі талданады. Екінші бөлім Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының азаттық қозғалысына арналған.
М.П.Вяткиннің бұл еңбегінің маңызы зор. Ол Кіші жүз қазақтарының тарихы туралы мол архив материалдарын алғаш ғылыми айналымға енгізген. Автор тарапынан Москва, Санкт-Петербург, Алматы архивтеріндегі тарихи құжаттар жан-жақты зерттелген, әсіресе тарихшы-ғалымның архивтік түпдеректерді шынайы тарих ғылымы тұрғысынан талдауы ерекше назар аудартады.
Мұрағат материалдарымен қоса монографияға М.П.Вяткин әртүрлі шығыс тілдеріндегі түпдеректерді де тарта білген. Бұл өте маңызды, өйткені өз кезегіндегі ХХ ғасырдың 30-40 жылдарындағы Қазақстанда отандық тарих ғылымының қалыптаса бастауының алғашқы баспалдақтары жағдайында ХҮІІІ ғасырдағы Қазақстан тарихы бойынша жазба деректер жоқтың қасы еді.
Зерттеліп отырған кезеңнің ерекшеліктерін есепке ала отырып, М.Вяткин зерттеуші үшін аңыз-әңгіме, фольклор секілді деректердің маңыздылығын жаңаша көрсетеді, өйткені онда қазақтардың тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық және әлеуметтік құрылысы, халықтың тарихи оқиғаларға берген өз бағасы көрініс тапқан болатын.
ХҮІІІ ғасырдағы қазақтардың шаруашылығы мен қоғамдық қатынастарына арналған бөлімде қазақ қоғамының бірнеше проблемалары жаңаша тұрғыда қаралады. Шаруашылық құрылысын сипаттауда автор қазақ экономикасының артта қалуын көрсете отырып, оны экстенсивті көшпелі мал шаруашылығымен және егіншіліктің төмен деңгейімен байланыстырады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің болмауы, натуралды шаруашылық құрылысының артта қалуына себеп болды. Мұнымен қоса, автор қазақтардың шаруашылық өмірінде қосалқы рөл атқарған шаруашылық түрлеріне, әсіресе, қазақтардың қолөнер өндірісіне тоқталады. Жалпы алғанда қазақ қоғамы шаруашылығының өндірістік негізі - натуралдық шаруашылық болды деп баса көрсетеді автор.
М.Вяткин іргелі еңбегінің бірінші бөлімінде ХҮІІІ ғасырдағы Кіші жүздегі сауданың дамуына да тоқталады. Бұл кезеңде Кіші жүз қазақтары тек ортаазиялық хандықтармен ғана емес, патшалы Ресеймен де сауда жүргізді. Автор көрсеткендей, Ресеймен сауда қазақтардың көшпелі мал шаруашылығының натуралдық негізін бұза алмады, тауар-ақша қатынасы деңгейіне көтеріле алмады. Бұған сауданың отарлық сипаты мен айырбас эквивалентінің жоқтығы себеп болды. Патша үкіметі қазақтармен қарым-қатынастарын жергілікті әкімшіліктің қатаң бақылауына бағындырып, орыс саудагерлерінің жоғары табысын қамтамасыз етуді көздеді. [7,с.80-86]
Сталиндік-тоталитарлық заманда өз еңбегін жазған М.Вяткиннің бұл тұжырым-пікірлерінің күні бүгінгі егемен Қазақстанның тәуелсіз тарихшыларының көзқарастарымен үндесіп жатқандығына назар аударсақ атақты тарихшының белгілі монографиясының тарихи құндылығын әбден түсінуге болады.
Қазақтардың қоғамдық қарым-қатынастары туралы тарауында, автор ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда қазақтарда рулық құрылыс және жерге деген ұжымдық меншік үстемдік етті деген өткен ғасыр басында қазақ зиялыларының көрнекті өкілдері айтқан пікірлерді көптеген кеңес тарихшылары секілді ұлтшылдық көзқарас ретінде қабылдайды және бұған қарсы қазақ қоғамында таптардың және таптық жіктелістің болғандығын көрсетеді. Алаш қайраткерлерінің ғылыми ой-тұжырымдары қазіргі таңда өз құндылығын көрсетіп отыр, сондықтан М.Вяткин сияқты ғалымдардың пікірлерін сыни-ғылыми ой елегінен өткізіп қабылдау да қажет.
Автор өз монографиясында үстемдік етуші феодалдық аксүйектің жерге деген қатынасын жаңаша тұрғыда зерделей отырып, феодалданған қоғамның негізі болған қауымдық жерлерге қожалық жасау қазақтарда жүзеге асты деп есептейді. Сонымен бірге ол малға деген жеке меншіктің және қауымдық көшіп-қонудың дамығандығы туралы айтады, сақталған материалдарды зерттеу негізінде автор, ХҮІІІ ғасырда қазақтарда қауымдық меншік шеңберінде жүзеге асты деп дұрыс тұжырым жасайды. Бұдан мынадай қорытынды шығады: отырықшы-егінші халықтардағы сияқты жерге деген жеке меншіктің қалыптасуы үшін және феодалдық қатынастардың дамуы үшін Қазақстанда нақты материалдық база болмады.
Автор үстемдік етуші феодалдық-ақсүйек өкілдеріне тархандар, қожалар, батыр, билерді де жатқызады. Қоғамдық қарылыстағы билердің ерекшелігі олар көшпелі қауыммен тығыз байланысты болды және қанау формалары патриархалдық-рулық тұрмыспен астасып жатты. Рулық институттар дамып келе жатқан феодалдық қатынастарға сәйкестендіріліп, ру ақсүйектері көшпелі қауымды қанауда оны оңай пайдаланды. Автордың пайымдауынша, феодалдар табының айқын белгісі қазақ қауымынан бөлектенген, одан жоғары тұрған ақсүйектерде көрінді. Рулық ақсүйектер таптық қатынаста қауым жіктелісінің нәтижесінде ақсүйектермен жақындасқанымен, қауыммен байланысын сақтады, бұл оның таптық күрес барысында, әсіресе Сырым батыр қозғалысында айқын көрінген дәйексіздігіне алып келді,- деп пайымдайды М.Вяткин.
Кіші жүздің ХҮІІІ ғасырдағы саяси өміріне арналған тарауда автор қазақ қоғамының саяси құрылысын, вассалдық қатынастар жүйесін егжей-тегжейлі талдай отырып, оның патриархалдық-феодалдық қоғамдық қатынастар жүйесіне сай дағдарысының себептері талданып, ол жоңғар агрессиясымен және царизмнің басқыншылық саясатымен байланыстырылады, біртұтас орталықтанған мемлекеттің болмауы себепті саяси дағдарыс тереңдей түсті,- дейді автор.
М.Вяткин қазақ қоғамы күрделі сыртқы саяси жағдайларға байланысты Ресейдің қамқорлығына кіргенімен, қазақ халқының алдында тұрған өмірлік маңызды мәселелер патша үкіметі тарапынан шешілмеді, империяның жер мәселесіндегі отаршыл саясаты қоғам дамуына теріс ықпал етті,- деп те әділ тұжырым жасайды.
Әсіресе, М.Вяткиннің мынадай бағыттағы талдаулары өте маңызды: орыс шекара әкімшілігі енгізген жерге байланысты шектеулер қазақ қауымының шаруашылығына ауыр зардаптарын тигізді. Әскери бекіністер мен қазақ хуторларына таяу жерлерде көшіп-қонуға тиым салу, Жайық және Орынбор қазақтары мен башқұрттардың әлсін-әлсін шабуылы, проорыстық бағыттағы қазақ ауылының үстем тап өкілдерінің қауымдық жайылымдарды басып алуы, қазақтардың мемлекеттік дербестігін әлсірету мақсатындағы Ресей саясаты көшпелілерді Байбақты руының батыры Сырым Датұлының басшылығымен ұйымдасқан көтеріліске шығуға итермеледі. Қазақтардың қозғалысы азаттық сипатында болды, әу бастан-ақ феодалдық үстем тапқа қарсы халық күресі Ресей империясының отарлық езгісіне қарсы күреспен ұштасты.
Аталмыш зерттеудің екінші бөлімінде Сырым Датұлы бастаған қазақтар қозғалысының жүру барысын баяндай отырып, М.П.Вяткин көтерілістің сипаты мен ерекшеліктерін ашады. Автор Кіші жүз қазақтарының қозғалысын бірнеше кезеңдерге бөліп қарастырады, бірінші кезеңінде көтеріліс антиотарлық сипатта болды, бұл күресте ру ақсүйектері мен халық бұқарасы бір майданда тізе қосты.
Бірақ көтеріліс барысында таптық күштердің жіктелісі болады. Қалыптасқан жағдайды зерттей отырып, автор, бірінші кезеңде халық бұқарасы барлық феодалдық ақсүйектерге емес, тек оның кейбір өкілдеріне, әсіресе патша әкімшілігі жағында тұрған сұлтандарға қарсы шықты; бұл кезеңде бұқара халық ру ақсүйектерімен бірге болды,-деп тұжырымдайды.
М.Вяткиннің зерттеулеріне қарағанда 1780-жылдардың екінші жартысында қозғалыс мақсаты мен тактикасын айқындауда ру ақсүйектері мен халық бұқарасы арасында қайшылық туындайды. Сырым жер үшін күресте бұқара халықпен бірге бола тұрып, қазақ мемлекеттігінің жаңа формасын құруға тырысады, мұнда ол хандық билікті жылма жыл шақырылатын халық съезімен алмастыруды, ал басқаруды бас старшындардың қолына беруді көздеді.
Ал ру ақсүйектері хандық биліктің біржола жойылуын қолдамады, олар хандық биліктің патриархалдық-рулық формасын қайта қалпына келтіруге тырысты. Сондықтан Нұралы хан тақтан тайдырылғаннан кейін рубасылары хан тағына Барақтың ұлы Қайып сұлтанды ұсынды. Патша үкіметінің отарлық саясатына қатысты да ру ағамандары әскери күрестен гөрі, келісімге келуге ұмтылды.
Көтеріліс барысында қалыптасқан күрес тактикасы бойынша қарама-қарсылық таптық күштердің жіктелісін күшейтті. 1790-жылдардың басында М.П.Вяткиннің пайымдауынша, Сырым қозғалысында жаңа ағым пайда болады, алғашында ол ру билерінің еркінен тыс қалыптасса, кейін оларға қарсы бағытталды. Бірақ ол әлеуметтік топ ретіндегі рубасыларына емес, жеке билерге ғана қарсы бағытталды. Осыған байланысты автор мынадай тұжырым жасайды: Сырым қозғалысының дамуы барысында өсіп-өне бастаған шаруалар соғысы патриархалдық-рулық тұрмыс жағдайында өзге отырықшы-егінші халықтардағыдай аяқталған таптық формаға ие бола алмады [7,с.9]
Сырым қозғалысының өзіне ғана тән ерекшеліктерін, заңдылықтарын ашу М.П.Вяткиннің зор еңбегі, дегенмен атақты тарихшының зерттеуінде еш кемшілік жоқ деп ешкім айта алмайды. Өйткені, ғылым дегеніміз - жаңарып, жаңғырып жататын үздіксіз процесс екені түсінікті. Сондықтан М.Вяткин еңбектерінің де ескірген тұстары, уақыт әкелген өзгерістер тұрғысынан қайта қарайтын жерлері болуы әбден мүмкін. Себебі, ол да өз заманының перзенті. Екіншіден, оның еңбегінің кейбір кемшіліктері - тек қана М.Вяткиннің емес, сол тұстағы тарих ғылымының, оның зерттеу әдістерінің ортақ кемшіліктері де еді. Мысалы, Сырым қозғалысын шаруалар қозғалысы деп таныған М.Вяткин өз еңбегінің өн бойында ұлт-азаттық көтерілістің ішінен үнемі жалпы таптық күрестің белгілерін іздеумен отырады.
Барша әлеуметтік топтардың отарлық қанауға ұшырауы жағдайында басталған қарулы қозғалыстарға басшылық ету қазақ қоғамында рубасыларының қолында болатындығын М.Вяткин Қазақстанда шаруа соғысы дамуындағы өзгешеліктердің бірі деп қателеседі. [7,с.225]
Осы тұста белгілі тарихшы Ә.Мұқтардың бұл аталған еңбекке білдірген пікіріне назар аударсақ, төмендегідей дәлелдермен Батыр Сырым монографиясының құндылығын былайша анықтайды: алдымен, автор бүгінде кез келген зерттеушінің қолы жете бермейтін Мәскеу, Петербор архивтеріндегі бай мұраларды ғылыми айналымға қосқан. 1940 жылы жарық көрген Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828ғ.ғ) ІҮ томы соның жетекшілігімен жазылғандығын,- айтады. Жинақты құрастырған зерттеуші құжаттардың түріне қарай жіктеп, әрқайсысына мүмкіндігінше түсініктеме беріп, қажетті тұстарында араб мәтінінде енгізген. Мұның өзі мәтіннің орысшаға аударылу барысын тексеруге мүмкіндік береді. М.П.Вяткин хатты аударып жазған татар молдалары патша үкіметінің тыңшысы болғандықтан құжаттарды пайдалануда аса сақтық пен сыни әдісті қолдануды қажет етеді, қазақтардың белсенді наразылықтарын арнайы бұрмалап көрсету тек орыс шенеуніктерінің хабарламаларына ғана емес, сонымен бірге қазақтардың, әсіресе хан хаттарына да қатысты деп ескертеді. Ол Батыр Сырымды жазу барысында Орынбор архивтері құжаттарын пайдаланып, оны атаған архив қорларымен салыстырады. Жалпы қазақ ақсүйектерінің Орынбор әкімшілігіне жазған хаттарының тұпнұсқасын тексеру нәтижесінде орыс аудармасында елеулі бұрмалаушылықтар жоқ деп түйіндейді. [9]
Екіншіден, тарихшы ғалым өзіне дейінгі жарық көрген еңбектерге тарихнамалық талдау жасап, тек Сырым бастаған қозғалысқа ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның саяси-экономикалық, әлеуметтік дамуына қатысты зерттеулерді де саралайды. Автор ХІХ ғасырда Қазақстан тарихнамасында қалыптасқан екі бағытты өзара салыстырып, айырмашылықтарын көрсете білген. Бірінші бағытты Қазақстанды отар елге айналдыру мақсатымен байланыстырып, соған қажетті қазақ халқының шаруашылығын, әлеуметтік-құқықтық тұстарын жеке-жеке зерттеулер жатқызылған. Бұл бағытта Бламберг, Л.Мейер, М.Красовский, А.И.Добросмысловтар зерттеулері мен Шербина экспедициясы материалдары аталады. Екінші бағыт ХІХ ғ.ІІ жартысынан қолға алына бастаған қазақ тарихына, мәдениетіне және халықнамасына арналған ескерткіштерді жинау, зерттеулермен ерекшеленеді. М.П.Вяткин осы бағытты қазақ халқын отарлау саясатының объектісі емес, қайта тарихи процестің субъектісі ретінде зерттеп білу деп бағалайды. Оған зерттеуші Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, А.А.Диваев, т.б. қосқан.
Үшіншіден, зерттеуші қолда бар деректерін алға тарта отырып, 40-жылдары қалыптаса бастаған Ресейдің Шығыс халықтарына тигізген әсерін асыра бағалау саясатына қарамастан Сырым бастаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz