Экскурсант пен экскурсоводтың белсенділігі
Ж.Т. Айменов, А.Е. Есенова, Г.М. Арапова
Экскурсиялық қызмет
Шымкент, 2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ж.Т. Айменов, А.Е. Есенова, Г.М. Арапова
Экскурсиялық қызмет
Оқу құралы
Шымкент, 2016
ББК 75781 z7
F 31
ӘӨЖ 796 (075.8)
Ж. Т. Айменов, Есенова А.Е., Арапова Г.М. Экскурсиялық қызмет. Оқу
құралы.- Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік
университеті, 2016.-192 б.
ISBN 978-9965-876-37-0
Экскурсиялық қызмет пәнінен студенттерге арналған оқу құралы
студенттердің экскурсиялық қызмет көрсетуде білікті мамандарға қойылатын
талаптардың бірі экскурсияның технологиялық картасын жасай білу;
Экскурсиялардағы логикалық әдістермен өткізу ерекшеліктерін ұғыну, білу,
әңгімелеу және көрсету әдістерін меңгеру. Өнертану экскурсияларын өткізу
техникасын зерттеу; тақырып бойынша жаңа экскурсияны жасай алу біліктілігі;
қызметтің кең ассортиментін ұсына алу біліктілігі; қызметті орындауда
жоғары сапалықты қамтамасыз ету дағдысы; Экскурсияның дайындығы және оның
өткізу деңгейін білу біліктігі; турфирмалардың жұмыс режимін оңтайландыру
жолдары қарастырылған.
Оқу құралын дайындау кезінде отандық және шет елдік мамандардың және
авторлардың өзіндік зерттеулерінің нәтижесі пайдаланылды.
Оқу құралы оқу жоспары және типтік бағдарламаға сәйкес жасалынған. Оқу
құралы Туризм және ӘМС мамандығы студенттеріне, магистранттарға және
туризм салалары қызметкерлері мен менеджерлеріне арналған.
ISBN 978-9965-876-37-0
Пікірді жазғандар:
ОҚМУ т.ғ.д. профессор Бейсенова М.У.
А.Х. Марғұлан атындағы Археология
институтының бас директоры
т.ғ.д., ҚР БҒМ мүшесі Байтанаев Б.А.
Шетел студенттерімен жұмыс жүргізу
және жоғары оқу орнына дейінгі
дайындық факультетінің деканы
т.ғ.д., профессор Алибек С.Н
М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дың оқу-әдістемелік Кеңесімен басылымға ұсынылды (№
2 13 01. 2016 ж.), Қазақстан Республикасы білім және ғылым
министрлігі Республикалық оқу-әдістемелік Кеңесімен басылымға ұсынылды (№ 1
05 02. 2016 ж.)
© М.Ауезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2016ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
1Экскурсиятанудың ғылыми негіздері: Экскурсиятану пәнінің мақсаты7
мен міндеттері
2 Экскурсияның құрылымы мен классификациясы 13
2.1 Экскурсияның функциялары мен белгілері 13
2.2 Экскурсия классификациясы 26
2.3 Экскурсиядағы көрсету мен айтып беру, олардың байланысы 33
2.4 Экскурсиядағы әңгімелеу 35
3 Жаңа экскурсияны дайындау 44
3.1 Экскурсияны дайындау әдістемесі 44
3.2 Экскурсияның технологиялық картасын құрастыру 52
3.3 Экскурсияны қабылдау және бекіту 56
4 Экскурсияны өткізу әдістемесі 58
4.1 Экскурсияны өткізу әдістемесінің мақсаты мен міндеттері 58
4.2 Экскурсияны көрсетудің негізгі методологиялық тәсілдері 65
4.3 Экскурсанттардың танымдылық іс-әрекеттерін белсендірудің 72
әдістемелік тәсілдері
4.4 Экскурсиялық қызмет көрсетудегі дифференциялды әрекет ету 76
5 Экскурсиялық қызмет көрсетудің сапасы 79
5.1 ҚР Туристік-рекреациялық қызмет көрсету ГОСТа талаптары 79
5.2 Экскурсияны өткізудің техникасы 90
5.3 Экскурсоводтың кәсіби шеберлігі 95
5.4 Экскурсияны өткізуде және даярлаудағы әртүрлі пәндерді қолдану100
5.5 Экскурсия ісіндегі әдістемелік жұмысты ұйымдастыру 106
6 Әртүрлі тақырып бойынша экскурсияларды жүргізу 109
6.1 Архитектуралық-қала құрылысы тақырыбы бойынша экскурсияларды 109
өткізу ерекшеліктері
6.2 Табиғаттану экскурсияларын өткізу ерекшеліктері 120
6.3 Тарихи және әдеби экскурсияларды өткізудің ерекшеліктері 134
6.4 Этнографиялық экскурсияларды өткізу ерекшеліктері 140
Қолданылған әдебиеттер тізімі 148
Қосымшалар 150
Кіріспе
Қазақстанда туризмді дамытудың басты мақсаты - қазіргі заманға
лайық өте тиімді және бәсекеге қабілетті туристік кешен құру болып
табылады. Қазақ даласында сырттан келгендер таңдай қағып, бас шайқайтындай
сұлулыққа тұнып тұрған мекендер көптеп саналады. Тарихи-танымдық сипаты мол
аймақтарымыз қаншама. Біздің жеріміз эқологиялық, іскерлік, сауықтыру,
аңшылық, мәдени-танымдық және басқа туризм түрлері үшін ете қолайлы. Осыған
байланысты Үкімет бірқатар шешімдер қабылдауда. Заңдық және нормативтік-
құқықтық негіздердің жасалынуы халықаралық және ішкі туризмнің алға басуына
оң серпін береді.
Қазіргі уақытта сервис саласындағы кәсіпорындардың мақсаты бәсекелік
күресте, нақты бір қызмет нарығындағы үлесі үшін және өндіріс шығындарына
бақылау жүргізе отырып, пайдалылық пен бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату
болып табылады. Сонымен бірге, сервистік саладағы кәсіпорынның
тұтынушыларға қызметтер ұсыну және тұтынушыларға жоғары сапалы қызмет
көрсетуді ұйымдастыру сияқты негізгі міндеттері бар. Нарықтық
экономикадағы, интенсивті бәсеке жағдайында сервистік кәсіпорынның басты
міндеттері, жоғары сапалы қызмет көрсету деңгейлеріне жету және
тұтынушыларға экскурсиялық қызметтер көрсету жүйесін ұйымдастыру болып
табылады. Тұтынушыларға экскурсиялық қызмет көрсетудің деңгейі,
экономикалық әдебиеттерде тұтынушылар қажеттілігін сапалы қанағаттандыру
және оның дәрежесін сипаттайтын ұғым ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда,
экскурсиялық қызмет көрсету деңгейі және тұтынушыларға экскурсиялық
қызметтер ұсынудың сапасын сәйкестендіруде қызмет көрсету деңгейі,
қызметтердің құрылымы мен көлемімен анықталады (сандық көрсеткіштер) және
туристерге осы қызметтерді ұсынудың сапасына (сапалық көрсеткіштер)
байланысты болады.
Туристерге қызмет көрсетудің жоғары деңгейі, төмендегідей
ұйымдастырушылық міндеттердің негізінде қалыптасады:
1. туристерге қызмет көрсетуде жоғары
мәдениеттілікке жету;
2. тапсырыстарды орындаудың жылдамдығы;
3. қызмет көрсету мен өндірісте прогрессивті формаларды пайдалану;
4. қызметтің кең ассортиментін ұсыну;
5. қызметті орындауда жоғары сапалықты қамтамасыз ету;
6. экскурсиялық қызмет көрсететін фирмаларды тиімді орналастыру;
7. турфирмалардың жұмыс режимін оңтайландыру.
Осы жағдайлар мен олардың жиынтығы сервис саласындағы кәсіпорынның
тұтынушыларға қызмет көрсету деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл
ұйымдастыру міндеттерінің орындалуы экскурсиялық қызметтер өндірудегі
негізгі факторларды пайдаланудың оның ішінде экскурсоводтардың жұмыс күшін
сапалы қолданудың жағдайларымен тығыз байланысты.
Экскурсиятану оқу құралы студенттердің экскурсияны ұйымдастырудағы,
туристерге немесе жергілікті халыққа қызмет көрсетудің мазмұнын,
экскурсияның ерекшелігі және келбетін, педагогикалық танымдық тәрбиелік
үрдістерін білу және оқу мәселелері жұмыстарына бағытталған. Бұл пән
Қазақстандағы экскурсияның пайда болуы мен тарихын зерттеумен қатар
студенттерге, экскурсияның атқаратын қызметі мен белгілерін әңгімелеу мен
көрсетудің біртұтас байланысын таныстырады.
1 ЭКСКУРСИЯТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиятану пәнінің мақсаты мен міндеттері
Тікелей аударма бойынша теория сөзі (грек) зерттеу, қарастыру дегенді
білдіреді. Теория – өзара байланысты бекітулер мен дәлелдемелер жүйесін
көрсететін және аталмыш пән бөлігінің түсіндірме және болжамдау әдістерінен
тұратын объектілердің қандай-да бір жиынтығы туралы анықталған ғылыми
білімнің формасы. Туристтік-экскурсиялық саласындағы мамандар үшін теория –
экскурсиялық әрекеттің негізі болып табылатын және оның даму мен жетілдіру
жолдарын анықтайтын ережелердің жалпы сомасы. Экскурсиялық теория
экскурсиялық әрекетті ұйымдастыруды негізге алатын көзқарастардың,
пікірлердің, ұсыныстардың кешенінен тұрады. Экскурсиялық теория толығымен
және нақты экскурсиятану деп аталатын оқу пәнінде ашылған.
Туризм мен спорт Ресей академиясының жетекші мамандары И.В.Зорин және
В.А.Квартальновтың пікірінше, Экскурсиятану – идеалды экскурсияны
кескіндеу мәселелерін, экскурсоводтың туристтердің ойына әсер етуін,
экскурсияларды дайындаудың тәжірибелік әдістерін, экскурсоводтарды дайындау
мен жүргізу техникасын зерттейтін теориялық білімдер саласы.
Қазіргі кезде экскурсиялық теория біздің алдымызға келесі сұрақтардың
жиынтығы ретінде көрінеді: экскурсиялық әрекеттің ғылыми негіздері,
экскурсиялық үрдістің өзі; экскурсиялардың жіктелуі; экскурсиялардың
функциялары, оның белгілері мен аспектілері; көрсету мен айтудың
ерекшеліктері; экскурсиялық әдістемені; экскурсиялық қызмет көрсетуге деген
дифференциациаланған ықпалы; экскурсоводтың кәсіби шеберлігінің негіздері.
Экскурсиялар тану формаларының бірі болып табылады, оқытатын
экскурсовод жетекшілігінде өтетін топты оқытудан тұрады. Сондықтан,
білімдерді беру үрдісінің жоғары сапасына жету үшін келесі ғылымдарға
жетуді қолданады;
- Философия, жалпы әдіснама ретінде;
- Логика, ойланудың заңдары мен формалары туралы ғылым ретінде;
- Педагогика, оқыту мен тәрбие беру әдістемесі ретінде;
- Психология, адам әрекеті үрдісіндегі нақтылықтың психикалық
көрінісін зерттейтін ғылым ретінде.
Тақырыптың жоғары сапалы мазмұнын толығымен игеруге жету үшін қатысты
әдістер мен құралдарды табу қажет. Әдіс грек тілінен аударғанда зерттеу
жолы, теория, оқу, қандай-да бір мақсатқа жету әдісі, нақты мәселенің
шешілуі. Әдістер жиынтығы әдістеме ретінде анықталады. Бізді экскурсиялық
әдістеме қызықтырады, ол жалпы және жеке әдістемелерден тұрады. Жалпы
әдістеме барлық тақырыптар бойынша бірдей сұрақтарды қарастырады және
жоғарыда көрсетілген ғылымдардың негізгі принциптері мен заңдарын
көрсетеді.
Экскурсовод қызметіне жоғары немесе орташа арнайы мамандандығы бар
тұлғалар қабылданады. Педагогикалық білімі бар тұлғаларға, шығармашылық
қызметкерлерге, өндірісті ұйымдастырушыларға көбірек назар аудару керек.
Бұндай адамдар педагогикалық ғылым мен психологиямен жете таныс болады.
Сондықтан, негізгі назар бұл ғылымдарды ашуға емес, жаңа экскурсияларды
жасауға, оны жүргізудің жалпы әдістеріне және жүктелуіне байланысты әртүрлі
экскурсияларды жүргізудің жеке ерекшеліктеріне аударылады.
Экскурсиялық үрдіс
Сурет 1. Экскурсиялық үрдіс механизмі
Кез-келген тақырыпқа байланысты экскурсияны ұйымдастырған кезде әрбір
жеке педагогикалық әрекеттің (әдіс, құрал) нақты мақсаты болатынын ескеру
керек. Бұл мақсатқа жету экскурсияда экскурсоводтпен нақты білімдерді беру,
оларды жинақтау және экскурсанттармен игеру арқылы іске асырылады.
Қабылданған және игерілген ақпарат тыңдаушының игілігіне, оның рухани
келбетінің құраушы элементіне айналады. Экскурсоводтпен жеткен бұл
тиімділігі экскурсиялық үрдістің қорытынды нәтижесін көрсетеді.
Қарастырылып отырған үрдістің әрбір элементін нақтылай отырып,
педагогикалық үрдістің жеке жағдайы ретінде экскурсияда Экскурсровод
туралы ережеде оның басты мақсаттары анықталады: Қазақстан Республикасының
жетістіктерін насихаттаушы болу және экскурсанттарға тәрбие-берудің
белсенді қатысушысы болу (Б.Е.Райков экскурсиялық мектептің негізін
қалаушылардың бірі ретінде экскурсияның тәрбиелік жағына көп көңіл бөлген,
зерттелетін материалға ұжымдық жұмыс дағдыларын қалыптастырудағы
экскурсанттардың тәртібін анықтайтын ұйымдастырушылық дағдылар мен
әлеуметтік эмоциялардың құрылуын байқаған). Көрсетілген мақсаттар
адамдардың дүниетанымын қалыптастырудан тұратын экскурсияның басты жалпы
мақсатынан шығады. Бұл экскурсоводтың тыңдаушыға әсер етуінің әр-бір жеке
актісіндегі жалпы мақсаты осы экскурсияның нақты мақсатына (педагогикалық)
айналу керек, ол өз кезегінде экскурсияның мақсаттарын жан-жақты ашу мен
дәлелдеуге жеткілікті материалды таңдау кезіндегі нақты талаптарды қояды.
Б.В.Емельяновтың пікірінше Мақсат – бұл экскурсоводтың экскурсияны жүргізу
кезіндегі талпынысы, оның ағартушылық әрекетінің қорытынды ойды, идеалды
мадақтауы. Мақсат экскурсиялық объектілердің, экскурсия бағыттарының, әдеби
көздерді таңдауының, цитата мәтіндерінің таңдауын анықтайды. Нақты
қалыптасқан мақсат экскурсияның барлық мазмұнына нақты әсер етеді.
Тыңдаушыларға нақты мақсатқа сәйкес таңдалған ақпаратты бере отырып,
экскурсовод қорытынды нәтижеге жетеді – экскурсанттарға дүниетанымды
қалыптастырады. Экскурсияның нақты және жалпы мақсатын біле отырып,
экскурсовод оның мәтінін осы экскурсияда қарастырылатын заңдарды,
заңдылықтарды, түсініктерді ашуға максималды ықпал ететіндей етіп, оны
игеріп, игергеннен кейін тыңдаушылардың дүниетанымын құрайтындай етіп жасау
керек.
