Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қ.Жұбанов атындаы Ақтөбе өңірлік университеті
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы

ОСӨЖСӨЖ
5-апта

Тақырыбы: Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері
Орындаған: Саламат Жеткізгенұлы Р.,ҚтӘ-302
Тексерген: Садирова К.К.

Ақтөбе 2021

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері тұрлаулы мүшелер арқылы берілген сөйлемдегі ойды орны, мақсаты, уақыты, обьектілік тұрғыдан, сондай-ақ түр-түс, сын-сапа жағынан толықтырады. Оларға қосымша мән беріп, сөйлемді кеңейтеді, оның мазмұнын толықтай ашып тұрады. Олар, әдетте, тұрлаулы мүшелерге бағынады. Кейде бір-біріне де бағынуы мүмкін. Толықтауыш пен пысықтауыш үнемі баяндауышқа тәуелді болса,ал анықтауыш көбінесе бастауышқа бағына байланысады.
Жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисі, оның ішінде сөйлем мүшелерінің әрқайсысы арнайы зерттеу обьектісі ретінде қаралып келді. Көп жағдайларда тұрлаулы мүшелерге назар көбірек аударылды.
Отызыншы жылдары С.Аманжоловтың сөйлем мүшелеріне байланысты мақалалары мен "Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы" деген еңбегі жарыққа шықты. Бұл еңбектерде автор сөйлем мүшелерінің тек жасалу жағына ғана емес, олардың қалыптасу мәселелеріне де біршама назар аударды. Тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш деп атайды. Бір ғана анықтауыш мүшелердің аясына оның түрлері деп толықтауыштың да, пысықтауыштың да жекелеме түрлерін жинақтап береді. Тек толықтауыш, пысықтауыш деген терминдерді қолданбайды. Кейіннен 1939 жылғы және одан кейінгі шыққан еңбектерінде де тұрлаусыз мүшелерді Ахмет Байтұрсынов ұсынған мүшелермен жалғастырғандығын көруге болады ( 14 ,80).
Сөйлем мүшелерінің кейбір түрлеріне қатысты С.Жиенбаев, Х.Басымов, Ә.Ермеков, Ш.Сарыбаев сынды ғалымдарымыз 30-40 жылдары аралығында бірталай еңбектер қалдырды. Олар бұл зерттеулерінде сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелерімен қатар, әдістемелік жағына да назар аударды. Солардың ішінде Ш.Сарыбаев "Халық мұғалімі" журналында жарық көрген "пысықтауыш пен пысықтауыш мәселесіне" деген мақаласында: "Біздің кейбір грамматикалық терминдеріміз мағыналық жағынан олқы болғанмен, сол грамматикалық категорияның аз да болса форма жағын білдіреді. Сонда біз талассыз толықтауыш болып жүрген және талассыз пысықтауыш болып жүрген мүшелерді өз атымен атаймыз да, ал біресе толықтауыш, біресе пысықтауыш делініп таласқа түсіп жүрген мүшелерді сөйлем мүшелерін байланыстырып тұрған септік жалғауларының атымен барыстық мүше, шығыстық мүше, көмектес мүше дейтін боламыз",- дейді. Ш.Сарыбаевтың сөйлем мүшелерін бұлай топтау туралы ұсынысына кезінде бірқатар ғалымдар қарсы шыққан болатын. Шынымен де автордың ұсынған терминдері қолайсыз әрі шұбалаңқы және мағынаны нақ, дәл бере алмайды.
М.Балақаев "Қазіргі қазақ тілінің" синтаксистік оқулығында: "Сөздер сөз тіркесінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың материалы болады да, бастауыштық-баяндауыштық (тұрлаулы), толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштық (тұрлаусыз) қатынаста жұмсалады",- деп нақты көрсетеді ( ,7).
Сондай-ақ тұрлаусыз мүшелер жайлы профессор М.Томанов 1967 жылғы академиялық грамматикада жазды ( 62,95). Алайда олар өте ықшам, қысқа берілген.
Р.Әмір "Жай сөйлем синтаксисі" еңбегінде тұрлаусыз сөйлем мүшелерін анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп саралап, әрқайсысының сұрауларын, ережелерін, мағыналық жән0е құрамдық түрлерін береді (10,36). Сөз етіп отырған тақырыпта М.Серғалиев Ш.Бектұровпен бірігіп жазған еңбекте арнайы сөз қозғаса, О.Күлкенова да бұл мәселе жөнінде өзіндік пікірлер бере білді. Бұл мәселе М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкеновалардың журналистика факультеттеріне арналған "Қазіргі қазақ тілі" оқулығында да (1991) сөз болды.
Тұрлаусыз мүшелер, олардың теориялық мәселелері бойынша Т.Сайрамбаев біраз еңбектенді. Автор "Есім пысықтауыш", "Сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелері" бағдарламасында, Р.Өмірбековамен бірігіп жазған "Анықтауыш, оның кейбір жасалу жолдары" деген зерттеулерінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері, оларға қатысты түрлі мәселелерді айта келіп, олардың жасалуын бірнеше топқа бөліп көрсетеді
( 49,7).
Әр тұрлаусыз мүшені, оның түрлерін жеке өз алдына дербес қарау енді қолға алына бастады. Оған З.Күзекованың "Қазіргі қазақ тіліндегі мезгіл пысықтауыш".Г.Есжанованың "Қазіргі қазақ тіліндегі тура толықтауыш", Г.Жылқыбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі етістік пысықтауыш", Ж.Көпбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі мөлшер пысықтауыш" т.б. диссертациялық жұмыстарды атауға болады.
Анықтауыш.Анықтауыш деп зат есімнен не болмаса заттық мағынада қолданылған мүшені анықтайтын тұрлаусыз мүшені айтады. Ол Қандай? Қай? Кімнің? Ненің? Қанша? Неше? Нешінші? ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.