Кесте 1 – Эскурсияны ұйымдастыру мақсаттары
Көру
Есту
Экскурсанттарға Сезу
Ұғу
қабілеті
Нақты жағдайлардың материалдары (оқиғалар, фактілер, сандар,
құбылыстарды суреттеу) немесе түсіндірмелері негізгі заңдылықтарды игеруге
бағынышты, олардың аргументі, дәлелі болу керек. Сондықтан сандар,
фактілер, хронология маңызды орында тұра алмайды. Экскурсовод ақпараттың
әртүрлі көздеріне (оқу құралы, ғылыми жұмыс, мақала) шығармашылық тұрғыдан
қарау керек, осы ақапаратты шығарудың кезектілігін ашуы тиіс. Сонымен
қатар, жұмыс жасайтын аудиторияның білім деңгейіне де, мамандандырылуына
да, жасына да назар аудару керек. Экскурсовод осы экскурсия қандай
болатынына да ерекше назар аударады: эпизодтық па, немесе басқа да оқыту
мен тәрбие берудің басқада формаларына қатысы бар басқа экскурсиялармен
байланысты ма. Осы жағдайлардан шыға отырып, нақты және жалпы мақсатты және
дәлелдемелер логикасын өзгеріссіз қалдыра отырып, бірақ, өзінің әңгімесінің
иллюстрациялық бөлігін кеңейтіп (немесе қысқартып), тақырыптың мазмұнын
ашуға байланысты бірнеше нұсқаулар дайындау керек. Қажетті материалды
таңдап алған соң, экскурсовод дәлелдемелі қорытындыларға алып келетіндей
етіп логикалық бірізділікпен құрастырады. Бұл қорытындылар білімнің,
көзқарастардың, сенімдердің дүниетанымдық элементтерін құрайды. Кез-келген
экскурсия – қоршаған ортаны қабылдаудың мақсатқа бағытталған, алдын-ала
бағдарланған үрдісі. Экскурсоводтар экскурсияға қатысушы тақырыпты қандай
түрде көру, есту және сезу керектігі, жүргізілетін іс-шара нәтижесінде
қандай қорытындыға келу керектігі, оның экскурсиядан кейін қандай
тәжірибелік дағдыларды игеретіні туралы нақты білу керек. Көрнекілік пен
ықыластылық принциптерінде құрылған экскурсия экскурсанттарда білімге деген
қызығушылықтарын тудырады, олардың көзқарасын кеңейтеді, қоршаған ортаның
фактілері мен құбылыстарын өзара байланыс пен өзара әрекеттестіре
қарастыруға, оларды өзара салыстыруға, дәлелдемелер мен қорытындылар
жасауға, нақты шындықты білуге үйретеді. Экскурсиялық үрдіс кезінде
экскурсовод бірқатар мақсаттарды шешеді де экскурсанттарға көмектеседі:
тақырыптың ашылған объектілерін көруге (бірінші мақсаты); осы объектілер
туралы қажетті ақпарат алуға (екінші мақсаты); тарихи құбылыстың мәнін
ашуға, оның қатысушысы болуға (үшінші мақсаты); экскурсиялық объектілерді
өз бетінше бақылаудың тәжірибелік дағдыларын игеруге (төртінші мақсаты).
Осылайша, экскурсия кезінде оның материалы, оны ұсынудың өзі адамға дұрыс
ойлануға және қажетті қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Экскурсиялық
үрдісте маңызды орынды топты көлік құралына отырғызғаннан бастап барлық
бағыт бойында жүргізілетін экскурсоводтың ұйымдастырушылық жұмысы алады.
Экскурсоводтың сөйлеу кезіндегі алғашқы минуттарынан бастап, тыңдаушыларда
экскурсия тақырыбын тыңдаудағы нақты психологиялық қойылымы қалыптасады,
және бұл экскурсоводпен берілетін білімдердің қабылдауына, игеруіне және
бағалауына шешуші болып әсер етеді. Тәжірибеде көрсеткендей, тақырыпқа
қызықты түрде ену міндетті түрде оңтайлы әлеуметтік-психологиялық құбылысты
тудырады – экскурсанттардың тілектес және іскер қатынасы. Экскурсоводтың
бастапқы сөзі аудиторияны экскурсиялық материалға деген назарын бағыттайды,
экскурсанттарға экскурсия туралы көрініс береді, онда бірте-бірте – буын-
буынымен экскурсияның негізгі бөлігін құрайтын нақты тақырып ашылады.
Көбінесе экскурсияның сапасына оның бағыты қалай және немен аяқталатыны да
байланысты. Б.В.Емельяновтың пікірінше Қорытынды нүкте экскурсиялық
бағытты шиеленістіру керек, және бұл кезде экскурсияның ары қарай
дамуындағы экскурсиялық сюжет толығымен бірте-бірте жалғасып, ашылады;
экскурсияның қорытынды нүктесі былайша жоспарланады, онда барлық бағыттағы
экскурсиялық материал біріктіріледі де қорытындыланады, және барлық
экскурсияға жиынтық қорытынды жасалады. Экскурсияның эмоционалды жағында
ескере отырып, оның экскурсанттардың көңіл-күйін көтеретін мерекелік сияқты
ерекшелігін көрсету керек. Ғалымның пікірінше Кез-келген экскурсия –
экскурсанттардың әдеттегі өмірден ажырататын қандай-да бір құбылыс. Қалыпты
өмір сүруден алшақтау, одан күтпеген жағдайда босау – осы, алдымен, кез-
келген экскурсияның өзіне назар аударатын жағы. Экскусрсия кезінде оның
аяқталуына дейін қатысушылардың көтеріңкі көңіл-күйін сақтайтындай етіп,
тақырыпты жақсы қабылдауға ықпал ететін микроортаны ашатындай етіп жүргізу
керек.
Экскурсия материалын игеруді бақылау – экскурсовод үшін өз жұмысының
қорытынды нәтижесі ретіндегі көз қараста болсын, моралды қанағаттандыру
көзқарасында болсын, ең қиын кезеңі. Экскурсия нәтижелері туралы пікір
айтуға болатын белгілерге: экскурсоводтқа немесе экскурсанттардың өзара
әңгімелерінде айтылатын пікірлері, экскурсанттардың экскурсия барысында
ескерген проблемалар туралы, оларға деген қызығушылық дәрежесі туралы
(әлеуметтік, тарихи, адамгершілік) пікірлері; экскурсанттардың әңгіме
тақырыбына айналған құбылыстарға, оқиғаларға, фактілерге баға беруі
жатқызылады. Көбінесе материалды игерудің көрсеткіші ретінде қойылған
сұрақтардың саны мен сапасын айтуға болады. Сұрақтың сапасы, құбылыстың
мәніне ену тереңдігі экскурсанттармен қоғамдық дамудың заңдары мен
заңдылықтарын түсіну дәрежесін айқындайды.
Экскурсиялық үрдістің қажетті бөлігі экскурсоводтың экскурсиядан тыс
жұмысы болып табылады. Экскурсияны жүргізудің соңғы сатысын
экскурсанттардың алынған білімдерін тереңдету бойынша өз бетінше жұмысқа
айналдыруға болады. Экскурсияның басты функцияларының бірі – адамның
қызығушылықтарын қалыптастыру функциялары. Осыдан экскурсияның мақсаты
туындайды – аудиторияның білімдерін толтырып қана қоймай, сонымен қатар,
білімнің нақты саласына деген қызығушылығын тудыру. Экскурсовод
әрекетіндегі экскурсиялық үрдістің жеке элементтерінің арасындағы байланыс
пен қатынас 2 суретте көрсетілген.
Тақырыпқа байланысты қайталанатын сұрақтар:
1. Мән ұғымын түсіндіріңіз?
2. Экскурсия ұғымын түсіндіріңіз?
3. Экскурсия ұғымы неден құралады?
4. Экскурсиялық үрдісс қандай мақсатттары қандай?
5. Қандай ұғым экскурсияны түсіндіре алуы мүмкін?
6. Экскурсиялық қызмет қандай аспектілері болады?
7. Қазақстан республикасының Туристік қызмет туралы заңында экскурсияға
қатысты қандай анықтамалар келтірілген?
8. Экскурсияның функцияларын атап түсіндіріңіз?
Коммуникативтіге дейінгі фаза
Коммуникативті фаза
Сурет 2 – Экскурсиялық үрдістің мазмұны
2 Экскурсияның құрылымы мен классификациясы
2.1 Экскурсияның функциялары мен белгілері
Экскурсия сөзінің өзі де латын excursion” сөзінен аударылған. Орыс
тіліне ол ХІХ ғасырда енген, және бастапқыда жүгіру, әскери шапқыншылық
дегенді, осыдан кейін – жортуыл, бару дегенді білдіретін. Кейінірек, осы
сөздің мағынасы ия атты сөз типіне ауыстырылды (экскурсия). Экскурсия
терминін талқылау әртүрлі сөздіктерде және энциклопедияларда келтірілген.
В.Дальдың еңбектерінде Экскурсия – өту, серуендеу, бір нәрсені іздеуге
шығу, шөптерді жинау және т.б. жазылғанын көреміз.
Үлкен кеңес энциклопедиясында: Экскурсия – көруге тұратын объектілерге
бару (мәдениет ескерткіштері, мұражайлар, кәсіпорындар және т.б.)
білімдерді алудың формасы мен әдістері деп анықтама берілген. Әдетте
ұжыммен, экскурсовод-мамандардың жетекшілігімен жүргізіледі.
Д.Н.Ушаковтың орыс тілінің талқылама сөздігінде экскурсия ғылыми
білім беру немесе көңіл көтеру мақсатында ұжымдық сапар немесе қыдыру
ретінде қарастырылады.
Кеңес одағының энциклопедиялық сөздігі мынадай нұсқаны ұсынады:
Экскурсия – оқу немесе мәдени-ағартушылық мақсатта көрнекі орындарға,
мұражайларға және басқа да көрнекіліктерге ұжымдық бару; жиірек туризммен
үйлеседі. Туристтік терминологиялық сөздіктің авторлары Экскурсияны – оқу
немесе мәдени-ағартушылық мақсаттарда көрнекі орындарға, мұражайларға және
т.б. жерлерге экскурсоводтардың жетекшілігімен ұжымдық немесе жеке түрде
бару деп есептейді.
Үлкен ресейлік энциклопедия келесі анықтаманы береді: Экскурсия
(Excursion латын сөзінен аударғанда – бір жерге бару) – экскурсоводтың
жетекшелігі арқылы білім алу және мәдени-ағартушылық мақсаттармен көрнекі
орындарға, мұражайларға және т.б. жерлерге ұжымдық немесе жеке бару.
Экскурсия – білім беру немесе танысу мақсатында нақты жоспар бойынша
ұйымдастырылған, түсіндірмемен алып жүретін белгілі бір затты (өнер
туындылары, тарихи ескерткіштер, қандай-да бір құрылғылар, механизмдер және
т.б.) көрсету.
Шетел тілдерінің қысқаша сөздігін жасаушылар басқа пікірді ұстанады,
олардың айтуы бойынша: Экскурсия – мұражайларға, көрмелерге, көрнекі
орындарға және т.б. ұжымдық бару; білім алу, ғылыми, спорттық немесе ойын-
сауық мақсатпен жол жүру, қыдыру; осындай сапарды іске асыратын тұлғалар
тобы (экскурсанттар).
Жоғарыда келтірілген анықтамалар экскурсиялық теориямен жете таныс
адамдармен келтірілгені ықтимал. Біздің пікірімізше, студенттерді
экскурсовод мамандығына дидактикалық оқытудың анықтамасы үшін, жете
экскурсия және экскурсиялық теория терминдерінің астында нені түсіну
керек екенін нақтылау қажет. Түсініктеме мақсатында нақты экскурсиялардың
бірнеше қатары бар. Оларда қарама-қайшы түсіндірмелер жоқ, алайда, бірнеше
айырмашылықтар байқалады, себебі, әрбір түсіндірме экскурсияларға қатысты,
оларда мынадай айырмашылықтар бар:
- мақсаттары (оқыту, жалпы білім беру, ой-өрісін кеңейту және т.б.);
- топтастырылған формалар (мазмұны, өткізу орыны, қатысушылар құрамы
және т.б. бойынша);
Сондықтан біздің экскурсия семантикасына деген қызығушылығымыздың көз
қарасымыз бойынша мамандардың пікіріне жүгінейік.
Мысалы, атақты ғалым-экскурсионист И.М.Гревстің концепциясы
саяхаттанушы философиясына негізделген. Оның пікірінше, экскурсия
саяхаттың ауқымды саласында қарапайым орын алады, алайда, олар табиғат
бойынша туыстар. И.М.Гревспен қарастырылатын Экскурсияның негізі рухани-
шығармашылық акт ретінде – бұл саяхат жасайтын рух, жеке тұлғаның жалпы
көтерілуі. Саяхат сөзі және оның әртүрлі синонимдері ғалыммен берген
экскурсия сөзінің анықтамасына негізі бола алады: Экскурсия – белгілі бір
мақсатпен әдеттегі орналасқан орнынан шығу, жүру, саяхат жасау;
ұйымдастырмалы түрде көмектесуге шақырылған жетекшілердің біреуінің (немесе
бірнешесінің) жетекшілігі бойынша білім іздеушілердің дайындалған және
біріктірілген тобының жасаған білім алу сапары; нақты объектілерді жеке
және ұжымдық күшпен, өз бетінше еңбегімен тікелей зерттеуге арналған кең
әлемге ену, бұл объектілер таңдалған тақырыппен, олардың жеке орнында,
табиғаттың, адам мәдениетінің ортасында белгіленген.
Жаратылыстану тарихшысы және экскурсионист Б.Е.Райков экскурсиияны
білімді белсенді-қозғаушы игерудің тиімді әдістерінің бірі ретінде
қарастырды, оның негізгі қасиеті ретінде моторлықты тапты. Кеңістіктегі
қозғалыс кезіндегі әртүрлі қозғалыс сезімдерге, оның пікірінше,
экскурсанттың интеллектуалды және эмоционалды күйзелістері ерекше сипат
береді. Оның экскурсияға берген анықтамасы былай жасалған: Экскурсия
өзінің денесін кеңістікте қозғалту көмегімен білімдерді моторлы жаулап
алудың бір түрі. Бұл экскурсиялық әдістің жете белгілерін құрайды. Белгі
болмаған жерде экскурсия да жоқ.
Өлкетанушы, Мәскеу бойынша атты анықтама-жолсілтеменің авторы
Н.А.Гейнеке бойынша экскурсия мәніне жетудің негізінде – көрермендік
қабылдау, адамға өте қиын еңбекпен берілетін оның нақты белгілегенді көру
дағдысы. Н.А.Гейнекенің пікірінше, экскурсиялық әдіс, қандай да бір басқа
әдіс сияқты, экскурсанттың шығармашылық белсенділігінен шығуға мүмкіндік
береді, экскурсияның маңызды қасиеті - ол оның ұжымдылығы. Жоғары
эмоционалды көтерілу кезеңдері ұжымдық қабылдау кезінде болады, барлық
экскурсанттар өте сезімтал және жұқа бір организмге үйлеседі. Ғалым
экскурсияны оның тақырыптылығы да сипаттайтынына көңіл бөледі, яғни, бір
эмоционалды және танушылық өзек бойында бірігу. Осылайша ол мына формулаға
келеді: Экскурсялық жұмыстың негізіне көрініс сезімдері келеді, және олар
әрдайым моторлы сипатты қабылдаумен үйлесіп, қиындатылады; экскурсанттың
жұмысы белсенді және шығармашылық сипатқа тең; бұл жұмыстың ерекше
тереңдігі оның ұжымдылығының салдарынан туындайды; экскурсияның білім беру
мақсаттары оның тақырыптылығымен жетеді.
Өнертанушы және педагог, Кеңес одағы кезіндегі Мемлекеттік Третьяковск
галереясының алғашқы директоры, А.В. Бакушинский былай деп жазған: Біз
үшін экскурсия – көпшілікті көркемдік дамытудағы, оның шығармашылық
күштерін оятудағы негізгі әдістерінің бірі. Яғни ол экскурсияның мәнін
көрерменнің шығармашылық қасиетін оятудағы мәнін көрді. Эстетикалық
күйзеліс өнер туындысын қабылдау, көру қабілетін тәрбиелеу, сезу
қабілетімен байланысты.
1969 жылдан бастап 1988 жылға дейін туризм және эксурсия бойынша
Орталық кеңестің Басты экскурсиялық басқармасын басқарған экскурсионист –
Б.В.Емельянов экскурсияны былайша анықтайды: Бұл көрнекі орындарды, тарих
пен мәдениет ескерткіштерін әдістемелі түрде ойластырылып көрсету, оның
негізінде экскурсанттардың алдында тұрған объектілерді талдау және солармен
байланысты оқиғалар туралы дұрыс айтып беру жатады. Алайда оның,
экскурсия түсінігінің мәнін тек осыған ғана келтіру дұрыс емес екенін
көруге болады.
Әдептілік тәрбие беру аумағында мамандандырылған жетекші ресей
мамандарының бірі, профессор К.В.Кулаев келесі анықтаманы береді:
Экскурсия – оқушылардың әдеттегі орнынан нақты мақсатқа жетудегі саяхаты,
жол жүруі; бір немесе бірнеше ұйымдастырылған көмекшілердің жетекшілігі
бойынша оқушылар тобының, білім іздеушілердің дайындалған және
ұйымдастырылған тобымен жасаған білім алу саяхаты; нақты объектілерді өз
бетінше, жеке және ұжымды түрде үздіксіз зертеуге қажетті кең әлемге ену,
бұл объектілер бекітілген тақырыппен, олардың нақты орнында, табиғаттың,
адам мәдениетінің ортасында белгіленген.
Педагогикалық энциклопедияда келесі түсініктеме ұсынылады: Оқу
экскурсиялары (латын тілінен – сапар, қыдыру) – табиғи, әдеттегі
жағдайларда немесе мұражайлар мен көрмелерде және т.б. жерлерде әртүрлі
заттар мен құбылыстарды бақылауды және зерттеуді ұйымдастыруға мүмкіндік
беретін оқу-тәрбие жұмысының формасы мен әдісі.
Ғалым-экскурсионисттер А.Ф.Родин және Ю.Е.Соколовский былай деп
дәлелдейді: Экскурсия – оқу және оқудан тыс жұмыстың ерекше формасы, онда
табиғи жағдайларда (зауыд, тарих пен мәдениет ескерткіштері, табиғат және
т.б.) немесе арнайы жасалған коллекциялар сақтамаларында (мұражай, көрме)
бақыланатын шынайылық құбылыстарын зерттеу үрдісіндегі оқытушы-
экскурсоводтың және ол жетекшілік етілетін оқушы-экскурсанттардың өзара
әрекеті іске асырылады.
Туризмге кіріспе оқу құралының авторы М.Б.Биржаков келесі көзқарасты
ұстанады: Экскурсия – көрнекі жерлерге, туристің қызығушылықтың басқа да
объектілеріне бару мақсатында жасалған қысқа мерзімді тақырыптық бағыт.
Біздің көзқарасымыз бойынша басымдылық ететін экскурсияның бірқатар
белгілерін ескере отырып, және экскурсиялық нарықтың жаңадан туындаған
нарық сегменттерін алға қоя отырып, білім беру-тәрбиешілік үрдісінің
қазіргі жағдайларына қатыстырып экскурсия терминінің анықтамасын нақтылай
аламыз (сурет 3).
Экскурсияның белгілері
Сурет 3. Экскурсияның белгілері
Жоғарыда көрсетілген белгілерді толығырақ қарастырайық.
1. Табиғи жағдайларда экскурсиялық объектілерді көрсету.
Экскурсиялық әдіс көрсету үлгісінде жасалған. Әдіскерлермен экскурсияда
объектіні тікелей бақылауды таза көру арқылы қабылдаудың тамырлы
қажеттілігі атап көрсетіледі. Расында да, экскурсиялық жұмыстың ерекшілігі
– ол шын ескерткіштердің тақырыптық негізінде құралады. Ян Амос Каменский
үш жүз жыл бұрын мынадай принципті көрсетіп негіздеп кеткен: барлық
көрінетінді көруге, ал тыңдалатынды – естуге ұсынған. Ұлы орыс педагогы
К.Д.Ушинский оқытудың көрнекілігінде күшті педагогикалық құралды көрген. Ол
былай деп жазды: Біз өзіміз аңдаудың салдарынан қабылдаған бейнелерді
өзіміздің жадымызда ерекше мықтылықпен сақтайтынымызды байқаймыз, және
осындай санамызға енген суреттерді санамыздан өшіп кетсе де, басқа
идеяларға ауып кетсек те, тез арада шақырып аламыз. Көрнекілікті – тірі
аңдауда жасалған сезімталдылықпен танудың маңызды сатысы, жасалатын
көріністер мен түсініктердің негізі болып табылады. Көрнекілік белгісі
алғашқы дәрежелі мәнге ие. Оны экскурсияда дұрыс қолдану кезінде ғана, оған
қатысушыларда табиғаттағы құбылыстар, республика, қала, аумақ, өлке
экономикасы, осы жерде өткен тарихи құбылыстар туралы анық көріністер
құралуы мүмкін. Экскурсия тану үрдісі ретінде адамдардың заттық-сезімтал,
тәжірибелік әрекетін көрсетеді. Тану объектілері – сыртқы әлемнің заттары –
архитектуралық объектілер, тарихи, мәдениет ескерткіштері, табиғат, ең
маңызды оқиғалар болған жерлер. Тану үрдісі адамның сезім мүшелерінің нақты
объектісімен түйісуі кезінде пайда болады. Жоғарыда атап көрсетілгендей,
қабылдау – физикалық тітіркендіргіштердің адамның сезім мүшелерінің
рецепторлы үстіңгі жақтарына тікелей әсер етуі кезінде туындайтын
заттардың, оқиғалар мен жағдайлардың жалпылама бейнеленуі. Қабылдауды сезу
үрдісімен бірге қабылдау үрдісі қоршаған ортада тікелей-сезімтал бағытты
қамтамасыз етеді. Білімдерді игеру – күрделі үрдіс, онда тікелей сезім мен
қабылдау, белсенді ойлау арқылы ойлану, жады негізінде еске сақтау
үрдістері жүреді. Сезіну заттардың жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне
тікелей әсер етуінің салдарынан туындайды. Ол қабылдаумен тікелей
байланысты. Қабылдау - адамға қоршаған ортаны сезінуде көбірек сезім
беретін қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын танудың күрделі үрдісі.
Сезімтал қабылдау – сигналдарды қоршаған ортада алатын адамның алғашқы
сигнал жүйесінің әрекеті. Алайда, пайымдау да солармен бірге бір уақытта
жүреді. Осыдан, экскурсияда көрнекіліктің барлық түрлерін қолданудың
маңызды екеніне қорытынды жасауға болады. Экскурсияға қатысушыларды
бірқатар объектілер қоршайды. Экскурсоводтың мақсаты – ол осы қатардан
экскурсанттардың қабылдау объектісі болатын қажетті объектіні таңдау. Бұл
нақты қабылдаудың қажетті шарты.
Танудың келесі сатысы – пайымдау, оның нәтижесінде экскурсанттар нақты
әлемнің заттары мен құбылыстарының мәнін таниды. Бұл үрдіс экскурсоводтың
жетекшелігімен көрнекілік пен сөздің өзара әрекет етуі арқылы іске
асырылады. Екеуінің үйлесуі дұрыс көріністердің қалыптасуын қамтамасыз
етеді. Сонымен, дәл көрнекіліктің өзі қабылдау үшін нақты материал береді
де, экскурсияға қатысушылардың белсенді ойлануын тудырады. Осыдан
экскурсиялық әдіснаманың басты ережесі пайда болады: көрсетілімнен-
әңгімеге. Осыны мысалда қарастырсақ: Экскурсиялық топ ескерткішке
жақындады. Экскурсовод, ерекше тәсілді – кідірісті қолданып,
экскурсанттарға қарауға, жергілікті жерге шоғырлануға мүмкіндік береді. Ары
қарай, алдын-ала қарау әдісін қолдана отырып, ол қажетті объектіні таңдап,
топтың осы объектіге деген назарын аударып, объектінің атын атайды.
Осылайша экскурсанттарга объектінің сыртқы түрімен танысуға, одан қызықты
бөлшетерге ерекше назар аударуға, объектіден алғашқы көрініс сезімдерін
алуға мүмкіндік береді. Ары қарай келесі саты басталады – ойлау негізінде
пайымдау, сезімтал бейненің, сөздің және ойдың өзара енуі басталады –
экскурсоводтың омен байланысты объект және құбылыс туралы әңгімесі.
Экскурсиялық талдауды қолдана отырып, экскурсовод осы объектінің,
құбылыстың мәнін ашпастан, адамды қоршаған шыңдық туралы түсініктерді
қалыптастыруға бағытталған әңгімені бастайды.
Экскурсия оған қатысушыларға қоршаған ортадан оқшауланбастан, және де
тіпті жасанды жаңғыртусыз, табиғи жағдайда ғана оны зерттеу пәнін ұсынады.
Сондықтан экскурсияның маңызды белгісі – ол экскурсанттарға зерттеу пәнін
табиғи жағдайда ғана ұсынатынында. Тұрмыстың жаңа фактілерімен тікелей
қарым-қатынас сананы байытады. Мысалы, табиғатты тану экскурсиясы табиғи
ортада жүргізіледі, оның экскурсиялық объектілері табиғаттың заттары мен
құбылыстары болып табылады. Экскурсиялық объект ретінде лекцияға немесе
сабаққа әкелген әдеттегі көрнекі құрал емес, тек табиғи ортада, оның
орналасу орнында түсіндірілген және зерттелген табиғаттану экскурсиясының
объектісі болып қарастырылады. Табиғаттану экскурсиялық объектісі табиғи
кешеннен, табиғи, дербес ортадан ажырамайды. Экскурсиялық көрсетілімге қол
жетімді тұрған табиғаттың әрбір заты, табиғаттың әрбір құбылысы
экскурсиялық объект бола алады, яғни экскурсиялық көрсетілімнің
мақсаттарына жауап береді. Осы жағдаймен экскурсияны жасау кезінде, әсіресе
табиғатқа шығатын кезде жетекшілік еткен жөн.
2. Нақты бағыттың болуы. Бағыт экскурсияны жасау кезінде құрастырылады.
Оның экскурсовод пен жүргізушінің (көліктік экскурсияларда) жұмысын
жақсартуға қажетті құрастырудың өз нұсқалары бар, нақты шартты
белгілері бар сұлба түрінде бейнеленеді. Бағыттың ұзақтығы бірнеше
ондық метрден (көрме, мұражай), бірнеше жүз километрге дейін.
Қозғалыстың әуе (мың км) және космостық (болашақ экскурсиясының
көлігі) құралдарынан басқа. Бағытқа құрылысы, ұзақтығы, түрі бойынша
нақты талаптар қойылады, алайда бастысы – экскурсияның мазмұнын
терең ашу және адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету. ҚР
Туристтік-экскурсиялық қамтамасыз ету ГОСТ 28681.1.-95 талаптарына
сәйкес экскурсияның міндетті құжаттамасына көліктік немесе жаяу
экскурсиялардың бағыт сұлбасы кіреді.
3. Бағыт экскурсиялық топтың тақырыпты ашуға ықпал ететін қозғалыстың
ең қолайлы жолы екенін ескере отырып, саяхатсыз, жаңа орынға жылжуда
экскурсия жоқ екенін атап көрсеткен жөн, осыдан экскурсияның маңызды
белгісі – саяхатшылық туындайды. Экскурсия әртүрлі аумақтарға саяхат
жасаудың кеңейуінің салдарынан келеді және ашылады. Экскурсиялар
табиғаты бойынша саяхаттарға туыс, алайда көптеген зерттеушілер,
саяхатты туристтік әрекеттің бір түрі ретінде қарастыра отырып,
экскурсияны саяхатқа бағынышты деп есептейді. Біздің пікірімізше,
ең жақын экскурсиялардың өзі де саяхат элементінен туындайды,
күнделікті жағдайдан шыға отырып, жаңа ортаға енеді. Саяхаттылық
түсінігінде ауқымды психологиялық мазмұн жасырынып тұр; онда
көптеген күшті, рухани қасиеттер мен әсерлі құбылыстар туралы
көріністер айқын үйлеседі, ол құбылыстар әртүрлі тану үрдістерінің
аумағынан және эмоция, ерікті ынталандыру, белсенділікті
шиеленістіру, барлық тұлғаның әрекетті енуінің ортасынан туындайды.
Экскурсия психологиялық күштердің көптүрлі айқастырылуы мен
психологиялық күштердің жоғары көтерілуіндегі жеке тұрмыс пен
шығармашылық құлшыныстың кеңеюінен туындайтын зерттеушілік күрделі
динамикасындағы адамның әлемге деген қозғалысымен іске асырылады.
Күнделіктіден еркінсу және қабылданатын әсерлерге жаңалардың ықпалы
күйзелістердің ырғағы мен қарқынын жоғарылатады. Экскурсанттың
оянған энергиясы сезім мүшелерін тудырады, ойды, назарды, елесті
шиеленістіреді, оның экскурсиялық материалды қабылдауын
белсендіреді.
4. Экскурсант пен экскурсоводтың белсенділігі. Экскурсиялық әрекеттегі
көрсетудің белсенділігі, Б.В.Емельяновтың пікірінше, табиғаттың
ескерткіштеріне немесе адамның қолымен жасалған туындыларына енжарлы
сүйіну емес, ол мақсатқа бағытталған объектіні бақылау (зерттеу,
оқу). Бұл сезіммен қабылданатын объектілерді экскурсиялық әдістің
көмегімен талдау, экскурсант пен экскурсия жетекшісінің арасындағы
әрекеттің белсенділігін талап ететін үрдіс. Жоғарыда
көрсетілгендей, екі жақтың өзара әрекеттесуінің үрдісі жөнінде
айтылғандықтан, оны екі жақтың да белсенділігін көрсететін, екі
жақты үрдіс ретінде қарастыру керек. Экскурсияны экскурсовод қана
белсенді, ал экскурсанттар одан ақпаратты енжарлы қабылдап қояды деп
қарастыратын болса, онда ол экскурсиялық жұмысты ұйымдастыруда да,
экскурсоводтың орны мен ролін анықтауда да дұрыс емес пайымдауларға
әкеліп соғады. Экскурсовод сырт жағынан болсын, іш жағынан болсын
белсенді болу керек. Оның сыртқы белсенділігі қатты сөйлеуде,
ишараларында, мимикасында көрінеді. Ішкісі – ойлау әрекетінде.
Әңгіменің жоспарын құрастыруда, нені, қалай айту керек екенін
ойластыруда. Экскурсанттардың естігендеріне және көргендеріне
қатысты мінез-құлқын талдауда. Экскурсанттардың белсенділігіне
келетін болсақ, онда ол көбінесе ішкі болып келеді. Экскурсант
экскурсоводтың әңгімесін тыңдай отырып, жаңа білімдерін ондағы бар
білімдермен талдайды, үйлестіреді, ойластырады. Ол әрдайым сұрақ
қойып, ілікпе сөз айта бермейді. Әрине бұндай белсенділікті
бақылауға және ынталандыруға өте қиын. Бұл экскурсиялық жұмыстың
өзінше қиындығы, және бұл әр экскурсантпен оның дайындығы мен
тәжірибесін ескере отырып жеке түрде шешіледі. Алайда, экскурсияны
педагогикалық ғылымның нұсқауларына сәйкес жасалды деп айтатын
болсақ, онда ол кезде экскурсант әрдайым белсенді болу керек. Бұл
белсенділік оның экскурсияға қатысты саналы әрекетінде көрінеді.
5. Білікті жетекшінің – кәсіпқой маманның болуы. Жоғарыда
көрсетілгеннен, экскурсияда қоршаған ортаның заттары мен
құбылыстарын тану үрдісіне экскурсия жүргізудің шеберлігіне ие
жоғары білікті маман жетекшілік ету керек екені түсінікті. Ашық
қарым-қатынастың шығармашылық актісі ретінде көрінетін экскурсияда,
экскурсоводтың не айтып жатқаны ғана емес, сонымен қатар, оның
материалды қалай жеткізетінінде. Б.В.Емельянов экскурсияны жүргізу
шеберлігіне келесі анықтаманы береді: Бұл өзінің жеке дара,
кәсіптік негізінен басқа, шеберліктің басқа да түрлерінің
элементтерін (педагогикалық, лекторлық және т.б.) қосатын
шеберліктің бір түрі. Бұл шеберлік экскурсиялық материалды
жеткізудің жоғары сапасын қамтамасыз ететін әдістемелік нұсқалардың
орындалуының деңгейінде көрінеді. Экскурсанттар экскурсовод-
әңгімелесушіден құзыретті тұлғаны, маманды, білгішті көргісі келеді.
Кез-келген қателіктер мен нақтылық еместер топтың сенімін
бәсеңдетеді, оны ары-қарай толтыру өте қиынға соғады. Алайда,
экскурсоводтың шеберлігі тек мазмұндық белгілерімен ғана бағалана
бермейді. Себебі экскурсия рольдік қарым-қатынастың бір түрі, онда
әрбір әңгімеге қатысушы регламент бойынша әрекет етеді: мінез-
құлықтың нақты стилі экскурсантпен де, экскурсоводтпен де берілген.
Әдеттегідей, бұл рольдер өте жақсы ойналады. Экскурсия нақты
сценарий бойынша құрылатынымен бірге, ол тікелей қарым-қатынастың
бір түрі болады. Экскурсоводтың трибунасы өзінің табиғаты бойынша
тамаша – аудиторияға жақын, техникасыз байланысады, әңгімелеседі,
көзбен-көз. Ресми емес түйісудің камералық атмосферасы туындайды,
онда кез-келген адам кез-келген сұрақ қоя алады, ой-пікірді айтады,
бәске түседі. Тәжірибе көрсеткендей: ақпарат тыңдаушыларға басқа да
қайнар көздер бойынша қол жетімді. Экскурсия ойды, объектінің мәнін
жеке бақылау мен жете бағалауға, оның қарым-қатынасы арқылы – өз
өмірлік ұстанымдар мен көріністерін саналы түрде қайта қарауға
жалғыз ғана мүмкіндік береді. Экскурсовод өзінің аудиториясымен
тікелей қарым-қатынас жасайды және өзінің әрекетін жағдайға қарап
реттей алады. Бұл ептілік – экскурсовод шеберлігінің маңызды
көрсеткіші. Экскурсия кезінде оның жетекшісі кәсіби білімдерге,
дағдыларға ие бола тұра, көрсету мен айтудың әдісімен және іс-шараны
өткізу техникасымен байланысты бірқатар мәселелерді шешеді. Әрбір
адам ешкімнің көмегінсіз қандай-да бір архитектуралық құрылыстарды,
мұражай экспозициясын, табиғи кешенге қарай алады, бұл кезде ол оның
сыртқы көрінісін ғана қабылдайды.Экскурсоводтың көмегімен, ол тек
экскурсиялық объектіні көріп қана қоймай, оның әртүрлі бөліктерін,
жақтарын, сыртқы ерекшеліктерін ажыратады, оларды талдауға қатысады.
Мысалы, Алматы қаласындағы Ерлік атты Атақ мемориалының орталық
биік бедерінің екі көрінісі бар: Кремль қабырғасының жұрнағы және
КазКСРО картасының контуры. Біздің бақылауымызша, экскурсанттардың
99% жетекшінің көмегінсіз бұл көрсетілімнің қажетті объектісі болып
табылатын контурды көрмейді. Оған сүйене отырып, және әңгімеде
индукция тәсілін қолдана отырып сауатты маман Панфилов-батырларының
барлық ел бойынша және дивизияның көп ұлтты құрамындағы ерлігінің
мәнін атап көрсетеді. Бұндай маман - экскурсовод табылады. Оның
білімі мен ептілігіне жүргізілетін экскурсияның сапасы және
қорытындысында оның өкілі болып табылатын кәсіпорының беделі де
байланысты. Бұл экскурсиялық бизнестегі басты тұлға, және
мемлекеттік немесе жергілікті деңгей бойынша оның өзінің нақты
құқықтары мен міндеттері бар. Экскурсоводттың экскурсияға арналған
тақырыптары шектеулі (өндірісте, табиғатта, қалада, мұражайда,
көрмелерде), және олар үздіксіз жаңарып тұрады. Туристтерге қызмет
көрсету кезінде ұйым экскурсоводтарды жүргізілетін тақырып бойынша
шақырады. Тәжірибелі экскурсоводтар әртүрлі тақырып бойынша 20
экскурсияға дейін игере алады, жаңадан бастағандар 1-2 тақырыппен
жұмыс жасайды. Экскурсоводтың міндеттері ауқымды: экскурсияларды
жүргізу, экскурсияларды жасау және іске асыру; адамдарға
қауіпсіздікті қамтамасыз ету және т.б.
6. Қараудың мақсатқа бағытталғандығы. Бұл белгі жүргізілетін экскурсия
тақырыбының, оның мазмұнын ашатын объектілерді көрсетудің
жүйелігінің міндетті түрде болуын анықтайды, экскурсоводтың тек
көрсеткенін ғана емес әңгімесін де жүйелейді. Экскурсовод
шеберлігінің басты критериі болып тақырыпты игеру табылады.
Экскурсиядағы тақырып – көрсету мен айтудың құралы, ол экскурсиялық
объектілердің таңдауын, экскурсоводтың әңгімесінің мазмұнын және
Экскурсоводтың портфелін анықтайды. Тақырып экскурсияның
бөлшектелген бөліктерін біріктіреді, және маңыздысы, экскурсоводқа
объекті туралы барлық білетін ақпаратты айтуға мүмкіндік берместен,
әңгімені нақты бір қанауда айтуын қатаң реттейді. Себебі,
көпжоспарлы объектілер бірнеше әртүрлі экскурсияға қосылуы мүмкін.
Мысалы, Түркістан қаласындағы Ахмет Яссауи кесенесі тарихи,
архитектура-қала құрылысы, діни тақырыптарға арналған тақырыптық
экскурсияның объектілері болады. Мақсатқа бағытталу экскурсияға мән
береді, қойылған мақсаттарға орындауға ықпал етеді. Мақсатқа
бағытталу жоқ болған жағдайда, экскурсия жүйесіз көрініске айналады,
тәрбие беру, пропагандалық, жарнамалық, танушы және басқа да
функцияларды орындамайды. Сондықтан, экскурсияның басты құжатында
(технологиялық картасы) бастапқы беттен кейінгі ең бірінші бетінде
экскурсияның мақсаты көрсетіледі. Тақырыпқа, аталуына және
адамдардың контингентіне байланысты мақсаттар әртүрлі болып
өзгереді.
7. Экскурсияны өткізу уақыты бойынша ұзақтығы. Әдеттегідей, қалалық-
шолу және тақырыптық экскурсиялардың ұзақтығы 1 ден 4 академиялық
сағатқа дейін, қала сыртындағы -24 астрономиялық сағатқа дейін
созылады, бұл уақыт Бүкіл әлемдік туристтік ұйымымен анықталып,
жоғарғы уақыт шегімен реттелген. Ең қысқа экскурсиялар болып
өндірістік, мұражайлық және көрмелік экскурсиялар болып табылады,
олардың ұзақтығы 1 академиялық сағатқа дейін (45 минут) болуы
мүмкін. 24 сағатқа дейін негізінен қала сыртындағы экскурсиялар
жүргізіледі. Әрине, бұл экскурсовод демалыссыз жұмыс жасайтынын
білдірмейді. Мұндай экскурсияларда ұйымдастырушы сұрақтарға көп
уақыт бөлінеді (тамақтану, басқа жергілікті орындарға, қорықтарға
қосымша экскурсиялар, ойын-сауық, демалу, түстік және т.б. іс-
шаралар). Бұл уақыт экскурсияны үздіксіз жүргізуге қарағанда,
жолсеріктік болып есептеледі де, аз төлем бойынша төленеді, бірақ
экскурсоводтың топпен бірге болуын ұстанады.
8. Нақты аудиторияның болуы. Экскурсияның сапасы оны ұйымдастыруға
деген, дайындау мен жүргізудің мазмұны мен әдістемесіне деген дұрыс
дифференциациаланған ықпалға тікелей байланысты. Педагогикада
дифференциациаланған ықпал дегеніміз оқушылар тобына мақсатқа
бағытталған педагогикалық әсер ету, олар балалардың қауымдастығында
құрылымдық немесе бейресми ұйымдар ретінде қалыптасады немесе
педагогтармен оқушылардың ұқсас жеке, тұлғалық қасиеттері бойынша
ерекшеленеді. Өзінің тәжірибелік әрекетінде экскурсовод өзара
ерекшеленетін туристтер тобымен әрдайым кездесіп отырады.
Дифференциациаланған ықпалдағы аудиторияның қажеттіліктерін түсіну
оған деген мекен-жайлы үндеуге мүмкіндік береді. Экскурсанттардың
сандық құрамы 1 ден 70 адамға дейін болуы мүмкін. Кеңес одағы
кезінде барлық экскурсиялар адамдар ұжымы үшін жасалған. Алайда
уақыт өз реттеулерін еңгізді. Қазіргі уақытта қоғамның бөлінуі пайда
болды, жеке бағыт бойынша саяхат жасайтын туристтер көп, ірі
қалаларда шетел ұйымдарының өкілдері пайда болды, олар қонақтар
шақырады, жергілікті ұйымдарға бизнес бойынша серіктестер келеді
және т.б. Сондықтан, экскурсияларды көбінесе 1-3 адамға арнап
өткізеді. Жергілікті тұрғындары бар топтарда экскурсанттар саны
әдеттегідей 50-55 адамға жетеді. Жергілікті халыққа қызмет көрсету
кезінде ерекшеліктер де бар, әсіресе мектеп оқушыларды 70 адамға
дейін жетеді, себебі экскурсанттардың сандық құрамы көліктегі
отыратын орынның санымен анықталады. Топтағы адамдарың максималды
құрамы нақты орындарда экскурсияны өткізудің шарттарына да
байланысты – қауіп пен орынның көлеміне қарай мұражайларда,
цехтарда, табиғи объектілерде. Сондықтан да, көптеген мұражайлар мен
көрме залдарында өзінің стандарттары жасалған, онда бір уақытта
келетін экскурсанттардың максималды саны жазылған.
9. Тақырып бойынша құжаттаманың міндеттері. Жаңа экскурсиялық тақырыпты
дайындау өзара күрделі және ұзақ үрдіс болып табылады. Жаңа
тақырыпты жасауды шығармашылық топқа берген дұрыс. Кейбір
жағдайларда тақырыптың күрделігі дайындауға кететін уақытты көбірек
талап етеді. Бұл жұмыс аяқталды деп барлық құжаттар дайын болған
кезде есептеледі: бекітілген технологиялық картадан тұратын
экскурсиялық пакет, экскурсияның бақылау мәтіні, бағыт сұлбасы,
экскурсиялық объектінің құжаты, Экскурсоводтың портфелі,
экскурсоводтың қорғайтын экскурсия тақырыбын оқуға рұқсат беретін
кәсіпорын басшысының бұйрығы. Экскурсиялық құжаттаманың болуы
экскурсияны сапалы жүргізуге деген алғышарттарды құрайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша экскурсияның маңызды белгілерін
қорытындылай келе, былай деп есептейміз: Экскурсия – нақты аудиторияның 24
астрономиялық уақыт бойындағы табиғи жағдайдағы орналасқан бағытпен
ескерілген объектілері бойынша, білікті жетекші қалыптастыратын кешенді
қабылдау көмегімен жаңа білімдер мен әсерлерді алу мақсатындағы саяхаты.
Экскурсияның функциялары
Экскурсияның функциялары оның басты ерекшеліктері ретінде
қарастырылады:
1. танушылық;
2. ақпараттық;
3. адамның білімдері мен қызығушылықтарын қалыптастыруға бағытталған;
4. мәдени-тәрбие беру;
5. мәдени тынығуды ұйымдастыру;
6. сауықтыру.
Алғашқы үшеуінің танушылық бағыттары бар, қалғандары – мәдени
бағыттағы. Экскурсияның қызметтері ғылымилықтың міндетті принципіне
сүйенеді. Кез-келген экскурсияның мазмұны қазіргі ғылымның нақты бөлімінің
берілгендерімен баяндалу керек және ғылыми білімдерді таратуға ықпал ету
қажет.
Алдымен, ол танушылық қызмет атқарады. Экскурсия саяси, философиялық,
көркем және басқа да көзқарастарды игеруге көмектеседі. Экскурсияның нақты
белгіленген басымдықтары бар бағыттары болу керек.
Функция латын сөзінен аударғанда-орындау (іске асыру, іс-әрекет) деген
мағынаны білдіреді.
Төменде көрсетілген кесте бойынша экскурсияның негізгі функцияларын
қарастырайық:
Кесте 1 - Экскурсияның негізгі функциялары
Экскурсия ғылыми насихаттау функциясы ретінде, саяси, философиялық,
ғылыми, көркемдік және басқада көзқарастарды таратуға ықпал жасайды.
Тәрбиелеу және білім беру тұрғысында экскурсияның негізгі сапасы ол ғылым
болып табылады. Экскурсияның мақсаты ғылыми білімнің таралуына ықпал жасау,
материалдың ең жоғары деңгейде жеткізілуін қамтамасыз ету. Экскурсия сөзбен
жеткізу бөлігінде материалды толығымен лекция түрінде жеткізу мүмкін емес,
өйткені уақыт тығыздылығы бар. Сол себептен экскурсоводтың сөзбен жеткізу
бөлігіндегі оқиғалар әрі нақты әрі нұсқа етіліп дайындалып, объективті
түрде бағамы болу қажет. Тақырыпты түсіндіретін ең нақты фактілер мен
мысалдар, түрлі салыстырулар, салмақты дәлелдер, белгілі бір оқиға
қатысушысының есіне түсіргендері, суреттердің жинақталуы, оригинал
құжаттар, карта мен схемалар көшірмесінің жинақталуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экскурсиялық қызмет
Шымкент, 2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ж.Т. Айменов, А.Е. Есенова, Г.М. Арапова
Экскурсиялық қызмет
Оқу құралы
Шымкент, 2016
ББК 75781 z7
F 31
ӘӨЖ 796 (075.8)
Ж. Т. Айменов, Есенова А.Е., Арапова Г.М. Экскурсиялық қызмет. Оқу
құралы.- Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік
университеті, 2016.-192 б.
ISBN 978-9965-876-37-0
Экскурсиялық қызмет пәнінен студенттерге арналған оқу құралы
студенттердің экскурсиялық қызмет көрсетуде білікті мамандарға қойылатын
талаптардың бірі экскурсияның технологиялық картасын жасай білу;
Экскурсиялардағы логикалық әдістермен өткізу ерекшеліктерін ұғыну, білу,
әңгімелеу және көрсету әдістерін меңгеру. Өнертану экскурсияларын өткізу
техникасын зерттеу; тақырып бойынша жаңа экскурсияны жасай алу біліктілігі;
қызметтің кең ассортиментін ұсына алу біліктілігі; қызметті орындауда
жоғары сапалықты қамтамасыз ету дағдысы; Экскурсияның дайындығы және оның
өткізу деңгейін білу біліктігі; турфирмалардың жұмыс режимін оңтайландыру
жолдары қарастырылған.
Оқу құралын дайындау кезінде отандық және шет елдік мамандардың және
авторлардың өзіндік зерттеулерінің нәтижесі пайдаланылды.
Оқу құралы оқу жоспары және типтік бағдарламаға сәйкес жасалынған. Оқу
құралы Туризм және ӘМС мамандығы студенттеріне, магистранттарға және
туризм салалары қызметкерлері мен менеджерлеріне арналған.
ISBN 978-9965-876-37-0
Пікірді жазғандар:
ОҚМУ т.ғ.д. профессор Бейсенова М.У.
А.Х. Марғұлан атындағы Археология
институтының бас директоры
т.ғ.д., ҚР БҒМ мүшесі Байтанаев Б.А.
Шетел студенттерімен жұмыс жүргізу
және жоғары оқу орнына дейінгі
дайындық факультетінің деканы
т.ғ.д., профессор Алибек С.Н
М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дың оқу-әдістемелік Кеңесімен басылымға ұсынылды (№
2 13 01. 2016 ж.), Қазақстан Республикасы білім және ғылым
министрлігі Республикалық оқу-әдістемелік Кеңесімен басылымға ұсынылды (№ 1
05 02. 2016 ж.)
© М.Ауезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2016ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
1Экскурсиятанудың ғылыми негіздері: Экскурсиятану пәнінің мақсаты7
мен міндеттері
2 Экскурсияның құрылымы мен классификациясы 13
2.1 Экскурсияның функциялары мен белгілері 13
2.2 Экскурсия классификациясы 26
2.3 Экскурсиядағы көрсету мен айтып беру, олардың байланысы 33
2.4 Экскурсиядағы әңгімелеу 35
3 Жаңа экскурсияны дайындау 44
3.1 Экскурсияны дайындау әдістемесі 44
3.2 Экскурсияның технологиялық картасын құрастыру 52
3.3 Экскурсияны қабылдау және бекіту 56
4 Экскурсияны өткізу әдістемесі 58
4.1 Экскурсияны өткізу әдістемесінің мақсаты мен міндеттері 58
4.2 Экскурсияны көрсетудің негізгі методологиялық тәсілдері 65
4.3 Экскурсанттардың танымдылық іс-әрекеттерін белсендірудің 72
әдістемелік тәсілдері
4.4 Экскурсиялық қызмет көрсетудегі дифференциялды әрекет ету 76
5 Экскурсиялық қызмет көрсетудің сапасы 79
5.1 ҚР Туристік-рекреациялық қызмет көрсету ГОСТа талаптары 79
5.2 Экскурсияны өткізудің техникасы 90
5.3 Экскурсоводтың кәсіби шеберлігі 95
5.4 Экскурсияны өткізуде және даярлаудағы әртүрлі пәндерді қолдану100
5.5 Экскурсия ісіндегі әдістемелік жұмысты ұйымдастыру 106
6 Әртүрлі тақырып бойынша экскурсияларды жүргізу 109
6.1 Архитектуралық-қала құрылысы тақырыбы бойынша экскурсияларды 109
өткізу ерекшеліктері
6.2 Табиғаттану экскурсияларын өткізу ерекшеліктері 120
6.3 Тарихи және әдеби экскурсияларды өткізудің ерекшеліктері 134
6.4 Этнографиялық экскурсияларды өткізу ерекшеліктері 140
Қолданылған әдебиеттер тізімі 148
Қосымшалар 150
Кіріспе
Қазақстанда туризмді дамытудың басты мақсаты - қазіргі заманға
лайық өте тиімді және бәсекеге қабілетті туристік кешен құру болып
табылады. Қазақ даласында сырттан келгендер таңдай қағып, бас шайқайтындай
сұлулыққа тұнып тұрған мекендер көптеп саналады. Тарихи-танымдық сипаты мол
аймақтарымыз қаншама. Біздің жеріміз эқологиялық, іскерлік, сауықтыру,
аңшылық, мәдени-танымдық және басқа туризм түрлері үшін ете қолайлы. Осыған
байланысты Үкімет бірқатар шешімдер қабылдауда. Заңдық және нормативтік-
құқықтық негіздердің жасалынуы халықаралық және ішкі туризмнің алға басуына
оң серпін береді.
Қазіргі уақытта сервис саласындағы кәсіпорындардың мақсаты бәсекелік
күресте, нақты бір қызмет нарығындағы үлесі үшін және өндіріс шығындарына
бақылау жүргізе отырып, пайдалылық пен бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату
болып табылады. Сонымен бірге, сервистік саладағы кәсіпорынның
тұтынушыларға қызметтер ұсыну және тұтынушыларға жоғары сапалы қызмет
көрсетуді ұйымдастыру сияқты негізгі міндеттері бар. Нарықтық
экономикадағы, интенсивті бәсеке жағдайында сервистік кәсіпорынның басты
міндеттері, жоғары сапалы қызмет көрсету деңгейлеріне жету және
тұтынушыларға экскурсиялық қызметтер көрсету жүйесін ұйымдастыру болып
табылады. Тұтынушыларға экскурсиялық қызмет көрсетудің деңгейі,
экономикалық әдебиеттерде тұтынушылар қажеттілігін сапалы қанағаттандыру
және оның дәрежесін сипаттайтын ұғым ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда,
экскурсиялық қызмет көрсету деңгейі және тұтынушыларға экскурсиялық
қызметтер ұсынудың сапасын сәйкестендіруде қызмет көрсету деңгейі,
қызметтердің құрылымы мен көлемімен анықталады (сандық көрсеткіштер) және
туристерге осы қызметтерді ұсынудың сапасына (сапалық көрсеткіштер)
байланысты болады.
Туристерге қызмет көрсетудің жоғары деңгейі, төмендегідей
ұйымдастырушылық міндеттердің негізінде қалыптасады:
1. туристерге қызмет көрсетуде жоғары
мәдениеттілікке жету;
2. тапсырыстарды орындаудың жылдамдығы;
3. қызмет көрсету мен өндірісте прогрессивті формаларды пайдалану;
4. қызметтің кең ассортиментін ұсыну;
5. қызметті орындауда жоғары сапалықты қамтамасыз ету;
6. экскурсиялық қызмет көрсететін фирмаларды тиімді орналастыру;
7. турфирмалардың жұмыс режимін оңтайландыру.
Осы жағдайлар мен олардың жиынтығы сервис саласындағы кәсіпорынның
тұтынушыларға қызмет көрсету деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл
ұйымдастыру міндеттерінің орындалуы экскурсиялық қызметтер өндірудегі
негізгі факторларды пайдаланудың оның ішінде экскурсоводтардың жұмыс күшін
сапалы қолданудың жағдайларымен тығыз байланысты.
Экскурсиятану оқу құралы студенттердің экскурсияны ұйымдастырудағы,
туристерге немесе жергілікті халыққа қызмет көрсетудің мазмұнын,
экскурсияның ерекшелігі және келбетін, педагогикалық танымдық тәрбиелік
үрдістерін білу және оқу мәселелері жұмыстарына бағытталған. Бұл пән
Қазақстандағы экскурсияның пайда болуы мен тарихын зерттеумен қатар
студенттерге, экскурсияның атқаратын қызметі мен белгілерін әңгімелеу мен
көрсетудің біртұтас байланысын таныстырады.
1 ЭКСКУРСИЯТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиятану пәнінің мақсаты мен міндеттері
Тікелей аударма бойынша теория сөзі (грек) зерттеу, қарастыру дегенді
білдіреді. Теория – өзара байланысты бекітулер мен дәлелдемелер жүйесін
көрсететін және аталмыш пән бөлігінің түсіндірме және болжамдау әдістерінен
тұратын объектілердің қандай-да бір жиынтығы туралы анықталған ғылыми
білімнің формасы. Туристтік-экскурсиялық саласындағы мамандар үшін теория –
экскурсиялық әрекеттің негізі болып табылатын және оның даму мен жетілдіру
жолдарын анықтайтын ережелердің жалпы сомасы. Экскурсиялық теория
экскурсиялық әрекетті ұйымдастыруды негізге алатын көзқарастардың,
пікірлердің, ұсыныстардың кешенінен тұрады. Экскурсиялық теория толығымен
және нақты экскурсиятану деп аталатын оқу пәнінде ашылған.
Туризм мен спорт Ресей академиясының жетекші мамандары И.В.Зорин және
В.А.Квартальновтың пікірінше, Экскурсиятану – идеалды экскурсияны
кескіндеу мәселелерін, экскурсоводтың туристтердің ойына әсер етуін,
экскурсияларды дайындаудың тәжірибелік әдістерін, экскурсоводтарды дайындау
мен жүргізу техникасын зерттейтін теориялық білімдер саласы.
Қазіргі кезде экскурсиялық теория біздің алдымызға келесі сұрақтардың
жиынтығы ретінде көрінеді: экскурсиялық әрекеттің ғылыми негіздері,
экскурсиялық үрдістің өзі; экскурсиялардың жіктелуі; экскурсиялардың
функциялары, оның белгілері мен аспектілері; көрсету мен айтудың
ерекшеліктері; экскурсиялық әдістемені; экскурсиялық қызмет көрсетуге деген
дифференциациаланған ықпалы; экскурсоводтың кәсіби шеберлігінің негіздері.
Экскурсиялар тану формаларының бірі болып табылады, оқытатын
экскурсовод жетекшілігінде өтетін топты оқытудан тұрады. Сондықтан,
білімдерді беру үрдісінің жоғары сапасына жету үшін келесі ғылымдарға
жетуді қолданады;
- Философия, жалпы әдіснама ретінде;
- Логика, ойланудың заңдары мен формалары туралы ғылым ретінде;
- Педагогика, оқыту мен тәрбие беру әдістемесі ретінде;
- Психология, адам әрекеті үрдісіндегі нақтылықтың психикалық
көрінісін зерттейтін ғылым ретінде.
Тақырыптың жоғары сапалы мазмұнын толығымен игеруге жету үшін қатысты
әдістер мен құралдарды табу қажет. Әдіс грек тілінен аударғанда зерттеу
жолы, теория, оқу, қандай-да бір мақсатқа жету әдісі, нақты мәселенің
шешілуі. Әдістер жиынтығы әдістеме ретінде анықталады. Бізді экскурсиялық
әдістеме қызықтырады, ол жалпы және жеке әдістемелерден тұрады. Жалпы
әдістеме барлық тақырыптар бойынша бірдей сұрақтарды қарастырады және
жоғарыда көрсетілген ғылымдардың негізгі принциптері мен заңдарын
көрсетеді.
Экскурсовод қызметіне жоғары немесе орташа арнайы мамандандығы бар
тұлғалар қабылданады. Педагогикалық білімі бар тұлғаларға, шығармашылық
қызметкерлерге, өндірісті ұйымдастырушыларға көбірек назар аудару керек.
Бұндай адамдар педагогикалық ғылым мен психологиямен жете таныс болады.
Сондықтан, негізгі назар бұл ғылымдарды ашуға емес, жаңа экскурсияларды
жасауға, оны жүргізудің жалпы әдістеріне және жүктелуіне байланысты әртүрлі
экскурсияларды жүргізудің жеке ерекшеліктеріне аударылады.
Экскурсиялық үрдіс
Сурет 1. Экскурсиялық үрдіс механизмі
Кез-келген тақырыпқа байланысты экскурсияны ұйымдастырған кезде әрбір
жеке педагогикалық әрекеттің (әдіс, құрал) нақты мақсаты болатынын ескеру
керек. Бұл мақсатқа жету экскурсияда экскурсоводтпен нақты білімдерді беру,
оларды жинақтау және экскурсанттармен игеру арқылы іске асырылады.
Қабылданған және игерілген ақпарат тыңдаушының игілігіне, оның рухани
келбетінің құраушы элементіне айналады. Экскурсоводтпен жеткен бұл
тиімділігі экскурсиялық үрдістің қорытынды нәтижесін көрсетеді.
Қарастырылып отырған үрдістің әрбір элементін нақтылай отырып,
педагогикалық үрдістің жеке жағдайы ретінде экскурсияда Экскурсровод
туралы ережеде оның басты мақсаттары анықталады: Қазақстан Республикасының
жетістіктерін насихаттаушы болу және экскурсанттарға тәрбие-берудің
белсенді қатысушысы болу (Б.Е.Райков экскурсиялық мектептің негізін
қалаушылардың бірі ретінде экскурсияның тәрбиелік жағына көп көңіл бөлген,
зерттелетін материалға ұжымдық жұмыс дағдыларын қалыптастырудағы
экскурсанттардың тәртібін анықтайтын ұйымдастырушылық дағдылар мен
әлеуметтік эмоциялардың құрылуын байқаған). Көрсетілген мақсаттар
адамдардың дүниетанымын қалыптастырудан тұратын экскурсияның басты жалпы
мақсатынан шығады. Бұл экскурсоводтың тыңдаушыға әсер етуінің әр-бір жеке
актісіндегі жалпы мақсаты осы экскурсияның нақты мақсатына (педагогикалық)
айналу керек, ол өз кезегінде экскурсияның мақсаттарын жан-жақты ашу мен
дәлелдеуге жеткілікті материалды таңдау кезіндегі нақты талаптарды қояды.
Б.В.Емельяновтың пікірінше Мақсат – бұл экскурсоводтың экскурсияны жүргізу
кезіндегі талпынысы, оның ағартушылық әрекетінің қорытынды ойды, идеалды
мадақтауы. Мақсат экскурсиялық объектілердің, экскурсия бағыттарының, әдеби
көздерді таңдауының, цитата мәтіндерінің таңдауын анықтайды. Нақты
қалыптасқан мақсат экскурсияның барлық мазмұнына нақты әсер етеді.
Тыңдаушыларға нақты мақсатқа сәйкес таңдалған ақпаратты бере отырып,
экскурсовод қорытынды нәтижеге жетеді – экскурсанттарға дүниетанымды
қалыптастырады. Экскурсияның нақты және жалпы мақсатын біле отырып,
экскурсовод оның мәтінін осы экскурсияда қарастырылатын заңдарды,
заңдылықтарды, түсініктерді ашуға максималды ықпал ететіндей етіп, оны
игеріп, игергеннен кейін тыңдаушылардың дүниетанымын құрайтындай етіп жасау
керек.
Кесте 1 – Эскурсияны ұйымдастыру мақсаттары
Көру
Есту
Экскурсанттарға Сезу
Ұғу
қабілеті
Нақты жағдайлардың материалдары (оқиғалар, фактілер, сандар,
құбылыстарды суреттеу) немесе түсіндірмелері негізгі заңдылықтарды игеруге
бағынышты, олардың аргументі, дәлелі болу керек. Сондықтан сандар,
фактілер, хронология маңызды орында тұра алмайды. Экскурсовод ақпараттың
әртүрлі көздеріне (оқу құралы, ғылыми жұмыс, мақала) шығармашылық тұрғыдан
қарау керек, осы ақапаратты шығарудың кезектілігін ашуы тиіс. Сонымен
қатар, жұмыс жасайтын аудиторияның білім деңгейіне де, мамандандырылуына
да, жасына да назар аудару керек. Экскурсовод осы экскурсия қандай
болатынына да ерекше назар аударады: эпизодтық па, немесе басқа да оқыту
мен тәрбие берудің басқада формаларына қатысы бар басқа экскурсиялармен
байланысты ма. Осы жағдайлардан шыға отырып, нақты және жалпы мақсатты және
дәлелдемелер логикасын өзгеріссіз қалдыра отырып, бірақ, өзінің әңгімесінің
иллюстрациялық бөлігін кеңейтіп (немесе қысқартып), тақырыптың мазмұнын
ашуға байланысты бірнеше нұсқаулар дайындау керек. Қажетті материалды
таңдап алған соң, экскурсовод дәлелдемелі қорытындыларға алып келетіндей
етіп логикалық бірізділікпен құрастырады. Бұл қорытындылар білімнің,
көзқарастардың, сенімдердің дүниетанымдық элементтерін құрайды. Кез-келген
экскурсия – қоршаған ортаны қабылдаудың мақсатқа бағытталған, алдын-ала
бағдарланған үрдісі. Экскурсоводтар экскурсияға қатысушы тақырыпты қандай
түрде көру, есту және сезу керектігі, жүргізілетін іс-шара нәтижесінде
қандай қорытындыға келу керектігі, оның экскурсиядан кейін қандай
тәжірибелік дағдыларды игеретіні туралы нақты білу керек. Көрнекілік пен
ықыластылық принциптерінде құрылған экскурсия экскурсанттарда білімге деген
қызығушылықтарын тудырады, олардың көзқарасын кеңейтеді, қоршаған ортаның
фактілері мен құбылыстарын өзара байланыс пен өзара әрекеттестіре
қарастыруға, оларды өзара салыстыруға, дәлелдемелер мен қорытындылар
жасауға, нақты шындықты білуге үйретеді. Экскурсиялық үрдіс кезінде
экскурсовод бірқатар мақсаттарды шешеді де экскурсанттарға көмектеседі:
тақырыптың ашылған объектілерін көруге (бірінші мақсаты); осы объектілер
туралы қажетті ақпарат алуға (екінші мақсаты); тарихи құбылыстың мәнін
ашуға, оның қатысушысы болуға (үшінші мақсаты); экскурсиялық объектілерді
өз бетінше бақылаудың тәжірибелік дағдыларын игеруге (төртінші мақсаты).
Осылайша, экскурсия кезінде оның материалы, оны ұсынудың өзі адамға дұрыс
ойлануға және қажетті қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Экскурсиялық
үрдісте маңызды орынды топты көлік құралына отырғызғаннан бастап барлық
бағыт бойында жүргізілетін экскурсоводтың ұйымдастырушылық жұмысы алады.
Экскурсоводтың сөйлеу кезіндегі алғашқы минуттарынан бастап, тыңдаушыларда
экскурсия тақырыбын тыңдаудағы нақты психологиялық қойылымы қалыптасады,
және бұл экскурсоводпен берілетін білімдердің қабылдауына, игеруіне және
бағалауына шешуші болып әсер етеді. Тәжірибеде көрсеткендей, тақырыпқа
қызықты түрде ену міндетті түрде оңтайлы әлеуметтік-психологиялық құбылысты
тудырады – экскурсанттардың тілектес және іскер қатынасы. Экскурсоводтың
бастапқы сөзі аудиторияны экскурсиялық материалға деген назарын бағыттайды,
экскурсанттарға экскурсия туралы көрініс береді, онда бірте-бірте – буын-
буынымен экскурсияның негізгі бөлігін құрайтын нақты тақырып ашылады.
Көбінесе экскурсияның сапасына оның бағыты қалай және немен аяқталатыны да
байланысты. Б.В.Емельяновтың пікірінше Қорытынды нүкте экскурсиялық
бағытты шиеленістіру керек, және бұл кезде экскурсияның ары қарай
дамуындағы экскурсиялық сюжет толығымен бірте-бірте жалғасып, ашылады;
экскурсияның қорытынды нүктесі былайша жоспарланады, онда барлық бағыттағы
экскурсиялық материал біріктіріледі де қорытындыланады, және барлық
экскурсияға жиынтық қорытынды жасалады. Экскурсияның эмоционалды жағында
ескере отырып, оның экскурсанттардың көңіл-күйін көтеретін мерекелік сияқты
ерекшелігін көрсету керек. Ғалымның пікірінше Кез-келген экскурсия –
экскурсанттардың әдеттегі өмірден ажырататын қандай-да бір құбылыс. Қалыпты
өмір сүруден алшақтау, одан күтпеген жағдайда босау – осы, алдымен, кез-
келген экскурсияның өзіне назар аударатын жағы. Экскусрсия кезінде оның
аяқталуына дейін қатысушылардың көтеріңкі көңіл-күйін сақтайтындай етіп,
тақырыпты жақсы қабылдауға ықпал ететін микроортаны ашатындай етіп жүргізу
керек.
Экскурсия материалын игеруді бақылау – экскурсовод үшін өз жұмысының
қорытынды нәтижесі ретіндегі көз қараста болсын, моралды қанағаттандыру
көзқарасында болсын, ең қиын кезеңі. Экскурсия нәтижелері туралы пікір
айтуға болатын белгілерге: экскурсоводтқа немесе экскурсанттардың өзара
әңгімелерінде айтылатын пікірлері, экскурсанттардың экскурсия барысында
ескерген проблемалар туралы, оларға деген қызығушылық дәрежесі туралы
(әлеуметтік, тарихи, адамгершілік) пікірлері; экскурсанттардың әңгіме
тақырыбына айналған құбылыстарға, оқиғаларға, фактілерге баға беруі
жатқызылады. Көбінесе материалды игерудің көрсеткіші ретінде қойылған
сұрақтардың саны мен сапасын айтуға болады. Сұрақтың сапасы, құбылыстың
мәніне ену тереңдігі экскурсанттармен қоғамдық дамудың заңдары мен
заңдылықтарын түсіну дәрежесін айқындайды.
Экскурсиялық үрдістің қажетті бөлігі экскурсоводтың экскурсиядан тыс
жұмысы болып табылады. Экскурсияны жүргізудің соңғы сатысын
экскурсанттардың алынған білімдерін тереңдету бойынша өз бетінше жұмысқа
айналдыруға болады. Экскурсияның басты функцияларының бірі – адамның
қызығушылықтарын қалыптастыру функциялары. Осыдан экскурсияның мақсаты
туындайды – аудиторияның білімдерін толтырып қана қоймай, сонымен қатар,
білімнің нақты саласына деген қызығушылығын тудыру. Экскурсовод
әрекетіндегі экскурсиялық үрдістің жеке элементтерінің арасындағы байланыс
пен қатынас 2 суретте көрсетілген.
Тақырыпқа байланысты қайталанатын сұрақтар:
1. Мән ұғымын түсіндіріңіз?
2. Экскурсия ұғымын түсіндіріңіз?
3. Экскурсия ұғымы неден құралады?
4. Экскурсиялық үрдісс қандай мақсатттары қандай?
5. Қандай ұғым экскурсияны түсіндіре алуы мүмкін?
6. Экскурсиялық қызмет қандай аспектілері болады?
7. Қазақстан республикасының Туристік қызмет туралы заңында экскурсияға
қатысты қандай анықтамалар келтірілген?
8. Экскурсияның функцияларын атап түсіндіріңіз?
Коммуникативтіге дейінгі фаза
Коммуникативті фаза
Сурет 2 – Экскурсиялық үрдістің мазмұны
2 Экскурсияның құрылымы мен классификациясы
2.1 Экскурсияның функциялары мен белгілері
Экскурсия сөзінің өзі де латын excursion” сөзінен аударылған. Орыс
тіліне ол ХІХ ғасырда енген, және бастапқыда жүгіру, әскери шапқыншылық
дегенді, осыдан кейін – жортуыл, бару дегенді білдіретін. Кейінірек, осы
сөздің мағынасы ия атты сөз типіне ауыстырылды (экскурсия). Экскурсия
терминін талқылау әртүрлі сөздіктерде және энциклопедияларда келтірілген.
В.Дальдың еңбектерінде Экскурсия – өту, серуендеу, бір нәрсені іздеуге
шығу, шөптерді жинау және т.б. жазылғанын көреміз.
Үлкен кеңес энциклопедиясында: Экскурсия – көруге тұратын объектілерге
бару (мәдениет ескерткіштері, мұражайлар, кәсіпорындар және т.б.)
білімдерді алудың формасы мен әдістері деп анықтама берілген. Әдетте
ұжыммен, экскурсовод-мамандардың жетекшілігімен жүргізіледі.
Д.Н.Ушаковтың орыс тілінің талқылама сөздігінде экскурсия ғылыми
білім беру немесе көңіл көтеру мақсатында ұжымдық сапар немесе қыдыру
ретінде қарастырылады.
Кеңес одағының энциклопедиялық сөздігі мынадай нұсқаны ұсынады:
Экскурсия – оқу немесе мәдени-ағартушылық мақсатта көрнекі орындарға,
мұражайларға және басқа да көрнекіліктерге ұжымдық бару; жиірек туризммен
үйлеседі. Туристтік терминологиялық сөздіктің авторлары Экскурсияны – оқу
немесе мәдени-ағартушылық мақсаттарда көрнекі орындарға, мұражайларға және
т.б. жерлерге экскурсоводтардың жетекшілігімен ұжымдық немесе жеке түрде
бару деп есептейді.
Үлкен ресейлік энциклопедия келесі анықтаманы береді: Экскурсия
(Excursion латын сөзінен аударғанда – бір жерге бару) – экскурсоводтың
жетекшелігі арқылы білім алу және мәдени-ағартушылық мақсаттармен көрнекі
орындарға, мұражайларға және т.б. жерлерге ұжымдық немесе жеке бару.
Экскурсия – білім беру немесе танысу мақсатында нақты жоспар бойынша
ұйымдастырылған, түсіндірмемен алып жүретін белгілі бір затты (өнер
туындылары, тарихи ескерткіштер, қандай-да бір құрылғылар, механизмдер және
т.б.) көрсету.
Шетел тілдерінің қысқаша сөздігін жасаушылар басқа пікірді ұстанады,
олардың айтуы бойынша: Экскурсия – мұражайларға, көрмелерге, көрнекі
орындарға және т.б. ұжымдық бару; білім алу, ғылыми, спорттық немесе ойын-
сауық мақсатпен жол жүру, қыдыру; осындай сапарды іске асыратын тұлғалар
тобы (экскурсанттар).
Жоғарыда келтірілген анықтамалар экскурсиялық теориямен жете таныс
адамдармен келтірілгені ықтимал. Біздің пікірімізше, студенттерді
экскурсовод мамандығына дидактикалық оқытудың анықтамасы үшін, жете
экскурсия және экскурсиялық теория терминдерінің астында нені түсіну
керек екенін нақтылау қажет. Түсініктеме мақсатында нақты экскурсиялардың
бірнеше қатары бар. Оларда қарама-қайшы түсіндірмелер жоқ, алайда, бірнеше
айырмашылықтар байқалады, себебі, әрбір түсіндірме экскурсияларға қатысты,
оларда мынадай айырмашылықтар бар:
- мақсаттары (оқыту, жалпы білім беру, ой-өрісін кеңейту және т.б.);
- топтастырылған формалар (мазмұны, өткізу орыны, қатысушылар құрамы
және т.б. бойынша);
Сондықтан біздің экскурсия семантикасына деген қызығушылығымыздың көз
қарасымыз бойынша мамандардың пікіріне жүгінейік.
Мысалы, атақты ғалым-экскурсионист И.М.Гревстің концепциясы
саяхаттанушы философиясына негізделген. Оның пікірінше, экскурсия
саяхаттың ауқымды саласында қарапайым орын алады, алайда, олар табиғат
бойынша туыстар. И.М.Гревспен қарастырылатын Экскурсияның негізі рухани-
шығармашылық акт ретінде – бұл саяхат жасайтын рух, жеке тұлғаның жалпы
көтерілуі. Саяхат сөзі және оның әртүрлі синонимдері ғалыммен берген
экскурсия сөзінің анықтамасына негізі бола алады: Экскурсия – белгілі бір
мақсатпен әдеттегі орналасқан орнынан шығу, жүру, саяхат жасау;
ұйымдастырмалы түрде көмектесуге шақырылған жетекшілердің біреуінің (немесе
бірнешесінің) жетекшілігі бойынша білім іздеушілердің дайындалған және
біріктірілген тобының жасаған білім алу сапары; нақты объектілерді жеке
және ұжымдық күшпен, өз бетінше еңбегімен тікелей зерттеуге арналған кең
әлемге ену, бұл объектілер таңдалған тақырыппен, олардың жеке орнында,
табиғаттың, адам мәдениетінің ортасында белгіленген.
Жаратылыстану тарихшысы және экскурсионист Б.Е.Райков экскурсиияны
білімді белсенді-қозғаушы игерудің тиімді әдістерінің бірі ретінде
қарастырды, оның негізгі қасиеті ретінде моторлықты тапты. Кеңістіктегі
қозғалыс кезіндегі әртүрлі қозғалыс сезімдерге, оның пікірінше,
экскурсанттың интеллектуалды және эмоционалды күйзелістері ерекше сипат
береді. Оның экскурсияға берген анықтамасы былай жасалған: Экскурсия
өзінің денесін кеңістікте қозғалту көмегімен білімдерді моторлы жаулап
алудың бір түрі. Бұл экскурсиялық әдістің жете белгілерін құрайды. Белгі
болмаған жерде экскурсия да жоқ.
Өлкетанушы, Мәскеу бойынша атты анықтама-жолсілтеменің авторы
Н.А.Гейнеке бойынша экскурсия мәніне жетудің негізінде – көрермендік
қабылдау, адамға өте қиын еңбекпен берілетін оның нақты белгілегенді көру
дағдысы. Н.А.Гейнекенің пікірінше, экскурсиялық әдіс, қандай да бір басқа
әдіс сияқты, экскурсанттың шығармашылық белсенділігінен шығуға мүмкіндік
береді, экскурсияның маңызды қасиеті - ол оның ұжымдылығы. Жоғары
эмоционалды көтерілу кезеңдері ұжымдық қабылдау кезінде болады, барлық
экскурсанттар өте сезімтал және жұқа бір организмге үйлеседі. Ғалым
экскурсияны оның тақырыптылығы да сипаттайтынына көңіл бөледі, яғни, бір
эмоционалды және танушылық өзек бойында бірігу. Осылайша ол мына формулаға
келеді: Экскурсялық жұмыстың негізіне көрініс сезімдері келеді, және олар
әрдайым моторлы сипатты қабылдаумен үйлесіп, қиындатылады; экскурсанттың
жұмысы белсенді және шығармашылық сипатқа тең; бұл жұмыстың ерекше
тереңдігі оның ұжымдылығының салдарынан туындайды; экскурсияның білім беру
мақсаттары оның тақырыптылығымен жетеді.
Өнертанушы және педагог, Кеңес одағы кезіндегі Мемлекеттік Третьяковск
галереясының алғашқы директоры, А.В. Бакушинский былай деп жазған: Біз
үшін экскурсия – көпшілікті көркемдік дамытудағы, оның шығармашылық
күштерін оятудағы негізгі әдістерінің бірі. Яғни ол экскурсияның мәнін
көрерменнің шығармашылық қасиетін оятудағы мәнін көрді. Эстетикалық
күйзеліс өнер туындысын қабылдау, көру қабілетін тәрбиелеу, сезу
қабілетімен байланысты.
1969 жылдан бастап 1988 жылға дейін туризм және эксурсия бойынша
Орталық кеңестің Басты экскурсиялық басқармасын басқарған экскурсионист –
Б.В.Емельянов экскурсияны былайша анықтайды: Бұл көрнекі орындарды, тарих
пен мәдениет ескерткіштерін әдістемелі түрде ойластырылып көрсету, оның
негізінде экскурсанттардың алдында тұрған объектілерді талдау және солармен
байланысты оқиғалар туралы дұрыс айтып беру жатады. Алайда оның,
экскурсия түсінігінің мәнін тек осыған ғана келтіру дұрыс емес екенін
көруге болады.
Әдептілік тәрбие беру аумағында мамандандырылған жетекші ресей
мамандарының бірі, профессор К.В.Кулаев келесі анықтаманы береді:
Экскурсия – оқушылардың әдеттегі орнынан нақты мақсатқа жетудегі саяхаты,
жол жүруі; бір немесе бірнеше ұйымдастырылған көмекшілердің жетекшілігі
бойынша оқушылар тобының, білім іздеушілердің дайындалған және
ұйымдастырылған тобымен жасаған білім алу саяхаты; нақты объектілерді өз
бетінше, жеке және ұжымды түрде үздіксіз зертеуге қажетті кең әлемге ену,
бұл объектілер бекітілген тақырыппен, олардың нақты орнында, табиғаттың,
адам мәдениетінің ортасында белгіленген.
Педагогикалық энциклопедияда келесі түсініктеме ұсынылады: Оқу
экскурсиялары (латын тілінен – сапар, қыдыру) – табиғи, әдеттегі
жағдайларда немесе мұражайлар мен көрмелерде және т.б. жерлерде әртүрлі
заттар мен құбылыстарды бақылауды және зерттеуді ұйымдастыруға мүмкіндік
беретін оқу-тәрбие жұмысының формасы мен әдісі.
Ғалым-экскурсионисттер А.Ф.Родин және Ю.Е.Соколовский былай деп
дәлелдейді: Экскурсия – оқу және оқудан тыс жұмыстың ерекше формасы, онда
табиғи жағдайларда (зауыд, тарих пен мәдениет ескерткіштері, табиғат және
т.б.) немесе арнайы жасалған коллекциялар сақтамаларында (мұражай, көрме)
бақыланатын шынайылық құбылыстарын зерттеу үрдісіндегі оқытушы-
экскурсоводтың және ол жетекшілік етілетін оқушы-экскурсанттардың өзара
әрекеті іске асырылады.
Туризмге кіріспе оқу құралының авторы М.Б.Биржаков келесі көзқарасты
ұстанады: Экскурсия – көрнекі жерлерге, туристің қызығушылықтың басқа да
объектілеріне бару мақсатында жасалған қысқа мерзімді тақырыптық бағыт.
Біздің көзқарасымыз бойынша басымдылық ететін экскурсияның бірқатар
белгілерін ескере отырып, және экскурсиялық нарықтың жаңадан туындаған
нарық сегменттерін алға қоя отырып, білім беру-тәрбиешілік үрдісінің
қазіргі жағдайларына қатыстырып экскурсия терминінің анықтамасын нақтылай
аламыз (сурет 3).
Экскурсияның белгілері
Сурет 3. Экскурсияның белгілері
Жоғарыда көрсетілген белгілерді толығырақ қарастырайық.
1. Табиғи жағдайларда экскурсиялық объектілерді көрсету.
Экскурсиялық әдіс көрсету үлгісінде жасалған. Әдіскерлермен экскурсияда
объектіні тікелей бақылауды таза көру арқылы қабылдаудың тамырлы
қажеттілігі атап көрсетіледі. Расында да, экскурсиялық жұмыстың ерекшілігі
– ол шын ескерткіштердің тақырыптық негізінде құралады. Ян Амос Каменский
үш жүз жыл бұрын мынадай принципті көрсетіп негіздеп кеткен: барлық
көрінетінді көруге, ал тыңдалатынды – естуге ұсынған. Ұлы орыс педагогы
К.Д.Ушинский оқытудың көрнекілігінде күшті педагогикалық құралды көрген. Ол
былай деп жазды: Біз өзіміз аңдаудың салдарынан қабылдаған бейнелерді
өзіміздің жадымызда ерекше мықтылықпен сақтайтынымызды байқаймыз, және
осындай санамызға енген суреттерді санамыздан өшіп кетсе де, басқа
идеяларға ауып кетсек те, тез арада шақырып аламыз. Көрнекілікті – тірі
аңдауда жасалған сезімталдылықпен танудың маңызды сатысы, жасалатын
көріністер мен түсініктердің негізі болып табылады. Көрнекілік белгісі
алғашқы дәрежелі мәнге ие. Оны экскурсияда дұрыс қолдану кезінде ғана, оған
қатысушыларда табиғаттағы құбылыстар, республика, қала, аумақ, өлке
экономикасы, осы жерде өткен тарихи құбылыстар туралы анық көріністер
құралуы мүмкін. Экскурсия тану үрдісі ретінде адамдардың заттық-сезімтал,
тәжірибелік әрекетін көрсетеді. Тану объектілері – сыртқы әлемнің заттары –
архитектуралық объектілер, тарихи, мәдениет ескерткіштері, табиғат, ең
маңызды оқиғалар болған жерлер. Тану үрдісі адамның сезім мүшелерінің нақты
объектісімен түйісуі кезінде пайда болады. Жоғарыда атап көрсетілгендей,
қабылдау – физикалық тітіркендіргіштердің адамның сезім мүшелерінің
рецепторлы үстіңгі жақтарына тікелей әсер етуі кезінде туындайтын
заттардың, оқиғалар мен жағдайлардың жалпылама бейнеленуі. Қабылдауды сезу
үрдісімен бірге қабылдау үрдісі қоршаған ортада тікелей-сезімтал бағытты
қамтамасыз етеді. Білімдерді игеру – күрделі үрдіс, онда тікелей сезім мен
қабылдау, белсенді ойлау арқылы ойлану, жады негізінде еске сақтау
үрдістері жүреді. Сезіну заттардың жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне
тікелей әсер етуінің салдарынан туындайды. Ол қабылдаумен тікелей
байланысты. Қабылдау - адамға қоршаған ортаны сезінуде көбірек сезім
беретін қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын танудың күрделі үрдісі.
Сезімтал қабылдау – сигналдарды қоршаған ортада алатын адамның алғашқы
сигнал жүйесінің әрекеті. Алайда, пайымдау да солармен бірге бір уақытта
жүреді. Осыдан, экскурсияда көрнекіліктің барлық түрлерін қолданудың
маңызды екеніне қорытынды жасауға болады. Экскурсияға қатысушыларды
бірқатар объектілер қоршайды. Экскурсоводтың мақсаты – ол осы қатардан
экскурсанттардың қабылдау объектісі болатын қажетті объектіні таңдау. Бұл
нақты қабылдаудың қажетті шарты.
Танудың келесі сатысы – пайымдау, оның нәтижесінде экскурсанттар нақты
әлемнің заттары мен құбылыстарының мәнін таниды. Бұл үрдіс экскурсоводтың
жетекшелігімен көрнекілік пен сөздің өзара әрекет етуі арқылы іске
асырылады. Екеуінің үйлесуі дұрыс көріністердің қалыптасуын қамтамасыз
етеді. Сонымен, дәл көрнекіліктің өзі қабылдау үшін нақты материал береді
де, экскурсияға қатысушылардың белсенді ойлануын тудырады. Осыдан
экскурсиялық әдіснаманың басты ережесі пайда болады: көрсетілімнен-
әңгімеге. Осыны мысалда қарастырсақ: Экскурсиялық топ ескерткішке
жақындады. Экскурсовод, ерекше тәсілді – кідірісті қолданып,
экскурсанттарға қарауға, жергілікті жерге шоғырлануға мүмкіндік береді. Ары
қарай, алдын-ала қарау әдісін қолдана отырып, ол қажетті объектіні таңдап,
топтың осы объектіге деген назарын аударып, объектінің атын атайды.
Осылайша экскурсанттарга объектінің сыртқы түрімен танысуға, одан қызықты
бөлшетерге ерекше назар аударуға, объектіден алғашқы көрініс сезімдерін
алуға мүмкіндік береді. Ары қарай келесі саты басталады – ойлау негізінде
пайымдау, сезімтал бейненің, сөздің және ойдың өзара енуі басталады –
экскурсоводтың омен байланысты объект және құбылыс туралы әңгімесі.
Экскурсиялық талдауды қолдана отырып, экскурсовод осы объектінің,
құбылыстың мәнін ашпастан, адамды қоршаған шыңдық туралы түсініктерді
қалыптастыруға бағытталған әңгімені бастайды.
Экскурсия оған қатысушыларға қоршаған ортадан оқшауланбастан, және де
тіпті жасанды жаңғыртусыз, табиғи жағдайда ғана оны зерттеу пәнін ұсынады.
Сондықтан экскурсияның маңызды белгісі – ол экскурсанттарға зерттеу пәнін
табиғи жағдайда ғана ұсынатынында. Тұрмыстың жаңа фактілерімен тікелей
қарым-қатынас сананы байытады. Мысалы, табиғатты тану экскурсиясы табиғи
ортада жүргізіледі, оның экскурсиялық объектілері табиғаттың заттары мен
құбылыстары болып табылады. Экскурсиялық объект ретінде лекцияға немесе
сабаққа әкелген әдеттегі көрнекі құрал емес, тек табиғи ортада, оның
орналасу орнында түсіндірілген және зерттелген табиғаттану экскурсиясының
объектісі болып қарастырылады. Табиғаттану экскурсиялық объектісі табиғи
кешеннен, табиғи, дербес ортадан ажырамайды. Экскурсиялық көрсетілімге қол
жетімді тұрған табиғаттың әрбір заты, табиғаттың әрбір құбылысы
экскурсиялық объект бола алады, яғни экскурсиялық көрсетілімнің
мақсаттарына жауап береді. Осы жағдаймен экскурсияны жасау кезінде, әсіресе
табиғатқа шығатын кезде жетекшілік еткен жөн.
2. Нақты бағыттың болуы. Бағыт экскурсияны жасау кезінде құрастырылады.
Оның экскурсовод пен жүргізушінің (көліктік экскурсияларда) жұмысын
жақсартуға қажетті құрастырудың өз нұсқалары бар, нақты шартты
белгілері бар сұлба түрінде бейнеленеді. Бағыттың ұзақтығы бірнеше
ондық метрден (көрме, мұражай), бірнеше жүз километрге дейін.
Қозғалыстың әуе (мың км) және космостық (болашақ экскурсиясының
көлігі) құралдарынан басқа. Бағытқа құрылысы, ұзақтығы, түрі бойынша
нақты талаптар қойылады, алайда бастысы – экскурсияның мазмұнын
терең ашу және адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету. ҚР
Туристтік-экскурсиялық қамтамасыз ету ГОСТ 28681.1.-95 талаптарына
сәйкес экскурсияның міндетті құжаттамасына көліктік немесе жаяу
экскурсиялардың бағыт сұлбасы кіреді.
3. Бағыт экскурсиялық топтың тақырыпты ашуға ықпал ететін қозғалыстың
ең қолайлы жолы екенін ескере отырып, саяхатсыз, жаңа орынға жылжуда
экскурсия жоқ екенін атап көрсеткен жөн, осыдан экскурсияның маңызды
белгісі – саяхатшылық туындайды. Экскурсия әртүрлі аумақтарға саяхат
жасаудың кеңейуінің салдарынан келеді және ашылады. Экскурсиялар
табиғаты бойынша саяхаттарға туыс, алайда көптеген зерттеушілер,
саяхатты туристтік әрекеттің бір түрі ретінде қарастыра отырып,
экскурсияны саяхатқа бағынышты деп есептейді. Біздің пікірімізше,
ең жақын экскурсиялардың өзі де саяхат элементінен туындайды,
күнделікті жағдайдан шыға отырып, жаңа ортаға енеді. Саяхаттылық
түсінігінде ауқымды психологиялық мазмұн жасырынып тұр; онда
көптеген күшті, рухани қасиеттер мен әсерлі құбылыстар туралы
көріністер айқын үйлеседі, ол құбылыстар әртүрлі тану үрдістерінің
аумағынан және эмоция, ерікті ынталандыру, белсенділікті
шиеленістіру, барлық тұлғаның әрекетті енуінің ортасынан туындайды.
Экскурсия психологиялық күштердің көптүрлі айқастырылуы мен
психологиялық күштердің жоғары көтерілуіндегі жеке тұрмыс пен
шығармашылық құлшыныстың кеңеюінен туындайтын зерттеушілік күрделі
динамикасындағы адамның әлемге деген қозғалысымен іске асырылады.
Күнделіктіден еркінсу және қабылданатын әсерлерге жаңалардың ықпалы
күйзелістердің ырғағы мен қарқынын жоғарылатады. Экскурсанттың
оянған энергиясы сезім мүшелерін тудырады, ойды, назарды, елесті
шиеленістіреді, оның экскурсиялық материалды қабылдауын
белсендіреді.
4. Экскурсант пен экскурсоводтың белсенділігі. Экскурсиялық әрекеттегі
көрсетудің белсенділігі, Б.В.Емельяновтың пікірінше, табиғаттың
ескерткіштеріне немесе адамның қолымен жасалған туындыларына енжарлы
сүйіну емес, ол мақсатқа бағытталған объектіні бақылау (зерттеу,
оқу). Бұл сезіммен қабылданатын объектілерді экскурсиялық әдістің
көмегімен талдау, экскурсант пен экскурсия жетекшісінің арасындағы
әрекеттің белсенділігін талап ететін үрдіс. Жоғарыда
көрсетілгендей, екі жақтың өзара әрекеттесуінің үрдісі жөнінде
айтылғандықтан, оны екі жақтың да белсенділігін көрсететін, екі
жақты үрдіс ретінде қарастыру керек. Экскурсияны экскурсовод қана
белсенді, ал экскурсанттар одан ақпаратты енжарлы қабылдап қояды деп
қарастыратын болса, онда ол экскурсиялық жұмысты ұйымдастыруда да,
экскурсоводтың орны мен ролін анықтауда да дұрыс емес пайымдауларға
әкеліп соғады. Экскурсовод сырт жағынан болсын, іш жағынан болсын
белсенді болу керек. Оның сыртқы белсенділігі қатты сөйлеуде,
ишараларында, мимикасында көрінеді. Ішкісі – ойлау әрекетінде.
Әңгіменің жоспарын құрастыруда, нені, қалай айту керек екенін
ойластыруда. Экскурсанттардың естігендеріне және көргендеріне
қатысты мінез-құлқын талдауда. Экскурсанттардың белсенділігіне
келетін болсақ, онда ол көбінесе ішкі болып келеді. Экскурсант
экскурсоводтың әңгімесін тыңдай отырып, жаңа білімдерін ондағы бар
білімдермен талдайды, үйлестіреді, ойластырады. Ол әрдайым сұрақ
қойып, ілікпе сөз айта бермейді. Әрине бұндай белсенділікті
бақылауға және ынталандыруға өте қиын. Бұл экскурсиялық жұмыстың
өзінше қиындығы, және бұл әр экскурсантпен оның дайындығы мен
тәжірибесін ескере отырып жеке түрде шешіледі. Алайда, экскурсияны
педагогикалық ғылымның нұсқауларына сәйкес жасалды деп айтатын
болсақ, онда ол кезде экскурсант әрдайым белсенді болу керек. Бұл
белсенділік оның экскурсияға қатысты саналы әрекетінде көрінеді.
5. Білікті жетекшінің – кәсіпқой маманның болуы. Жоғарыда
көрсетілгеннен, экскурсияда қоршаған ортаның заттары мен
құбылыстарын тану үрдісіне экскурсия жүргізудің шеберлігіне ие
жоғары білікті маман жетекшілік ету керек екені түсінікті. Ашық
қарым-қатынастың шығармашылық актісі ретінде көрінетін экскурсияда,
экскурсоводтың не айтып жатқаны ғана емес, сонымен қатар, оның
материалды қалай жеткізетінінде. Б.В.Емельянов экскурсияны жүргізу
шеберлігіне келесі анықтаманы береді: Бұл өзінің жеке дара,
кәсіптік негізінен басқа, шеберліктің басқа да түрлерінің
элементтерін (педагогикалық, лекторлық және т.б.) қосатын
шеберліктің бір түрі. Бұл шеберлік экскурсиялық материалды
жеткізудің жоғары сапасын қамтамасыз ететін әдістемелік нұсқалардың
орындалуының деңгейінде көрінеді. Экскурсанттар экскурсовод-
әңгімелесушіден құзыретті тұлғаны, маманды, білгішті көргісі келеді.
Кез-келген қателіктер мен нақтылық еместер топтың сенімін
бәсеңдетеді, оны ары-қарай толтыру өте қиынға соғады. Алайда,
экскурсоводтың шеберлігі тек мазмұндық белгілерімен ғана бағалана
бермейді. Себебі экскурсия рольдік қарым-қатынастың бір түрі, онда
әрбір әңгімеге қатысушы регламент бойынша әрекет етеді: мінез-
құлықтың нақты стилі экскурсантпен де, экскурсоводтпен де берілген.
Әдеттегідей, бұл рольдер өте жақсы ойналады. Экскурсия нақты
сценарий бойынша құрылатынымен бірге, ол тікелей қарым-қатынастың
бір түрі болады. Экскурсоводтың трибунасы өзінің табиғаты бойынша
тамаша – аудиторияға жақын, техникасыз байланысады, әңгімелеседі,
көзбен-көз. Ресми емес түйісудің камералық атмосферасы туындайды,
онда кез-келген адам кез-келген сұрақ қоя алады, ой-пікірді айтады,
бәске түседі. Тәжірибе көрсеткендей: ақпарат тыңдаушыларға басқа да
қайнар көздер бойынша қол жетімді. Экскурсия ойды, объектінің мәнін
жеке бақылау мен жете бағалауға, оның қарым-қатынасы арқылы – өз
өмірлік ұстанымдар мен көріністерін саналы түрде қайта қарауға
жалғыз ғана мүмкіндік береді. Экскурсовод өзінің аудиториясымен
тікелей қарым-қатынас жасайды және өзінің әрекетін жағдайға қарап
реттей алады. Бұл ептілік – экскурсовод шеберлігінің маңызды
көрсеткіші. Экскурсия кезінде оның жетекшісі кәсіби білімдерге,
дағдыларға ие бола тұра, көрсету мен айтудың әдісімен және іс-шараны
өткізу техникасымен байланысты бірқатар мәселелерді шешеді. Әрбір
адам ешкімнің көмегінсіз қандай-да бір архитектуралық құрылыстарды,
мұражай экспозициясын, табиғи кешенге қарай алады, бұл кезде ол оның
сыртқы көрінісін ғана қабылдайды.Экскурсоводтың көмегімен, ол тек
экскурсиялық объектіні көріп қана қоймай, оның әртүрлі бөліктерін,
жақтарын, сыртқы ерекшеліктерін ажыратады, оларды талдауға қатысады.
Мысалы, Алматы қаласындағы Ерлік атты Атақ мемориалының орталық
биік бедерінің екі көрінісі бар: Кремль қабырғасының жұрнағы және
КазКСРО картасының контуры. Біздің бақылауымызша, экскурсанттардың
99% жетекшінің көмегінсіз бұл көрсетілімнің қажетті объектісі болып
табылатын контурды көрмейді. Оған сүйене отырып, және әңгімеде
индукция тәсілін қолдана отырып сауатты маман Панфилов-батырларының
барлық ел бойынша және дивизияның көп ұлтты құрамындағы ерлігінің
мәнін атап көрсетеді. Бұндай маман - экскурсовод табылады. Оның
білімі мен ептілігіне жүргізілетін экскурсияның сапасы және
қорытындысында оның өкілі болып табылатын кәсіпорының беделі де
байланысты. Бұл экскурсиялық бизнестегі басты тұлға, және
мемлекеттік немесе жергілікті деңгей бойынша оның өзінің нақты
құқықтары мен міндеттері бар. Экскурсоводттың экскурсияға арналған
тақырыптары шектеулі (өндірісте, табиғатта, қалада, мұражайда,
көрмелерде), және олар үздіксіз жаңарып тұрады. Туристтерге қызмет
көрсету кезінде ұйым экскурсоводтарды жүргізілетін тақырып бойынша
шақырады. Тәжірибелі экскурсоводтар әртүрлі тақырып бойынша 20
экскурсияға дейін игере алады, жаңадан бастағандар 1-2 тақырыппен
жұмыс жасайды. Экскурсоводтың міндеттері ауқымды: экскурсияларды
жүргізу, экскурсияларды жасау және іске асыру; адамдарға
қауіпсіздікті қамтамасыз ету және т.б.
6. Қараудың мақсатқа бағытталғандығы. Бұл белгі жүргізілетін экскурсия
тақырыбының, оның мазмұнын ашатын объектілерді көрсетудің
жүйелігінің міндетті түрде болуын анықтайды, экскурсоводтың тек
көрсеткенін ғана емес әңгімесін де жүйелейді. Экскурсовод
шеберлігінің басты критериі болып тақырыпты игеру табылады.
Экскурсиядағы тақырып – көрсету мен айтудың құралы, ол экскурсиялық
объектілердің таңдауын, экскурсоводтың әңгімесінің мазмұнын және
Экскурсоводтың портфелін анықтайды. Тақырып экскурсияның
бөлшектелген бөліктерін біріктіреді, және маңыздысы, экскурсоводқа
объекті туралы барлық білетін ақпаратты айтуға мүмкіндік берместен,
әңгімені нақты бір қанауда айтуын қатаң реттейді. Себебі,
көпжоспарлы объектілер бірнеше әртүрлі экскурсияға қосылуы мүмкін.
Мысалы, Түркістан қаласындағы Ахмет Яссауи кесенесі тарихи,
архитектура-қала құрылысы, діни тақырыптарға арналған тақырыптық
экскурсияның объектілері болады. Мақсатқа бағытталу экскурсияға мән
береді, қойылған мақсаттарға орындауға ықпал етеді. Мақсатқа
бағытталу жоқ болған жағдайда, экскурсия жүйесіз көрініске айналады,
тәрбие беру, пропагандалық, жарнамалық, танушы және басқа да
функцияларды орындамайды. Сондықтан, экскурсияның басты құжатында
(технологиялық картасы) бастапқы беттен кейінгі ең бірінші бетінде
экскурсияның мақсаты көрсетіледі. Тақырыпқа, аталуына және
адамдардың контингентіне байланысты мақсаттар әртүрлі болып
өзгереді.
7. Экскурсияны өткізу уақыты бойынша ұзақтығы. Әдеттегідей, қалалық-
шолу және тақырыптық экскурсиялардың ұзақтығы 1 ден 4 академиялық
сағатқа дейін, қала сыртындағы -24 астрономиялық сағатқа дейін
созылады, бұл уақыт Бүкіл әлемдік туристтік ұйымымен анықталып,
жоғарғы уақыт шегімен реттелген. Ең қысқа экскурсиялар болып
өндірістік, мұражайлық және көрмелік экскурсиялар болып табылады,
олардың ұзақтығы 1 академиялық сағатқа дейін (45 минут) болуы
мүмкін. 24 сағатқа дейін негізінен қала сыртындағы экскурсиялар
жүргізіледі. Әрине, бұл экскурсовод демалыссыз жұмыс жасайтынын
білдірмейді. Мұндай экскурсияларда ұйымдастырушы сұрақтарға көп
уақыт бөлінеді (тамақтану, басқа жергілікті орындарға, қорықтарға
қосымша экскурсиялар, ойын-сауық, демалу, түстік және т.б. іс-
шаралар). Бұл уақыт экскурсияны үздіксіз жүргізуге қарағанда,
жолсеріктік болып есептеледі де, аз төлем бойынша төленеді, бірақ
экскурсоводтың топпен бірге болуын ұстанады.
8. Нақты аудиторияның болуы. Экскурсияның сапасы оны ұйымдастыруға
деген, дайындау мен жүргізудің мазмұны мен әдістемесіне деген дұрыс
дифференциациаланған ықпалға тікелей байланысты. Педагогикада
дифференциациаланған ықпал дегеніміз оқушылар тобына мақсатқа
бағытталған педагогикалық әсер ету, олар балалардың қауымдастығында
құрылымдық немесе бейресми ұйымдар ретінде қалыптасады немесе
педагогтармен оқушылардың ұқсас жеке, тұлғалық қасиеттері бойынша
ерекшеленеді. Өзінің тәжірибелік әрекетінде экскурсовод өзара
ерекшеленетін туристтер тобымен әрдайым кездесіп отырады.
Дифференциациаланған ықпалдағы аудиторияның қажеттіліктерін түсіну
оған деген мекен-жайлы үндеуге мүмкіндік береді. Экскурсанттардың
сандық құрамы 1 ден 70 адамға дейін болуы мүмкін. Кеңес одағы
кезінде барлық экскурсиялар адамдар ұжымы үшін жасалған. Алайда
уақыт өз реттеулерін еңгізді. Қазіргі уақытта қоғамның бөлінуі пайда
болды, жеке бағыт бойынша саяхат жасайтын туристтер көп, ірі
қалаларда шетел ұйымдарының өкілдері пайда болды, олар қонақтар
шақырады, жергілікті ұйымдарға бизнес бойынша серіктестер келеді
және т.б. Сондықтан, экскурсияларды көбінесе 1-3 адамға арнап
өткізеді. Жергілікті тұрғындары бар топтарда экскурсанттар саны
әдеттегідей 50-55 адамға жетеді. Жергілікті халыққа қызмет көрсету
кезінде ерекшеліктер де бар, әсіресе мектеп оқушыларды 70 адамға
дейін жетеді, себебі экскурсанттардың сандық құрамы көліктегі
отыратын орынның санымен анықталады. Топтағы адамдарың максималды
құрамы нақты орындарда экскурсияны өткізудің шарттарына да
байланысты – қауіп пен орынның көлеміне қарай мұражайларда,
цехтарда, табиғи объектілерде. Сондықтан да, көптеген мұражайлар мен
көрме залдарында өзінің стандарттары жасалған, онда бір уақытта
келетін экскурсанттардың максималды саны жазылған.
9. Тақырып бойынша құжаттаманың міндеттері. Жаңа экскурсиялық тақырыпты
дайындау өзара күрделі және ұзақ үрдіс болып табылады. Жаңа
тақырыпты жасауды шығармашылық топқа берген дұрыс. Кейбір
жағдайларда тақырыптың күрделігі дайындауға кететін уақытты көбірек
талап етеді. Бұл жұмыс аяқталды деп барлық құжаттар дайын болған
кезде есептеледі: бекітілген технологиялық картадан тұратын
экскурсиялық пакет, экскурсияның бақылау мәтіні, бағыт сұлбасы,
экскурсиялық объектінің құжаты, Экскурсоводтың портфелі,
экскурсоводтың қорғайтын экскурсия тақырыбын оқуға рұқсат беретін
кәсіпорын басшысының бұйрығы. Экскурсиялық құжаттаманың болуы
экскурсияны сапалы жүргізуге деген алғышарттарды құрайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша экскурсияның маңызды белгілерін
қорытындылай келе, былай деп есептейміз: Экскурсия – нақты аудиторияның 24
астрономиялық уақыт бойындағы табиғи жағдайдағы орналасқан бағытпен
ескерілген объектілері бойынша, білікті жетекші қалыптастыратын кешенді
қабылдау көмегімен жаңа білімдер мен әсерлерді алу мақсатындағы саяхаты.
Экскурсияның функциялары
Экскурсияның функциялары оның басты ерекшеліктері ретінде
қарастырылады:
1. танушылық;
2. ақпараттық;
3. адамның білімдері мен қызығушылықтарын қалыптастыруға бағытталған;
4. мәдени-тәрбие беру;
5. мәдени тынығуды ұйымдастыру;
6. сауықтыру.
Алғашқы үшеуінің танушылық бағыттары бар, қалғандары – мәдени
бағыттағы. Экскурсияның қызметтері ғылымилықтың міндетті принципіне
сүйенеді. Кез-келген экскурсияның мазмұны қазіргі ғылымның нақты бөлімінің
берілгендерімен баяндалу керек және ғылыми білімдерді таратуға ықпал ету
қажет.
Алдымен, ол танушылық қызмет атқарады. Экскурсия саяси, философиялық,
көркем және басқа да көзқарастарды игеруге көмектеседі. Экскурсияның нақты
белгіленген басымдықтары бар бағыттары болу керек.
Функция латын сөзінен аударғанда-орындау (іске асыру, іс-әрекет) деген
мағынаны білдіреді.
Төменде көрсетілген кесте бойынша экскурсияның негізгі функцияларын
қарастырайық:
Кесте 1 - Экскурсияның негізгі функциялары
Экскурсия ғылыми насихаттау функциясы ретінде, саяси, философиялық,
ғылыми, көркемдік және басқада көзқарастарды таратуға ықпал жасайды.
Тәрбиелеу және білім беру тұрғысында экскурсияның негізгі сапасы ол ғылым
болып табылады. Экскурсияның мақсаты ғылыми білімнің таралуына ықпал жасау,
материалдың ең жоғары деңгейде жеткізілуін қамтамасыз ету. Экскурсия сөзбен
жеткізу бөлігінде материалды толығымен лекция түрінде жеткізу мүмкін емес,
өйткені уақыт тығыздылығы бар. Сол себептен экскурсоводтың сөзбен жеткізу
бөлігіндегі оқиғалар әрі нақты әрі нұсқа етіліп дайындалып, объективті
түрде бағамы болу қажет. Тақырыпты түсіндіретін ең нақты фактілер мен
мысалдар, түрлі салыстырулар, салмақты дәлелдер, белгілі бір оқиға
қатысушысының есіне түсіргендері, суреттердің жинақталуы, оригинал
құжаттар, карта мен схемалар көшірмесінің жинақталуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz